Тәрбиенің ғылыми педагогикалық негіздері
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І. Тәрбие ұғымын ғылыми.теориялық тұрғыдан негіздеу ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.1 Тәрбие мақсаты, мазмұны мен ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Тәрбиенің жалпы заңдылықтары мен принциптеріне сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1.3 Тәрбие жөніндегі Ж.Аймауытұлының психологиялық.педагогикалық ой.пікірлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
ІІ. Тәрбие түрлерінің жүзеге асырылу әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
2.1 «Ұстазым . ұлық бәрінен» атты сабақ аясындағы адамгершілік тәрбиесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
2.2 «Көңілді қыс», «Шынықсаң шымыр боларсың» сабақтар аясында балалардың дене тәрбиесін қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
2.3 «Құс . адамның досы» атты сабақ аясындағы экологиялық тәрбие ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
Қосымшалар 1.10.
Аннотация
І. Тәрбие ұғымын ғылыми.теориялық тұрғыдан негіздеу ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.1 Тәрбие мақсаты, мазмұны мен ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Тәрбиенің жалпы заңдылықтары мен принциптеріне сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1.3 Тәрбие жөніндегі Ж.Аймауытұлының психологиялық.педагогикалық ой.пікірлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
ІІ. Тәрбие түрлерінің жүзеге асырылу әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
2.1 «Ұстазым . ұлық бәрінен» атты сабақ аясындағы адамгершілік тәрбиесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
2.2 «Көңілді қыс», «Шынықсаң шымыр боларсың» сабақтар аясында балалардың дене тәрбиесін қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
2.3 «Құс . адамның досы» атты сабақ аясындағы экологиялық тәрбие ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
Қосымшалар 1.10.
Аннотация
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Болашақ ұрпақтың тәлім-тәрбиесі қай ұлт, қай қоғам, қай кезеңде де басты мәселе ретінде қаралған. Ата-заңымызда мемлекетіміздің ең қымбат қазынасы адам және оның өмірі, құқықтары мен түпкі мақсат-мұрат ретінде атап көрсетілген.
Білім-ғылым жүйесінде де тәрбие тағылымдарына үнемі көңіл бөлініп келеді. Өткен тарихымызда, ата-бабаларымыздың ғасырдан-ғасырға жеткен ғұлама ойшылдарының даналық ойларында да әлеміне, жас ұрпақ тәрбиесіне айрықша көзқарас берілген.
Қазіргі уақытта Қазақстандағы саяси әлеуметтік, экономикалық өзгерістермен қатар білім саласындағы көкейтесті мәселелердің бірі – жас ұрпаққа ұлттық тәлім-тәрбие беру, ұлттық тұлғаны қалыптастыру.
Қазақ тарихының даму кезеңдерінен, ежелгі дәуірден жеткен әдебиеті мен тарихында, мәдениетінде ақын-жыраулардың өлең-жыр, толғауларында, әл-Фараби фәлсафаларынан бастап, Абай әлемінде, тәлім-тәрбиелік еңбектерінде табиғи жалғасын тапқан адам болмысы бүгін де көкейтесті мәселелердің бірі.
Ата-бабаларымыз өткенімізбен сусындаған, бүгінгіні қадірлей білетін, тарихы мен мәдениетін құрметтей алатын, табиғатты аялай білетін, Отаны үшін жанын аянбай еңбектенетін ұлттық тұлғаны қалыптастыруда, тәрбиелеуде өз еңбектерін сарп еткен.
Ұлттық тәлім-тәрбие мәселесі 20 ғасырдың басында Алаш қайраткер-қаламгер мұраларынан да кең орын алған. Олардың қатарында А. Байтұрсынұлы, М. Жұмабаев, Ж. Аймауытұлы, т.б. бар.
Ал еліміздің руханият әлемінде Ж. Аймауытұлы, оның ұлттық әдебиет пен мәдениет тарихындағы, тәлім-тәрбие саласындағы іргелі еңбектері ерекше көрініс береді. Регресия кезінде қуғынға ұщыраған Ж. Аймауытұлының еңбек-мұралары еліміз тәуелсіз алғалы кең көлемде қарастырыла бастады.
20 ғасыр басында әдебиет майданына келген қазақ ақын-жазушыларының үлкен шоғыры ел мақсаты, халық қамы үшін жастарға арнап, әсіресе, ағартушылық-педагогикалық салада ерекше жұмыла еңбектеніп, түрлі ғылым салаларына арналған мектеп оқулықтарына нұсқаулар, алғашқы зерттеулерді жазды.
Қазақ тарихы мен мәдениетінің руханият өріс-өрелінің би-биестері қайта қаралып, зерделі зерттеу жүйесіне айналып келді. Осы орайда, Алаш ардақтыларының қоғамдық-саяси, педагогикалық және психологиялық көзқарастары, ақын-қаламгер, ұстаз-ғалымдағы алуан түлі, мың сырлы белгі, ерекшеліктері де арнайы зерттеу жүйесін құрап келеді.
Осы бағыттағы ізденіс, зерттеулерден 20 ғасырдағы қоғамдық-әлеуметтік жағдайлар, ұлт тарихы мол танымал тұлғалар тағдыры, білім-ғылым жүйесі, тәлім-тәрбие өрісі кең танылады.
Зерттеу тақырыбы: «Тәрбиенің ғылыми-педагогикалық негіздері».
Зерттеу жұмысының мақсаты: тәрбиенің қоғамдағы орнын, мәнін, оның заңдылықтарын ғылыми-теориялық тұрғыдан ашып көрсету.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
Білім-ғылым жүйесінде де тәрбие тағылымдарына үнемі көңіл бөлініп келеді. Өткен тарихымызда, ата-бабаларымыздың ғасырдан-ғасырға жеткен ғұлама ойшылдарының даналық ойларында да әлеміне, жас ұрпақ тәрбиесіне айрықша көзқарас берілген.
Қазіргі уақытта Қазақстандағы саяси әлеуметтік, экономикалық өзгерістермен қатар білім саласындағы көкейтесті мәселелердің бірі – жас ұрпаққа ұлттық тәлім-тәрбие беру, ұлттық тұлғаны қалыптастыру.
Қазақ тарихының даму кезеңдерінен, ежелгі дәуірден жеткен әдебиеті мен тарихында, мәдениетінде ақын-жыраулардың өлең-жыр, толғауларында, әл-Фараби фәлсафаларынан бастап, Абай әлемінде, тәлім-тәрбиелік еңбектерінде табиғи жалғасын тапқан адам болмысы бүгін де көкейтесті мәселелердің бірі.
Ата-бабаларымыз өткенімізбен сусындаған, бүгінгіні қадірлей білетін, тарихы мен мәдениетін құрметтей алатын, табиғатты аялай білетін, Отаны үшін жанын аянбай еңбектенетін ұлттық тұлғаны қалыптастыруда, тәрбиелеуде өз еңбектерін сарп еткен.
Ұлттық тәлім-тәрбие мәселесі 20 ғасырдың басында Алаш қайраткер-қаламгер мұраларынан да кең орын алған. Олардың қатарында А. Байтұрсынұлы, М. Жұмабаев, Ж. Аймауытұлы, т.б. бар.
Ал еліміздің руханият әлемінде Ж. Аймауытұлы, оның ұлттық әдебиет пен мәдениет тарихындағы, тәлім-тәрбие саласындағы іргелі еңбектері ерекше көрініс береді. Регресия кезінде қуғынға ұщыраған Ж. Аймауытұлының еңбек-мұралары еліміз тәуелсіз алғалы кең көлемде қарастырыла бастады.
20 ғасыр басында әдебиет майданына келген қазақ ақын-жазушыларының үлкен шоғыры ел мақсаты, халық қамы үшін жастарға арнап, әсіресе, ағартушылық-педагогикалық салада ерекше жұмыла еңбектеніп, түрлі ғылым салаларына арналған мектеп оқулықтарына нұсқаулар, алғашқы зерттеулерді жазды.
Қазақ тарихы мен мәдениетінің руханият өріс-өрелінің би-биестері қайта қаралып, зерделі зерттеу жүйесіне айналып келді. Осы орайда, Алаш ардақтыларының қоғамдық-саяси, педагогикалық және психологиялық көзқарастары, ақын-қаламгер, ұстаз-ғалымдағы алуан түлі, мың сырлы белгі, ерекшеліктері де арнайы зерттеу жүйесін құрап келеді.
Осы бағыттағы ізденіс, зерттеулерден 20 ғасырдағы қоғамдық-әлеуметтік жағдайлар, ұлт тарихы мол танымал тұлғалар тағдыры, білім-ғылым жүйесі, тәлім-тәрбие өрісі кең танылады.
Зерттеу тақырыбы: «Тәрбиенің ғылыми-педагогикалық негіздері».
Зерттеу жұмысының мақсаты: тәрбиенің қоғамдағы орнын, мәнін, оның заңдылықтарын ғылыми-теориялық тұрғыдан ашып көрсету.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
Қолданылған әдебиеттер тізімі
1. Ақпанбек Г. Қазақтардың дүниетанымы. – Алматы: Қазақ университеті, 1989. 405б, 39б., 293б.
2. Айтмамбетова Б. Тәрбиенің жалпы әдістері. – Алматы: Рауан, 1991. – 75-76бб., 93б.
3. Асанов Ж. Тәлім-тәрбиенің ұлттық негіздері. Оқу бағдарламасы// Қазақсатн мектебі, 1995, №6-45б.
4. Ақбазарова Б. Класс жетекшісі. – Алматы: Мектеп, 1973. – 44б, 45б.
5. Айғабылова Н. Бала мінезінің қалыптасуы және оны тәрбиелеу жолдары. – Алматы: Өнер, 1972.
6. Айтмамбетова Б. Бозжанова К. Т.б. балаларды семьяда адамгершілікке тәрбиелеудің кейбір мәселелері. – Алматы: Мектеп, 1985. – 18б.
7. Амантурин Ш.Мұғалім және оқу-тәрбие жұмысы. – Алматы: Мектеп, 1975.-14б., 59б., 61б.,63., 64., 66-67бб.
8. Алмаханова Х. Жас өспірімдерге эстетикалық тәрбие беру/ Методикалық нұсқау/. – Алматы: Рауан, 1990. – 7б.
9. Әбенбаев С. Тәрбие теориясы мен әдістемесі. – Алматы: Дарын, 2004. – 23б., 12б., 31-32бб., 26б., 14б., 15б., 35б., 23-24бб.
10. Әбиев Ж., Бабаев С., Құдиярова А. Педагогика. – Алматы: Дарын, 2004. – 30б., 46б., 38б., 39б., 56б.
11. Әбелбаев С. Оқушы жастарға эстетикалық тәрбие беруді жетілдіру. – Алматы: Рауан, 1992. – 55-56бб.
12. Әбиев Ж. Жаңа адамды қалыптастыру.- Алматы, 1932. – 53б., 61б., 74б.
13. Әбілова З. Этнопедагогика. – Алматы: Рауан, 1997. – 69б.
14. Бөлеев Қ. «халықтық педагогика» және «этнопедагогика» ұғымдарының анықтамалары.// Ұлағат, 1996, №2-3.
15. Жұмабаев М. Педагогика. – Алматы: Ана тілі, 1992. – 10б.
16. Жұмабаев М. Педагогика. – Алматы: Рауан, 1993. – 6б., 7б.
17. Жұматаева Ш., Махметова Б., Мұқанова Б. Педагогика. – Алматы: 2003. 114-115бб., 117-118бб., 120-121бб., 122б., 114б.
18. Жақыпов А. Өнеге өрісі. – Алматы: Мектеп, 1975, 17б.
19. Жұмабаев Ә. Ата-аналар жауапкершілігі. – Алматы: Мектеп, 1977.
20. Жұмаханов Ә. Семьяда балаларды адамгершілікке тәрбиелеудің кейбір мәселелері. – А., 1985.
21. Жарықбаев Қ., Қалиев С. Қазақ тәлім-тәрбиесі (Оқу құралы). – Алматы: Мектеп, 1974.
22. Жұмабаев Ә. «Қиын» оқушыларды мектеп мектеп жағдайында тәрбиелеу мәселелері. – Алматы: Мектеп, 1974.
23. Жас ұрпаққа адамгершілік-эстетикалық тәрбие беру концепциясы. // қазақ мұғалімі, 1-тамыз 1989.
24. Иванов И.П. Энциклопедия коллективных творческих дел. – М., 1989.
25. Ильина Т. Педагогика. – Москва: Просвещение, 1984.
26. Иванова Н., Қозғамбаева М. Оқыту процесінің мәні. – Алматы, 1991.
27. Ильина Т. Педогогическое плпнирование в образовательных учруждениях. – Яросавль, 1995.
28. Капралов Р. Класс жетекшінің жұмысы. – Алматы. 1983.
29. Классный час и его организация. – Алматы: Мектеп, 1989.
30. Көпжасарова М. Оқушыларды класстан тыс жұмыстарда көмектесуге тәрбиелеу. – Алматы: Мектеп, 1978. 24б.
31. Көмекбаев Н. Оқыту теориясы. – Алматы: Мектеп, 1976. 87б.
32. Когетов А. Оқушылардың өзін-өзі тәрбиелеуі. – Москва: Просвещение, 1967.
33. Коргах Я. Правила жизни. Педагогика для детей и для взрослых // Как любить ребенка. – Москва, 1990.
34. Кораховский В., Новичова Л., Селиванова Н. Воспитание? Воспитание... Воспитание! – Москва, 1996. 216б.
35. Кояда М. Шпаргалка для родителей. – Донецк, 1998.
36. Капралова Л. Работа классного руководителя с родителями. – Москва, 1980.
37. Көпжасарова Г. Культура профессионального самообразования педагога. – Москва, 1994.
38. Қоянбаев Ж.., Қоянбаев Р. Педагогика. – Алматы, 2009. – 63б.
39. Педагогика. Дәріс курсы. – Алматы: Нұрлы Әлем, 2003.
40. Құдиярова А., Әбиев Ж., Әбенбаев С. Педагогика. – Алматы, 2003.
41. Опалбек Ж. Бабаев С. Жалпы педагогика. – Алматы, 2006. – 165б., 163б., 140б., 311-312б., 356б., 326б.
42. Құрманалина Ш., Мұқанова Б., Ғалымова Ә. Педагогика. Оқулық. – Астана: Фолиант, 2010. – 154б., 115б., 130б., 117б., 131б., 194б., 195б., 155б.
43. Бабаев С. Бастауыш мектеп педагогикасы. Оқу құралы. – Алматы, 2007. – 326б., 293б., 315б., 382б., 379б., 117б.
44. Әбуғалиева К., Әбенова Л. Ұлттық поэзия падишахы. – Алматы, 2001.
45. Әснелъ Н., Хайруллин Г., Муканова Б. Педагогика. Оқулық. – Алматы: Принтс, 2005. – 35б., 84б., 85б.
46. Хутырской А.В. современная дидактика: Учебник для вузов. – Санк-Петербург, 2001.
47. Хрипова А., Колесов Д. Жаманнан жирен. – Алматы, 1988.
48. Ілиясова А. Класс жетекші жүргізетін тәрбие жұмысының жүйесі. – Алматы., 1991.
49. Шешенхапова М. Мектеп басқарудың демократиялық алғышарттары // Қазақстан мектебі журналы, 1993.
50. Ұзақбаева С. Эстетикалық және экономиялық тәрбие негіздері. – Алматы, 1991.
51. Төрқұлов Н., Қызбеков М. Қазақтың би-шешендері. 1-2 кітап. – Алматы: Жалын, 1993. – 400 б., 48 б., 51 б.381 б.
52. Төреқұл Н. Даланың дара ділмарлары. – Алматы: Қазақстан, 2006. – 592 б., 111 б., 155 б., 159-160 бб., 329 б., 185 б., 48 б.
1. Ақпанбек Г. Қазақтардың дүниетанымы. – Алматы: Қазақ университеті, 1989. 405б, 39б., 293б.
2. Айтмамбетова Б. Тәрбиенің жалпы әдістері. – Алматы: Рауан, 1991. – 75-76бб., 93б.
3. Асанов Ж. Тәлім-тәрбиенің ұлттық негіздері. Оқу бағдарламасы// Қазақсатн мектебі, 1995, №6-45б.
4. Ақбазарова Б. Класс жетекшісі. – Алматы: Мектеп, 1973. – 44б, 45б.
5. Айғабылова Н. Бала мінезінің қалыптасуы және оны тәрбиелеу жолдары. – Алматы: Өнер, 1972.
6. Айтмамбетова Б. Бозжанова К. Т.б. балаларды семьяда адамгершілікке тәрбиелеудің кейбір мәселелері. – Алматы: Мектеп, 1985. – 18б.
7. Амантурин Ш.Мұғалім және оқу-тәрбие жұмысы. – Алматы: Мектеп, 1975.-14б., 59б., 61б.,63., 64., 66-67бб.
8. Алмаханова Х. Жас өспірімдерге эстетикалық тәрбие беру/ Методикалық нұсқау/. – Алматы: Рауан, 1990. – 7б.
9. Әбенбаев С. Тәрбие теориясы мен әдістемесі. – Алматы: Дарын, 2004. – 23б., 12б., 31-32бб., 26б., 14б., 15б., 35б., 23-24бб.
10. Әбиев Ж., Бабаев С., Құдиярова А. Педагогика. – Алматы: Дарын, 2004. – 30б., 46б., 38б., 39б., 56б.
11. Әбелбаев С. Оқушы жастарға эстетикалық тәрбие беруді жетілдіру. – Алматы: Рауан, 1992. – 55-56бб.
12. Әбиев Ж. Жаңа адамды қалыптастыру.- Алматы, 1932. – 53б., 61б., 74б.
13. Әбілова З. Этнопедагогика. – Алматы: Рауан, 1997. – 69б.
14. Бөлеев Қ. «халықтық педагогика» және «этнопедагогика» ұғымдарының анықтамалары.// Ұлағат, 1996, №2-3.
15. Жұмабаев М. Педагогика. – Алматы: Ана тілі, 1992. – 10б.
16. Жұмабаев М. Педагогика. – Алматы: Рауан, 1993. – 6б., 7б.
17. Жұматаева Ш., Махметова Б., Мұқанова Б. Педагогика. – Алматы: 2003. 114-115бб., 117-118бб., 120-121бб., 122б., 114б.
18. Жақыпов А. Өнеге өрісі. – Алматы: Мектеп, 1975, 17б.
19. Жұмабаев Ә. Ата-аналар жауапкершілігі. – Алматы: Мектеп, 1977.
20. Жұмаханов Ә. Семьяда балаларды адамгершілікке тәрбиелеудің кейбір мәселелері. – А., 1985.
21. Жарықбаев Қ., Қалиев С. Қазақ тәлім-тәрбиесі (Оқу құралы). – Алматы: Мектеп, 1974.
22. Жұмабаев Ә. «Қиын» оқушыларды мектеп мектеп жағдайында тәрбиелеу мәселелері. – Алматы: Мектеп, 1974.
23. Жас ұрпаққа адамгершілік-эстетикалық тәрбие беру концепциясы. // қазақ мұғалімі, 1-тамыз 1989.
24. Иванов И.П. Энциклопедия коллективных творческих дел. – М., 1989.
25. Ильина Т. Педагогика. – Москва: Просвещение, 1984.
26. Иванова Н., Қозғамбаева М. Оқыту процесінің мәні. – Алматы, 1991.
27. Ильина Т. Педогогическое плпнирование в образовательных учруждениях. – Яросавль, 1995.
28. Капралов Р. Класс жетекшінің жұмысы. – Алматы. 1983.
29. Классный час и его организация. – Алматы: Мектеп, 1989.
30. Көпжасарова М. Оқушыларды класстан тыс жұмыстарда көмектесуге тәрбиелеу. – Алматы: Мектеп, 1978. 24б.
31. Көмекбаев Н. Оқыту теориясы. – Алматы: Мектеп, 1976. 87б.
32. Когетов А. Оқушылардың өзін-өзі тәрбиелеуі. – Москва: Просвещение, 1967.
33. Коргах Я. Правила жизни. Педагогика для детей и для взрослых // Как любить ребенка. – Москва, 1990.
34. Кораховский В., Новичова Л., Селиванова Н. Воспитание? Воспитание... Воспитание! – Москва, 1996. 216б.
35. Кояда М. Шпаргалка для родителей. – Донецк, 1998.
36. Капралова Л. Работа классного руководителя с родителями. – Москва, 1980.
37. Көпжасарова Г. Культура профессионального самообразования педагога. – Москва, 1994.
38. Қоянбаев Ж.., Қоянбаев Р. Педагогика. – Алматы, 2009. – 63б.
39. Педагогика. Дәріс курсы. – Алматы: Нұрлы Әлем, 2003.
40. Құдиярова А., Әбиев Ж., Әбенбаев С. Педагогика. – Алматы, 2003.
41. Опалбек Ж. Бабаев С. Жалпы педагогика. – Алматы, 2006. – 165б., 163б., 140б., 311-312б., 356б., 326б.
42. Құрманалина Ш., Мұқанова Б., Ғалымова Ә. Педагогика. Оқулық. – Астана: Фолиант, 2010. – 154б., 115б., 130б., 117б., 131б., 194б., 195б., 155б.
43. Бабаев С. Бастауыш мектеп педагогикасы. Оқу құралы. – Алматы, 2007. – 326б., 293б., 315б., 382б., 379б., 117б.
44. Әбуғалиева К., Әбенова Л. Ұлттық поэзия падишахы. – Алматы, 2001.
45. Әснелъ Н., Хайруллин Г., Муканова Б. Педагогика. Оқулық. – Алматы: Принтс, 2005. – 35б., 84б., 85б.
46. Хутырской А.В. современная дидактика: Учебник для вузов. – Санк-Петербург, 2001.
47. Хрипова А., Колесов Д. Жаманнан жирен. – Алматы, 1988.
48. Ілиясова А. Класс жетекші жүргізетін тәрбие жұмысының жүйесі. – Алматы., 1991.
49. Шешенхапова М. Мектеп басқарудың демократиялық алғышарттары // Қазақстан мектебі журналы, 1993.
50. Ұзақбаева С. Эстетикалық және экономиялық тәрбие негіздері. – Алматы, 1991.
51. Төрқұлов Н., Қызбеков М. Қазақтың би-шешендері. 1-2 кітап. – Алматы: Жалын, 1993. – 400 б., 48 б., 51 б.381 б.
52. Төреқұл Н. Даланың дара ділмарлары. – Алматы: Қазақстан, 2006. – 592 б., 111 б., 155 б., 159-160 бб., 329 б., 185 б., 48 б.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І. Тәрбие ұғымын ғылыми-теориялық тұрғыдан
негіздеу ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1 Тәрбие мақсаты, мазмұны мен
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Тәрбиенің жалпы заңдылықтары мен принциптеріне
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
1.3 Тәрбие жөніндегі Ж.Аймауытұлының психологиялық-педагогикалық ой-
пікірлері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
ІІ. Тәрбие түрлерінің жүзеге асырылу
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .38
2.1 Ұстазым – ұлық бәрінен атты сабақ аясындағы адамгершілік
тәрбиесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
2.2 Көңілді қыс, Шынықсаң шымыр боларсың сабақтар аясында балалардың
дене тәрбиесін
қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46
2.3 Құс – адамның досы атты сабақ аясындағы экологиялық
тәрбие ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...59
Қосымшалар 1-10.
Аннотация
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Болашақ ұрпақтың тәлім-тәрбиесі
қай ұлт, қай қоғам, қай кезеңде де басты мәселе ретінде қаралған. Ата-
заңымызда мемлекетіміздің ең қымбат қазынасы адам және оның өмірі,
құқықтары мен түпкі мақсат-мұрат ретінде атап көрсетілген.
Білім-ғылым жүйесінде де тәрбие тағылымдарына үнемі көңіл бөлініп
келеді. Өткен тарихымызда, ата-бабаларымыздың ғасырдан-ғасырға жеткен
ғұлама ойшылдарының даналық ойларында да әлеміне, жас ұрпақ тәрбиесіне
айрықша көзқарас берілген.
Қазіргі уақытта Қазақстандағы саяси әлеуметтік, экономикалық
өзгерістермен қатар білім саласындағы көкейтесті мәселелердің бірі – жас
ұрпаққа ұлттық тәлім-тәрбие беру, ұлттық тұлғаны қалыптастыру.
Қазақ тарихының даму кезеңдерінен, ежелгі дәуірден жеткен әдебиеті
мен тарихында, мәдениетінде ақын-жыраулардың өлең-жыр, толғауларында, әл-
Фараби фәлсафаларынан бастап, Абай әлемінде, тәлім-тәрбиелік еңбектерінде
табиғи жалғасын тапқан адам болмысы бүгін де көкейтесті мәселелердің бірі.
Ата-бабаларымыз өткенімізбен сусындаған, бүгінгіні қадірлей
білетін, тарихы мен мәдениетін құрметтей алатын, табиғатты аялай білетін,
Отаны үшін жанын аянбай еңбектенетін ұлттық тұлғаны қалыптастыруда,
тәрбиелеуде өз еңбектерін сарп еткен.
Ұлттық тәлім-тәрбие мәселесі 20 ғасырдың басында Алаш қайраткер-
қаламгер мұраларынан да кең орын алған. Олардың қатарында А. Байтұрсынұлы,
М. Жұмабаев, Ж. Аймауытұлы, т.б. бар.
Ал еліміздің руханият әлемінде Ж. Аймауытұлы, оның ұлттық әдебиет
пен мәдениет тарихындағы, тәлім-тәрбие саласындағы іргелі еңбектері ерекше
көрініс береді. Регресия кезінде қуғынға ұщыраған Ж. Аймауытұлының еңбек-
мұралары еліміз тәуелсіз алғалы кең көлемде қарастырыла бастады.
20 ғасыр басында әдебиет майданына келген қазақ ақын-жазушыларының
үлкен шоғыры ел мақсаты, халық қамы үшін жастарға арнап, әсіресе,
ағартушылық-педагогикалық салада ерекше жұмыла еңбектеніп, түрлі ғылым
салаларына арналған мектеп оқулықтарына нұсқаулар, алғашқы зерттеулерді
жазды.
Қазақ тарихы мен мәдениетінің руханият өріс-өрелінің би-биестері
қайта қаралып, зерделі зерттеу жүйесіне айналып келді. Осы орайда, Алаш
ардақтыларының қоғамдық-саяси, педагогикалық және психологиялық
көзқарастары, ақын-қаламгер, ұстаз-ғалымдағы алуан түлі, мың сырлы белгі,
ерекшеліктері де арнайы зерттеу жүйесін құрап келеді.
Осы бағыттағы ізденіс, зерттеулерден 20 ғасырдағы қоғамдық-
әлеуметтік жағдайлар, ұлт тарихы мол танымал тұлғалар тағдыры, білім-ғылым
жүйесі, тәлім-тәрбие өрісі кең танылады.
Зерттеу тақырыбы: Тәрбиенің ғылыми-педагогикалық негіздері.
Зерттеу жұмысының мақсаты: тәрбиенің қоғамдағы орнын, мәнін, оның
заңдылықтарын ғылыми-теориялық тұрғыдан ашып көрсету.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
1. Тәрбиенің ортақ мақсатын, мазмұнын, ерекшеліктерін ашып көрсету.
2. Тәрбиенің жалпы заңдылықтары мен принциптеріне сипаттама беру болып
табылады.
3. Тәрбие жөніндегі Ж. Аймауытұлының психологиялық-педагогикалық ой-
пікірлеріне сипаттама беру.
4. Тәрбие түрлері мен әдістерін, құралдарын тәрбие үрдісінің мазмұны
ретінде қарастыру.
5. Жалпы адамзаттық құндылықтар мен құндылықты бағыт-бағдарларын ашып
көрсету.
Зерттеудің әдіснамалық- теориялық негіздері: халық педагогикасына
үлесін қосқан ағартушы педагог- ғалымдардың тәлім -тәрбие саласындағы
еңбектері , Ж. Аймауытұлының психологиялық- педагогикалық ой- пікірлері
негізге алынды.
Зерттеу көздері: тәлім- тәрбиенің ортақ мақсатына, мазмұнына,
принциптеріне бағытталған ғылыми еңбектер, мақалалар, әдістемелік
нұсқаулар, ғылыми зерттеулер т.б.
Зерттеу әдістері: зерттеу мәселесіне байлынысты философиялық
әлеуметтану, этнопедагогикалық, психологиялық, ғылыми-педагогикалық
әдебиеттерге талдау жасау, ғалым-педагогтардың озық тәжірибелерін зерттеу,
материалды жинақтау және қорытындылау, сендіру әдісі, теориялық әдіс.
Зерттеу нысаны: тәрбие жөніндегі мұралардың психологиялық-
педагогикалық негіздері.
Зерттеу пәні: Тұлғаны қалыптастыруға бағытталған тәрбие беру
жолдары.
Жұмыстың теориялық маңыздылығы. Жұмысты жазу барысында тәрбие
үрдісінің ортақ мақсатын, мазмұнын, ерекшеліктерін, заңдылықтары мен
принциптерін, түрлерін зерттеген педагог-ғалымдардың еңбектері қолданылады
(Әбиев Ж., Бабаев С., Жұмабаев М., Асанов Ж., Айғабылова Н., Әбілова,
Алмаханова Х., Әбенбаева С., т.б.).
Әр саладағы ғылымды толық меңгеру, әдетте, сол ғылымның пайда болуы
мен дамуы, оның зерттейтін негізгі мәселелерін анықтап түсінуден басталады.
Шынында да әр ғылым саласы өз тарихына, зерттеуі тиіс және сол ғылымның
теориялық негізін түсінуге жәрдемдесетін табиғи немесе қоғамдық
құбылыстардың нақты аймағына ие.
Педагогикалық білім өсіп келе жатқан әулетті тұрмысқа дайындауға
немесе тәрбиеге бағышталған адамзат іс-әрекетінің ерекше бір саласына
кіреді.
Жұмыстың практикалық маңыздылығы: өндірістік даму мен күрделену
өріс алып, ғылым-білім қоры жинақталған сайын, өсіп келе жатқан әулетті
тұрмысқа арнайы дайындаудың қажеттігі орта түсті де, оларды арнайы
ұйымдастырылған тәрбиеге тартудың маңызы барған сайын күшейіп отырды.
Осылайша білім беру қоғамның объективті қажеттігіне айналды. Және оның
бұдан былай дамуының ең маңызды алғышарты болды. Осыдан бастап, адамзат
қоғамның белгілі кезеңінде, өндіріс пен ғылым дамыған шақта ерекше қоғамдық
қызметке айналды, арнайы тәрбиелік мәселелер пайда болып, кәсіби мамандыққа
балаларды оқытып, тәрбиелейтін адамдар шыға бастады.
Тәрбиенің дербес қоғамдық қызметі сипат ала бастауы адамдарда
тәрбиелік қызмет тәжірибесін жинақтап, қорытындылауды ойластыру қажеттігін
туындатты.
Зерттеудің ғылыми болжамы. Егер де біз тәлім-тәрбиелік мұраларды
тікелей оқыту арқылы ондағы тұлға табиғатын кең көлемде қарастырып, осының
негізінде жас ұрпаққа берілетін теориялық білімдерді пайдалансақ, егер де
ол сабақта, сабақтан тыс жұмыстарда продуктивті жүргізілсе, тұлға
қалыптастырудың тиімді жолын жасуға болашақта кең мүмкіндік береді.
Зерттеудің ғылыми жаңалықтары:
- тәрбиенің мәні мен мазмұны педагогикалық тұрғыдан айқындалды;
- ұлттық,адамгершілік,экологиялық, экономикалық, Отансүйгіштік
тұрғыдан тәрбие берудің тиімділігін арттыратын негізгі
педогогикалық шарттар анықталды.
Зерттеу базасы: Тараз қаласындағы №45 классикалық мектеп
гимназиясы.
Жұмыстың жүйесі. Жұмыс кіріспеден екі тараудан, қорытындыдан,
әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады.
Тәрбие ұғымын ғылыми-теориялық, әдістемелік тұрғыдан қарастыру
негіздері атты бірінші тарауда тәрбиенің ортақ мақсаты, мазмұны,
ерекшеліктері қарастырылып, тәрбиенің жалпы заңдылықтары мен принциптеріне
сипаттама беріледі.
Тәрбие жөніндегі Алаш ардақтысы Ж. Аймауытұлының психологиялық-
педагогикалық ой-пікірлері баяндалып, тәрбие түрлері (адамгершілік тәрбие,
Отаншылдық тәрбиесі, еңбек тәрбиесі т.б.с.) әдістері мен қарастырылады.
Тәрбие түрлерінің жүзеге асырылуы атты екінші тарау бала-бақшада,
мектепте өткізілген ашық сабақтарға арналады. Негізгі мақсаты – тәрбие
түрлерінің жүзеге асырылу жолдарын анықтап көрсету және оларды практикалық
тұрғыдан қарастыру болып табылады.
Әр сабақтың өзінің мақсаты немесе міндеттері болады. Оқытушының
басты парызы – баланың тұла бойында адамгершілік пен рухани құндылықтарды
қалыптастыру. Жұмыс соңында қорытында жазылып, әдебиеттер тізімі беріледі
І. Тәрбие ұғымын ғылыми-теориялық тұрғыдан негіздеу
1.1 Тәрбие мақсаты, мазмұны мен ерекшеліктері
Мақсат – бұл ғылыми түсінік, ол белгілі бір әрекеттің түпкі
нәтижесін сезіну деп түсіну керек.
Мақсат-белгілі бір межеге қол жеткізуге бағытталған әрекеттің ой
санадағы көрінісі. Мақсат тікелей міндет ретінде іс-қимылды бағыттап,
реттеп отырады. Мақсат адам санасының белсенді жағын білдіре отырып,
объктивті заңдарға, қоршаған ортаның, субъектінің нақты мүмкіндіктеріне сай
келуі керек, сонда ғана адамдардың нысаналы қызметінде азаттық пен
қажеттілік арасындағы диалектикалық қарым-қатынас көрініс табады. Мақсат
шындықты жүзеге асыру үшін қажет белгілі құралдармен бірлесе іс-қимыл
жасағанда ғана оны өзгерте алатын күшке айналады. Мақсат келешектегі,
таяудағы тікелей, жалпылама, жеке, аралық, түпкі мақсаттарға бөлінеді.
Шартты мағынада Мақсат терминімен ғылымда (биол. Кибер) кері байланыс
[9,23 б.].
Ұлы сыншы В.Б. Белинский: Адамды табиғат жаратқанмен, оны өсіріп,
тәрбиелейтін қоғам, - деп өте орынды айтқан [9,23 б.].
Педагогика ғылымында тәрбие мен оқытудың мақсаты және міндеттерін
қарастырғанда оны әрқашанда қоғаммен бірлікте, қоғамдық құбылыс ретінде,
қоғамның талаптарымен байланысты қарастырады.
Тәрбие мен оқыту қоғамдық категория ретінде оның талаптарын
объективті түрде білдіреді. Яғни, тәрбиесіз қоғам, қоғамсыз тәрбие өмір
сүрмейді деген қағидаға сүйенсек, тәрбиесіз мақсаты қоғамның мақсатын,
талап-тілектерін іс жүзіне асыру болып табылады. Бұл талаптар әр кезде
қоғамдағы өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастардың даму дәрежесімен
байланысты анықталады. Олай болса Тәрбиедегі мақсат адамды, һәм сол
адамның ұлтын, асса барлық адамзат дүниесін бақытты қылу. Ұлт мүшесі әрбір
адам бақытты болса, адамзат дүниесі бақытты. Қысқасын айтқанда, тәрбиедегі
мақсат – адам деген атты құр жала қып жапсырмай, шын мағынасымен адам қылып
шығару [9, 23-24 бб.].
Қоғамның материалдық негізі мен идеологиясының өсуі әртүрлі
қоғамдық-экономикалық формацияның алмасуына зор ықпал етеді. Ол өз алдына
тәрбие мен оқытудың мақсат-міндеттерін белгілеуде ортақ пікір болмаған. Ол
негізінен екі бағытта өрбіген. Біріншісі, прогресивтік идеяны ұсынса, яғни,
жалпыға бірдей білім бере отыра жеке басты жан-жақты, үйлесімді дамыту
болса, ал, екіншісі, яғни реакциялық идеяның өкілдері үстем таптың мүддесін
көздеп, дін мен идеалистік философияның теорияларын уағыздады.
Бүгінгі таңда қоғамның жаңа сатыға, жаңа сапалық жағдайға көтерілуі
еліміздің әлеуметтік-экономикалық саласында жаңа міндеттерді, жаңа
талаптарды шешуді жүктеп отыр.
Адамзат дамуының қай кезеңінде болмасын тәрбиенің тиімділігін
жетілдіру ісі жүзеге асырылып келді. Бұл істі жүзеге асыру процесі әрбір
қоғамдағы мемлекет қажеттігіне бағындырады. Өйткені мемлекет қажеттігінің
орындалуы оның экономикалық күш қуаты, саясатына тәуелді екендігі белгілі.
Тәрбие тиімділігінің ең басты шарты мемлекет мүмкіндігінен туындайтын
қажеттікке сай тәрбиенің мақсатын нақты анықтау болып табылады.
Жалпы адамзаттық тұрғыдан қарағанда тәрбие мақсаты – тұлғаны
әржақты, жарасымды етіп тәрбиелеу. Адам – жер бетіндегі тірі организмнің
жоғарғы сатысы, қоғамдық тарихи іс-әрекеті мен қарым-қатынас иесі.
Адам іс-әрекеті, сезімі, ойлау ерекшеліктері оның өмір сүріп
отырған қоғамдық-тарихи жағдайларына тәуелді болады.
Қоғам дамуының белгілі сатысында педагогикалық, филоофиялық ой-
пікірлер пайда болып, қалыптаса бастады. Тәрбие беру мақсатын анықтау ең
басты мәселеге айналды. Осыған орай, балаларға білім мен тәрбие берудің
негізгі жолдары белгіленеді, тәрбиелік іс-әрекетінің мазмұны анықталады,
білім беру мен тәрбиені ұйымдастырудың нақты мәселелері мен әдістері
қарастырылады.
Егер тәрбие мақсатының қалай өзгеріп отырғанына көз жіберсек,
тәрбие мақсатын белгілеудің қаншалықты маңызды екенін айқын байқауға
болады. Тәрбие қоғамдық құбылыс, онсыз ешбір қоғамның өмірі ілгері дамуы
мүмкін емес. Тәрбие қоғамның пайда болуымен бірге пайда болады, онсыз қоғам
жоқ, ол өмір сүруін тоқтатады, ілгері дамымайды.
Педагогика ғылымы тәрбиенің мақсатын жеке адамды жан-жақты дамыту,
әділетті қоғамды өз қолымен құратын және оны қорғай алатын етіп тәрбиелеу
деп қарастырады. Тұлғаны жан-жақты жетілдіріп, дамыту деген ұғымды оқу мен
жастардың практикалық еңбегінің тікелей байланысы, дененің, ақыл-ой
дамуының біртұтастығы деп түсіну керек.
Адамзат дене һәм жан аталған екі бөлімнен тұрғандықтан, бұл екі
бөлімнің соңғысы, яғни жан адамзат үшін аса қадірлі болғандықтан, дұрысын
айтқанда, адамға шын мағынасымен адам деген атты осы жан ғана
беретіндіктен, адам баласын тәрбие қылу дегенде, әрине, адам баласының
әсіресе жанын тәрбие қылу керек деп ұғу керек, - деп жазды М. Жұмабаев
[16, 6 б.].
Тәрбие кең мағынасымен алғанда, қандай да болса бір жан иесіне
тиісті азық беріп, сол жан иесінің дұрыс өсуіне көмек көрсету деген сөз. Ал
енді, адамзат туралы айтылғанда, адамның баласын кәміл жасқа толып, өзіне-
өзі қожа болғанша тиісті азық беріп өсіру деген мағынада жүргізіледі, -
дейді М. Жұмабаев (16, 6 б.). жоғарыда айтып кеткендей тәрбие мақсаты
төңірегіндегі пікірталас ежелгі дәуірдің өзінде-ақ басталған. Сократтың
шәкірті Платон ақыл-ой, ерік, сезімді тәрбиелеуге көп ықылас білдірді. Ол
тәрбиені өкіметтің өзі ұйымдастыруы керек, үстемдік етуші топтар –
философтар мен жауынгерлердің талап-тілегіне сай жұмыс істеу деп түсінді.
Аристотель, тәрбиенің мақсаты жан рақымы – ақыл-ес пен ерік-жігерді дамыту
деп білді.
Я.А. Коменскийдің ойынша тәрбие үш мақсатқа жетуге бағытталуы
қажет: өзіңді және қоршаған ортаны тану (ақыл-ой тәрбиесі), құдайға сиыну
(діни тәрбие). Дж. Локтың ойынша, тәрбиенің негізгі мақсаты адамзатты
қалыптастыру [17, 114 б.].
Тәрбиенің ең жоғарғы мақсатын А.Дистерверг ақиқат, сұлулық және
мейірімділікке өз ынтасымен қызмет ету деп анықтаған [17, 114 б].
К.Д. Ушинский жазғандай: егер сізге айтса, тәрбие мақсатымен адамды
бақытты етуге болады деп, онда сіздің дауласуға әбден қақыңыз бар, ал
тәрбиеші бақыт дегенде нені түсінеді, өйткені, бәрімізге белгілі, әлемде
бақытқа ұмтылмайтын пенде жоқ: біреуге бақыт болып көрінетін жағдай, ал ол
басқа адамға жай бір оқиға сияқты көрінеді, кейбіреуі тіпті бақытсыздық деп
түсінеді [17, 114-115 б.].
Тәрбие мақсаты - ол педагогикалық қоғамның қажеттілігіне қарай
өзгеріп отырады.
Тәрбие мақсаты – бұл қоғамның батбұрысына, қандай мұраттарына қол
жеткізуіне бағытталған.
Мадениет деңгейі, тәрбие мақсатының жалпы бағытын айқындап отырады.
Тәрбиенің мақсаты нақты – тарихи сипатына қарай құбылмалы келеді.
Тәрбие мақсатын анықтауда маңызды себептердің қатарына жататында,
мақсатты құрастыру, оны белгілі заңдылыққа негіздеуді есепке алу. Ол
саясат, мемлекет идеологиясы сияқты факторлармен бірге, тәрбие мақсатын
айқындауда қоғам өзінің қажетті талабы мен мүддесінің маңыздылығын ұдайы
есепке алу жұмыстың дұрыс жүруіне кепілдік береді. Тәрбие мақсаты қоғамда
жастардың белгілі бір функцияларын жүзеге асыру процесінде олардың уәждік
қажеттілігінен туады. Тәрбиенің нысанасы тұлға болса, бірақ өз бойларында
қажетті сапаның дамуы оқушылардың өздерінің белсенді іс-әрекеті мен оларға
тәрбие субъектісі ретінде қарап педагогикалық басшылық жасау.
Ақыл-ой, адамгершілік, еңбек, эстетикалық, дене тәрбиесі тұтас
педагогикалық жүйе шеңберінде қарастырылады (К.Д.Хиль) [17, 117 б.].
Қарым-қатынастың мақсаты қоғамдағы іргелі әлеуметтік-экономикалық
өзгерістер жағдайында оқушылардың санасының белсенді ұстанымын қалыптастыру
болып табылады (Б.Ы. Мұқанова) [17, 118 б.].
Тәрбие – әлеуметтік институт ретінде қалыптасуын әлеуметтендіру,
мәдениет және әлеуметтік ереже, әлеуметтік тәрбие мақсатында жүргізу, сол
арқылы қоғам мүшелерінің әлеуметтік қажеттілігін өтеуге жағдай жасау.
Тәрбие мәнін, мазмұнын дәлірек топшалау мақсатымен американ
психологы және педагогі Эдвард Ли Торндайк былай деген еді: Тәрбие сөзіне
әркім әртүрлі мағына береді, бірақ олш қашанда өзгеріс дегенді аңдатады.
Егер біреуді өзгеріске келтіре алмасақ, біз оны тәрбиелемегеніміз [10, 30
б.].
Тәрбие – бұл жеке адамның қоғамдық тәжірибені (білімді, игіліктер
мен дағдыларды шығармашылық іс-әрекет тәсілдерін, әлеуметтік және рухани
қатынастарды) игеру үшін бағытталған белсенді іс-әрекетін қолдап, қуаттаушы
әрі сапалы орындалатын педагогикалық процесс [9, 31-32 бб.].
Сонымен қатар, тәрбие поцесі диалектикалық сипатта болып келеді.
Бұл оның үздіксіз дамуынан, динамикалық болуынан,қозғалмалы әрі өзгермелі
болуынан байқалады.
Тәрбие процесінің өзіндік ерекшеліктері бар. Ең алдымен біз
білетіндей бұл процесс мақсат – бағдарлы болып табылады. Ең алдымен біз
білетіндей бұл процесс мақсат – бағдарлы болып табылады.
Тәрбие процесі – көп факторлы процесс. Ондағы көптеген объективті,
субъективті фактторлардың әрекеттері бұл процестің өте-өте күрделі екенін
байқатады. Субъективті факторлар тұлғаның ішкі қажеттіліктерін білдіріп,
тұлға қалыптасып, өмір сүретін объктивті жағдайларды білдіре отырып, тәрбие
міндеттерін табысты шешуіне көмектеседі.
Тәрбие процесі өзінің ұзақтығымен ерекшеленеді. Негізінен ол өмір
бойына созылады. К.Гельвеций былай деп жазған: мен оқуды әрі
жалғастырудамын, менің тәрбием әлі біткен жоқ. Ол қашан бітеді? Менің оған
тек өлген соң мүмкіндігім болмайды. Менің бар ғұмырым ұзақ тәрбиеден
тұрады [10, 46 б.].
Тәрбие процесінің тағы бір ерекшелігі – оның үзіліссіз болуы.
Мектептік тәрбие процесі – тәрбиеші мен тәрбиеленушілердің өзара жүйесі,
үздіксіз әрекеттесу процесі.жеке бір ғана іс-шара оқушының мінез-құлқын
ерекше өзгертеді деуші тәрбиешілер қателеседі. Жұмыстың белгілі бір
мақсаты, белгіленген жүйесі қажет. Егер тәрбие процесі үзіліп қалса, онда
тәрбиеші оқушының есіне жаңадан із салуы керек, оны тұрақты әдетке
айналдыруы шарт.
Тәрбие процесі – комплекстік процесс, тәрбиелік жұмыстардың
мақсаты, мазмұны, формалары мен әдістерінің бірлігін білдіреді.
Жеке тұлғаның сапалы қалыптасуы кезектесіп жасалынбайды, бір
уақытта болатындықтан педагогикалық ықпал ету комплекстік сипатта болады.
Қалыптастыру кезінде бір қасиеттер екінші қасиеттердің дамуына ыңғайлы әсер
етіп отырады.
Тәрбие процесіне нәтижелердің бірмәнді, анық болмауы да құбылыс.
Жағдайлар бірдей болғанда да нәтижелер бөлектеліп тұрады. Мұның өзі келесі
субъективті факторларға байланысты болады: тәрбиеленушілердің жеке жеке
өзгешеліктерінің көптігі, олардың әлеуметтік нәтижелері, тәрбиеге деген
қатынастары. Сонымеен бірге тәрбиешілер дайындығының кәсіптік деңгейі,
олардың процесті жүргізу шеберлігі де осы процестің іске асып, жақсы
нәтижелер беруіне үлкен ықпал жасайды.
Тәрбие процесі екіжақты сипатымен ерекшеленеді. Олар тәрбиешіден
тәрбиеленушіге (тікелей байланыс) және тәрбиеленушіден тәрбиешіге қарай
(кері байланыс). Процесті басқару негізінен кері байланыс арқылы құралады,
яғни тәрбиеленушілерден түсетін ақпараттар арқылы ерекшелінеді. Осы кері
байланысты тәрбиеші неғұрлым көп пайдаланса, соғұрлым тәрбиелік әсер де
жоғары болады.
Тәрбиенің мазмұнын түсінерде қойылатын талаптар мен мақсаттарға сай
оқушының білімі, нанымы, дағдылары, тұлғалық сапасы мен белгілері тұрақты
әдеттер жүйесі деп қабылданған.
Қазіргі тәрбие бағыттарының негізіне келесі идеялар жатады:
1. Тәрбие мақсатының шынайы болуы. Бүгінгі нақты мақсат –
бұл адамның ептіліктері мен дарындығына сүйене отырып, оны
жан-жақты дамыту. Бұл мақсатқа жетудің құралы – әр адамның
мәдениет қоры негіздерін игеруі. Осыдан тәрбие мазмұнының
орталық түсінігі, яғни тұлғаның базалық мәдениеті келіп
шығады. Бұл өмірлі өзін-өзі анықтау мәдениеті болып
табылады, яғни экономикалық мәдениет пен еңбек мәдениеті,
саяси, демократиялық, құқықтық мәдениет, адамгершілік пен
экологиялық мәдениет, көркемөнер және дене мәдениеті,
отбасы қатынастар мәдениеті.
Ал Мәдениет латын тілінен аударғанда өңдеу, баптау деген ұғымды
білдіреді. Оның екінші мағынасы – рухты дәріптеп көтеру. Рип ораторы
М.Р.Цицерон өзінің Тискуланские диспуты еңбегінде ең алғаш рет мәдениет
сөзін теориялық тұрғыдан термин ретінде қолданған (45 жыл ж.д.д.).
Э.Тайлер мәдениетке барлық білімнің жиынтығы ретінде, яғни адамның
табиғатпен күресінде адамның тарихи дамуындағы заң, дәстүр, көркем өнер,
әдет-ғұрып, діншілдік деңгейінде зерделеген [17, 120-121 бб.].
С.Б.Малиновский мәдениет теориясы адам табиғатының, биологиялық
(адам өз тұқымымен жалғастыру үшін) және әлеуметтендіру жағын да ескеру
қажет деп түсіндірген [17, 121 б.].
А.К.Уидов мәдениетті қоғамның рухани қазынасы деп бағалайды. Бұл
жағдайда қоғам мен мәдениет ұғымының ара қатынасы бүтін мен бөлшектің ара
қатынасындағы сапасы ретінде түсінеміз. Мәдениетті материалдық және рухани
құндылықтың жиынтығы ретінде қараған абзал.ъ
Мәдениет – өзіне тән әдістер арқылы тек эстетикалық емес, сонымен
қатар саяси, құқықтық идеалды қалыптастыратын тәрбие кеңістігі екенін
бүгінгі педаготық қауым мойындауда [17,122б.].
2. Үлкендер мен балалардың біріккен іс-әрекеті. Тәрбиеші
жұмысының мазмұны балалармен бірге рухани мәдениеттің
жақсы үлгілерін, адамгершіліктік өнеге, іс-әрекет
мәдениетін іздестіру арқылы өмір нормалары мен
заңдылықтарын өңдеуден құралады. Оқушының өзіндік
белсенділігі көрінеді.
3. Өзін-өзі тану. Адамның сенімі, демократиялық көзқарасы,
өмірлік позициясы арқылы тұлғаның толық қалыптасуы нақты
тәрбиеде жобаланады.
Тәрбие мазмұнындағы ең маңызды элемент – адамның өмірлік өзін-өзі
тану мәдениеті. Өмірлік өзіндік таным – бұл кәсіптік, азаматтық
түсініктерді қамтымайтан өте кең ұғым.
4. Тәрбиенің тұлғалық бағыты. Мектептегі тәрбие жұмысының
өзегін тек бағдарлама, іс-шаралар, әдістері мен формалары
ғана құрамайды, сонымен қоса ол бала, жеткіншек,
жасөспірім арқылы сипатталатын педагогикалық істің жоғары
қызығушылығы ыңғайы, өзіндік мінез-сипатымен бірге өз
қадірін сезінуін дамыту керек.
Тәрбиелеушілердің қызығушылығынан жоғары рухани қажеттіліктеріне
қарай өтуі тәрбие ережесіне айналуы қажет.
5. Өз еркіндігі. Тәрбиеленушінің өз еркі болмай, тәрбие
жұмыстарын дамыту, бірлесе жұмыс істеу идеяларын іске
асыру мүмкін емес. Балаларды тәрбиелеуге міндеттеме
керек. Егер тәрбиелеушілер тәрбиеленушілердің
қызығушылығына, асқақ арманына, азаматтық, жолдастық
міндеттеріне, өзбеттілігі мен шығармашылығына сүйенсе,
сонда тәрбиеленушілердің тәрбиеленуге деген ынтасы оянады.
Арман-елестің немесе қиялдың субъектіге берер біршама
қанағаттану сезімі. Арман адамды шындықтан, болмыстан
алшақтатады [10, 38 б.].
6. Ұжымдық бағыты. Тәрбие жұмысының мазмұны ұжымда тәртіп
құралы ретінде қолданылатын тұлғаны мәжбүрлеу әдісіне
емес, оның рухани, адамгершілік күштерінің ырықты артуына
бағытталады.
Өз дәрежесінде, жақсы ұйымдастырылған тәрбие адамды өмірдегі үш
негізгі қызметке, яғни азаматтыққа, іскер жұмысшы болуға, үлгілі жанұялық
адам болуға дайындайды.
Еліміздің болашағына сай адам – ол теориялық іліммен қаруланған,
оны шығармашылықпен іс-жүзіне асыратын белсенді қоғам қайраткері, жаңа
қоғамдық өмір үшін күресуге қабілеті мол, жоғары мәдениетті, білімді, өз
ісіне асқан шебер адам.
Тұлғаны барлық жағынан дамытып тәрбиелеу, жас ұрпақты қоғам
құрылысына белсене қатысуға әзірлеу міндеттері мектеп арқылы жүзеге
асырылады.
Міндет – бұл мақсатқа жету жолдарындағы бір саты, орындалуы қажет
нәтиженің бір бөлігі, осы бөлік өзінің іс-әрекеттік бітімін таппаса, жалпы
нәтиже де жоқ. Міндет мақсаттың өзін құрайтын элементтерге бөлінуіненпайда
болады [10, 39 б.].
Мектеп реформасын жүзеге асырудың барысында оқу мен тәрбие
жұмысының көптеген мәселелеріне түбегейлі өзгерістер енгізіп, қайта құру
қажеттігі туды.
Тәрбиенің құрамды бөліктерінің бірлігі мен өзара байланысының
нәтижелі болуы ең алдымен мұғалімнің дайындығына байланысты. Ол өзін-өзі
дамытып, барлық білімін баланың бойына қоғамда өмір сүру үшін, оның істерін
басқару үшін қажетті адамгершілік қасиеттерді тәрбиелеуге әрқашан да
дайын болуы қажет. Міне, сонда ғана мектептегі тәрбие жұмысының жемісті
болуы мүмкін.
Қорыта айтқанда, тұлғаның жан-жақты дамуына арқау болатын м.
Жұмабаевтың айтқан тәрбиедегі мақсат – адам деген атты құр жала қылып
жапсырмай, шын мағыналы адам қылып шығару деген пікіріне қосыла отырып, ол
үшін әрбір тұлғаның өзіне тән адами қасиеттерін қалыптастырып, дербес
ерекшеліктерін жан-жақты әрі үйлесімді дамыту қажеттілігіне сай көзқарасқа
тоқталамыз [9, 26 б.].
1.2 Тәрбиенің жалпы заңдылықтары мен принциптеріне сипаттама
Тәрбие процесін табысты, нәтижеті ұйымдастырылу тәрбиешілерге
алдымен тәрбие заңдылықтарын жете түсінуді қажет етеді.
Философия ғылымында заңдылық деген ұғымды құбылыстар мен
процестер арасында дамуды сипаттайтын мәнді байланыс деп түсіндіреді [9, 14
б.].
Жалпы заңдылық ауқымының әрекеті тәрбие процесінің барлық жүйесіне
таралады. Жалпы заңдылық осы процестің маңызды, ірі бірліктерінің арасын
байланыстырып отырады. Жүйе ішіндегі бірліктерінің байланысын анықтайтын
заңдылық жеке (нақты) заңдылық деп аталады.
Тәрбиенің мәнін анықтайтын белгілері болады. Ең алдымен оның тәрбие
мақсатына бағытталған ықпалы көптеген жағдайларға байланысты қиындай
түсетін өте күрделі диалектикалық сипатының болуы.
Сонымен қатар, тұлғаның дамуы мен тәрбиесі идеологиясының жаңаруы
көптеген идеяларға негізделеді. Олар:
- тәрбие мақсатының реализм идеясы;
- ересек адамдар мен балалардың бірлесу іс-әрекетінің идеясы;
- тәрбие бағыттарының дербес идеясы;
- тәрбие бағыттылығының ұжымдық идеясы;
- өзін-өзі талдау (анализдеу) идеясы;
- бала күнінің жартысы;
- қиын мақсаттық идеясы;
- сүйеніш идеясы; ірі блоктар идеясы; ата-аналармен ынтымақтастық;
- мұғалімдердің ынтымақтастығы;
- өзін-өзі сыйлау идеясы;
- өзін-өзі басқару (реттеу) идеясы т.т.,т.т. [38, 63 б.].
Егер тәрбие мақсатының жалпылығы сақталса, онда педагогтің қадам
сайын алға қойып, әр сәт сайын шешіп отыратын әрекеттерінің бәрі –
міндеттер. Мұны схема түрінде көрсетуге болады:
Міндет1
Міндет1 Мақсат1 Міндет2
Міндет3
Міндет1
Мақсат Міндет2 Мақсат2 Міндет2
Міндет3
Міндет1
Міндет3 Мақсат3 Міндет2
Міндет3
Ал педагогикалық құбылыстар деп тұлғаның өмір сүруі, әрекеттері
барысында жеке басында, айналасында кездесетін, ықпал ететін табиғи немесе
табиғи емес әртүрлі жағдайларды айтуға болады [9, 14 б.].
Тәрбие процесінің негізіне тұлғаның табиғатын, әлеуметтік мәнін,
қоғамдық өмірдің объективтік қажеттілігін білдіретін заңдылықтар жатады.
Бұл жерде кейбір заңдылықтарды атауға болады.
1. Тәрбие қоғам мұқтаждығына және жағдайына байланысты. Неғұрлым
қоғамның әлеуметтік экономикалық мүмкіншілігі өскелеу өмір
талабына сәйкес дамып отырса, соғұрлым жастардың келешегіне,
адамгершілік қасиеттерінің дамып қалыптасуына игі әсер етеді.
2. Тәрбие мен өзін-өзі тәрбиелеудің бірлігі. Іс-әрекет барысында
белсенділіктің бірнеше түрін байқауға болады. Олар: қарым-
қатынас белсенділігі, таным белсенділігі, өзін-өзі тәрбиелеу
белсенділігі.
Қарым-қатынас белсенділігі арқылы бала жолдастарымен қарым-қатынас
жасайды., өзіне дос іздестіреді, тілектес дос табуға тырысады. Тұлғаның
бойында мінез-құлық қасиеттері (қамқорлық, қайырымдылық, ілтипаттылық,
жауапкершілік сезімі т.б.) қалыптасады.
Тұлғаның даму процесінде өзін-өзі тәрбиелеу белсенділігі сапа
жағынан ішкі факторға айналады.
3. Тәрбие іс-әрекетінің, қарым-қатынастың шешуші рөлі. Тәрбие,
оқыту, білім беру іс-әрекетіне байланысты. Іс-әрекетінің
бірнеше түрлері бар. Оларға ойын, оқу, еңбек, спорт, көркемдік,
қоғамдық саяси іс-әректтері т.б. жатады. Осы іс-әрекеттердің
нәтижесінде баланың ақыл-ойы, дүниеге көзқарасы дамиды,
эстетикалық қасиеттері қалыптасады, еңбек етуде жауапкершілік
сезімі артады.
Қарым-қатынас бұл адамдардың өзара әрекеттесіп, әртүрлі
коммуникациялық құралдардың көмегімен бір-бірімен пікір алысуы. Ол
хабарламалық, нормативтік, таным процесі ретінде сипатталады.
Қарым-қатынасты нормативтік процес тұрғысынан қарастырсақ,
оқушылардың қарым-қытынасы белгілі нормалар жинағымен реттеледі. Ол
нормаларды қоғам реттейді. Қоғамдық нормалардың көзі идеология.
4. Педагогикалық процесте ұжым мен адамның өзара байланысы. Оқушы
тұлғасын қалыптастырудың негізгі көзі ұжым болады.
Ұжымның басты борышы – әрбір адамның түлеп өсуіне қамқоршы болуы
тиіс. Балалар мен тәрбиешілер арасындағы қарым-қатынас – ұжымның даму
процесі. Тәрбиенің ерекшелігі, оның ұжымдық бағытта іске асырылуында [2, 75-
76 бб.].
1. Баланың ылғи жетілуі, даму жағдайында болуы, бұл табиғи
заңдылық;
2. Баланың өзінің түрлі әрекетінсіз, сыртқы орта мен табиғи қарым-
қатынасынан тыс тәрбиенің болмауы жағдайы;
3. Тәрбие мен дамудың бірлігі және өзара байланыстылығы;
4. Тәрбиеде бірыңғай дайын рецептің болмауы, оны қолдау мүмкін
еместігі;
5. Қоғамның үнемі орынды дамуы, онда өмір сүріп отырған әрбір жеке
адамның күш-қуатымен өмірлік ұйымына тәуелді екендігінде,
сондықтан да тұлға тәрбиелі, бұл заңды құбылыс [9, 14 б.].
Орыс ғалымы К.Д.Ушинский кезінде тек педагогикалық ережелерді
жаттап алу тәрбие процесінде оң нәтиже бермейтіндігін, керісінше тәрбиенің
ғылыми заңдылықтарын жете танып білудің қажеттілігіне баса назар аударуға
кеңес берген. Сондықтан да тәрбие заңдылықтарын жетік білмейінше тәрбиені
жетілдіру, дамыту мүмкін емес [9, 14 б.].
Педагогика ғылымында тәрбиенің заңдылықтарын ашып көрсетуді негізгі
міндет ретінде қарастырмайды, керісінше оның заңдылықтары негізінде қандай
принциптерді қарастыру қажеттілігіне көптеп көңіл бөледі. Сол себептен де
кейбір жағдайларда тәрбие принциптері оның заңдылықтары ретінде
қарастырылады.
Принцип деген ұғым латын тілінде бастапқы, негізгі деген
түсінікті білдіріп, белгілі бір әрекет барысында басшылық ету идеясын
көздейді [9, 15 б.].
Олай болса, тәрбие принциптері деп – тәрбие процесінде оның
мазмұнын, ұйымдастыру тәсілдері мен формаларын жүзеге асыруда
тәрбиешілердің қолданатын басты тәрбие идеяларының жиынтығын айтамыз, -
деп жазады ғалым С.Ш.Әбенбаев өзінің Тәрбие теориясы мен әдістемесі атты
оқу құралында [ 9,15 б ].
Сонымен бірге тәрбие принциптері – дайын нұсқау емес, тіпті олар
ұстану арқылы жоғары нәтижеге автоматты түрде жеткізе салатын әмбебап (
универсал) ережелер де емес. Олар тәрбиеге қажет арнайы білімдерді, тұлға
тәжірибесін, шеберлігін алмастыра алмайды. Тәрбие принциптерінің талаптары
баршаға бірдей болса да, олардың практика жүзінде іске асырылуы тұлғалық
шарттарға байланысты болады, - дейді Ж.Әбиев [ 10,56 б ].
Тәрбие принциптері тәрбие міндеттеріне сай анықталады. Педагогика
тарихының дамуында тәрбие принциптерінің төмендегідей жүйесі қалыптасқан:
1. Тәрбиенің мақсаттылығы;
2. Тәрбиенің өмірмен, еңбекпен, қоғамдық құрылыс практикасымен
байланыстылығы;
3. Еңбек арқылы тәрбиелеу;
4. Жеке тұлғаға талап қоюшылық пен құрметтей білудің бірлігі;
5. Балалардың жас және дара ерекшеліктерін есепке алу;
6. Тәрбиенің жүйелілігі, бірізділігі және үздіксіздігін қамтамасыз ету;
7. Жеке тұлғаны ұжымда және ұжым арқылы тәрбиелеу;
8. Тәрбие процесінде мектеп, отбасы, жұртшылық әрекетінің бірлігі болуы.
Тәрбие принциптері ішіндегі ең негізгізі, оның мақсаттылығы. Тәрбие
процесіндегі тәрбиелік ықпалдармен әрекеттер белгілі бір мақсатқа
бағытталады. Мақсат – тәрбиелік шаралардың кездейсоқтық сипатқа тап
болмауын қамтамасыз етеді. Мақсатқа сай тәрбие міндеттері анықталып, оны
атқаруда жұмыстардың түрлері, мазмұны мен ұйымдастыру тәсілдері
белгіленеді. Сондықтан да бұл принцип тәрбие жүйесінде жетекші принцип
ретінде саналады.
Тәрбиенің келесі принциптерінің мәні жас ұрпаққа тәрбие беруді
қоғамның әлеуметтік – экономикалық, саяси өмірмен ұштастыра жүргізуді талап
етеді. Ол, мектептегі теориялық білімдерді оқушыларға меңгертуде, оларды
өмірмен байланыстыру, қоғамдағы болып жатқан өзгерістермен хабардар етіп,
оған нақтылы көзқарастарын, сенімін орнықтыру, қоғамдық пайдалы еңбекке
қатыстыру т.б. тәрбие мақсатының түпкі мүддесін көздейтін әрекеттерге
араластыру.
Еңбек арқылы тәрбиелеу принципінің мақсаты баланы еңбек ете білуге,
оны қадірлеп – қастерлеуге, оған деген жағымды көзқарасын қарым – қатынас
қасиеттерін орнықтыруды, сонымен қатар қарапайым еңбек құралдарын пайдалана
білу қабілеттерін сіңіру қажеттіліктерінен туындайды. Адамды табиғат
жаратқанымен, оны нағыз адам етіп қалыптастырған – еңбек процесі. Адам
баласының қоғамдағы өмірі тек еңбекпен байланысты, себебі ол оны саналы
өмір сүре білуге дағдыландарды.
Жеке тұлғаға талап қоюшылық пен құрметтей білудің бірлігі.
Бұл принциптің көздейтін мақсаты:
– оқушыларға қоғамдық мінез – құлық нормалары мен ережелерін саналы
түрде меңгертуді;
– оқушыға қатысты өзіне жүктелген міндеттерді мүлтіксіз орындауды;
– мектепте оқушыларға арналған ережені қатаң сақтауды;
– мектеп пен отбасы, мектептен тыс мекемелердің тәрбие жұмысының барлық
буындарының талап бірлігін үйлестіруді;
– оқушының мінез – құлқындағы жақсы қасиеттеріне сүйенуді;
– жеке басына сеніммен қарап, белсенділігін арттыруды:
– сүйіспеншілік көксетуді т.б.
Тәрбие жұмысының табысты болуы, көбінесе әрбір жеке тұлғаның жас
шамасына сәйкес өзіндік ерекшеліктерін ескере отырып жүргізуге байланысты.
Әрбір жеке бала, ол өзінше бір өмір. Оның түсінігі, сенімі, көзқарасы, ақыл
ойының деңгейі бірдей емес, соған орай мінез – құлық ерекшеліктері мен
адамгершілік қасиеттерінің сапалы да әртүрлі.
Тәрбие процесінде балардың дара ерекшеліктерін ескертудің маңызы
өте зор. Тәрбиенің мазмұны мен амал тәсілдері де осы принципке тәуелді.
Тәрбие жұмысын нәтижелі жүргізудің тағы бір шарты, тәрбие мазмұны мен
тәрбиелік әрекеттерді баланың жас шамасына сай біртіндеп жүйені жүргізуді
талап етеді. Тәрбие процесінде тәрбиешілер тарапынан болатын ықпалдағы
жүйесіздік, тәрбие мақсатына жетуге кепілдік бермейді, керісінше онда
әртүрлі кездейсоқтыққа тап болуға итермейді.
Тәрбие міндеттерін шешуді атқарылатын шараладың бір – бірімен
сабақтастығы болуы тиіс.
Жеке тұлғаның ұжымда тек ұжым арқылы тәрбиелеу принципі кеңестік
дәуірде коммунистік тәрбие беру жүйесінің негізгі талаптарының бірі болып
келді. Бұл социалистік қоғамның талабына айналды. Осы қоғамда өмір сүріп
отырған барлық адамдар біреуі үшін, біреуі барлығы үшін - деген ұранымен
еңбек етуге тиіс болды. Бүгінгі таңда, қоғамда қайта құру кезеңінде, яғни
парыз заманында бұл қағиданың маңызы онша әсерлі болмай тұр. Өйткені, парыз
заңы ұжым болып еңбек етіп, өмір сүру қағидасын қуаттамайды. Оның негізгі
талабы әртүрлі формадағы еңбек процесі, соған орай еңбек бөлінісі де
әртүрлі болып келеді. Сондықтан да ұжым және адам мәселесі қазіргі заманның
ең өзекті әлеуметтік мәселелердің біріне айналып отыр.
Оқушының жеке басын ұжымды және ұжым арқылы тәрбиелеудің мәнісі –
оқушылардың оқу, тәрбие, пайдалы еңбектегі бірлескен іс – әрекетінде
олардың жауапкершілігі, белсенділігі артып, тұлғаның жан – жақты дамуына
мүмкіншіліктер пайда болады, достығы жарасып, ізгілік қарым – қатынас
орнайды, өзімшілдік жойылып, өз мүддесін ұжым мүддесімен ұштастыру,
моральдық нормаға айнала бермес.
Тәрбие процесінде мектеп пен жұртшылдық әрекетінің бірлігін
қамтамасыз ету, олардың жасөспірімдерге тәрбиелік ықпалын үйлестіру
қажеттілігімен туындайды. Балаға дегенде қоғамның талаптарын жүзеге асыруда
олардың әрекетінде ауызбіршілік, жүйелілік болмаған жағдайда тәрбиелік
шаралардың нәтижесі төмендейді. Баланың дүниетанымы отбасынан бастау алып,
мектеп және ұстаздар тәрбиесімен жалғасып отырады. Балаға талап қойғанда
бірліктің болмауы, тәрбиелік ықпалдың тұрақсыздығын туғызып, баланың мінез
– құлқы мен адамгершілік бейнесіне жағымсыз көлеңке түсіреді.
Ал енді жоғарыда аталып өткен принциптерге қойылатын талаптарды
сипаттайық.
1. Міндеттілік. Тәрбие принциптері – бұл кеңес, нұсқау емес, олар толық
және міндетті түрде тәжірибеге ұласуды талап етеді. Принциптерді
дөрекі түрде әркез бұзу, ондағы міндеттерді орындамау тәрбиелеу
процесінің пәрменділігін кемітіп қана қоймай, ол принциптердің түп –
тамырын ыдыратады.
2. Комплекстілік. Принциптер комплекс, бөлінбеген талаптар түрінде тәрбие
процесінің барлық кезеңдерінде бірігімді қолданылуы тиіс. Принциптер
тармақтамай, фронтальды әрі барлығы бірдей іске асып отырады.
3. Бірмәндінік. Тәрбие принциптері жалпыға бірдей ортақ ережелер ретінде
бірмәнді болып келеді, олардың арасында біреуін бірінші кезекте
орындау керекті немесе ертеңге қалдыра салуға болатын сияқты негізгі
немесе қосалқы принциптері болмайды.
4. Барлық принциптерді теңдей мәнді деп бағалау тәрбиелеу процесінің
жемісті болуының кепіліү
5. Қазіргі тәрбиелеу жүйесі мынадай принциптерді ұстанады:
– тәрбиенің қоғамдық бағытта болуы;
– тәрбиенің өмірмен, еңбекпен байланысы;
– тәрбиеде дұрыстыққа арқа сүйеу;
– тәрбие гуманизациясы;
– тәрбиеге тұлғалық тұрғыдан қарау;
– тәрбиелік ықпалдардың бірлігі. [ 11,55 – 56 б ].
Тәрбиенің қоғамдық бағытта болуы. Бұл принцип педагог іс – әрекетін
мемлекеттік тәрбие стратегиясына сәйкес өскелең ұрпақ тәрбиелеу
міндеттеріне бағындыруды көздейді, тәрбиеші іс – әрекетін қажетті тұлға
типін қалыптастыруға бағдарлайды. Мемлекет, қоғам, тұлға мақсаттары
үйлеспесе, ол принциптің орындалуы қиындайды.
Қоғамдық бағытты іске асыра отырып, тәрбиеленушілермен тәжірибелік
сдеп – түрткілі өзара әрекетке жетудің маңызы зор. Ұрандаған педагогикадан
аулақ болған жөн, өйткені тиімді тәрбие құлық пен қатынас тәжірибесі негіз
болар тәрбие мен тәрбиеленушілер арасындағы байланыс орнайтын пайдалы іс –
әрекетте іске асады. Іс – әрекет тәрбиелік мәнге ие болуы үшін,
тәрбиеленуші іс – әрекетінің қоғамдық құнды мотивтерін қалыптастыру қажет.
Осы мотивтер жоғары парасатты, қоғамдық мәнді болса, онда ұнамды қылықтарға
бастау беретін іс – әрекеттің де тәрбиелік сапасы жоғары болады.
Әлеуметтік сапаларды жасау процесінде мақсат – бағдарлы тілдестік
пен адамгершілік танымы арқылы гуманистік түсінік қалыптастырып, оны
саналуын қоғамдық пайдалы іс – әрекетті ұйымдастырумен байланыстыру керек.
Балаларға мектептің бірінші сатысында өкімет, президент,
үкімет, бедел т.б. ұғымдарды түсіндіруге нақты мысалдар пайдаланылса,
тәжірибе жүзінде дер кезінде дәйектеліп, бекітілсе, онда олар бұл ұғымдарды
бекітіп, дамытады, нанымдарды қалыптастырады, тәрбиеленушілер әлеуметтік
шынайы процестерге қызыға отырып, азаматтық сапаларын орнықтырады.
Тәрбиенің өмірмен байланысты болуы принципі болып табылады. Ол
тәрбиешілердің екі бағыттағы белсенді іс – әрекетін талап етеді;
1) әртүрлі өзгерістері мол қоғамдық еңбектік өмірмен тәрбиеленушілерді
таныстыру;
2) тәрбиеленушілерді шынайы өмірлік қатынастарға, әртүрлі пайдалы
еңбектерге араластыру.
Тәрбиенің өмірмен байланысты болу принципін дұрыс іске асыру
педагогтан төмендегі бірліктерді қамтамасыз етуін талап етеді:
– оқушылардың қоғам өмірі мен әрбір адам үшін еңбектің рөлін,
азаматтардың үздіксіз толастаған сұраныстарын қанағаттандыру үшін
қоғамның экономикалық базасының мәнін түсіндіру;
– материалды, рухани байлықтар мен құндылықтарды жасайтын еңбек
адамдарына сый – құрмет жасау;
– көп және табысты еңбек ету ептіліктерін дамыту, өзі үшін, қоғам
пайдасына орай жақсыгершілік, шығармашылықпен еңбектенуге ниеттендіру;
– қазіргі өндірістің жалпы негіздерін түсіну, еңбекті ғылыми
ұйымдастыру негіздерін, жалпы мәдениетті меңгеруге бағыт беру;
– қоғамдық мүлік пен табиғат байлықтарына күтімді қарау, өз еңбегі
арқылы қоғамдық меншікті көбейтуге талпыну ниетін қалыптастыру;
– жаусысыздыққа, шаруасыздыққа, еңбек тәртібін бұзушылыққа,
жайбарақаттыққа, іссіздікке төтеп беріп, қоғамдық меншікті, табиғат
байлығын талан – таражға түсіруге ымырасыз болуға тәрбиелеу [ 7,59 б].
Өнеге – үлгіге арқа сүйеу принципінің талаптарының бәрі қарапайым
болып келеді.
Бұл принциптің философиялық негізі – адам табиғатының қарама -
қайшылықтығы туралы белгілі философиялық ереже бойынша. Адамдағы жақсы
қасиеттер (жан – жануарды жақсы көру, табиғи кішіпейілділік т.б.) оған кері
қасиеттермен бірге жүреді. Тәрбиеші іс – әрекетінің табысты болып, жылдан
әрі нәтижелі болуы үшін принциптерді іске асыру ережелерін басшылыққа алу
керек.
– Тәрбие процесіндегі келіспеушілік (конфронтация), тәрбиеші мен
тәрбиеленушілердің өзара ой – пікір тайталасы мен көзқарастарының
үйлесімсіздігінен туындайды. Тек бірлесіп жұмыс істеу, шыдамдылық
жақсы нәтижелер береді.
– Оқушының қателіктері мен қылығындағы кемшіліктеріне ғана мән беру де
дұрыс емес.Тәрбиенің басты парызы жақсы қасиеттерді анықтап, оларды
қолдау.
– Тәрбиеленушілердің қызығушылықтарына сүйену әрқашан ұтымды нәтижеге
жетудің кепілі Осылардың көмегі арқылы еңбек, адамгершілік,
эстетикалық тәрбиенің көптеген міндеттерін шешуге болады.
– Өнеге – үлгіге сүйенудің тағы бір жағы бар, оны ұнамды тәрбиелік
жағдай болады. Бұл тәрбиеленушілердің өмірлік іс – әрекеті, тәрбиелік
қатынас жасау стилі, оқу – тәрбие мәселелерінің рухы.
– Кемшіліктерін бетіне баса бергенде тәрбиеленушілердің өз – өзіне,
күші мен мүмкіндіктеріне деген сенімі азаяды. Тәрбиешілер баланы
мақтап – мадақтауды, оның алдағы болатын жақсы қасиеттеріне күні бұрып
қолдау береді [ 7,61 б ].
Тәрбие гуманизациясы. Жақсы (жағымды) өнеге сүйену принципіне тағы
бір маңызды жанасады – ол гуманизация. Бұл принциптің талаптары:
1) Тәрбиеленуші тұлғасына адамилық тұрғысынан қарау;
2) Оның құқықтары мен тәуелсіздігін сыйлау;
3) Тәрбиеленушіге саналы ойластырылған талаптар қою;
4) Қойылған талапты орындаудан бас тартқан кезде де оның ұстанымын
құрметтеу;
5) Адамның өзімен – өзі болу құқығын қолдау;
6) Тәрбиеленушінің санасына тәрбиенің нақты мақсатын жеткізу;
7) Қажетті сапалардың зорлықсыз қалыптасуы;
8) Тұлғаның қадір – қасиетін төмендететін дене және басқа да жазалаудан
бас тарту:
9) Тұлғаның нанымдарына қандай да бір себептермен қайшы келетін
қасиеттерді қалыптастырудан аулақ болу құқығын мойындау.
ЮНЕСКО қабылдаған Адам құқығы декларациясының бірінші бабында
былай деп жазылған: Барлық адамдар өз қадірі мен құқығы бойынша ерікті
және тең. Олардың өзіндік санасы мен намысы бар және олар бір – бірімен
қарым – қатынаста болуы керек. Тәрбиеленушілерді құлдық бас июші емес,
тәуелсіз адамдар санатында танып, тәрбиеші күш билігін пайдаланбай,
шәкірттер төбесіне тұрмай, олардың болашағы үшін жас әулетпен бірлікте
күресуі қажет [ 7,63 б ].
Тәрбиеге тұлғалық бағыт беру. Тәрбиеге тұлғалық тұрғыдан қарау
принципі тәрбиешіден мына міндеттерді орындауды талап етеді:
1) өз тәрбиеленушілерінің жеке темперамент ерекшеліктерін, мінез
бітістерін, көзқарастарын, талғамдарын, әдеттерін жақсы білу;
2) ойлау бейімі, тұлғаның бағыттылық мотивтері, қызығушылықтары, өмірге,
еңбек етуге көзқарасы, құндылықтар пайымы, өмірлік жоспарлары т.б.
сияқты аса маңызды сапалардың қалыптасу деңгейінің қаншалықты
болғанын, болатынын анықтай білу;
3) тұлға дамытудың әсерлі түрін біртіндеп күрделендіре отырып тәрбиелік
іс – әрекеттерге тәрбиеленушіні тарту;
4) дер кезінде мақсатқа жетуге кедергі болатын себептерді анықтап,
олардан арылу, ол егер дер кезінде сезіп, жою мүмкіндігі болмаса, онда
жаңа туындаған жағдайларға байланысты тәрбие тактикасын ауыстыра білу;
5) тұлғаның өз белсенділігіне көбірек сүйену;
6) тәрбиені тұлғаның өзіндік тәрбиесімен байланыстырып, өзіндік тәрбиенің
мақсат, әдіс, формаларын таңдауға көмектесу;
7) тәрбиеленушінің өзіндік іс – әрекетін, белсенділігін, дербестігін
дамытып, оған жетекшілік етіп, ұйымдастыра табысқа жетуге бағыттау [
7,64 б ].
Бұл талаптардың бірікті түрде іске асырылуы жас және жеке
ерекшеліктеріне үстірт қарамай, процестердің тереңмен дамуына, себеп –
салдары қатынас заңдылықтарына сүйенуге тәрбиешіні міндеттейді. Тәрбиеші
тұлғалық тұрғыдан жүргізген кезде жас және жеке ерекшеліктерді есепке алу
жаңа бағыт алады. Адамгершілік, әлеуметтік сапаларды бастауыш мектеп
жасында болады. Неғұрлым жасы кіші болса, соғұрлым тәрбие ықпалдарын нақты
қабылдап, бала өз тәрбиешісіне көбірек сенеді, оның беделіне сөзсіз
бағынады.
Тәрбиенің болашақ нәтижелерін жобалағанда тәрбиеленушілердің
мүмкіншілік пәрменділігінің кейбір сапаларды қалыптастыруда азаятынын,
жасына байланысты жүйке жүйесінің нәзіктігін, сыртқы әсерлерге
психологиялық қарсылықтың көбейетінін, сензитивті кезең қажеттерінің
өзгеруін естен шығармаған жөн.
Тәрбиеші сүйенетін оқушының жеке ерекшеліктерінің қатарында олардың
қабылдау, ойлау, есте сақтау, сөйлеу, мінез, темперамент, ерік бітістерін
атауға болады. Бұл және басқа да ерекшеліктерді айыра тану тәрбиелеуде
қиынға соқса да, тәрбиеші табысқа жетуді ниет қылса, қосымша уақытын, күш –
жігерін, құралдарын пайдаланып, тұлғалық сапаларды толық, нақты танып –
білуге ынта – ықыласты болуы шарт.
Тәрбиешілер әсіресе, тұлғаның негізгі сапаларына, яғни, олардың
құндылықтарды таңдау бағытына, іс–әрекет жасаудың, құлық қалыптастырудың
өмірлік жоспарларына мән беріп, тәрбие процесін түзейді, әрі бұл процесті
тұлғалық, қоғамдық қажеттерді қанағаттандыруға бағдарлайды.
Қиын талаптар баланың өз күшіне сенімін азайтып, көңілдерін
қалдырды, ең қауіптісі, сол талаптарды үстірт орындауға итермелейді.
Талаптарды күшейте отырып, тәрбие ықпалдары бағытталған тәрбиеленушілердің
шама – шарқын ескерген абзал.
Тәрбиеші қазіргі заманғы оқушылардың білім деңгейінің жоғарылығын
ескере ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І. Тәрбие ұғымын ғылыми-теориялық тұрғыдан
негіздеу ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1 Тәрбие мақсаты, мазмұны мен
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Тәрбиенің жалпы заңдылықтары мен принциптеріне
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
1.3 Тәрбие жөніндегі Ж.Аймауытұлының психологиялық-педагогикалық ой-
пікірлері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
ІІ. Тәрбие түрлерінің жүзеге асырылу
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .38
2.1 Ұстазым – ұлық бәрінен атты сабақ аясындағы адамгершілік
тәрбиесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
2.2 Көңілді қыс, Шынықсаң шымыр боларсың сабақтар аясында балалардың
дене тәрбиесін
қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46
2.3 Құс – адамның досы атты сабақ аясындағы экологиялық
тәрбие ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...59
Қосымшалар 1-10.
Аннотация
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Болашақ ұрпақтың тәлім-тәрбиесі
қай ұлт, қай қоғам, қай кезеңде де басты мәселе ретінде қаралған. Ата-
заңымызда мемлекетіміздің ең қымбат қазынасы адам және оның өмірі,
құқықтары мен түпкі мақсат-мұрат ретінде атап көрсетілген.
Білім-ғылым жүйесінде де тәрбие тағылымдарына үнемі көңіл бөлініп
келеді. Өткен тарихымызда, ата-бабаларымыздың ғасырдан-ғасырға жеткен
ғұлама ойшылдарының даналық ойларында да әлеміне, жас ұрпақ тәрбиесіне
айрықша көзқарас берілген.
Қазіргі уақытта Қазақстандағы саяси әлеуметтік, экономикалық
өзгерістермен қатар білім саласындағы көкейтесті мәселелердің бірі – жас
ұрпаққа ұлттық тәлім-тәрбие беру, ұлттық тұлғаны қалыптастыру.
Қазақ тарихының даму кезеңдерінен, ежелгі дәуірден жеткен әдебиеті
мен тарихында, мәдениетінде ақын-жыраулардың өлең-жыр, толғауларында, әл-
Фараби фәлсафаларынан бастап, Абай әлемінде, тәлім-тәрбиелік еңбектерінде
табиғи жалғасын тапқан адам болмысы бүгін де көкейтесті мәселелердің бірі.
Ата-бабаларымыз өткенімізбен сусындаған, бүгінгіні қадірлей
білетін, тарихы мен мәдениетін құрметтей алатын, табиғатты аялай білетін,
Отаны үшін жанын аянбай еңбектенетін ұлттық тұлғаны қалыптастыруда,
тәрбиелеуде өз еңбектерін сарп еткен.
Ұлттық тәлім-тәрбие мәселесі 20 ғасырдың басында Алаш қайраткер-
қаламгер мұраларынан да кең орын алған. Олардың қатарында А. Байтұрсынұлы,
М. Жұмабаев, Ж. Аймауытұлы, т.б. бар.
Ал еліміздің руханият әлемінде Ж. Аймауытұлы, оның ұлттық әдебиет
пен мәдениет тарихындағы, тәлім-тәрбие саласындағы іргелі еңбектері ерекше
көрініс береді. Регресия кезінде қуғынға ұщыраған Ж. Аймауытұлының еңбек-
мұралары еліміз тәуелсіз алғалы кең көлемде қарастырыла бастады.
20 ғасыр басында әдебиет майданына келген қазақ ақын-жазушыларының
үлкен шоғыры ел мақсаты, халық қамы үшін жастарға арнап, әсіресе,
ағартушылық-педагогикалық салада ерекше жұмыла еңбектеніп, түрлі ғылым
салаларына арналған мектеп оқулықтарына нұсқаулар, алғашқы зерттеулерді
жазды.
Қазақ тарихы мен мәдениетінің руханият өріс-өрелінің би-биестері
қайта қаралып, зерделі зерттеу жүйесіне айналып келді. Осы орайда, Алаш
ардақтыларының қоғамдық-саяси, педагогикалық және психологиялық
көзқарастары, ақын-қаламгер, ұстаз-ғалымдағы алуан түлі, мың сырлы белгі,
ерекшеліктері де арнайы зерттеу жүйесін құрап келеді.
Осы бағыттағы ізденіс, зерттеулерден 20 ғасырдағы қоғамдық-
әлеуметтік жағдайлар, ұлт тарихы мол танымал тұлғалар тағдыры, білім-ғылым
жүйесі, тәлім-тәрбие өрісі кең танылады.
Зерттеу тақырыбы: Тәрбиенің ғылыми-педагогикалық негіздері.
Зерттеу жұмысының мақсаты: тәрбиенің қоғамдағы орнын, мәнін, оның
заңдылықтарын ғылыми-теориялық тұрғыдан ашып көрсету.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
1. Тәрбиенің ортақ мақсатын, мазмұнын, ерекшеліктерін ашып көрсету.
2. Тәрбиенің жалпы заңдылықтары мен принциптеріне сипаттама беру болып
табылады.
3. Тәрбие жөніндегі Ж. Аймауытұлының психологиялық-педагогикалық ой-
пікірлеріне сипаттама беру.
4. Тәрбие түрлері мен әдістерін, құралдарын тәрбие үрдісінің мазмұны
ретінде қарастыру.
5. Жалпы адамзаттық құндылықтар мен құндылықты бағыт-бағдарларын ашып
көрсету.
Зерттеудің әдіснамалық- теориялық негіздері: халық педагогикасына
үлесін қосқан ағартушы педагог- ғалымдардың тәлім -тәрбие саласындағы
еңбектері , Ж. Аймауытұлының психологиялық- педагогикалық ой- пікірлері
негізге алынды.
Зерттеу көздері: тәлім- тәрбиенің ортақ мақсатына, мазмұнына,
принциптеріне бағытталған ғылыми еңбектер, мақалалар, әдістемелік
нұсқаулар, ғылыми зерттеулер т.б.
Зерттеу әдістері: зерттеу мәселесіне байлынысты философиялық
әлеуметтану, этнопедагогикалық, психологиялық, ғылыми-педагогикалық
әдебиеттерге талдау жасау, ғалым-педагогтардың озық тәжірибелерін зерттеу,
материалды жинақтау және қорытындылау, сендіру әдісі, теориялық әдіс.
Зерттеу нысаны: тәрбие жөніндегі мұралардың психологиялық-
педагогикалық негіздері.
Зерттеу пәні: Тұлғаны қалыптастыруға бағытталған тәрбие беру
жолдары.
Жұмыстың теориялық маңыздылығы. Жұмысты жазу барысында тәрбие
үрдісінің ортақ мақсатын, мазмұнын, ерекшеліктерін, заңдылықтары мен
принциптерін, түрлерін зерттеген педагог-ғалымдардың еңбектері қолданылады
(Әбиев Ж., Бабаев С., Жұмабаев М., Асанов Ж., Айғабылова Н., Әбілова,
Алмаханова Х., Әбенбаева С., т.б.).
Әр саладағы ғылымды толық меңгеру, әдетте, сол ғылымның пайда болуы
мен дамуы, оның зерттейтін негізгі мәселелерін анықтап түсінуден басталады.
Шынында да әр ғылым саласы өз тарихына, зерттеуі тиіс және сол ғылымның
теориялық негізін түсінуге жәрдемдесетін табиғи немесе қоғамдық
құбылыстардың нақты аймағына ие.
Педагогикалық білім өсіп келе жатқан әулетті тұрмысқа дайындауға
немесе тәрбиеге бағышталған адамзат іс-әрекетінің ерекше бір саласына
кіреді.
Жұмыстың практикалық маңыздылығы: өндірістік даму мен күрделену
өріс алып, ғылым-білім қоры жинақталған сайын, өсіп келе жатқан әулетті
тұрмысқа арнайы дайындаудың қажеттігі орта түсті де, оларды арнайы
ұйымдастырылған тәрбиеге тартудың маңызы барған сайын күшейіп отырды.
Осылайша білім беру қоғамның объективті қажеттігіне айналды. Және оның
бұдан былай дамуының ең маңызды алғышарты болды. Осыдан бастап, адамзат
қоғамның белгілі кезеңінде, өндіріс пен ғылым дамыған шақта ерекше қоғамдық
қызметке айналды, арнайы тәрбиелік мәселелер пайда болып, кәсіби мамандыққа
балаларды оқытып, тәрбиелейтін адамдар шыға бастады.
Тәрбиенің дербес қоғамдық қызметі сипат ала бастауы адамдарда
тәрбиелік қызмет тәжірибесін жинақтап, қорытындылауды ойластыру қажеттігін
туындатты.
Зерттеудің ғылыми болжамы. Егер де біз тәлім-тәрбиелік мұраларды
тікелей оқыту арқылы ондағы тұлға табиғатын кең көлемде қарастырып, осының
негізінде жас ұрпаққа берілетін теориялық білімдерді пайдалансақ, егер де
ол сабақта, сабақтан тыс жұмыстарда продуктивті жүргізілсе, тұлға
қалыптастырудың тиімді жолын жасуға болашақта кең мүмкіндік береді.
Зерттеудің ғылыми жаңалықтары:
- тәрбиенің мәні мен мазмұны педагогикалық тұрғыдан айқындалды;
- ұлттық,адамгершілік,экологиялық, экономикалық, Отансүйгіштік
тұрғыдан тәрбие берудің тиімділігін арттыратын негізгі
педогогикалық шарттар анықталды.
Зерттеу базасы: Тараз қаласындағы №45 классикалық мектеп
гимназиясы.
Жұмыстың жүйесі. Жұмыс кіріспеден екі тараудан, қорытындыдан,
әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады.
Тәрбие ұғымын ғылыми-теориялық, әдістемелік тұрғыдан қарастыру
негіздері атты бірінші тарауда тәрбиенің ортақ мақсаты, мазмұны,
ерекшеліктері қарастырылып, тәрбиенің жалпы заңдылықтары мен принциптеріне
сипаттама беріледі.
Тәрбие жөніндегі Алаш ардақтысы Ж. Аймауытұлының психологиялық-
педагогикалық ой-пікірлері баяндалып, тәрбие түрлері (адамгершілік тәрбие,
Отаншылдық тәрбиесі, еңбек тәрбиесі т.б.с.) әдістері мен қарастырылады.
Тәрбие түрлерінің жүзеге асырылуы атты екінші тарау бала-бақшада,
мектепте өткізілген ашық сабақтарға арналады. Негізгі мақсаты – тәрбие
түрлерінің жүзеге асырылу жолдарын анықтап көрсету және оларды практикалық
тұрғыдан қарастыру болып табылады.
Әр сабақтың өзінің мақсаты немесе міндеттері болады. Оқытушының
басты парызы – баланың тұла бойында адамгершілік пен рухани құндылықтарды
қалыптастыру. Жұмыс соңында қорытында жазылып, әдебиеттер тізімі беріледі
І. Тәрбие ұғымын ғылыми-теориялық тұрғыдан негіздеу
1.1 Тәрбие мақсаты, мазмұны мен ерекшеліктері
Мақсат – бұл ғылыми түсінік, ол белгілі бір әрекеттің түпкі
нәтижесін сезіну деп түсіну керек.
Мақсат-белгілі бір межеге қол жеткізуге бағытталған әрекеттің ой
санадағы көрінісі. Мақсат тікелей міндет ретінде іс-қимылды бағыттап,
реттеп отырады. Мақсат адам санасының белсенді жағын білдіре отырып,
объктивті заңдарға, қоршаған ортаның, субъектінің нақты мүмкіндіктеріне сай
келуі керек, сонда ғана адамдардың нысаналы қызметінде азаттық пен
қажеттілік арасындағы диалектикалық қарым-қатынас көрініс табады. Мақсат
шындықты жүзеге асыру үшін қажет белгілі құралдармен бірлесе іс-қимыл
жасағанда ғана оны өзгерте алатын күшке айналады. Мақсат келешектегі,
таяудағы тікелей, жалпылама, жеке, аралық, түпкі мақсаттарға бөлінеді.
Шартты мағынада Мақсат терминімен ғылымда (биол. Кибер) кері байланыс
[9,23 б.].
Ұлы сыншы В.Б. Белинский: Адамды табиғат жаратқанмен, оны өсіріп,
тәрбиелейтін қоғам, - деп өте орынды айтқан [9,23 б.].
Педагогика ғылымында тәрбие мен оқытудың мақсаты және міндеттерін
қарастырғанда оны әрқашанда қоғаммен бірлікте, қоғамдық құбылыс ретінде,
қоғамның талаптарымен байланысты қарастырады.
Тәрбие мен оқыту қоғамдық категория ретінде оның талаптарын
объективті түрде білдіреді. Яғни, тәрбиесіз қоғам, қоғамсыз тәрбие өмір
сүрмейді деген қағидаға сүйенсек, тәрбиесіз мақсаты қоғамның мақсатын,
талап-тілектерін іс жүзіне асыру болып табылады. Бұл талаптар әр кезде
қоғамдағы өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастардың даму дәрежесімен
байланысты анықталады. Олай болса Тәрбиедегі мақсат адамды, һәм сол
адамның ұлтын, асса барлық адамзат дүниесін бақытты қылу. Ұлт мүшесі әрбір
адам бақытты болса, адамзат дүниесі бақытты. Қысқасын айтқанда, тәрбиедегі
мақсат – адам деген атты құр жала қып жапсырмай, шын мағынасымен адам қылып
шығару [9, 23-24 бб.].
Қоғамның материалдық негізі мен идеологиясының өсуі әртүрлі
қоғамдық-экономикалық формацияның алмасуына зор ықпал етеді. Ол өз алдына
тәрбие мен оқытудың мақсат-міндеттерін белгілеуде ортақ пікір болмаған. Ол
негізінен екі бағытта өрбіген. Біріншісі, прогресивтік идеяны ұсынса, яғни,
жалпыға бірдей білім бере отыра жеке басты жан-жақты, үйлесімді дамыту
болса, ал, екіншісі, яғни реакциялық идеяның өкілдері үстем таптың мүддесін
көздеп, дін мен идеалистік философияның теорияларын уағыздады.
Бүгінгі таңда қоғамның жаңа сатыға, жаңа сапалық жағдайға көтерілуі
еліміздің әлеуметтік-экономикалық саласында жаңа міндеттерді, жаңа
талаптарды шешуді жүктеп отыр.
Адамзат дамуының қай кезеңінде болмасын тәрбиенің тиімділігін
жетілдіру ісі жүзеге асырылып келді. Бұл істі жүзеге асыру процесі әрбір
қоғамдағы мемлекет қажеттігіне бағындырады. Өйткені мемлекет қажеттігінің
орындалуы оның экономикалық күш қуаты, саясатына тәуелді екендігі белгілі.
Тәрбие тиімділігінің ең басты шарты мемлекет мүмкіндігінен туындайтын
қажеттікке сай тәрбиенің мақсатын нақты анықтау болып табылады.
Жалпы адамзаттық тұрғыдан қарағанда тәрбие мақсаты – тұлғаны
әржақты, жарасымды етіп тәрбиелеу. Адам – жер бетіндегі тірі организмнің
жоғарғы сатысы, қоғамдық тарихи іс-әрекеті мен қарым-қатынас иесі.
Адам іс-әрекеті, сезімі, ойлау ерекшеліктері оның өмір сүріп
отырған қоғамдық-тарихи жағдайларына тәуелді болады.
Қоғам дамуының белгілі сатысында педагогикалық, филоофиялық ой-
пікірлер пайда болып, қалыптаса бастады. Тәрбие беру мақсатын анықтау ең
басты мәселеге айналды. Осыған орай, балаларға білім мен тәрбие берудің
негізгі жолдары белгіленеді, тәрбиелік іс-әрекетінің мазмұны анықталады,
білім беру мен тәрбиені ұйымдастырудың нақты мәселелері мен әдістері
қарастырылады.
Егер тәрбие мақсатының қалай өзгеріп отырғанына көз жіберсек,
тәрбие мақсатын белгілеудің қаншалықты маңызды екенін айқын байқауға
болады. Тәрбие қоғамдық құбылыс, онсыз ешбір қоғамның өмірі ілгері дамуы
мүмкін емес. Тәрбие қоғамның пайда болуымен бірге пайда болады, онсыз қоғам
жоқ, ол өмір сүруін тоқтатады, ілгері дамымайды.
Педагогика ғылымы тәрбиенің мақсатын жеке адамды жан-жақты дамыту,
әділетті қоғамды өз қолымен құратын және оны қорғай алатын етіп тәрбиелеу
деп қарастырады. Тұлғаны жан-жақты жетілдіріп, дамыту деген ұғымды оқу мен
жастардың практикалық еңбегінің тікелей байланысы, дененің, ақыл-ой
дамуының біртұтастығы деп түсіну керек.
Адамзат дене һәм жан аталған екі бөлімнен тұрғандықтан, бұл екі
бөлімнің соңғысы, яғни жан адамзат үшін аса қадірлі болғандықтан, дұрысын
айтқанда, адамға шын мағынасымен адам деген атты осы жан ғана
беретіндіктен, адам баласын тәрбие қылу дегенде, әрине, адам баласының
әсіресе жанын тәрбие қылу керек деп ұғу керек, - деп жазды М. Жұмабаев
[16, 6 б.].
Тәрбие кең мағынасымен алғанда, қандай да болса бір жан иесіне
тиісті азық беріп, сол жан иесінің дұрыс өсуіне көмек көрсету деген сөз. Ал
енді, адамзат туралы айтылғанда, адамның баласын кәміл жасқа толып, өзіне-
өзі қожа болғанша тиісті азық беріп өсіру деген мағынада жүргізіледі, -
дейді М. Жұмабаев (16, 6 б.). жоғарыда айтып кеткендей тәрбие мақсаты
төңірегіндегі пікірталас ежелгі дәуірдің өзінде-ақ басталған. Сократтың
шәкірті Платон ақыл-ой, ерік, сезімді тәрбиелеуге көп ықылас білдірді. Ол
тәрбиені өкіметтің өзі ұйымдастыруы керек, үстемдік етуші топтар –
философтар мен жауынгерлердің талап-тілегіне сай жұмыс істеу деп түсінді.
Аристотель, тәрбиенің мақсаты жан рақымы – ақыл-ес пен ерік-жігерді дамыту
деп білді.
Я.А. Коменскийдің ойынша тәрбие үш мақсатқа жетуге бағытталуы
қажет: өзіңді және қоршаған ортаны тану (ақыл-ой тәрбиесі), құдайға сиыну
(діни тәрбие). Дж. Локтың ойынша, тәрбиенің негізгі мақсаты адамзатты
қалыптастыру [17, 114 б.].
Тәрбиенің ең жоғарғы мақсатын А.Дистерверг ақиқат, сұлулық және
мейірімділікке өз ынтасымен қызмет ету деп анықтаған [17, 114 б].
К.Д. Ушинский жазғандай: егер сізге айтса, тәрбие мақсатымен адамды
бақытты етуге болады деп, онда сіздің дауласуға әбден қақыңыз бар, ал
тәрбиеші бақыт дегенде нені түсінеді, өйткені, бәрімізге белгілі, әлемде
бақытқа ұмтылмайтын пенде жоқ: біреуге бақыт болып көрінетін жағдай, ал ол
басқа адамға жай бір оқиға сияқты көрінеді, кейбіреуі тіпті бақытсыздық деп
түсінеді [17, 114-115 б.].
Тәрбие мақсаты - ол педагогикалық қоғамның қажеттілігіне қарай
өзгеріп отырады.
Тәрбие мақсаты – бұл қоғамның батбұрысына, қандай мұраттарына қол
жеткізуіне бағытталған.
Мадениет деңгейі, тәрбие мақсатының жалпы бағытын айқындап отырады.
Тәрбиенің мақсаты нақты – тарихи сипатына қарай құбылмалы келеді.
Тәрбие мақсатын анықтауда маңызды себептердің қатарына жататында,
мақсатты құрастыру, оны белгілі заңдылыққа негіздеуді есепке алу. Ол
саясат, мемлекет идеологиясы сияқты факторлармен бірге, тәрбие мақсатын
айқындауда қоғам өзінің қажетті талабы мен мүддесінің маңыздылығын ұдайы
есепке алу жұмыстың дұрыс жүруіне кепілдік береді. Тәрбие мақсаты қоғамда
жастардың белгілі бір функцияларын жүзеге асыру процесінде олардың уәждік
қажеттілігінен туады. Тәрбиенің нысанасы тұлға болса, бірақ өз бойларында
қажетті сапаның дамуы оқушылардың өздерінің белсенді іс-әрекеті мен оларға
тәрбие субъектісі ретінде қарап педагогикалық басшылық жасау.
Ақыл-ой, адамгершілік, еңбек, эстетикалық, дене тәрбиесі тұтас
педагогикалық жүйе шеңберінде қарастырылады (К.Д.Хиль) [17, 117 б.].
Қарым-қатынастың мақсаты қоғамдағы іргелі әлеуметтік-экономикалық
өзгерістер жағдайында оқушылардың санасының белсенді ұстанымын қалыптастыру
болып табылады (Б.Ы. Мұқанова) [17, 118 б.].
Тәрбие – әлеуметтік институт ретінде қалыптасуын әлеуметтендіру,
мәдениет және әлеуметтік ереже, әлеуметтік тәрбие мақсатында жүргізу, сол
арқылы қоғам мүшелерінің әлеуметтік қажеттілігін өтеуге жағдай жасау.
Тәрбие мәнін, мазмұнын дәлірек топшалау мақсатымен американ
психологы және педагогі Эдвард Ли Торндайк былай деген еді: Тәрбие сөзіне
әркім әртүрлі мағына береді, бірақ олш қашанда өзгеріс дегенді аңдатады.
Егер біреуді өзгеріске келтіре алмасақ, біз оны тәрбиелемегеніміз [10, 30
б.].
Тәрбие – бұл жеке адамның қоғамдық тәжірибені (білімді, игіліктер
мен дағдыларды шығармашылық іс-әрекет тәсілдерін, әлеуметтік және рухани
қатынастарды) игеру үшін бағытталған белсенді іс-әрекетін қолдап, қуаттаушы
әрі сапалы орындалатын педагогикалық процесс [9, 31-32 бб.].
Сонымен қатар, тәрбие поцесі диалектикалық сипатта болып келеді.
Бұл оның үздіксіз дамуынан, динамикалық болуынан,қозғалмалы әрі өзгермелі
болуынан байқалады.
Тәрбие процесінің өзіндік ерекшеліктері бар. Ең алдымен біз
білетіндей бұл процесс мақсат – бағдарлы болып табылады. Ең алдымен біз
білетіндей бұл процесс мақсат – бағдарлы болып табылады.
Тәрбие процесі – көп факторлы процесс. Ондағы көптеген объективті,
субъективті фактторлардың әрекеттері бұл процестің өте-өте күрделі екенін
байқатады. Субъективті факторлар тұлғаның ішкі қажеттіліктерін білдіріп,
тұлға қалыптасып, өмір сүретін объктивті жағдайларды білдіре отырып, тәрбие
міндеттерін табысты шешуіне көмектеседі.
Тәрбие процесі өзінің ұзақтығымен ерекшеленеді. Негізінен ол өмір
бойына созылады. К.Гельвеций былай деп жазған: мен оқуды әрі
жалғастырудамын, менің тәрбием әлі біткен жоқ. Ол қашан бітеді? Менің оған
тек өлген соң мүмкіндігім болмайды. Менің бар ғұмырым ұзақ тәрбиеден
тұрады [10, 46 б.].
Тәрбие процесінің тағы бір ерекшелігі – оның үзіліссіз болуы.
Мектептік тәрбие процесі – тәрбиеші мен тәрбиеленушілердің өзара жүйесі,
үздіксіз әрекеттесу процесі.жеке бір ғана іс-шара оқушының мінез-құлқын
ерекше өзгертеді деуші тәрбиешілер қателеседі. Жұмыстың белгілі бір
мақсаты, белгіленген жүйесі қажет. Егер тәрбие процесі үзіліп қалса, онда
тәрбиеші оқушының есіне жаңадан із салуы керек, оны тұрақты әдетке
айналдыруы шарт.
Тәрбие процесі – комплекстік процесс, тәрбиелік жұмыстардың
мақсаты, мазмұны, формалары мен әдістерінің бірлігін білдіреді.
Жеке тұлғаның сапалы қалыптасуы кезектесіп жасалынбайды, бір
уақытта болатындықтан педагогикалық ықпал ету комплекстік сипатта болады.
Қалыптастыру кезінде бір қасиеттер екінші қасиеттердің дамуына ыңғайлы әсер
етіп отырады.
Тәрбие процесіне нәтижелердің бірмәнді, анық болмауы да құбылыс.
Жағдайлар бірдей болғанда да нәтижелер бөлектеліп тұрады. Мұның өзі келесі
субъективті факторларға байланысты болады: тәрбиеленушілердің жеке жеке
өзгешеліктерінің көптігі, олардың әлеуметтік нәтижелері, тәрбиеге деген
қатынастары. Сонымеен бірге тәрбиешілер дайындығының кәсіптік деңгейі,
олардың процесті жүргізу шеберлігі де осы процестің іске асып, жақсы
нәтижелер беруіне үлкен ықпал жасайды.
Тәрбие процесі екіжақты сипатымен ерекшеленеді. Олар тәрбиешіден
тәрбиеленушіге (тікелей байланыс) және тәрбиеленушіден тәрбиешіге қарай
(кері байланыс). Процесті басқару негізінен кері байланыс арқылы құралады,
яғни тәрбиеленушілерден түсетін ақпараттар арқылы ерекшелінеді. Осы кері
байланысты тәрбиеші неғұрлым көп пайдаланса, соғұрлым тәрбиелік әсер де
жоғары болады.
Тәрбиенің мазмұнын түсінерде қойылатын талаптар мен мақсаттарға сай
оқушының білімі, нанымы, дағдылары, тұлғалық сапасы мен белгілері тұрақты
әдеттер жүйесі деп қабылданған.
Қазіргі тәрбие бағыттарының негізіне келесі идеялар жатады:
1. Тәрбие мақсатының шынайы болуы. Бүгінгі нақты мақсат –
бұл адамның ептіліктері мен дарындығына сүйене отырып, оны
жан-жақты дамыту. Бұл мақсатқа жетудің құралы – әр адамның
мәдениет қоры негіздерін игеруі. Осыдан тәрбие мазмұнының
орталық түсінігі, яғни тұлғаның базалық мәдениеті келіп
шығады. Бұл өмірлі өзін-өзі анықтау мәдениеті болып
табылады, яғни экономикалық мәдениет пен еңбек мәдениеті,
саяси, демократиялық, құқықтық мәдениет, адамгершілік пен
экологиялық мәдениет, көркемөнер және дене мәдениеті,
отбасы қатынастар мәдениеті.
Ал Мәдениет латын тілінен аударғанда өңдеу, баптау деген ұғымды
білдіреді. Оның екінші мағынасы – рухты дәріптеп көтеру. Рип ораторы
М.Р.Цицерон өзінің Тискуланские диспуты еңбегінде ең алғаш рет мәдениет
сөзін теориялық тұрғыдан термин ретінде қолданған (45 жыл ж.д.д.).
Э.Тайлер мәдениетке барлық білімнің жиынтығы ретінде, яғни адамның
табиғатпен күресінде адамның тарихи дамуындағы заң, дәстүр, көркем өнер,
әдет-ғұрып, діншілдік деңгейінде зерделеген [17, 120-121 бб.].
С.Б.Малиновский мәдениет теориясы адам табиғатының, биологиялық
(адам өз тұқымымен жалғастыру үшін) және әлеуметтендіру жағын да ескеру
қажет деп түсіндірген [17, 121 б.].
А.К.Уидов мәдениетті қоғамның рухани қазынасы деп бағалайды. Бұл
жағдайда қоғам мен мәдениет ұғымының ара қатынасы бүтін мен бөлшектің ара
қатынасындағы сапасы ретінде түсінеміз. Мәдениетті материалдық және рухани
құндылықтың жиынтығы ретінде қараған абзал.ъ
Мәдениет – өзіне тән әдістер арқылы тек эстетикалық емес, сонымен
қатар саяси, құқықтық идеалды қалыптастыратын тәрбие кеңістігі екенін
бүгінгі педаготық қауым мойындауда [17,122б.].
2. Үлкендер мен балалардың біріккен іс-әрекеті. Тәрбиеші
жұмысының мазмұны балалармен бірге рухани мәдениеттің
жақсы үлгілерін, адамгершіліктік өнеге, іс-әрекет
мәдениетін іздестіру арқылы өмір нормалары мен
заңдылықтарын өңдеуден құралады. Оқушының өзіндік
белсенділігі көрінеді.
3. Өзін-өзі тану. Адамның сенімі, демократиялық көзқарасы,
өмірлік позициясы арқылы тұлғаның толық қалыптасуы нақты
тәрбиеде жобаланады.
Тәрбие мазмұнындағы ең маңызды элемент – адамның өмірлік өзін-өзі
тану мәдениеті. Өмірлік өзіндік таным – бұл кәсіптік, азаматтық
түсініктерді қамтымайтан өте кең ұғым.
4. Тәрбиенің тұлғалық бағыты. Мектептегі тәрбие жұмысының
өзегін тек бағдарлама, іс-шаралар, әдістері мен формалары
ғана құрамайды, сонымен қоса ол бала, жеткіншек,
жасөспірім арқылы сипатталатын педагогикалық істің жоғары
қызығушылығы ыңғайы, өзіндік мінез-сипатымен бірге өз
қадірін сезінуін дамыту керек.
Тәрбиелеушілердің қызығушылығынан жоғары рухани қажеттіліктеріне
қарай өтуі тәрбие ережесіне айналуы қажет.
5. Өз еркіндігі. Тәрбиеленушінің өз еркі болмай, тәрбие
жұмыстарын дамыту, бірлесе жұмыс істеу идеяларын іске
асыру мүмкін емес. Балаларды тәрбиелеуге міндеттеме
керек. Егер тәрбиелеушілер тәрбиеленушілердің
қызығушылығына, асқақ арманына, азаматтық, жолдастық
міндеттеріне, өзбеттілігі мен шығармашылығына сүйенсе,
сонда тәрбиеленушілердің тәрбиеленуге деген ынтасы оянады.
Арман-елестің немесе қиялдың субъектіге берер біршама
қанағаттану сезімі. Арман адамды шындықтан, болмыстан
алшақтатады [10, 38 б.].
6. Ұжымдық бағыты. Тәрбие жұмысының мазмұны ұжымда тәртіп
құралы ретінде қолданылатын тұлғаны мәжбүрлеу әдісіне
емес, оның рухани, адамгершілік күштерінің ырықты артуына
бағытталады.
Өз дәрежесінде, жақсы ұйымдастырылған тәрбие адамды өмірдегі үш
негізгі қызметке, яғни азаматтыққа, іскер жұмысшы болуға, үлгілі жанұялық
адам болуға дайындайды.
Еліміздің болашағына сай адам – ол теориялық іліммен қаруланған,
оны шығармашылықпен іс-жүзіне асыратын белсенді қоғам қайраткері, жаңа
қоғамдық өмір үшін күресуге қабілеті мол, жоғары мәдениетті, білімді, өз
ісіне асқан шебер адам.
Тұлғаны барлық жағынан дамытып тәрбиелеу, жас ұрпақты қоғам
құрылысына белсене қатысуға әзірлеу міндеттері мектеп арқылы жүзеге
асырылады.
Міндет – бұл мақсатқа жету жолдарындағы бір саты, орындалуы қажет
нәтиженің бір бөлігі, осы бөлік өзінің іс-әрекеттік бітімін таппаса, жалпы
нәтиже де жоқ. Міндет мақсаттың өзін құрайтын элементтерге бөлінуіненпайда
болады [10, 39 б.].
Мектеп реформасын жүзеге асырудың барысында оқу мен тәрбие
жұмысының көптеген мәселелеріне түбегейлі өзгерістер енгізіп, қайта құру
қажеттігі туды.
Тәрбиенің құрамды бөліктерінің бірлігі мен өзара байланысының
нәтижелі болуы ең алдымен мұғалімнің дайындығына байланысты. Ол өзін-өзі
дамытып, барлық білімін баланың бойына қоғамда өмір сүру үшін, оның істерін
басқару үшін қажетті адамгершілік қасиеттерді тәрбиелеуге әрқашан да
дайын болуы қажет. Міне, сонда ғана мектептегі тәрбие жұмысының жемісті
болуы мүмкін.
Қорыта айтқанда, тұлғаның жан-жақты дамуына арқау болатын м.
Жұмабаевтың айтқан тәрбиедегі мақсат – адам деген атты құр жала қылып
жапсырмай, шын мағыналы адам қылып шығару деген пікіріне қосыла отырып, ол
үшін әрбір тұлғаның өзіне тән адами қасиеттерін қалыптастырып, дербес
ерекшеліктерін жан-жақты әрі үйлесімді дамыту қажеттілігіне сай көзқарасқа
тоқталамыз [9, 26 б.].
1.2 Тәрбиенің жалпы заңдылықтары мен принциптеріне сипаттама
Тәрбие процесін табысты, нәтижеті ұйымдастырылу тәрбиешілерге
алдымен тәрбие заңдылықтарын жете түсінуді қажет етеді.
Философия ғылымында заңдылық деген ұғымды құбылыстар мен
процестер арасында дамуды сипаттайтын мәнді байланыс деп түсіндіреді [9, 14
б.].
Жалпы заңдылық ауқымының әрекеті тәрбие процесінің барлық жүйесіне
таралады. Жалпы заңдылық осы процестің маңызды, ірі бірліктерінің арасын
байланыстырып отырады. Жүйе ішіндегі бірліктерінің байланысын анықтайтын
заңдылық жеке (нақты) заңдылық деп аталады.
Тәрбиенің мәнін анықтайтын белгілері болады. Ең алдымен оның тәрбие
мақсатына бағытталған ықпалы көптеген жағдайларға байланысты қиындай
түсетін өте күрделі диалектикалық сипатының болуы.
Сонымен қатар, тұлғаның дамуы мен тәрбиесі идеологиясының жаңаруы
көптеген идеяларға негізделеді. Олар:
- тәрбие мақсатының реализм идеясы;
- ересек адамдар мен балалардың бірлесу іс-әрекетінің идеясы;
- тәрбие бағыттарының дербес идеясы;
- тәрбие бағыттылығының ұжымдық идеясы;
- өзін-өзі талдау (анализдеу) идеясы;
- бала күнінің жартысы;
- қиын мақсаттық идеясы;
- сүйеніш идеясы; ірі блоктар идеясы; ата-аналармен ынтымақтастық;
- мұғалімдердің ынтымақтастығы;
- өзін-өзі сыйлау идеясы;
- өзін-өзі басқару (реттеу) идеясы т.т.,т.т. [38, 63 б.].
Егер тәрбие мақсатының жалпылығы сақталса, онда педагогтің қадам
сайын алға қойып, әр сәт сайын шешіп отыратын әрекеттерінің бәрі –
міндеттер. Мұны схема түрінде көрсетуге болады:
Міндет1
Міндет1 Мақсат1 Міндет2
Міндет3
Міндет1
Мақсат Міндет2 Мақсат2 Міндет2
Міндет3
Міндет1
Міндет3 Мақсат3 Міндет2
Міндет3
Ал педагогикалық құбылыстар деп тұлғаның өмір сүруі, әрекеттері
барысында жеке басында, айналасында кездесетін, ықпал ететін табиғи немесе
табиғи емес әртүрлі жағдайларды айтуға болады [9, 14 б.].
Тәрбие процесінің негізіне тұлғаның табиғатын, әлеуметтік мәнін,
қоғамдық өмірдің объективтік қажеттілігін білдіретін заңдылықтар жатады.
Бұл жерде кейбір заңдылықтарды атауға болады.
1. Тәрбие қоғам мұқтаждығына және жағдайына байланысты. Неғұрлым
қоғамның әлеуметтік экономикалық мүмкіншілігі өскелеу өмір
талабына сәйкес дамып отырса, соғұрлым жастардың келешегіне,
адамгершілік қасиеттерінің дамып қалыптасуына игі әсер етеді.
2. Тәрбие мен өзін-өзі тәрбиелеудің бірлігі. Іс-әрекет барысында
белсенділіктің бірнеше түрін байқауға болады. Олар: қарым-
қатынас белсенділігі, таным белсенділігі, өзін-өзі тәрбиелеу
белсенділігі.
Қарым-қатынас белсенділігі арқылы бала жолдастарымен қарым-қатынас
жасайды., өзіне дос іздестіреді, тілектес дос табуға тырысады. Тұлғаның
бойында мінез-құлық қасиеттері (қамқорлық, қайырымдылық, ілтипаттылық,
жауапкершілік сезімі т.б.) қалыптасады.
Тұлғаның даму процесінде өзін-өзі тәрбиелеу белсенділігі сапа
жағынан ішкі факторға айналады.
3. Тәрбие іс-әрекетінің, қарым-қатынастың шешуші рөлі. Тәрбие,
оқыту, білім беру іс-әрекетіне байланысты. Іс-әрекетінің
бірнеше түрлері бар. Оларға ойын, оқу, еңбек, спорт, көркемдік,
қоғамдық саяси іс-әректтері т.б. жатады. Осы іс-әрекеттердің
нәтижесінде баланың ақыл-ойы, дүниеге көзқарасы дамиды,
эстетикалық қасиеттері қалыптасады, еңбек етуде жауапкершілік
сезімі артады.
Қарым-қатынас бұл адамдардың өзара әрекеттесіп, әртүрлі
коммуникациялық құралдардың көмегімен бір-бірімен пікір алысуы. Ол
хабарламалық, нормативтік, таным процесі ретінде сипатталады.
Қарым-қатынасты нормативтік процес тұрғысынан қарастырсақ,
оқушылардың қарым-қытынасы белгілі нормалар жинағымен реттеледі. Ол
нормаларды қоғам реттейді. Қоғамдық нормалардың көзі идеология.
4. Педагогикалық процесте ұжым мен адамның өзара байланысы. Оқушы
тұлғасын қалыптастырудың негізгі көзі ұжым болады.
Ұжымның басты борышы – әрбір адамның түлеп өсуіне қамқоршы болуы
тиіс. Балалар мен тәрбиешілер арасындағы қарым-қатынас – ұжымның даму
процесі. Тәрбиенің ерекшелігі, оның ұжымдық бағытта іске асырылуында [2, 75-
76 бб.].
1. Баланың ылғи жетілуі, даму жағдайында болуы, бұл табиғи
заңдылық;
2. Баланың өзінің түрлі әрекетінсіз, сыртқы орта мен табиғи қарым-
қатынасынан тыс тәрбиенің болмауы жағдайы;
3. Тәрбие мен дамудың бірлігі және өзара байланыстылығы;
4. Тәрбиеде бірыңғай дайын рецептің болмауы, оны қолдау мүмкін
еместігі;
5. Қоғамның үнемі орынды дамуы, онда өмір сүріп отырған әрбір жеке
адамның күш-қуатымен өмірлік ұйымына тәуелді екендігінде,
сондықтан да тұлға тәрбиелі, бұл заңды құбылыс [9, 14 б.].
Орыс ғалымы К.Д.Ушинский кезінде тек педагогикалық ережелерді
жаттап алу тәрбие процесінде оң нәтиже бермейтіндігін, керісінше тәрбиенің
ғылыми заңдылықтарын жете танып білудің қажеттілігіне баса назар аударуға
кеңес берген. Сондықтан да тәрбие заңдылықтарын жетік білмейінше тәрбиені
жетілдіру, дамыту мүмкін емес [9, 14 б.].
Педагогика ғылымында тәрбиенің заңдылықтарын ашып көрсетуді негізгі
міндет ретінде қарастырмайды, керісінше оның заңдылықтары негізінде қандай
принциптерді қарастыру қажеттілігіне көптеп көңіл бөледі. Сол себептен де
кейбір жағдайларда тәрбие принциптері оның заңдылықтары ретінде
қарастырылады.
Принцип деген ұғым латын тілінде бастапқы, негізгі деген
түсінікті білдіріп, белгілі бір әрекет барысында басшылық ету идеясын
көздейді [9, 15 б.].
Олай болса, тәрбие принциптері деп – тәрбие процесінде оның
мазмұнын, ұйымдастыру тәсілдері мен формаларын жүзеге асыруда
тәрбиешілердің қолданатын басты тәрбие идеяларының жиынтығын айтамыз, -
деп жазады ғалым С.Ш.Әбенбаев өзінің Тәрбие теориясы мен әдістемесі атты
оқу құралында [ 9,15 б ].
Сонымен бірге тәрбие принциптері – дайын нұсқау емес, тіпті олар
ұстану арқылы жоғары нәтижеге автоматты түрде жеткізе салатын әмбебап (
универсал) ережелер де емес. Олар тәрбиеге қажет арнайы білімдерді, тұлға
тәжірибесін, шеберлігін алмастыра алмайды. Тәрбие принциптерінің талаптары
баршаға бірдей болса да, олардың практика жүзінде іске асырылуы тұлғалық
шарттарға байланысты болады, - дейді Ж.Әбиев [ 10,56 б ].
Тәрбие принциптері тәрбие міндеттеріне сай анықталады. Педагогика
тарихының дамуында тәрбие принциптерінің төмендегідей жүйесі қалыптасқан:
1. Тәрбиенің мақсаттылығы;
2. Тәрбиенің өмірмен, еңбекпен, қоғамдық құрылыс практикасымен
байланыстылығы;
3. Еңбек арқылы тәрбиелеу;
4. Жеке тұлғаға талап қоюшылық пен құрметтей білудің бірлігі;
5. Балалардың жас және дара ерекшеліктерін есепке алу;
6. Тәрбиенің жүйелілігі, бірізділігі және үздіксіздігін қамтамасыз ету;
7. Жеке тұлғаны ұжымда және ұжым арқылы тәрбиелеу;
8. Тәрбие процесінде мектеп, отбасы, жұртшылық әрекетінің бірлігі болуы.
Тәрбие принциптері ішіндегі ең негізгізі, оның мақсаттылығы. Тәрбие
процесіндегі тәрбиелік ықпалдармен әрекеттер белгілі бір мақсатқа
бағытталады. Мақсат – тәрбиелік шаралардың кездейсоқтық сипатқа тап
болмауын қамтамасыз етеді. Мақсатқа сай тәрбие міндеттері анықталып, оны
атқаруда жұмыстардың түрлері, мазмұны мен ұйымдастыру тәсілдері
белгіленеді. Сондықтан да бұл принцип тәрбие жүйесінде жетекші принцип
ретінде саналады.
Тәрбиенің келесі принциптерінің мәні жас ұрпаққа тәрбие беруді
қоғамның әлеуметтік – экономикалық, саяси өмірмен ұштастыра жүргізуді талап
етеді. Ол, мектептегі теориялық білімдерді оқушыларға меңгертуде, оларды
өмірмен байланыстыру, қоғамдағы болып жатқан өзгерістермен хабардар етіп,
оған нақтылы көзқарастарын, сенімін орнықтыру, қоғамдық пайдалы еңбекке
қатыстыру т.б. тәрбие мақсатының түпкі мүддесін көздейтін әрекеттерге
араластыру.
Еңбек арқылы тәрбиелеу принципінің мақсаты баланы еңбек ете білуге,
оны қадірлеп – қастерлеуге, оған деген жағымды көзқарасын қарым – қатынас
қасиеттерін орнықтыруды, сонымен қатар қарапайым еңбек құралдарын пайдалана
білу қабілеттерін сіңіру қажеттіліктерінен туындайды. Адамды табиғат
жаратқанымен, оны нағыз адам етіп қалыптастырған – еңбек процесі. Адам
баласының қоғамдағы өмірі тек еңбекпен байланысты, себебі ол оны саналы
өмір сүре білуге дағдыландарды.
Жеке тұлғаға талап қоюшылық пен құрметтей білудің бірлігі.
Бұл принциптің көздейтін мақсаты:
– оқушыларға қоғамдық мінез – құлық нормалары мен ережелерін саналы
түрде меңгертуді;
– оқушыға қатысты өзіне жүктелген міндеттерді мүлтіксіз орындауды;
– мектепте оқушыларға арналған ережені қатаң сақтауды;
– мектеп пен отбасы, мектептен тыс мекемелердің тәрбие жұмысының барлық
буындарының талап бірлігін үйлестіруді;
– оқушының мінез – құлқындағы жақсы қасиеттеріне сүйенуді;
– жеке басына сеніммен қарап, белсенділігін арттыруды:
– сүйіспеншілік көксетуді т.б.
Тәрбие жұмысының табысты болуы, көбінесе әрбір жеке тұлғаның жас
шамасына сәйкес өзіндік ерекшеліктерін ескере отырып жүргізуге байланысты.
Әрбір жеке бала, ол өзінше бір өмір. Оның түсінігі, сенімі, көзқарасы, ақыл
ойының деңгейі бірдей емес, соған орай мінез – құлық ерекшеліктері мен
адамгершілік қасиеттерінің сапалы да әртүрлі.
Тәрбие процесінде балардың дара ерекшеліктерін ескертудің маңызы
өте зор. Тәрбиенің мазмұны мен амал тәсілдері де осы принципке тәуелді.
Тәрбие жұмысын нәтижелі жүргізудің тағы бір шарты, тәрбие мазмұны мен
тәрбиелік әрекеттерді баланың жас шамасына сай біртіндеп жүйені жүргізуді
талап етеді. Тәрбие процесінде тәрбиешілер тарапынан болатын ықпалдағы
жүйесіздік, тәрбие мақсатына жетуге кепілдік бермейді, керісінше онда
әртүрлі кездейсоқтыққа тап болуға итермейді.
Тәрбие міндеттерін шешуді атқарылатын шараладың бір – бірімен
сабақтастығы болуы тиіс.
Жеке тұлғаның ұжымда тек ұжым арқылы тәрбиелеу принципі кеңестік
дәуірде коммунистік тәрбие беру жүйесінің негізгі талаптарының бірі болып
келді. Бұл социалистік қоғамның талабына айналды. Осы қоғамда өмір сүріп
отырған барлық адамдар біреуі үшін, біреуі барлығы үшін - деген ұранымен
еңбек етуге тиіс болды. Бүгінгі таңда, қоғамда қайта құру кезеңінде, яғни
парыз заманында бұл қағиданың маңызы онша әсерлі болмай тұр. Өйткені, парыз
заңы ұжым болып еңбек етіп, өмір сүру қағидасын қуаттамайды. Оның негізгі
талабы әртүрлі формадағы еңбек процесі, соған орай еңбек бөлінісі де
әртүрлі болып келеді. Сондықтан да ұжым және адам мәселесі қазіргі заманның
ең өзекті әлеуметтік мәселелердің біріне айналып отыр.
Оқушының жеке басын ұжымды және ұжым арқылы тәрбиелеудің мәнісі –
оқушылардың оқу, тәрбие, пайдалы еңбектегі бірлескен іс – әрекетінде
олардың жауапкершілігі, белсенділігі артып, тұлғаның жан – жақты дамуына
мүмкіншіліктер пайда болады, достығы жарасып, ізгілік қарым – қатынас
орнайды, өзімшілдік жойылып, өз мүддесін ұжым мүддесімен ұштастыру,
моральдық нормаға айнала бермес.
Тәрбие процесінде мектеп пен жұртшылдық әрекетінің бірлігін
қамтамасыз ету, олардың жасөспірімдерге тәрбиелік ықпалын үйлестіру
қажеттілігімен туындайды. Балаға дегенде қоғамның талаптарын жүзеге асыруда
олардың әрекетінде ауызбіршілік, жүйелілік болмаған жағдайда тәрбиелік
шаралардың нәтижесі төмендейді. Баланың дүниетанымы отбасынан бастау алып,
мектеп және ұстаздар тәрбиесімен жалғасып отырады. Балаға талап қойғанда
бірліктің болмауы, тәрбиелік ықпалдың тұрақсыздығын туғызып, баланың мінез
– құлқы мен адамгершілік бейнесіне жағымсыз көлеңке түсіреді.
Ал енді жоғарыда аталып өткен принциптерге қойылатын талаптарды
сипаттайық.
1. Міндеттілік. Тәрбие принциптері – бұл кеңес, нұсқау емес, олар толық
және міндетті түрде тәжірибеге ұласуды талап етеді. Принциптерді
дөрекі түрде әркез бұзу, ондағы міндеттерді орындамау тәрбиелеу
процесінің пәрменділігін кемітіп қана қоймай, ол принциптердің түп –
тамырын ыдыратады.
2. Комплекстілік. Принциптер комплекс, бөлінбеген талаптар түрінде тәрбие
процесінің барлық кезеңдерінде бірігімді қолданылуы тиіс. Принциптер
тармақтамай, фронтальды әрі барлығы бірдей іске асып отырады.
3. Бірмәндінік. Тәрбие принциптері жалпыға бірдей ортақ ережелер ретінде
бірмәнді болып келеді, олардың арасында біреуін бірінші кезекте
орындау керекті немесе ертеңге қалдыра салуға болатын сияқты негізгі
немесе қосалқы принциптері болмайды.
4. Барлық принциптерді теңдей мәнді деп бағалау тәрбиелеу процесінің
жемісті болуының кепіліү
5. Қазіргі тәрбиелеу жүйесі мынадай принциптерді ұстанады:
– тәрбиенің қоғамдық бағытта болуы;
– тәрбиенің өмірмен, еңбекпен байланысы;
– тәрбиеде дұрыстыққа арқа сүйеу;
– тәрбие гуманизациясы;
– тәрбиеге тұлғалық тұрғыдан қарау;
– тәрбиелік ықпалдардың бірлігі. [ 11,55 – 56 б ].
Тәрбиенің қоғамдық бағытта болуы. Бұл принцип педагог іс – әрекетін
мемлекеттік тәрбие стратегиясына сәйкес өскелең ұрпақ тәрбиелеу
міндеттеріне бағындыруды көздейді, тәрбиеші іс – әрекетін қажетті тұлға
типін қалыптастыруға бағдарлайды. Мемлекет, қоғам, тұлға мақсаттары
үйлеспесе, ол принциптің орындалуы қиындайды.
Қоғамдық бағытты іске асыра отырып, тәрбиеленушілермен тәжірибелік
сдеп – түрткілі өзара әрекетке жетудің маңызы зор. Ұрандаған педагогикадан
аулақ болған жөн, өйткені тиімді тәрбие құлық пен қатынас тәжірибесі негіз
болар тәрбие мен тәрбиеленушілер арасындағы байланыс орнайтын пайдалы іс –
әрекетте іске асады. Іс – әрекет тәрбиелік мәнге ие болуы үшін,
тәрбиеленуші іс – әрекетінің қоғамдық құнды мотивтерін қалыптастыру қажет.
Осы мотивтер жоғары парасатты, қоғамдық мәнді болса, онда ұнамды қылықтарға
бастау беретін іс – әрекеттің де тәрбиелік сапасы жоғары болады.
Әлеуметтік сапаларды жасау процесінде мақсат – бағдарлы тілдестік
пен адамгершілік танымы арқылы гуманистік түсінік қалыптастырып, оны
саналуын қоғамдық пайдалы іс – әрекетті ұйымдастырумен байланыстыру керек.
Балаларға мектептің бірінші сатысында өкімет, президент,
үкімет, бедел т.б. ұғымдарды түсіндіруге нақты мысалдар пайдаланылса,
тәжірибе жүзінде дер кезінде дәйектеліп, бекітілсе, онда олар бұл ұғымдарды
бекітіп, дамытады, нанымдарды қалыптастырады, тәрбиеленушілер әлеуметтік
шынайы процестерге қызыға отырып, азаматтық сапаларын орнықтырады.
Тәрбиенің өмірмен байланысты болуы принципі болып табылады. Ол
тәрбиешілердің екі бағыттағы белсенді іс – әрекетін талап етеді;
1) әртүрлі өзгерістері мол қоғамдық еңбектік өмірмен тәрбиеленушілерді
таныстыру;
2) тәрбиеленушілерді шынайы өмірлік қатынастарға, әртүрлі пайдалы
еңбектерге араластыру.
Тәрбиенің өмірмен байланысты болу принципін дұрыс іске асыру
педагогтан төмендегі бірліктерді қамтамасыз етуін талап етеді:
– оқушылардың қоғам өмірі мен әрбір адам үшін еңбектің рөлін,
азаматтардың үздіксіз толастаған сұраныстарын қанағаттандыру үшін
қоғамның экономикалық базасының мәнін түсіндіру;
– материалды, рухани байлықтар мен құндылықтарды жасайтын еңбек
адамдарына сый – құрмет жасау;
– көп және табысты еңбек ету ептіліктерін дамыту, өзі үшін, қоғам
пайдасына орай жақсыгершілік, шығармашылықпен еңбектенуге ниеттендіру;
– қазіргі өндірістің жалпы негіздерін түсіну, еңбекті ғылыми
ұйымдастыру негіздерін, жалпы мәдениетті меңгеруге бағыт беру;
– қоғамдық мүлік пен табиғат байлықтарына күтімді қарау, өз еңбегі
арқылы қоғамдық меншікті көбейтуге талпыну ниетін қалыптастыру;
– жаусысыздыққа, шаруасыздыққа, еңбек тәртібін бұзушылыққа,
жайбарақаттыққа, іссіздікке төтеп беріп, қоғамдық меншікті, табиғат
байлығын талан – таражға түсіруге ымырасыз болуға тәрбиелеу [ 7,59 б].
Өнеге – үлгіге арқа сүйеу принципінің талаптарының бәрі қарапайым
болып келеді.
Бұл принциптің философиялық негізі – адам табиғатының қарама -
қайшылықтығы туралы белгілі философиялық ереже бойынша. Адамдағы жақсы
қасиеттер (жан – жануарды жақсы көру, табиғи кішіпейілділік т.б.) оған кері
қасиеттермен бірге жүреді. Тәрбиеші іс – әрекетінің табысты болып, жылдан
әрі нәтижелі болуы үшін принциптерді іске асыру ережелерін басшылыққа алу
керек.
– Тәрбие процесіндегі келіспеушілік (конфронтация), тәрбиеші мен
тәрбиеленушілердің өзара ой – пікір тайталасы мен көзқарастарының
үйлесімсіздігінен туындайды. Тек бірлесіп жұмыс істеу, шыдамдылық
жақсы нәтижелер береді.
– Оқушының қателіктері мен қылығындағы кемшіліктеріне ғана мән беру де
дұрыс емес.Тәрбиенің басты парызы жақсы қасиеттерді анықтап, оларды
қолдау.
– Тәрбиеленушілердің қызығушылықтарына сүйену әрқашан ұтымды нәтижеге
жетудің кепілі Осылардың көмегі арқылы еңбек, адамгершілік,
эстетикалық тәрбиенің көптеген міндеттерін шешуге болады.
– Өнеге – үлгіге сүйенудің тағы бір жағы бар, оны ұнамды тәрбиелік
жағдай болады. Бұл тәрбиеленушілердің өмірлік іс – әрекеті, тәрбиелік
қатынас жасау стилі, оқу – тәрбие мәселелерінің рухы.
– Кемшіліктерін бетіне баса бергенде тәрбиеленушілердің өз – өзіне,
күші мен мүмкіндіктеріне деген сенімі азаяды. Тәрбиешілер баланы
мақтап – мадақтауды, оның алдағы болатын жақсы қасиеттеріне күні бұрып
қолдау береді [ 7,61 б ].
Тәрбие гуманизациясы. Жақсы (жағымды) өнеге сүйену принципіне тағы
бір маңызды жанасады – ол гуманизация. Бұл принциптің талаптары:
1) Тәрбиеленуші тұлғасына адамилық тұрғысынан қарау;
2) Оның құқықтары мен тәуелсіздігін сыйлау;
3) Тәрбиеленушіге саналы ойластырылған талаптар қою;
4) Қойылған талапты орындаудан бас тартқан кезде де оның ұстанымын
құрметтеу;
5) Адамның өзімен – өзі болу құқығын қолдау;
6) Тәрбиеленушінің санасына тәрбиенің нақты мақсатын жеткізу;
7) Қажетті сапалардың зорлықсыз қалыптасуы;
8) Тұлғаның қадір – қасиетін төмендететін дене және басқа да жазалаудан
бас тарту:
9) Тұлғаның нанымдарына қандай да бір себептермен қайшы келетін
қасиеттерді қалыптастырудан аулақ болу құқығын мойындау.
ЮНЕСКО қабылдаған Адам құқығы декларациясының бірінші бабында
былай деп жазылған: Барлық адамдар өз қадірі мен құқығы бойынша ерікті
және тең. Олардың өзіндік санасы мен намысы бар және олар бір – бірімен
қарым – қатынаста болуы керек. Тәрбиеленушілерді құлдық бас июші емес,
тәуелсіз адамдар санатында танып, тәрбиеші күш билігін пайдаланбай,
шәкірттер төбесіне тұрмай, олардың болашағы үшін жас әулетпен бірлікте
күресуі қажет [ 7,63 б ].
Тәрбиеге тұлғалық бағыт беру. Тәрбиеге тұлғалық тұрғыдан қарау
принципі тәрбиешіден мына міндеттерді орындауды талап етеді:
1) өз тәрбиеленушілерінің жеке темперамент ерекшеліктерін, мінез
бітістерін, көзқарастарын, талғамдарын, әдеттерін жақсы білу;
2) ойлау бейімі, тұлғаның бағыттылық мотивтері, қызығушылықтары, өмірге,
еңбек етуге көзқарасы, құндылықтар пайымы, өмірлік жоспарлары т.б.
сияқты аса маңызды сапалардың қалыптасу деңгейінің қаншалықты
болғанын, болатынын анықтай білу;
3) тұлға дамытудың әсерлі түрін біртіндеп күрделендіре отырып тәрбиелік
іс – әрекеттерге тәрбиеленушіні тарту;
4) дер кезінде мақсатқа жетуге кедергі болатын себептерді анықтап,
олардан арылу, ол егер дер кезінде сезіп, жою мүмкіндігі болмаса, онда
жаңа туындаған жағдайларға байланысты тәрбие тактикасын ауыстыра білу;
5) тұлғаның өз белсенділігіне көбірек сүйену;
6) тәрбиені тұлғаның өзіндік тәрбиесімен байланыстырып, өзіндік тәрбиенің
мақсат, әдіс, формаларын таңдауға көмектесу;
7) тәрбиеленушінің өзіндік іс – әрекетін, белсенділігін, дербестігін
дамытып, оған жетекшілік етіп, ұйымдастыра табысқа жетуге бағыттау [
7,64 б ].
Бұл талаптардың бірікті түрде іске асырылуы жас және жеке
ерекшеліктеріне үстірт қарамай, процестердің тереңмен дамуына, себеп –
салдары қатынас заңдылықтарына сүйенуге тәрбиешіні міндеттейді. Тәрбиеші
тұлғалық тұрғыдан жүргізген кезде жас және жеке ерекшеліктерді есепке алу
жаңа бағыт алады. Адамгершілік, әлеуметтік сапаларды бастауыш мектеп
жасында болады. Неғұрлым жасы кіші болса, соғұрлым тәрбие ықпалдарын нақты
қабылдап, бала өз тәрбиешісіне көбірек сенеді, оның беделіне сөзсіз
бағынады.
Тәрбиенің болашақ нәтижелерін жобалағанда тәрбиеленушілердің
мүмкіншілік пәрменділігінің кейбір сапаларды қалыптастыруда азаятынын,
жасына байланысты жүйке жүйесінің нәзіктігін, сыртқы әсерлерге
психологиялық қарсылықтың көбейетінін, сензитивті кезең қажеттерінің
өзгеруін естен шығармаған жөн.
Тәрбиеші сүйенетін оқушының жеке ерекшеліктерінің қатарында олардың
қабылдау, ойлау, есте сақтау, сөйлеу, мінез, темперамент, ерік бітістерін
атауға болады. Бұл және басқа да ерекшеліктерді айыра тану тәрбиелеуде
қиынға соқса да, тәрбиеші табысқа жетуді ниет қылса, қосымша уақытын, күш –
жігерін, құралдарын пайдаланып, тұлғалық сапаларды толық, нақты танып –
білуге ынта – ықыласты болуы шарт.
Тәрбиешілер әсіресе, тұлғаның негізгі сапаларына, яғни, олардың
құндылықтарды таңдау бағытына, іс–әрекет жасаудың, құлық қалыптастырудың
өмірлік жоспарларына мән беріп, тәрбие процесін түзейді, әрі бұл процесті
тұлғалық, қоғамдық қажеттерді қанағаттандыруға бағдарлайды.
Қиын талаптар баланың өз күшіне сенімін азайтып, көңілдерін
қалдырды, ең қауіптісі, сол талаптарды үстірт орындауға итермелейді.
Талаптарды күшейте отырып, тәрбие ықпалдары бағытталған тәрбиеленушілердің
шама – шарқын ескерген абзал.
Тәрбиеші қазіргі заманғы оқушылардың білім деңгейінің жоғарылығын
ескере ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz