Махамбет Өтемісұлының жалынды жырларындағы Исатай бейнесі

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 11 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны:

І. Аннотация

ІІ. Кіріспе бөлім

ІІІ. Негізгі бөлім

ІҮ. Қорытынды

Ү. Қолданылған әдебиеттер тізімі

Аннотация

Мен Махамбет поэзиясымен танысқан сәттен бастап-ақ, ақын жырларының көбі Исатай досына арналғандығын, қанды көйлек досына деген адал жүрегін, оны пір тұтқандыған байқадым.

Осы сәттен бастап қызығушылығым артып, ақынның Исатайға арнап жазған өлеңдерін жинақтап, ақын жырларындағы Исатайдың бейнесін, батырлық, ерлік істерін ашу мақсатында зерттеу жұмысын жаздым.

Зерттеу жұмысының мақсаты:

Қазақ аспанында алмас қылыштай жарқылдаған Махамбет Өтемісұлының өлеңдеріндегі Исатай бейнесін ашу;

Зерттеу жұмысының міндеттері:

-Зерттеу жұмысының тақырыбына орай материалдар жинақтау;

- Ақынның тіл шеберлігі арқылы Исатай бейнесінің ашылуын зерттеу;

Кіріспе

Қай елде де, қай халықта да дана тұлғалар, данышпан қайраткерлер халық тағдыры үшін терең шайқалыс шақтарда дүниеге келеді. Қолбасшы батыр, қаһарман ақын Махамбет Өтемісұлын тудырған ондай кезеңді шақ- патша отаршылдығы мен хан өкіметінің езгісі мен қысымына қарсы бұрынғы Ішкі Орда шаруаларының 1836-1837 жылдардағы Исатай-Махамбет бастаған шаруалар көтерілісі. Махамбет-сол қозғалыстың ұйымдастырушысы, басқарушы көсемдерінің бірі, жалынды үгітшісі, жауынгер жыршысы.

Ақын мұрасының едәуір бөлігі Исатай бейнесін асқақ, жарқын көрсетеді.

Мен бұл зерттеу жұмысымда Махамбет Өтемісұлының жалынды жырларындағы Исатай бейнесінің ашылуына талдау жасадым.

Негізгі бөлім

Махамбеттің тамаша, ірі адамгершілік қасиетінің бірі-ол досына жанын қиды, досының дәрежесін өзінен жоғары ұстап, досының атақ-абыройын, жігер-қайратын өзінің алдына сала, өзінен жоғары көтере сөйледі. Өз басына келгенде Махамбет аса сыпайы адам, ол өзін еш уақытта көтере сөйлемейді, мақтанбайды. Ал Исатайдың істерін, ерліктерін, сипатын айтқанда Махамбеттің сөздері нөсер жауындай ақтарылып, аруағы қозып, ақындық қиялы шалқып, қанаттанып кетеді. Көтерілісті басқаруда Исатаймен бірдей бола тұра, Махамбет өзін Исатай қасында кіші санайды, Исатайды ардақтап, төбесіне көтереді.

Ақын поэзиясының Исатайға арнаған өлеңдерін мазмұнына қарай былай деп топтастыруға болады.

Көтеріліс үстінде туған өлеңдеріндегі Исатай бейнесі

«Соғыс»

«Исатай деген ағам бар»

«Әй, Махамбет, жолдасым»

«Кел, кетелік, кетелік»

Көтерілістен соң туған өлеңдеріндегі Исатай бейнесі

«Тарланым»

«Мұнар күн»

«Мінгені Исатайдың Ақтабаны-ай»

«Есіл ер»

«Мінкен ер»

«Тайманның ұлы Исатай»

«Қызғыш құс»

Халық үшін жанын қиятын, өз пайдасынан халық тілегін артық қоятын адам, Махамбеттің айтуынша, халықтың шын ұлы-Исатай. Исатай - әдеби батыр емес, тарихи адам. Ақынымыздың өзі айтқандай, ол - қайтпас ер, қаһарман батыр, хан, сұлтандарға қарсы бұқара күресін ұйымдастырушы, даңқты қолбасы.

Махамбет өлеңдерінде де Исатай әрі көтеріліс көсемі, әрі батыр, әрі ақылды, халық тілегін жеке басының мақсатынан жоғары санайтын, көздеген арманына жету жолында қажымай қайрат көрсететін, басқалардан бір бөлек, шоқтығы биік жан ретінде көрсетіледі.

Жырдың алмас қылышындай болған ақын жан қиысқан қанды көйлек досы-Исатай Тайманұлының батырлық, азаматтық тұлғасын, яғни, портретін өлеңмен-ақ өрнектеп береді.

Ерлердің ерлік істерін сипаттау сонау халық ауыз әдебиетінің үлгілері-ертегілер мен батырлар жырынан келе жатқан дәстүр болса, Махамбет сол дәстүрді одан әрі күшейтіп және батыр досына деген өз сезімі мен сенімі бұрын-соңды болмаған дәрежеде айтылады.

Ақын «Исатай деген ағам бар»деген өлеңінде:

Исатай деген ағам бар,

Ақ кіреуке жағам бар.

Хан ұлымен қас болып,

Қара ұлымен дос болып,

Хан үстіне барғанда,

Шабайық ханды дегенде,

Шапқандай ханды амал бар,

Амал барда хан шаппай,

Тәңірім қылды-не амал бар?!

Мынау тұрған Иса-екем,

Ханның бір тауын қайтарған.

Ат туа ма шұбардай,

Ер туар ма бұлардай.

Дулығалы бас кесіп,

Ақ алмасын суармай?!-

деп, ұлт мұратын ту еткен, ел ардағына айналған Исатайдың адалдығы мен ерлік істерін, ерлік үлгілерін бар қырынан жарқырата көрсетеді. Сол арқылы ел-жерге қамқорлық пен қырағылық, елдік-ерлік мұратқа адалдық, тарих тағылымына тағзым етіледі.

Оған дәлел, ақынның «Тарланым » өлеңі.

Таудан мұнартып ұшқан тарланым . . .

. . . Кермиығым, кербезім,

Керіскендей шандозым!

Құландай ащы дауыстым!

Құлжадай айбар мүйіздім!

Қырмызыдай ажарлым, -

деп сыртқы сұлу пішінімен бірге, «хиуадай базарлым»деп, сері екенін, «Теңіздей терең ақылдым, тебіренбес ауыр мінездім»деп, сабырлы, ойлы, парасатты жан екенін де метафораларды кең қолдану арқылы Исатай батырдың тастан қашалғандай сом тұлғасын мүсіндеп, мінездеп алады да, одан әрі бұл суретті ассонанс пен аллитерация арқылы асқақтата, аспандата шырқап өтеді:

С адағына сары жебені салдырған,

С адағының кірісін,

С ары алтынға малдырған . . . (аллитерация)

А йғайласа белдігі байланған,

А стана жұртын айналған,

А тына тұрман болсам деп, (ассонанс)

Жұртына құрбан болсам деп,

А дырнасын ала өгіздей мөңіренткен.

А тқан оғы Еділ-Жайық өткен,

А тқанын қардай боратқан . . . (ассонанс) , -

деп Исатайдың іс-әрекетін аша түседі. Әсіресе «жұртына құрбан болсам деп» дейтін тармақта батырдың кім үшін, не үшін ту көтеріп, тұлпар мінгенін айқын аңғартады.

Керемет! Осыдан артық батырдың бейнесін жасау мүмкін бе?

Батыр ақын батыр қолбасының сөз өнеріндегі мәңгілік бейнесін осылай сомдады.

Оның батырлық тұлғасы да, ақбөкендей ойнаған Ақтабан аты да, асынған қаруы да ақын назарынан тыс қалмағандығын «Мінгені Исатайдың Ақтабан-ай» өлеңінен аңғаруға болады:

Мінгені Исатайдың Ақтабан-ай,

Сүт беріп, сұлы беріп баптағаны-ай.

Зеңбірек үш атқанда дарымады,

Құдайдың міне қара, сақтағаны-ай!

Мінгені Исатайдың көгілдір-ай,

Әскерін Барша құмға төгілдірді-ай . . .

Түлейді түнде жортқан жобарыстай (теңеу)

Батырдың образы толық болу үшін, оны ұрыс үстінде көрсетеді, ұрыстағы Исатай батырдың қимылын, астындағы атын, қасына ерген көп әскерін суреттеуде теңеуді шебер қолданған:

. . . Исатайдың сол күнде,

Ақтабан аты астында,

Дулығасы басында,

Зығырданы қайнайды,

Астына мінген Ақтабан

Ақбөкендей ойнайды. (теңеу)

Қасына ерген көп әскер,

Маңыраған қойдай шулайды, -(теңеу)

Бұл - сөзбен салған сурет. Батырдың тұтас тұлға-бітімі айқындала, айбыны одан сайын арта түседі.

. . . Елдің ардақты азаматы, айтулы батыры қаза болды. Бұл жағдай Махамбетке де, халыққа да оңай болған жоқ.

Ақынның бір қатар өлеңдері жоқтау өлеңдерінің үлгісінде құралады. Жоқтау - ауыз әдебиетінің көне жанрының бірі. Көне дәуір салтымен сабақтаса туған өлең түрін Махамбет те пайдаланған.

Исатай қайтыс болса да, Махамбет ол жайлы жырлауын тоқтатпаған. Исатайдың өлімін Махамбет жүрегі сыздай, қабырғасы қайыса қайғырады. Исатай қазасына байланысты өлеңдерінде де ақын оның бейнесін тереңдете аша түседі.

Махамбет «Есіл ер» өлеңінде «тастай қатты тағдырды шешер»халық батырының қадірлі бейне-сипатын жүрегінің жылуына орай отырып жоқтайды. Оған деген ынтық-ілтипат ерекше.

Құрттайымда өсіп ем,

Бауырында паналап.

Алдымда асқар тау еді,

Соңына ерсем сағалап . . .

Бір мінезі келгенде

Жібектей жұмсақ есілер.

Айтып, айтпай немене

Қор болды-ау, қайран есіл ер!-

деп өкініш зарын төгеді. Исатай сынды «тебіренбес ауыр мінезді» адамның реті келгенде «жібектей жұмсақ есілетін»кішіпейіл кісілігіне де куә боламыз. Ақын бауырында паналап өскенін есіне алып, оны үлкен қорған-панасына балайды. Алдыңғы асқар тауы ретінде жоқтайды.

Оған дәлел, ақынның өлеңдеріндегі мына бір тіркестер:

Исатайым көп болды-ау

Саған да менің арманым . . .

Тайманның ұлы Исатай . . .

Исатайдан айрылып,

Қырсық та шалған біздің ел.

Исатайдың барында

Екі тарлан бөрі едім.

Арыстан еді-ау Исатай,

Бұл жалғанның жүзінде,

Арыстан одан кім өткен?

«Мұнар күн»-Махамбеттің Исатай батыр өліміне арналған классикалық туындыларының бірі.