Спорттық-сауықтыру туризмі
ЖОСПАР
Кіріспе 3
1. Спорттық.сауықтыру туризмі және оның теориялық негіздері 5
1.1. Спорттық.сауықтыру туризмі ұғымы және оның мәні 5
1.2. Туризмнің белсенді түрлерінің техникасы мен тактикасы 10
2. ҚР спорттық.сауықтыру туризмінің дамуы және оның болашағы 16
2.1. Қазақстанның спорт саласын мемлекеттік қолдау және оның
спорттық туризмді дамытудағы әлеуетті мүмкіндіктері 16
2.2. Туризм және спорт салаларының қазіргі жағдайы мен даму
үрдісін талдау 23
ҚОРЫТЫНДЫ 28
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 30
Кіріспе 3
1. Спорттық.сауықтыру туризмі және оның теориялық негіздері 5
1.1. Спорттық.сауықтыру туризмі ұғымы және оның мәні 5
1.2. Туризмнің белсенді түрлерінің техникасы мен тактикасы 10
2. ҚР спорттық.сауықтыру туризмінің дамуы және оның болашағы 16
2.1. Қазақстанның спорт саласын мемлекеттік қолдау және оның
спорттық туризмді дамытудағы әлеуетті мүмкіндіктері 16
2.2. Туризм және спорт салаларының қазіргі жағдайы мен даму
үрдісін талдау 23
ҚОРЫТЫНДЫ 28
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 30
КІРІСПЕ
Қазіргі заман ағысына ілесу уақыт талабы. Сол орайда еліміздің әр саласын жетілдіріп, дамытуда түрлі шаралар қолға алынып жатыр. Спорттық-сауықтыру туризмі – көптеген демалу түрінің бір түрі болып есептеледі. Спорттық-сауықтыру туризмі түрлері жай туристер ортасында үлкен танымалдылықта болып жүр. Шаршағанды басуға көмектесетін тек қана жағажайдағы демалу емес, сонымен қатар созылған жүйке-жүйе мен физикалық төзімділікте көмектеседі. Көптен көп адамдар таулардың сұлулығын, шығанақтарды, сарқырамаларды көргісі келеді, таулы өзендерде жүзгісі келеді, тау шаңғысымен немесе жылқымен жүргісі келеді және осы арқылы белсенді туризмге туристер үйрене бастайды. Көп уақыттан бері белсенді туризм табиғатқа немесе спортқа тікелей қатысты болып келеді. Бұл туризм түрінің қазіргі таңда дамуы - оның табиғат сыйлаған жерлерді бастапқы күйінде көру мүмкіншілігінде. Қазіргі таңда адам баласы үшін ол көрген, болған жерлер еш қызық тудырмайды, ал спортқа жай ғана жанкүйер болу қызықты сезімдерді бастан кешуге, адреналинді толығымен алуға мүмкіндік береді. Дәл осы туризм адамдарға бірталай уақыт бойы таза ауаны, таулы жердің әсемдігін, сулы жердің көріктігін сезінумен демалып, ішкі жан-дүниемен, тұла бойымен демалысты қамтамасыз етеді. Сондықтан қазіргі таңда спорттық-сауықтыру туризмі түрлерін дамыту мәселелері өзекті болып табылады.
ҚР 2011 жылғы халыққа жолдауында «Салауатты өмір салты мен адамның өз денсаулығы үшін ынтымақты жауапкершілігі қағидаты – міне, осылар денсаулық саласындағы және халықтың күнделікті тұрмысындағы мемлекеттік саясаттың ең басты мәселесі болуы тиіс» делінген. Яғни осы мақсатты жүзеге асыру жолында әр бір саланы жетілдіру маңызды шарттардың бірі болып табылады. [1].
Қазақстан Республикасының Президентінің 2012 жылдың 27-қаңтардағы «Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты бағыты» атты Жолдауында спорттық туризмнің дамуына үлкен мән беретіндігі байқалады: «Ағымдағы дамудың маңызды мәселелерінің бірі Қазақстан эко¬номикасына тікелей шетел ин¬вес¬тицияларының ағынын әр¬та-рап¬тандыру болып табылады. Оларды перспективалы са¬ла¬ларға, мысалы, туризм сала¬сына бағыттау қажет. Дамыған елдерде туристік кластердің үлесіне ІЖӨ-нің
10 пайызына дейіні тиесілі. Бізде 1 пайызға да жетпейді.
Тұтастай ел бойынша туризм өсімінің нүктелерін зерттеу қа¬жет, олар аз емес. Осымен байланысты Алматы жанындағы әлемдік деңгейдегі тау шаңғысы курорттарын да¬мы¬ту маңызды жоба болуы тиіс. Сарапшылар тау шаңғысы ку¬рортына келген бір турист теңізге барған сапарына қарағанда 6 есе көп шығынданады деп есептейді. Бұл мемлекет үшін өте тиімді». [2].
Туризм – адамның бос уақытындағы саяхаты, белсенді демалыстың бір түрі. Туризм – халықтың рекреациялық қажеттілігін (денсаулығын жақсарту, күш-қуатын қалпына келтіру, т.б.) қанағаттандырудың ең тиімді жолы.
Қазіргі заман ағысына ілесу уақыт талабы. Сол орайда еліміздің әр саласын жетілдіріп, дамытуда түрлі шаралар қолға алынып жатыр. Спорттық-сауықтыру туризмі – көптеген демалу түрінің бір түрі болып есептеледі. Спорттық-сауықтыру туризмі түрлері жай туристер ортасында үлкен танымалдылықта болып жүр. Шаршағанды басуға көмектесетін тек қана жағажайдағы демалу емес, сонымен қатар созылған жүйке-жүйе мен физикалық төзімділікте көмектеседі. Көптен көп адамдар таулардың сұлулығын, шығанақтарды, сарқырамаларды көргісі келеді, таулы өзендерде жүзгісі келеді, тау шаңғысымен немесе жылқымен жүргісі келеді және осы арқылы белсенді туризмге туристер үйрене бастайды. Көп уақыттан бері белсенді туризм табиғатқа немесе спортқа тікелей қатысты болып келеді. Бұл туризм түрінің қазіргі таңда дамуы - оның табиғат сыйлаған жерлерді бастапқы күйінде көру мүмкіншілігінде. Қазіргі таңда адам баласы үшін ол көрген, болған жерлер еш қызық тудырмайды, ал спортқа жай ғана жанкүйер болу қызықты сезімдерді бастан кешуге, адреналинді толығымен алуға мүмкіндік береді. Дәл осы туризм адамдарға бірталай уақыт бойы таза ауаны, таулы жердің әсемдігін, сулы жердің көріктігін сезінумен демалып, ішкі жан-дүниемен, тұла бойымен демалысты қамтамасыз етеді. Сондықтан қазіргі таңда спорттық-сауықтыру туризмі түрлерін дамыту мәселелері өзекті болып табылады.
ҚР 2011 жылғы халыққа жолдауында «Салауатты өмір салты мен адамның өз денсаулығы үшін ынтымақты жауапкершілігі қағидаты – міне, осылар денсаулық саласындағы және халықтың күнделікті тұрмысындағы мемлекеттік саясаттың ең басты мәселесі болуы тиіс» делінген. Яғни осы мақсатты жүзеге асыру жолында әр бір саланы жетілдіру маңызды шарттардың бірі болып табылады. [1].
Қазақстан Республикасының Президентінің 2012 жылдың 27-қаңтардағы «Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты бағыты» атты Жолдауында спорттық туризмнің дамуына үлкен мән беретіндігі байқалады: «Ағымдағы дамудың маңызды мәселелерінің бірі Қазақстан эко¬номикасына тікелей шетел ин¬вес¬тицияларының ағынын әр¬та-рап¬тандыру болып табылады. Оларды перспективалы са¬ла¬ларға, мысалы, туризм сала¬сына бағыттау қажет. Дамыған елдерде туристік кластердің үлесіне ІЖӨ-нің
10 пайызына дейіні тиесілі. Бізде 1 пайызға да жетпейді.
Тұтастай ел бойынша туризм өсімінің нүктелерін зерттеу қа¬жет, олар аз емес. Осымен байланысты Алматы жанындағы әлемдік деңгейдегі тау шаңғысы курорттарын да¬мы¬ту маңызды жоба болуы тиіс. Сарапшылар тау шаңғысы ку¬рортына келген бір турист теңізге барған сапарына қарағанда 6 есе көп шығынданады деп есептейді. Бұл мемлекет үшін өте тиімді». [2].
Туризм – адамның бос уақытындағы саяхаты, белсенді демалыстың бір түрі. Туризм – халықтың рекреациялық қажеттілігін (денсаулығын жақсарту, күш-қуатын қалпына келтіру, т.б.) қанағаттандырудың ең тиімді жолы.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. «Болашақтың іргесін бірге қалаймыз!». Қазақстан Республикасының Президентінің Жолдауы. 28.01.2011 ж.
2. «Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты бағыты».
Қазақстан Республикасының Президенті-Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. 2012 жылғы 27 қаңтар.
3. Қазақстан Республикасында дене шынықтыру мен спортты дамытудың 2011 – 2015 жылдарға арналған салалық бағдарламасы. № 1399, 30.11.2011
4. Қазақстан Республикасы Туризм және спорт министрлігінің 2011 – 2015 жылдарға арналған стратегиялық жоспары. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2011 жылғы 8 ақпандағы №101 қаулысымен бекітілген.
5. Туризмді дамыту сұрақтары бойынша әдістемелік құрал (спорттық туризм). Талдықорған, 2009. – 140б.
6. Е.А.Тоқпанов, З.С. Сламбеков, О.Б. Мазбаев.Талдықорған өңірінің туристік-саяхаттық бағыттары: оқу құралы. Талдықорған: ЖМУ. 2010.-197 б.
7. Бринк И.Ю. Тактика восхождений и качество снаряжения // Ветер странствий, № 23. - М.: ФиС, 2000. – 135с.
8. Веретенников Е.И. Тактика горного туризма. - М.: ЦРИБ "Турист", 1990. – 120с.
9. Маханбет Е.Т. Белсенді және спорт туризмі. Оқу- әдістемелік құрал. Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ. Түркістан. 2008. -73 б.
10. Маханбет Е.Т. Развитие способности студентов в труде в сфере физической культуры // Ұлт тағлымы. - №1. Алматы, 2010. - Б.144-148.
11. Водный туризм. Сост. В.Н. Григорьев. - М.: Профиздат, 1991. 150с.
12. Вуколов В.Н. По Северному Тянь-Шанью: Горные туристские маршруты пот Заилийскому Алатау и Кунгей Алатау. - М.: Профиздат, 1991. – 152с.
13. Григорьев В.Н., Дубровский Л.Н. Подготовка туристов водников. - М.: ЦРИБ "Турист", 1980. – 150с.
14. Захаров П.П. и др. Тактика и организация горновосхождений. Ситуационные задачи. - М.: ЦРИБ "Турист", 1988. – 212с.
15.Зубалий Н.Д:, Петровский В.С. Пешеходный и лыжный туризм. - Киев: Здоровье, 1984. – 255с.
16. Единая спортивная классификация на 2009-2012 годы. Туризм спортивный - Алматы, 2008. – 75с.
17. Классификационная таблица маршрутов на горные вершины СССР. - М.: Советсикй турист, 1989. – 85с.
18. Ерма-тур ЖШС – нің жарғысы. Талдықорған, 2010ж.
19. Ерма-тур ЖШС-нің 2009-2010 қаржылық есебі. 2011ж.
20.Спортивная классификация туристких путешествий. - М.: ЦРИБ "Турист", 1975. – 90с.
21. Алимханов Е. «Дене тәрбиесі – салауаттылық негізі». //Хабаршы ҚХҚ ӘТУ Пед. Ғылым сериясы. - №3, 2010ж. -180-185 бб.
1. «Болашақтың іргесін бірге қалаймыз!». Қазақстан Республикасының Президентінің Жолдауы. 28.01.2011 ж.
2. «Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты бағыты».
Қазақстан Республикасының Президенті-Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. 2012 жылғы 27 қаңтар.
3. Қазақстан Республикасында дене шынықтыру мен спортты дамытудың 2011 – 2015 жылдарға арналған салалық бағдарламасы. № 1399, 30.11.2011
4. Қазақстан Республикасы Туризм және спорт министрлігінің 2011 – 2015 жылдарға арналған стратегиялық жоспары. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2011 жылғы 8 ақпандағы №101 қаулысымен бекітілген.
5. Туризмді дамыту сұрақтары бойынша әдістемелік құрал (спорттық туризм). Талдықорған, 2009. – 140б.
6. Е.А.Тоқпанов, З.С. Сламбеков, О.Б. Мазбаев.Талдықорған өңірінің туристік-саяхаттық бағыттары: оқу құралы. Талдықорған: ЖМУ. 2010.-197 б.
7. Бринк И.Ю. Тактика восхождений и качество снаряжения // Ветер странствий, № 23. - М.: ФиС, 2000. – 135с.
8. Веретенников Е.И. Тактика горного туризма. - М.: ЦРИБ "Турист", 1990. – 120с.
9. Маханбет Е.Т. Белсенді және спорт туризмі. Оқу- әдістемелік құрал. Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ. Түркістан. 2008. -73 б.
10. Маханбет Е.Т. Развитие способности студентов в труде в сфере физической культуры // Ұлт тағлымы. - №1. Алматы, 2010. - Б.144-148.
11. Водный туризм. Сост. В.Н. Григорьев. - М.: Профиздат, 1991. 150с.
12. Вуколов В.Н. По Северному Тянь-Шанью: Горные туристские маршруты пот Заилийскому Алатау и Кунгей Алатау. - М.: Профиздат, 1991. – 152с.
13. Григорьев В.Н., Дубровский Л.Н. Подготовка туристов водников. - М.: ЦРИБ "Турист", 1980. – 150с.
14. Захаров П.П. и др. Тактика и организация горновосхождений. Ситуационные задачи. - М.: ЦРИБ "Турист", 1988. – 212с.
15.Зубалий Н.Д:, Петровский В.С. Пешеходный и лыжный туризм. - Киев: Здоровье, 1984. – 255с.
16. Единая спортивная классификация на 2009-2012 годы. Туризм спортивный - Алматы, 2008. – 75с.
17. Классификационная таблица маршрутов на горные вершины СССР. - М.: Советсикй турист, 1989. – 85с.
18. Ерма-тур ЖШС – нің жарғысы. Талдықорған, 2010ж.
19. Ерма-тур ЖШС-нің 2009-2010 қаржылық есебі. 2011ж.
20.Спортивная классификация туристких путешествий. - М.: ЦРИБ "Турист", 1975. – 90с.
21. Алимханов Е. «Дене тәрбиесі – салауаттылық негізі». //Хабаршы ҚХҚ ӘТУ Пед. Ғылым сериясы. - №3, 2010ж. -180-185 бб.
ЖОСПАР
Кіріспе 3
1. Спорттық-сауықтыру туризмі және оның теориялық негіздері 5
1.1. Спорттық-сауықтыру туризмі ұғымы және оның мәні 5
1.2. Туризмнің белсенді түрлерінің техникасы мен тактикасы 10
2. ҚР спорттық-сауықтыру туризмінің дамуы және оның болашағы 16
2.1. Қазақстанның спорт саласын мемлекеттік қолдау және оның
спорттық туризмді дамытудағы әлеуетті мүмкіндіктері 16
2.2. Туризм және спорт салаларының қазіргі жағдайы мен даму
үрдісін талдау 23
ҚОРЫТЫНДЫ 28
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 30
КІРІСПЕ
Қазіргі заман ағысына ілесу уақыт талабы. Сол орайда еліміздің әр саласын жетілдіріп, дамытуда түрлі шаралар қолға алынып жатыр. Спорттық-сауықтыру туризмі - көптеген демалу түрінің бір түрі болып есептеледі. Спорттық-сауықтыру туризмі түрлері жай туристер ортасында үлкен танымалдылықта болып жүр. Шаршағанды басуға көмектесетін тек қана жағажайдағы демалу емес, сонымен қатар созылған жүйке-жүйе мен физикалық төзімділікте көмектеседі. Көптен көп адамдар таулардың сұлулығын, шығанақтарды, сарқырамаларды көргісі келеді, таулы өзендерде жүзгісі келеді, тау шаңғысымен немесе жылқымен жүргісі келеді және осы арқылы белсенді туризмге туристер үйрене бастайды. Көп уақыттан бері белсенді туризм табиғатқа немесе спортқа тікелей қатысты болып келеді. Бұл туризм түрінің қазіргі таңда дамуы - оның табиғат сыйлаған жерлерді бастапқы күйінде көру мүмкіншілігінде. Қазіргі таңда адам баласы үшін ол көрген, болған жерлер еш қызық тудырмайды, ал спортқа жай ғана жанкүйер болу қызықты сезімдерді бастан кешуге, адреналинді толығымен алуға мүмкіндік береді. Дәл осы туризм адамдарға бірталай уақыт бойы таза ауаны, таулы жердің әсемдігін, сулы жердің көріктігін сезінумен демалып, ішкі жан-дүниемен, тұла бойымен демалысты қамтамасыз етеді. Сондықтан қазіргі таңда спорттық-сауықтыру туризмі түрлерін дамыту мәселелері өзекті болып табылады.
ҚР 2011 жылғы халыққа жолдауында Салауатты өмір салты мен адамның өз денсаулығы үшін ынтымақты жауапкершілігі қағидаты - міне, осылар денсаулық саласындағы және халықтың күнделікті тұрмысындағы мемлекеттік саясаттың ең басты мәселесі болуы тиіс делінген. Яғни осы мақсатты жүзеге асыру жолында әр бір саланы жетілдіру маңызды шарттардың бірі болып табылады. [1].
Қазақстан Республикасының Президентінің 2012 жылдың 27-қаңтардағы Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту - Қазақстан дамуының басты бағыты атты Жолдауында спорттық туризмнің дамуына үлкен мән беретіндігі байқалады: Ағымдағы дамудың маңызды мәселелерінің бірі Қазақстан эко - номикасына тікелей шетел ин - вес - тицияларының ағынын әр - та - рап - тандыру болып табылады. Оларды перспективалы са - ла - ларға, мысалы, туризм сала - сына бағыттау қажет. Дамыған елдерде туристік кластердің үлесіне ІЖӨ-нің
10 пайызына дейіні тиесілі. Бізде 1 пайызға да жетпейді.
Тұтастай ел бойынша туризм өсімінің нүктелерін зерттеу қа - жет, олар аз емес. Осымен байланысты Алматы жанындағы әлемдік деңгейдегі тау шаңғысы курорттарын да - мы - ту маңызды жоба болуы тиіс. Сарапшылар тау шаңғысы ку - рортына келген бір турист теңізге барған сапарына қарағанда 6 есе көп шығынданады деп есептейді. Бұл мемлекет үшін өте тиімді. [2].
Туризм - адамның бос уақытындағы саяхаты, белсенді демалыстың бір түрі. Туризм - халықтың рекреациялық қажеттілігін (денсаулығын жақсарту, күш-қуатын қалпына келтіру, т.б.) қанағаттандырудың ең тиімді жолы.
Өзінің физикалық күш-қуатын жұмсау арқылы бағыт бойынша саяхаттау түрлерін туризмнің белсенді түрлері дейміз. Туризмнің белсенді түрлеріне жаяу, шаңғы, тау, су, велосипеджәне бағыттың бойында құрамдасқан туристік саяхаттардың басқада түрлері жатады. Кейде жоспарлы түрде жүргізілетін туристік саяхаттар барысынд көлік түрлерін тайдаланатын туризмнің белсенді түрлеріне жатқызылады. Соңғы 10-12 жылда қазақстандық туристік фирмалары шетелдіктер қатысатын турларға енгізуде. Мамандар спорттық туризмнің негізгі қызметі табиғи кедергілерден өтуді спорттық жағынан жетілдіру, арқылы адамның жер бедері күрделі өтуге қиын жерлердегі кедергілерден қауіпсіз өтудің іскерлік дағдыларын қалыптастыру болып саналады. Саяхаттың белсенді түрлерін туризм индустриясында пайдаланудың ғаламдық және өңірлік маңызы бар. Өйткені белсенді туристік жорықтарда әлемдік әлеуметтік құбылыс ретіндегі туризмнің танымдық, әлеуметтік-коммуникативтік, спорттық, эмоциялық-психологиялық, эстетикалық, сауықтыру, шығармашылық, жекелеген жағдайда зияраттық қызметтерін жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Туризмнің белсенді түрлерімен айналысу барысында үш мәселеге баса назар аудару қажет. Біріншіден, туризмнің белсенді түрлерімен айналысу туристердің физикалық дайындығын қамтамасыз етеді. Екіншіден, туристік техникадан өтетін жарыстарға қажетті арнайы шеберліктері мен іскерлік-дағдыларын қалыптастырады. Үшіншіден, туристік жорық жетекшілері мен қатысушылардың спорттық біліктіліктері мен жаяу туризммен айналысу барысында ағзаға түсірілетін ең жоғарғы салмақты реттеуге мүмкіндік береді.
Курстық жұмыстың мақсаты: ҚР спорттық-сауықтыру туризмі және оның даму ерекшеліктерін қарастыру.
Алға қойған мақсатқа жету үшін бірнеше міндеттер қойылды:
спорттық-сауықтыру туризмі ұғымы және оның мәнін ашу;
спорттық-сауықтыру туризмінің түрлері және ерекшеліктерін көрсету;
Қазақстанның спорт саласын мемлекеттік қолдау және оның әлеуетті мүмкіндіктерін айқындау;
Туризм және спорт салаларының қазіргі жағдайы мен даму үрдісін талдау;
Курстық жұмыстың құрылымы мен көлемі: Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Бөлімдердің ататуы, құрылымы және мазмұны жұмыстың тақырыбына, мақсатына және міндеттеріне сәйкес келеді
1 спорттық-сауықтыру туризмі және оның теориялық негіздері
1.1 Спорттық-сауықтыру туризмі ұғымы және оның мәні
Туризм - бұл қоғамның белгілі бір санатының өмір салты, тұлғаның рухани және физикалық дамуының тиімді құралы, отанға деген сүйіспеншілікті және табиғатқа деген нәзік қарым-қатынас тәрбиесі, халықтар мен ұлттар арасындағы өзара сыйластық пен түсіністік болып табылады.
Туризмнің дамуы мемлекеттік, әлеуметтік-экономикалық саясаттың маңызды бөлігі болып табылады.
Туризмнің дамуы көптеген факторларға байланысты болады:
- туристік рекреациялық ресурстар;
- өңірдегі инфрақұрылымның дамуы;
- білікті кадрлардың болуы;
- туризмді мемлкеттік деңгейдегі қолдау;
- демографиялық және әлеуметтік факторлар;
- тәуекел факторлары;
- саяси және экономикалық факторлар;
- ғылыми-техникалық үрдістің, салттардың болуы және т.б.
Бүгінгі таңда туризмнің келесі біліктілік түрлері мен формалары қалыптасқан:
1. Қызмет мақсаты бойынша: маршрутты, танымдылық, спорттық, денсаулық түзетуші, оның ішінде белсенді қозғалыс түрімен, іскер және конгресс туризм, курортты, емдеу, тау шаңғылы, фестивальді, аң аулау, экологиялық, шоп туризм, діни, жаттығу және т.б.
2. Жылдамдығы бойынша: қозғалысты, стационарлы, аралас.
3. Қатысу түріне қарай: жеке, топтық, отбасылық.
4. Жас мөлшеріне байланысты: үлкен, жас, балалар, аралас.
5. Мезгілі бойынша: бір күндік, көп күндік, транзитті.
6. Көлік құралын пайдалану бойынша: автомобильді, темір жолды, авиациялық, су, велосипедті, салт және аралас.
7. Маусымы бойынша: белсенді турист маусымы, маусым арасы (жартылай маусымды) және маусымдық емес.
8. Географиясы бойынша: құрлық аралық, халықаралық (өңіраралық), өңірлік, жергілікті және шекара маңы.
9. Қозғалу тәсілі бойынша: жаяу, дәстүрлі көліктерді қолдана отырып, экзотикалық көлік түрлерін қолданып (канат жолы, фуникулер, дирижабль, әуе шары, дельтаплан).
Туризм дегеніміз өзінің бойында табиғи-ғылыми (онымен айналысқанда денені сауықтыруды негізге алатын), ғылыми-әдістемелік (туристік топтарда жетекшілікке алынатын педагогикалық процесс сабағының негізі), ұйымдастыру-басқару (басқару, кадр және материалдық базасы), бағдарламалық нормативті негіздемелерді (туристік жұмыстың бағытын, сипатын және мазмұнын анықтайды) компонент ретінде жинақтаған шаралар жүйесі.
Спорттық-сауықтыру туризмі - дара және әлеуметтік бағыты бар сала, қоғамның белгілі бір бөлігінің өмір салты; тұлғаның рухани және физикалық дамуындағы, табиғатқа деген нәзік сезіміндегі, халықтар мен ұлттар арасындағы өзара түсіністік пен сыйластықтың тиімді құралы; халықтардың мәдениетімен, өмірімен, таррихымен, салттарымен танысуға негізделген халықтық демократияның формасы; әр ұлтқа тән халық шығармашылығын, барлық әлеуметтік демографиялық топтардың, мектепке дейінгі жастағы балалардан бастап зейнеткерлерге дейін жеке белсенділік формасының еркіндігін сипаттайтын көрнекті демалыс түрі.[3].
Спорттық туризмнің негізгі түрлері деп келесі дәстүрлі түрлерін атаймыз: жаяу, таулы, шаңғы, су, велосипед, авто-мототуризм.
Жас мөлшері және әлеуметтік жағдайы бойынша спорттық сауықтыру туризмі үлкен, студенттік (жастар), балалар мен жасөспірімдер, жас аралас, мүмкіндігі шектеулі адамдарға арналған туризм деп бөлінеді.
Спорттық сауықтыру туризмі азаматтардың қоғамдық қозғалысы ретінде түсетін түсімді есептемейді және ұйымдастырылған, ұйымдастырылмаған спорттық туризмнен тұрады.
Спорт түрі ретінде ол қоғамдық ұйымдарды спорт туризмін жеке клубтарға, секцияларға, федерацияларға және одақтарға біріктіріп, сондай-ақ мемлекеттің қолдауымен туристік білікті маршруттарды ойластыруға бағытталған. Оның құрылымында негізгі басқару органы болып Қазақстанның Туристік Одағы аясындағы Қазақстан Республикасының спорттық туризм және туристік көпсайыс федерациясы табылады, бұл одақ мемлекеттік спорттық құрылымдар директиваларын басшылыққа алады және Туризм және спорт министрлігімен бірлесіп жұмыс жасайды. [4].
Спорттық-сауықтыру туризмі өзінің мақсаты бойынша спорттық, танымдық, оқу, зерттеу, экологиялық бағыттарға бөлінеді және оларды біріктіреді.
Спорттық-сауықтыру туризмі шаралар түрі бойынша: саяхат, спорттық серуендер, жарыстар, слеттер, экспедициялар, экстремалды спорт турлары, спорттық туризм гидтері мен нұсқаушыларын дайындайтын спорттық туристік мектептерді ұйымдастыру және жүргізу кезінде өзінің мақсаттарын жүзеге асырады.
Спорттық-сауықтыру туризмінің материалдық техникалық қорын құру дегеніміз туристік жабдықтар, техникалық және басқа қозғалыс құралдары, туристік полигондар, туристік базалар, жас туристер станциясы және туристік клубтар болып табылады.
Өзінің физикалық күш-қуатын жұмсау арқылы бағыт бойынша саяхаттау түрлерін туризмнің белсенді түрлері дейміз. Туризмнің белсенді түрлеріне жаяу, шаңғы, тау, су, велосипед және бағыттың бойында құрамдасқан туристік саяхаттардың басқа да түрлері жатады. Кейде жоспарлы түрде жүргізілетін туристік саяхаттар барысында көлік түрлерін пайдаланатын туризмнің белсенді түрлеріне жатқызылады. Соңғы 10-12 жылда қазақстандық туристік фирмалары шетелдіктер қатысатын турларға енгізілуде. Мамандар спорттық туризмнің негізгі қызметі табиғи кедергілерден өтуді спорттық жағынан жетілдіру арқылы адамның жер бедері күрделі өтуге қиын жерлердегі кедергілерден қауіпсіз өтудің іскерлік дағдыларын қалыптастыру болып саналады. Саяхаттың белсенді түрлерін туризм индустриясында пайдаланудың ғаламдық және өңірлік маңызы бар. Өйткені белсенді туристік жорықтарда әлемдік әлеуметтік құбылыс ретіндегі туризмнің танымдық, әлеуметтік-коммуникативтік, спорттық, эмоциалық-психологиялық, эстетикалық, сауықтыру, шығармашылық жекелеген жағдайда зияраттық қызметтерін жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Туризмнің белсенді түрлерімен айналысу барысында үш мәселеге баса назар аудару қажет. Біріншіден, туризмнің белсенді түрлерімен айналысу туристердің физикалық дайындығын қамтамасыз етеді. Екіншіден, туристік техникадан өтетін жарыстарға қажетті арнайы шеберліктері мен іскерлік-дағдыларын қалыптастырады. Үшіншіден, туристік жорық жетекшілері мен қатысушылардың спорттық біліктіліктері мен жаяу туризммен айналысу барысында ағзаға түсірілетін ең жоғарғы салмақты реттеуге мүмкіндік береді.
Туризмнің белсенді түрлерінің техникасы мен тактикасының жеке міндеттері қандайда бір жаяу, су немесе басқа да белсенді туристік жорықтарды ұйымдастыруға қатысты туристердің арнайы дайындығын қамтамасыз етумен тығыз байланысты.
Туризмнің белсенді түрлерінің тәрбиелік, білімдік, сауықтыру және спорттық міндеттерін шешуі рекреанттардың жасына, арнайы физикалық дайындығына тығыз байланысты болады. Тәрбиелік мақсатымен қатар жорық барысында білімдік мақсаты да шешіледі. Ол өлкетану, топографиялық, табиғаттану бағытында алған теориялық білім жорық барысында іс жүзінде бекумен қатар қозғалу әдіс-тәсілдері қалыптасып бекиді.
Сауықтыру міндеті туристік бағытты бойлай қозғалу мен денеге түсірілетін физикалық салмақты дұрыс ұйымдастыру, белсенді демалыс барысында табиғат факторларының ағза қызметіне оң әсер етуін, жеке және қоғамдық гигиенены сақтау арқылы жүзеге асырылады. Сауықтыру жүгіруімен немесе жүзумен айналысатын адамдарды туристік жорықтарға тарту адамдардың ағзасына түсетін физикалық салмаққа бейімделуінен арылуына мүмкіндік береді. Өйткені бейімделу ағзаға түсетін біртекті физикалық салмақтың тұрақты түрде ұзақ қайталануынан туындайды. [5,20б].
Оқу-жаттығу жорықтары сәйкес келетін туризмнің техникасы мен тактикасын меңгертетін теориялық білімді, қонатын орынды, өтетін өткелдер мен қажетті құрал-жабдықтарды пайдалану дағдыларын меңгертуді қажет етеді. Күрделі дәрежелі жорықтар ұйымдастыру туристік құрал-жабдықтарды пайдалану әдістерін меңгеріп, мұздықтарды, қолжетімділігі қиын аудандардың өсімдіктері мен жануарлар дүниесін оқып-үйренуді қажет етеді.
Туризмнің белсенді түрлерінің ғылыми-жаратылыстану негізі онымен айналысу барысында сауықтыру нәтижелерінің болуын қамтамасыз етеді. Туризммен айналысу барысында адам ағзасының физиологиясы мен қызметіндегі өзгерістерді оқып-үйрену туризммен айналысушыларды жас ерекшеліктеріне қарай жіктеуге, тиімді тамақтануды, жеке және қоғамдық гигиенаны сақтауды, жорық барысында қауіпсіздікті қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Туризмнің белсенді түрлерінің ғылыми-әдістемелік негіздеріне басқарылатын педагогикалық үрдіс ретінде туристік топтар мен секцияларда ғылыми негізделген сабақтар мен жаттығулар жүргізу жатады.
Туризмде іс-әрекет сипаты мен бағытына қарай мынадай түрлерін серуендеулер, экскурсиялар, жорықтар, экспедициялар деп бөліп қарастырады. Серуендеулер мен экскурсиялар туризмнің элементарлы түрлері болып табылады. Олар жеке де өткізілуі және туристік жорықтың құрамдас бөлігі де болуы мүмкін.
Серуендеулер - бұл сауықтыру, ағзаны шынықтыру мақсатында болатын көпшілік халықтың қолы жетерлік, қарапайым қысқа мерзімді туризмнің формасы (жаяу, шаңғымен, велосипедпен, қайықпен қозғалу).
Экскурсиялар - бұл қандай да бір объектіні көруге ұжымның ғылыми немесе оқу мақсатында, жалпы мәдени даму үшін баруы.
Жорықтар - бұл қозғалыстың белсенді түрлерін қолдану арқылы болатын физикалық жетілдіру, өлкені тану, қоғамдық пайдалы іс-әрекет мақсатында ұйымдасқан топтық қозғалыс.
Тәжірибе жүзінде туристік жорықтардың көп түрлері қалыптасқан. Физикалық тәрбие жағынан олардың негізгілері дайындық, туристік және үгіттеу-жаппай жорықтары болып саналады.
Дайындық жорықтары алда тұрған туристік жорықтарда негізінен жорық қозғалыстары мен біртіндеп ағзаны үлкен және ұзақ қозғалыс күшіне үйретуге қызмет етеді. Дайындық жорықтарына серуендеулер мен экскурсиялар элементтерін енгізу пайдалы. Дайындық жорықтарының негізгі мазмұны туристік экипировкадан, жорықтық өмір тәртібінен игеру; қозғалыс тәсілдерін жетілдіру; аялдама орындарын таңдау мен дайындауға, түнеу жабдықтарына, от жағуға байланысты арнайы іс-әрекеттерге үйрену; күрделі және ұзақ уақытты жорықтарға қатысу үшін қажетті мысалы, ұстамдылық, күштілік, жылдамдылық т.б. қасиеттерге тәрбиелеу болып табылады.
Туристік жорықтар туризмнің ең типті түрі болып табылады. Олар айтарлықтай ұзақтылығымен (бірнеше күннен бір-екі айға дейін), бағыттарының әртүрлілігімен және қозғалыс тәсілдерімен ерекшеленеді. Оларды денешынықтыру және спорт комитеттерінде немесе аранйы туристік мекемелерде тіркеу қажет, ал күрделі жорықтардың өткізілуіне арнайы рұқсат болуы керек. Бұл жорықтарды жетекші-нұсқаушы, топтың құрамындағы ең білікті әрі тәжірибелі турист басқарады. [6,12б].
Туристік жорықтарды мақсаттық белгісі бойынша төмендегідей етіп бөлуге болады:
- сауықтыру;
- спорттық;
- оқу-жаттығу;
- ғылыми-танымдық;
- қызық оқиғалы (экзотикалық).
Спорттық жорықтар спорт саласына жатқызылады: олар үшін маршруттардың белгілі бір күрделілігі, жолдың ұзақтылығы, бөгет-кедергілердің күрделілігі, қоныстанылмаған жерлерде болудың жағдайлары, әртүрлі қиындықтағы сынақ жорықтарының саны бекітіледі. Спорттық жорықтар дәл физикалық тәрбие мақсатында ең мамандандырылған түрі болып табылады.
Үгіттеу-бұқаралық жорықтары қандай да бір ірі қоғамдық-саяси немесе спорттық оқиғалар құрметіне өткізіледі, халықты туризмге тарту және туристік жұмыстар тәжірибесімен алмасу мақсатында жүргізіледі.
Экспедициялар - қандай да бір объектіні (географиялық, геологиялық, өлкетану, тарихи және т.б.) зерттеу мақсатында іздестіру мақсатында болатын туристік саяхаттар. Экспедицияларда қозғалыс түрі белсенді (жаяу, шаңғы т.б.) және белсенді емес (көлік) түрде болуы мүмкін.Экспедицияларда физикалық тәрбие құралы ретінде тек белсенді қозғалыс іс-қимыл көмегімен болатын туристік шаралар ғана қарастырылады.
Территориялық белгі бойынша жорықтар жергілікті және ұзақ, ұйымдастыру сипаты бойынша - жоспарланған (жолдамалар бойынша) және өзіндік болып бөлінеді. Жолдамалар бойынша саяхаттар белгілі бір, алдын ала әзірленген, сипатталған, ал кейде белгіленген маршруттар бойынша өткізіледі.Туристер жол бойында түнеу орындарымен, тамақтанумен, жергілікті көлікпен, экскурсия жүргізушінің қызметімен қамтамасыз етіледі.
Өздік саяхаттарын денешынықтыру ұжымдарының кеңестері, туристердің клубтары, туристік лагерьлер мен базалар, балалар экскурсиялық-туристік станциялары, мектептер, жеке туристік топтар ұйымдастырады. Бұл жерде туристер өздері маршрутты таңдайды және оны әзірлейді, жолда туристер өздері-өздеріне қызмет көрсетеді. Бұндай саяхаттар ақылы саяхаттардан арзан болады және топтың қанша уақыты болса, соншаға есептеліп өткізіледі. Туристер өздеріне қолайлы әрі қызықты, жастарына, физикалық дайындылықтарына сәйкес келетін қозғалыстың тәсілдерін қолданады. Бұндай саяхаттар денешынықтыру қозғалыстарының міндеттеріне толығымен жауап береді.
Қозғалу тәсілі бойынша саяхаттар жаяу, тау, су, шаңғы, велосипед, аралас, автомобильді және мотоцикльді болып бөлінеді.
Күрделілігінің өсуіне байланысты өздік саяхаттар 1, 2, 3, 4 және
5-ші дәрежелі күрделіліктегі демалыс күнгі жорықтар және көпкүнді саяхаттар болып жіктеледі. Жорықтардың күрделіліктері оның ұзақтылығымен, санымен, бөгет-кедергілерінің сипатымен және сол туризм түріне тән басқа да факторлармен анықталады. Жорықтардың қарапайым түрлерінен ең күрделі түрлеріне ауысу жорық жетекшілері мен оның қатысушыларының біртіндеп, жүйелі түрде жинақтаған тәжірибелері жағдайында мүмкін болады.
Демалыс күнгі жорықтарының мақсаты белсенді түрдегі демалыс, барған жердің табиғатымен, өмірімен танысу болып келеді. Олар бүкіл халықты туризмге шақыруға бейім болып саналады. Демалыс күнгі жорықтар көпкүнді саяхаттарға және туристік жарыстарға жаттығу үшін де ұйымдастырылады.
Кез келген ұзақтылықтағы және күрделіліктегі саяхаттар белсенді және танымдық демалыс мақсатында болады. [7,45б].
1.2 Туризмнің белсенді түрлерінің техникасы мен тактикасы
Спорттық-сауықтыру туризмі нысаналы мақсатты функцияға ие - ол табиғи кедергілерді өтудегі спорттық жетілдіру. Бұл адамның кесіп өткен жері бойынша қауіпсіз қозғалысы үшін қажетті біліктер мен дағдыларды, білімдердің барлық кешенін жетілдіру және күрделі табиғи кедергілерді өту үшін физикалық дайындықты барынша жетілдіру болып табылады.
Спорттық-сауықтыру туризмінің немесе белсенді туризмнің түрлері келесідей:
- жаяу (жазық жермен саяхаттау, көбінесе жаяулатып);
- шаңғы (қыс мезгілінде шаңғымен саяхаттау);
- тау (арнайы техникалық құралдарды қолдану арқылы таулы жерлерде саяхат жасау);
- су (қайық-құралдардың көмегімен су бетінде саяхаттау);
- велосипед (велосипедті пайдалану арқылы саяхаттау);
- авто-мото (моторлы қозғалыс құралдарын пайдалану);
- спелео (жердің табиғи қуыс, үңгірлеріне саяхаттау);
- салт атты (демалыс үшін қозғалыс құралы ретінде жылқылар пайдаланылады);
- комбинирленген (қозғалыстың әр түрлі тәсілдері пайдаланылғанда және маршрут әр түрлі туризм түрлерінен құралғанда).
Туристік бағыттың бойымен қозғалу барысында жеке бөліктеріндегі табиғи кедергілерден өтудің тәсілдері мен іскерлік-дағдыларын қалыптастырып қауіпсіздікті қамтамасыз ететін құрал-жабдықтарды пайдалану дағдыларын қалыптастыруды туристік техника дейміз. Туризмнің түрлеріне сәйкес спортшы туристер кедергілердің түрлеріне сәйкес төменде көрсетілген іскерлік-дағдыларды меңгеріп, оларды білуі тиіс: А) туристік бағыт бойындағы қандайда бір кедергілерді білуі; Ә) туризмнің белсенді түрлеріне тән кедергілерден қауіпсіз өту іскерліктері мен дағдыларын қалыптастыруы;
Б) өтетін кедергілердің сипатына сай құрал-жабдықтарды іріктеп оларды пайдалана білуі тиіс. Бағыт бойымен қозғлу барысында кететін техникалық қателердің саны мен сапасы туристік жорыққа қатысушылар мен жетекшілердің техникалық дайындығына тікелей байланысты болады. Жорық барысында қауіпсіздікті қамтамасыз ететін құрал жабдықтарды пайдалануға қойылатын талаптарды білмеуден және кедергілерден өту тәсілдерін дұрыс пайдаланбаудан туындайтын қателіктерді техникалық қателіктер дейміз.
Туристік бағытпен қозғалу барысында аз күш жігерді, қаржыны, уақытты жұмсай отырып қауіпсіздікті қамтамасыз ете отырып алдыға қойған мақсатқа жетуді көдейтін іс әрекеттердің жиынтығын туризмнің белсенді түрлерінің тактикасы дейміз.
Туризмнің тактикасы жорықтың жоспар-кестесін құрудан және олрады нақты жағдайда жүзегеасыруды, қозғалатын бағыттың бойында жүретін жолды, жол бойында қозғалу барысында жол бойындағы кедергілерден қауіпсіз өтуді қамтамасыз ету, сәйкес келетін құрал-жабдықтарды іріктеуді қамтиды. Туристік жорықтың тактикасын жорықалды және жорықтық деп екіге бөледі.
Жорықалды тактикасына: 1) бағытты таңдау; 2)жорықтың жоспар-кестесін құру; 3) жорық қа қажетті азық-түлік пен құрал-жабдықтардың тізімін жасау; 4) физикалық күш-қуаты мен дайындығы таңдап алынған бағыт бойымен толық жүріп өтетін жорыққа қатысатын туристер мен жетекшілерді іріктеу жатады.
Жорықтық тактикаға 1) туристік жорықтың жалпы жоспары үздіксіз талдап қажет болған жағдайда бағыттың әр бір жеке бөліне өзгеріс енгізу; 3) жер бедерінің нақты бір пішіні мен қалыптасқан жағдайға сәйкестоптың жүретін жолын таңдау; 4) туристің белгілі бір бөлігінен өту барысында кедергіден өту шаралары мен тәсілдерін таңдау жатады. Жаяу жорық барысында туындайтын барлық тактикалық мәселелер жыл мезгілдері мен тәуліктің кезеңдерін, жер бедері мен ауа райының жағдайын, катысушылар ағзасына түсірілетін физикалық салмақ пен қолда бар құрал-жабдықтар ескеріле отырып шешіледі. Жорық жетекшісінің білместігінен жүретін бағыттан ауытқудың салдарынан туристер жарақат алып соңы қайғылы жағдайға душар етуі мүмкін. Сонымен қатар мамандардың туризмнің тактикасын жетік меңгермеуі қаржы мен уақытты, жорыққа қатысушылардың күш-қуатын шектен тыс артық жұмсауына әкеп соқтырады. Сондықтан жорықтың жетекшісі жүретін жол бойындағы барлық кедер мен әсер ететін факторларды ескере отырып туристердің өмірлеріне қауіп-қатер төндірмейтін дұрыс тактикалық шешім қабылдауы тиіс.
Қорыта айтиқанда техникалық-тактикалық дайындыққа маманның оңтайлы туристік бағыт құру, туристік жорықтар мен саяхаттардың белсенді түрлерін ұйымдастырып, оған қатысушылар өмірінің қауіпсіздігін қамтамасыз ету қабілетін жатқызады. Туристік жорық барысында шешілетін тактикалық міндеттерді көптеген динамикалық факторларға байланысты туындайды. Олардың қатарына ауа райының жағдайы, табиғи апаттар, жарақат алып немесе ауырып қалған топ мүшелеріне немесе апат салдарынан өмірлеріне қауіп төнген басқа туристік топтарға көрсетілетін қажетті көмектер тағыда басқалар жэатады.
Негізгі тактикалық түсініктерге жорықтың мақсаты, күш-жігер, қаржы, уақыт, туристік бағыттың қосымша және апаттық нұсқалары, туристік саяхаттың қауіпсіздігі жатады.
Кез-келген тактикалық құрулар туристік іс-шараның мақсатын нақты айқындау болып табылады. Туризмнің белсенді түрлері спорттық, рекреациялық, оқу, зерттеу (экологиялық, рекреациялық, гидрологиялық, минерологиялық, медициналық, психологиялық) іздестіру-құтқару мақсатын көздейді.
1.Спорттық жорықтар қатысушылардың туристік тәжірибесін арттырып, спорттық разрядтарды орындауды, жарыстарға қатысуды көздейді.
2. Рекреациялық жорықтар көпнесе өткелдері қатысушыларды шаршатып зеріктірмейтін эстетикалық тартымды шипалы бұлақтары, жайлы жағалаулы көлдер мен өзендері бар көрікті орындарға демалу үшін бару мақсатында жоспарланады.
3. Оқу жорықтары арнайы құрылған кестеге сәйкес жер бедерінің белгілі пішіндерінде тәжірибелік сабақтар өткізу мақсатында ұйымдастырылады.
4.Зерттеу жорықтары мен жаңа құралдарды сынау көпнесе шеңберлі және сәулелі тактикадық сызба-нұсқа бойынша жүргізіліп оларға сәйкес келетін арнайы құрал- жабдықтардың сынақтық үлгілері жасалып олар сынақтан өткізу мақсатында ұйымдастырылады.
Туризмде қолданылатын қауіпсіздік түсінігі оған қарама-қарсы қауып немесе қауып-қатер түсінігімен тығыз байланысты. Жорық барысына туристердің немесе тұтас топ мүшелерінің аман-есен оралуына кедергі келтіріп, өмірлеріне қауі-қатер төндіретін табиғи үрдістер мен құбылыстардың жиынтығын қауіп дейміз. Қауіп-қатер жетекшінің немесе топ мүшелерінің жіберген тактикалық қателіктерінен немесе жолда жүру ережелерін бұзудан туындайды. Қалыптасқан жағдайда талапқа сай келмейтін іс әрекеттерге көшуінен туындайтын қателікті туристің қателігі дейміз. Тактикалық ережелерді білмеуден туындайтын қателікті тактикалық қателік дейміз. Жорықтың мақсаты мен сипатына, жергілікті жердің жүріп өту мүмкіндігіне байланысты туристік бғыттар тактикалық сызбасы шеңберлі, желілі (сызықты), сәулелі, желілі (сызықты)-шеңберлі сәулелі-шеңберлі және құрамдасқан болады
Белгілі бір күрделілік дәрежесіне сәйкес келетін бағытты анықтауды туризмнің белсенді түрлеріндегі дәрежелі туристік жорық (саяхат) дейміз. Туристік бағыт-бұл белгілі бір уақыт ішінде қызмет көрсету бағдарламасы мен қосымша туристік-саяхаттық (экскурсиялық) қызмет көрсету бағдарламасына сәйкес алдын-ала жоспарланған туристер жүретін жол. Туристік бағытты жіктеу туризмнің белсенді түрлерінің ерекшеліктерінен туындайды. Туристік жорық барысындағы қауіпсіздікті қамтамасыз ету ұйымдастырылатын жорықтың күрделілігіне сәйкес жүргізілетін дайындық арқылы жүзеге асырылады. Туристік бағыттарды біліктілігі мен күрделілік дәрежесіне қарай нақты жіктеу жорық өтетін ауданның алуан түрлі табиғи ландшафттармен танысу, туристердің бағыт бойымен қозғалу барысында табиғи кедергілерден өту, ағзаға түсірілетін физикалық, психологиялық, техникалық салмақты дұрыс бөлу үшін қажет. Туристік бағыттарды біліктілігі мен күрделілік дәрежесіне қарай нақты жіктеу туристік жорықты ұйымдастырушы (менеджер) құрылым үшін төмендегі мәселелерді шешу үшін қажет: 1) тапсырыс берушінің талабына сәйкес біліктілік бағыттарын құру немесе бұрын құрылған бағыттарды жетілдіру; 2) қандайда бір туристік бағыттың күрделілік дәрежесіне сай пайдалану маусымы алдында қызымет көрсетуші қызыметкерлерді дайындау; 3) туризмнің белсенді түрімен айналысатын туристердің тбағыттың бойымен қозғалу барысындағы қауіпсіздігін қамтамасыз ететін білікті жолбасшылар тобын даярлау.
Кез-келген туристік бағытты күрделілік дәрежесіне қарай жіктеу оларды бағалау нәтижесінің қорытындысына сәйкес жүргізіледі. Қиындығы мен күрделілік дәрежесіне қарай барлық туристік бағыттар 11 дәрежеге жіктеледі. (1а,б, 2а, 2б, 3а, 3б, 4а, 4б, 5а, 5б, 6а, 6б). Күрделілік дәрежесі І-ІІІ жоғары туристік бағыттар Алтай, Жетісу Алатауы, Іле, Күңгей, Теріскей Алатауларындағы биік таулы туристік бағыттарға жатады. Белсенді туристердің техникалық дайындығы мен қауіпсіздікті қамтамасыз ету көзқарасы тұрғысынан алғанда бірнеше маңызды мәселелерге мән беру қажет.
Күрделілігі І дәрежелі жаяу, шаңғы, су, велосипедтік туристік бағыттар жазық немесе аласа таулы алқаптарда өтетіндіктен табиғи кедергілерден өтудің арнайы техникалық дайындық түрлері көрсетілмейтіндіктен жалпы дайындық жүргізіледі. Күрделілігі 1А дәрежелі таулы туристік бағыттарда ең кем дегенде екі асу болатындықтан қозғалу техникасы, қауіпсіздікті қамтамасыз ететін сақтандыру құралдары мен жіптерін пайдалану дағдыларын қамтамасыз ету жаттығулары жүргізіледі.
І Өту қиындығы төмен І дәрежелі туристік бағыттар қиындығы төмен топқа жатады. Бағытпен қозғалу барысында кейде қолдың көмегі қажет жер бедері қатты тілімделгенімен биік жартастар болмайды немесе олар өтуге қауіп төндірмейді. Одан өту үшін өз-өзіңе деген сенімділік пен санаңды қорыныш билемеуі тиіс. Оған күрделілігі дәрежелі 1А,1Б бағыттары жатады. Тау, жаяу туризміндегі табиғи кедергілер. Асу, су кедергілері, шатқалдар, каньондар, ну орман, үйінділер, мұздықтар, қар, фирн, жартастар.
ІІ Өту қиындығы қиындығы орташа ІІ дәрежелі туристік бағыттар тепе-теңдікті сақтау қолдың көмегінсіз мүмкін болмайды. Әсіресе тік беткейлерде бұзылған жартасьтардың болуына байланысты өту барысында сақтандыру жіптері мен арқандарды пайдаланады. Байлаулары бар қысқа жіптерді тек тәжірибелі альпенистер мен тау туритстері ғана пайдалана алады. Оған қауіптілігі мен біліктілік дәрежесі 2а,2б туристік бағыттары жатады.
ІІІ Өту шамалы қиын ІІІ дәрежелі туристік бағыттар. Күрделілігімен қиындығы ІІІ дәрежелі туристік бағыттардың бұл түрінен жартасқа өрмелеумен айналысатын альпинистер өте алады. Онда ұстайтын жерлер өте аз және олар бір-бірінена бір шама алыс орналасады. Күрделілік дәрежесі ІІІ дәрежелі жердерден тек қауіпсіздік арқанының көмегімен ғана өте алады. Сондықтан өзіңмен бірге қосымша жіптер, карабин, жұмар, төмен түсу құралын алып жүру қажет. Оған қауіптілігі мен біліктілік дәрежесі 3а, 3б туристік бағыттары жатады.
ІV Өту біршама қиын ІV дәрежелі туристік бағыттар тік беткейлерге еркін спорттық өрмелеу жатады. туристікжорыққа қатысушылар мен топ жетекшісі үшін ұзақ арнайы дайындықты, кедергілерден өтудің көптеген тәсілдері мен дағдыларын меңгерудіқажет етеді. Жол бойындағы күрделі кедергілерден өту үшін ілгек, түсу (сегіздік), көтерілу ( жұмар), арқан тарту (полиспаз) құралдарын пайдалануды қажет етеді.
Оған қауіптілігі мен біліктілік дәрежесі 4а, 4 туристік бағыттары жатады.
V Өту өте қиын V дәрежелі туристік бағыттарда кездесетін аса қиын кедергілерден өтутұрақты дайындықты, іскерлік-дағды мен техникалық тәсілдерді жетілдіруді, қосымша күш-қуат пен құрал-жабдықтарды, әсіресе көш басшылар үшін байлауд мен байланыстыру тжағынан сапалық қасиеттерді қажет етеді. Туристік бағыт бойындағы V дәрежелі аса қиын бөліктерден өту барысында туристерді сақтандыру үшін сақтандыр белбеулерін, карабин мен ілгектерді пайдаланады. Жүріп баражатқанда қосарланған арқанды пайдалану қажет. Өту аса қиын бағыттарға қатысатын туристер үшін жартасқа өрмелеу дағдыларын меңгерудің маңызы зор. Өту аса қиын ты, н дайындығы жақсы жартасқа өрмелеушінің өзі сақтандыру жібі мен арқанын пайдалануды қажет етеді. Оған қауіптілігі мен біліктілік дәрежесі 5а, 5б туристік бағыттары жатады.
VІ Өту аса қиын VІ дәрежелі туристік бағыттарда Ең жақсы деген жартасқа өрмелеушілер еркін өте алады. Қолға ұстайтын жерлер өте аз көптеген бөліктерінің өту мүмкіндігі шектеулі болғандықтан аралықтары қысқа көптеген сақтандыру қосындарын құруды қажет етеді. VІ дәрежелі туристік бағыттар бойындағы өту аса қиын бөліктеріне өту үшін ілгектерге байланған жіп сатылар, арқандартұғырлар сыяқты жасанды тірек нүктелерін құру қажет. Оған қауіптілігі мен біліктілік дәрежесі 4а, 4 туристік бағыттары жатады.
Кедергілердің қиындық дәрежесі дегеніміз белсенді туристік саяхаттағы кедергілерді сипаттайтын көрсеткіш. Оны саяхаттың өзін сипаттайтын күрделілік дәрежесімен шатастырмау керек.
Асулардың қиындық дәрежесін төрт негізгі көрсеткіш бағалайды: 1) жолдың ең күрделі кесінділерінің сипаты; 2) асудан өту үшін қажетті техника мен тактика, түнеу орындарының ерекшеліктері; 3) бағыттың сандық сипаттамалары (жүру уақыты, сақтандыру нүктелерінің саны); 4) қажетті арнайы құрал-жабдықтардың болуы.
Асудың қиындық дәрежесі төрт көрсеткіштің барлығының жиынтығымен анықталады. Жоғары категорияның кейбір көрсеткіштері кездесетін болса, оларды өтуді қиындататын фактор ретінде белгіленеді, бірақ асудың қиындық дәрежесін жоғарылатпайды.
Туристік жорық бағыттарының күрделілік дәрежесін бағалау
Туристік жорықтар күрделілігі мен қиындық дәрежесіне қарай алты дәрежеге бөлінеді. Жорықтардың күрделілік дәрежесі: 1. Ұзақтығы, 2. Ұзындығы, 3. Бағыттың техникалық күрделілігі сияқты үш біліктілік дәрежесіне жіктеледі.
Туристік бағыттың ұзқтығы топтың бағыттың бойымен жүріп өтетін уақыты дайындығы мен күрделілігін ескере отырып жасалады Оны анықтау барысында демалатын және бағыттың күрделілігіне, ауа райының қолайсыздығына байланысты жұмсалатын артық уақыт ескерілмейді.жоғарыда келтірілген кедергілерге кететін уақыт туристік бағыт ұзақтығының 20% құрайды. Егер табиғи кедергілерден өту ұзаққа созылса жорықтың ұзақтығына ұзгеріс енгізу жөнінде ұсыныс жасалып, оңтайлы шешім қабылданады.
Туристік бағыттың ұзындығы - саяхат күрделілінінің белгілі дәрежесінің ең кіші мөлшерін Ұзындығын тек қана асқан техникалық қиындығы болса ғана азайтуға болады, оның өзінде азайту мөлшері 25% аспайды.
Күрделілік дәрежені анықтағанда белгілі нүктелерден өтетін жол есептеледі, кейбір объектілерге радиалдық шығулар арқылы жетуге болады. Бағыттың негізгі бөлігі сызықтық немесе айналма, және ережеде нұсқауланған қашықтықтың 75 % кем болмауы тиіс, тау маршруты болса, осы күрделілікке нұсқауланған ең қиын екі асудан кем асулар саны болмауы тиіс. Сәуле тәрізді шығу дегеніміз бағыттық кітапшада белгіленген, жолдың бастапқы нүктеге қайтатын кесіндісі. Айналмалы(басқа жолмен қайту) сәуле тәрізді шығуларда өткен қашықтықтар мен кедергілер толығымен, сызықтық - сәулелі шығулардікі - жартылай есептеледі. Кедергілер қиындығы өзгермесе, туристік бағыттың қашытығының ұзартылуы бағыттың күрделілігін көбейтпейді.
2. ҚР спорттық-сауықтыру туризмінің дамуы және оның болашағы
2.1 Қазақстанның спорт саласын мемлекеттік қолдау және оның спорттық туризмді дамытудағы әлеуетті мүмкіндіктері
2011 жылдың басында Қазақстан Республикасында дене шынықтыру мен спортты дамытудың 2011 - 2015 жылдарға арналған салалық бағдарламасы қабылданды. Республикада 2007-2010 жылдары саланы дамыту Қазақстан Республикасы Президентінің 2006 жылы 28 желтоқсандағы № 230 Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасында дене шынықтыруды және спортты дамытудың 2007-2011 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын іске асыруға негізделді.
Осы кезеңде дене шынықтырумен және спортпен шұғылданушылар санының тұрақты өсу үрдісі байқалды. Егер Мемлекеттік бағдарламаны іске асырудың басында 2007 жылы спортпен шұғылданушылар саны ел тұрғындарының (15%-ы) 2,3 млн. адамды құраса, 2008 жылы 2,35 млн. адамға артқан, 2009 жылы 2,4 млн. адам, 2010 жылы 2,8 млн. адам немесе 17,7%-ын құраған.
Шетелде бұқаралық спорт бірінші кезекте халықты сауықтырудың, өзін-өзі жетілдіруге қол жеткізудің, өзін көрсетудің және дамытудың тетігі, сондай-ақ зиянды әрекеттерге қарсы күрестің құралы болып табылады. Сондықтан мемлекеттер халықты бұқаралық спортпен айналысуға тартуды негізгі мақсат етіп қоя отырып, бұқаралық спортты дамыту мәселесіне ерекше мән береді. Бұқаралық спортты дамыту үдерісінде мыналар негізгі ерекшеліктер болып табылады: бұқаралық спортты қолдауда мемлекеттің рөлін, сондай-ақ осы саладағы қызметті ұйымдастырудың барлық нысандарының рөлін арттыру, бұқаралық спортты алдын алу және емдік іс-шараларда пайдалану, әлеуметтік жағымсыз құбылыстардың алдын алу, жастарды адамгершілік, эстетикалық және интеллектуалдық тұрғыда дамытуда спортты пайдалану.
Осы үдерістердің ықпалы мыналардан:
* спорттық думандардан және спорттық қызмет көрсету секторынан;
* спорттық телерадио хабарларды тарату көлемінің артуынан;
* халықтың қажеттілігін есепке ала отырып, дене шынықтыру-сауықтыру инфрақұрылымын дамытудан;
* қызмет көрсету нысандарының, бұқаралық спорт қызметін көрсету ұсыныстарының әдістері мен құралдарының алуандығынан түсетін табыстың өсуіне алып келді.
Қазіргі таңда бүкіл еліміз бойынша өткізілетін спорттық-бұқаралық және дене шынықтыру-сауықтыру іс-шараларының саны артып келеді, тек 2010 жылдың өзінде 17 мыңнан астам бұқаралық-спорттық іс-шара өткізіліп, оған 3,5 млн.-нан астам адам қатысқан.
Өткен төрт жылдық кезеңде спартакиадалар, спорт түрлерінен турнирлер, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
1. Спорттық-сауықтыру туризмі және оның теориялық негіздері 5
1.1. Спорттық-сауықтыру туризмі ұғымы және оның мәні 5
1.2. Туризмнің белсенді түрлерінің техникасы мен тактикасы 10
2. ҚР спорттық-сауықтыру туризмінің дамуы және оның болашағы 16
2.1. Қазақстанның спорт саласын мемлекеттік қолдау және оның
спорттық туризмді дамытудағы әлеуетті мүмкіндіктері 16
2.2. Туризм және спорт салаларының қазіргі жағдайы мен даму
үрдісін талдау 23
ҚОРЫТЫНДЫ 28
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 30
КІРІСПЕ
Қазіргі заман ағысына ілесу уақыт талабы. Сол орайда еліміздің әр саласын жетілдіріп, дамытуда түрлі шаралар қолға алынып жатыр. Спорттық-сауықтыру туризмі - көптеген демалу түрінің бір түрі болып есептеледі. Спорттық-сауықтыру туризмі түрлері жай туристер ортасында үлкен танымалдылықта болып жүр. Шаршағанды басуға көмектесетін тек қана жағажайдағы демалу емес, сонымен қатар созылған жүйке-жүйе мен физикалық төзімділікте көмектеседі. Көптен көп адамдар таулардың сұлулығын, шығанақтарды, сарқырамаларды көргісі келеді, таулы өзендерде жүзгісі келеді, тау шаңғысымен немесе жылқымен жүргісі келеді және осы арқылы белсенді туризмге туристер үйрене бастайды. Көп уақыттан бері белсенді туризм табиғатқа немесе спортқа тікелей қатысты болып келеді. Бұл туризм түрінің қазіргі таңда дамуы - оның табиғат сыйлаған жерлерді бастапқы күйінде көру мүмкіншілігінде. Қазіргі таңда адам баласы үшін ол көрген, болған жерлер еш қызық тудырмайды, ал спортқа жай ғана жанкүйер болу қызықты сезімдерді бастан кешуге, адреналинді толығымен алуға мүмкіндік береді. Дәл осы туризм адамдарға бірталай уақыт бойы таза ауаны, таулы жердің әсемдігін, сулы жердің көріктігін сезінумен демалып, ішкі жан-дүниемен, тұла бойымен демалысты қамтамасыз етеді. Сондықтан қазіргі таңда спорттық-сауықтыру туризмі түрлерін дамыту мәселелері өзекті болып табылады.
ҚР 2011 жылғы халыққа жолдауында Салауатты өмір салты мен адамның өз денсаулығы үшін ынтымақты жауапкершілігі қағидаты - міне, осылар денсаулық саласындағы және халықтың күнделікті тұрмысындағы мемлекеттік саясаттың ең басты мәселесі болуы тиіс делінген. Яғни осы мақсатты жүзеге асыру жолында әр бір саланы жетілдіру маңызды шарттардың бірі болып табылады. [1].
Қазақстан Республикасының Президентінің 2012 жылдың 27-қаңтардағы Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту - Қазақстан дамуының басты бағыты атты Жолдауында спорттық туризмнің дамуына үлкен мән беретіндігі байқалады: Ағымдағы дамудың маңызды мәселелерінің бірі Қазақстан эко - номикасына тікелей шетел ин - вес - тицияларының ағынын әр - та - рап - тандыру болып табылады. Оларды перспективалы са - ла - ларға, мысалы, туризм сала - сына бағыттау қажет. Дамыған елдерде туристік кластердің үлесіне ІЖӨ-нің
10 пайызына дейіні тиесілі. Бізде 1 пайызға да жетпейді.
Тұтастай ел бойынша туризм өсімінің нүктелерін зерттеу қа - жет, олар аз емес. Осымен байланысты Алматы жанындағы әлемдік деңгейдегі тау шаңғысы курорттарын да - мы - ту маңызды жоба болуы тиіс. Сарапшылар тау шаңғысы ку - рортына келген бір турист теңізге барған сапарына қарағанда 6 есе көп шығынданады деп есептейді. Бұл мемлекет үшін өте тиімді. [2].
Туризм - адамның бос уақытындағы саяхаты, белсенді демалыстың бір түрі. Туризм - халықтың рекреациялық қажеттілігін (денсаулығын жақсарту, күш-қуатын қалпына келтіру, т.б.) қанағаттандырудың ең тиімді жолы.
Өзінің физикалық күш-қуатын жұмсау арқылы бағыт бойынша саяхаттау түрлерін туризмнің белсенді түрлері дейміз. Туризмнің белсенді түрлеріне жаяу, шаңғы, тау, су, велосипеджәне бағыттың бойында құрамдасқан туристік саяхаттардың басқада түрлері жатады. Кейде жоспарлы түрде жүргізілетін туристік саяхаттар барысынд көлік түрлерін тайдаланатын туризмнің белсенді түрлеріне жатқызылады. Соңғы 10-12 жылда қазақстандық туристік фирмалары шетелдіктер қатысатын турларға енгізуде. Мамандар спорттық туризмнің негізгі қызметі табиғи кедергілерден өтуді спорттық жағынан жетілдіру, арқылы адамның жер бедері күрделі өтуге қиын жерлердегі кедергілерден қауіпсіз өтудің іскерлік дағдыларын қалыптастыру болып саналады. Саяхаттың белсенді түрлерін туризм индустриясында пайдаланудың ғаламдық және өңірлік маңызы бар. Өйткені белсенді туристік жорықтарда әлемдік әлеуметтік құбылыс ретіндегі туризмнің танымдық, әлеуметтік-коммуникативтік, спорттық, эмоциялық-психологиялық, эстетикалық, сауықтыру, шығармашылық, жекелеген жағдайда зияраттық қызметтерін жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Туризмнің белсенді түрлерімен айналысу барысында үш мәселеге баса назар аудару қажет. Біріншіден, туризмнің белсенді түрлерімен айналысу туристердің физикалық дайындығын қамтамасыз етеді. Екіншіден, туристік техникадан өтетін жарыстарға қажетті арнайы шеберліктері мен іскерлік-дағдыларын қалыптастырады. Үшіншіден, туристік жорық жетекшілері мен қатысушылардың спорттық біліктіліктері мен жаяу туризммен айналысу барысында ағзаға түсірілетін ең жоғарғы салмақты реттеуге мүмкіндік береді.
Курстық жұмыстың мақсаты: ҚР спорттық-сауықтыру туризмі және оның даму ерекшеліктерін қарастыру.
Алға қойған мақсатқа жету үшін бірнеше міндеттер қойылды:
спорттық-сауықтыру туризмі ұғымы және оның мәнін ашу;
спорттық-сауықтыру туризмінің түрлері және ерекшеліктерін көрсету;
Қазақстанның спорт саласын мемлекеттік қолдау және оның әлеуетті мүмкіндіктерін айқындау;
Туризм және спорт салаларының қазіргі жағдайы мен даму үрдісін талдау;
Курстық жұмыстың құрылымы мен көлемі: Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Бөлімдердің ататуы, құрылымы және мазмұны жұмыстың тақырыбына, мақсатына және міндеттеріне сәйкес келеді
1 спорттық-сауықтыру туризмі және оның теориялық негіздері
1.1 Спорттық-сауықтыру туризмі ұғымы және оның мәні
Туризм - бұл қоғамның белгілі бір санатының өмір салты, тұлғаның рухани және физикалық дамуының тиімді құралы, отанға деген сүйіспеншілікті және табиғатқа деген нәзік қарым-қатынас тәрбиесі, халықтар мен ұлттар арасындағы өзара сыйластық пен түсіністік болып табылады.
Туризмнің дамуы мемлекеттік, әлеуметтік-экономикалық саясаттың маңызды бөлігі болып табылады.
Туризмнің дамуы көптеген факторларға байланысты болады:
- туристік рекреациялық ресурстар;
- өңірдегі инфрақұрылымның дамуы;
- білікті кадрлардың болуы;
- туризмді мемлкеттік деңгейдегі қолдау;
- демографиялық және әлеуметтік факторлар;
- тәуекел факторлары;
- саяси және экономикалық факторлар;
- ғылыми-техникалық үрдістің, салттардың болуы және т.б.
Бүгінгі таңда туризмнің келесі біліктілік түрлері мен формалары қалыптасқан:
1. Қызмет мақсаты бойынша: маршрутты, танымдылық, спорттық, денсаулық түзетуші, оның ішінде белсенді қозғалыс түрімен, іскер және конгресс туризм, курортты, емдеу, тау шаңғылы, фестивальді, аң аулау, экологиялық, шоп туризм, діни, жаттығу және т.б.
2. Жылдамдығы бойынша: қозғалысты, стационарлы, аралас.
3. Қатысу түріне қарай: жеке, топтық, отбасылық.
4. Жас мөлшеріне байланысты: үлкен, жас, балалар, аралас.
5. Мезгілі бойынша: бір күндік, көп күндік, транзитті.
6. Көлік құралын пайдалану бойынша: автомобильді, темір жолды, авиациялық, су, велосипедті, салт және аралас.
7. Маусымы бойынша: белсенді турист маусымы, маусым арасы (жартылай маусымды) және маусымдық емес.
8. Географиясы бойынша: құрлық аралық, халықаралық (өңіраралық), өңірлік, жергілікті және шекара маңы.
9. Қозғалу тәсілі бойынша: жаяу, дәстүрлі көліктерді қолдана отырып, экзотикалық көлік түрлерін қолданып (канат жолы, фуникулер, дирижабль, әуе шары, дельтаплан).
Туризм дегеніміз өзінің бойында табиғи-ғылыми (онымен айналысқанда денені сауықтыруды негізге алатын), ғылыми-әдістемелік (туристік топтарда жетекшілікке алынатын педагогикалық процесс сабағының негізі), ұйымдастыру-басқару (басқару, кадр және материалдық базасы), бағдарламалық нормативті негіздемелерді (туристік жұмыстың бағытын, сипатын және мазмұнын анықтайды) компонент ретінде жинақтаған шаралар жүйесі.
Спорттық-сауықтыру туризмі - дара және әлеуметтік бағыты бар сала, қоғамның белгілі бір бөлігінің өмір салты; тұлғаның рухани және физикалық дамуындағы, табиғатқа деген нәзік сезіміндегі, халықтар мен ұлттар арасындағы өзара түсіністік пен сыйластықтың тиімді құралы; халықтардың мәдениетімен, өмірімен, таррихымен, салттарымен танысуға негізделген халықтық демократияның формасы; әр ұлтқа тән халық шығармашылығын, барлық әлеуметтік демографиялық топтардың, мектепке дейінгі жастағы балалардан бастап зейнеткерлерге дейін жеке белсенділік формасының еркіндігін сипаттайтын көрнекті демалыс түрі.[3].
Спорттық туризмнің негізгі түрлері деп келесі дәстүрлі түрлерін атаймыз: жаяу, таулы, шаңғы, су, велосипед, авто-мототуризм.
Жас мөлшері және әлеуметтік жағдайы бойынша спорттық сауықтыру туризмі үлкен, студенттік (жастар), балалар мен жасөспірімдер, жас аралас, мүмкіндігі шектеулі адамдарға арналған туризм деп бөлінеді.
Спорттық сауықтыру туризмі азаматтардың қоғамдық қозғалысы ретінде түсетін түсімді есептемейді және ұйымдастырылған, ұйымдастырылмаған спорттық туризмнен тұрады.
Спорт түрі ретінде ол қоғамдық ұйымдарды спорт туризмін жеке клубтарға, секцияларға, федерацияларға және одақтарға біріктіріп, сондай-ақ мемлекеттің қолдауымен туристік білікті маршруттарды ойластыруға бағытталған. Оның құрылымында негізгі басқару органы болып Қазақстанның Туристік Одағы аясындағы Қазақстан Республикасының спорттық туризм және туристік көпсайыс федерациясы табылады, бұл одақ мемлекеттік спорттық құрылымдар директиваларын басшылыққа алады және Туризм және спорт министрлігімен бірлесіп жұмыс жасайды. [4].
Спорттық-сауықтыру туризмі өзінің мақсаты бойынша спорттық, танымдық, оқу, зерттеу, экологиялық бағыттарға бөлінеді және оларды біріктіреді.
Спорттық-сауықтыру туризмі шаралар түрі бойынша: саяхат, спорттық серуендер, жарыстар, слеттер, экспедициялар, экстремалды спорт турлары, спорттық туризм гидтері мен нұсқаушыларын дайындайтын спорттық туристік мектептерді ұйымдастыру және жүргізу кезінде өзінің мақсаттарын жүзеге асырады.
Спорттық-сауықтыру туризмінің материалдық техникалық қорын құру дегеніміз туристік жабдықтар, техникалық және басқа қозғалыс құралдары, туристік полигондар, туристік базалар, жас туристер станциясы және туристік клубтар болып табылады.
Өзінің физикалық күш-қуатын жұмсау арқылы бағыт бойынша саяхаттау түрлерін туризмнің белсенді түрлері дейміз. Туризмнің белсенді түрлеріне жаяу, шаңғы, тау, су, велосипед және бағыттың бойында құрамдасқан туристік саяхаттардың басқа да түрлері жатады. Кейде жоспарлы түрде жүргізілетін туристік саяхаттар барысында көлік түрлерін пайдаланатын туризмнің белсенді түрлеріне жатқызылады. Соңғы 10-12 жылда қазақстандық туристік фирмалары шетелдіктер қатысатын турларға енгізілуде. Мамандар спорттық туризмнің негізгі қызметі табиғи кедергілерден өтуді спорттық жағынан жетілдіру арқылы адамның жер бедері күрделі өтуге қиын жерлердегі кедергілерден қауіпсіз өтудің іскерлік дағдыларын қалыптастыру болып саналады. Саяхаттың белсенді түрлерін туризм индустриясында пайдаланудың ғаламдық және өңірлік маңызы бар. Өйткені белсенді туристік жорықтарда әлемдік әлеуметтік құбылыс ретіндегі туризмнің танымдық, әлеуметтік-коммуникативтік, спорттық, эмоциалық-психологиялық, эстетикалық, сауықтыру, шығармашылық жекелеген жағдайда зияраттық қызметтерін жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Туризмнің белсенді түрлерімен айналысу барысында үш мәселеге баса назар аудару қажет. Біріншіден, туризмнің белсенді түрлерімен айналысу туристердің физикалық дайындығын қамтамасыз етеді. Екіншіден, туристік техникадан өтетін жарыстарға қажетті арнайы шеберліктері мен іскерлік-дағдыларын қалыптастырады. Үшіншіден, туристік жорық жетекшілері мен қатысушылардың спорттық біліктіліктері мен жаяу туризммен айналысу барысында ағзаға түсірілетін ең жоғарғы салмақты реттеуге мүмкіндік береді.
Туризмнің белсенді түрлерінің техникасы мен тактикасының жеке міндеттері қандайда бір жаяу, су немесе басқа да белсенді туристік жорықтарды ұйымдастыруға қатысты туристердің арнайы дайындығын қамтамасыз етумен тығыз байланысты.
Туризмнің белсенді түрлерінің тәрбиелік, білімдік, сауықтыру және спорттық міндеттерін шешуі рекреанттардың жасына, арнайы физикалық дайындығына тығыз байланысты болады. Тәрбиелік мақсатымен қатар жорық барысында білімдік мақсаты да шешіледі. Ол өлкетану, топографиялық, табиғаттану бағытында алған теориялық білім жорық барысында іс жүзінде бекумен қатар қозғалу әдіс-тәсілдері қалыптасып бекиді.
Сауықтыру міндеті туристік бағытты бойлай қозғалу мен денеге түсірілетін физикалық салмақты дұрыс ұйымдастыру, белсенді демалыс барысында табиғат факторларының ағза қызметіне оң әсер етуін, жеке және қоғамдық гигиенены сақтау арқылы жүзеге асырылады. Сауықтыру жүгіруімен немесе жүзумен айналысатын адамдарды туристік жорықтарға тарту адамдардың ағзасына түсетін физикалық салмаққа бейімделуінен арылуына мүмкіндік береді. Өйткені бейімделу ағзаға түсетін біртекті физикалық салмақтың тұрақты түрде ұзақ қайталануынан туындайды. [5,20б].
Оқу-жаттығу жорықтары сәйкес келетін туризмнің техникасы мен тактикасын меңгертетін теориялық білімді, қонатын орынды, өтетін өткелдер мен қажетті құрал-жабдықтарды пайдалану дағдыларын меңгертуді қажет етеді. Күрделі дәрежелі жорықтар ұйымдастыру туристік құрал-жабдықтарды пайдалану әдістерін меңгеріп, мұздықтарды, қолжетімділігі қиын аудандардың өсімдіктері мен жануарлар дүниесін оқып-үйренуді қажет етеді.
Туризмнің белсенді түрлерінің ғылыми-жаратылыстану негізі онымен айналысу барысында сауықтыру нәтижелерінің болуын қамтамасыз етеді. Туризммен айналысу барысында адам ағзасының физиологиясы мен қызметіндегі өзгерістерді оқып-үйрену туризммен айналысушыларды жас ерекшеліктеріне қарай жіктеуге, тиімді тамақтануды, жеке және қоғамдық гигиенаны сақтауды, жорық барысында қауіпсіздікті қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Туризмнің белсенді түрлерінің ғылыми-әдістемелік негіздеріне басқарылатын педагогикалық үрдіс ретінде туристік топтар мен секцияларда ғылыми негізделген сабақтар мен жаттығулар жүргізу жатады.
Туризмде іс-әрекет сипаты мен бағытына қарай мынадай түрлерін серуендеулер, экскурсиялар, жорықтар, экспедициялар деп бөліп қарастырады. Серуендеулер мен экскурсиялар туризмнің элементарлы түрлері болып табылады. Олар жеке де өткізілуі және туристік жорықтың құрамдас бөлігі де болуы мүмкін.
Серуендеулер - бұл сауықтыру, ағзаны шынықтыру мақсатында болатын көпшілік халықтың қолы жетерлік, қарапайым қысқа мерзімді туризмнің формасы (жаяу, шаңғымен, велосипедпен, қайықпен қозғалу).
Экскурсиялар - бұл қандай да бір объектіні көруге ұжымның ғылыми немесе оқу мақсатында, жалпы мәдени даму үшін баруы.
Жорықтар - бұл қозғалыстың белсенді түрлерін қолдану арқылы болатын физикалық жетілдіру, өлкені тану, қоғамдық пайдалы іс-әрекет мақсатында ұйымдасқан топтық қозғалыс.
Тәжірибе жүзінде туристік жорықтардың көп түрлері қалыптасқан. Физикалық тәрбие жағынан олардың негізгілері дайындық, туристік және үгіттеу-жаппай жорықтары болып саналады.
Дайындық жорықтары алда тұрған туристік жорықтарда негізінен жорық қозғалыстары мен біртіндеп ағзаны үлкен және ұзақ қозғалыс күшіне үйретуге қызмет етеді. Дайындық жорықтарына серуендеулер мен экскурсиялар элементтерін енгізу пайдалы. Дайындық жорықтарының негізгі мазмұны туристік экипировкадан, жорықтық өмір тәртібінен игеру; қозғалыс тәсілдерін жетілдіру; аялдама орындарын таңдау мен дайындауға, түнеу жабдықтарына, от жағуға байланысты арнайы іс-әрекеттерге үйрену; күрделі және ұзақ уақытты жорықтарға қатысу үшін қажетті мысалы, ұстамдылық, күштілік, жылдамдылық т.б. қасиеттерге тәрбиелеу болып табылады.
Туристік жорықтар туризмнің ең типті түрі болып табылады. Олар айтарлықтай ұзақтылығымен (бірнеше күннен бір-екі айға дейін), бағыттарының әртүрлілігімен және қозғалыс тәсілдерімен ерекшеленеді. Оларды денешынықтыру және спорт комитеттерінде немесе аранйы туристік мекемелерде тіркеу қажет, ал күрделі жорықтардың өткізілуіне арнайы рұқсат болуы керек. Бұл жорықтарды жетекші-нұсқаушы, топтың құрамындағы ең білікті әрі тәжірибелі турист басқарады. [6,12б].
Туристік жорықтарды мақсаттық белгісі бойынша төмендегідей етіп бөлуге болады:
- сауықтыру;
- спорттық;
- оқу-жаттығу;
- ғылыми-танымдық;
- қызық оқиғалы (экзотикалық).
Спорттық жорықтар спорт саласына жатқызылады: олар үшін маршруттардың белгілі бір күрделілігі, жолдың ұзақтылығы, бөгет-кедергілердің күрделілігі, қоныстанылмаған жерлерде болудың жағдайлары, әртүрлі қиындықтағы сынақ жорықтарының саны бекітіледі. Спорттық жорықтар дәл физикалық тәрбие мақсатында ең мамандандырылған түрі болып табылады.
Үгіттеу-бұқаралық жорықтары қандай да бір ірі қоғамдық-саяси немесе спорттық оқиғалар құрметіне өткізіледі, халықты туризмге тарту және туристік жұмыстар тәжірибесімен алмасу мақсатында жүргізіледі.
Экспедициялар - қандай да бір объектіні (географиялық, геологиялық, өлкетану, тарихи және т.б.) зерттеу мақсатында іздестіру мақсатында болатын туристік саяхаттар. Экспедицияларда қозғалыс түрі белсенді (жаяу, шаңғы т.б.) және белсенді емес (көлік) түрде болуы мүмкін.Экспедицияларда физикалық тәрбие құралы ретінде тек белсенді қозғалыс іс-қимыл көмегімен болатын туристік шаралар ғана қарастырылады.
Территориялық белгі бойынша жорықтар жергілікті және ұзақ, ұйымдастыру сипаты бойынша - жоспарланған (жолдамалар бойынша) және өзіндік болып бөлінеді. Жолдамалар бойынша саяхаттар белгілі бір, алдын ала әзірленген, сипатталған, ал кейде белгіленген маршруттар бойынша өткізіледі.Туристер жол бойында түнеу орындарымен, тамақтанумен, жергілікті көлікпен, экскурсия жүргізушінің қызметімен қамтамасыз етіледі.
Өздік саяхаттарын денешынықтыру ұжымдарының кеңестері, туристердің клубтары, туристік лагерьлер мен базалар, балалар экскурсиялық-туристік станциялары, мектептер, жеке туристік топтар ұйымдастырады. Бұл жерде туристер өздері маршрутты таңдайды және оны әзірлейді, жолда туристер өздері-өздеріне қызмет көрсетеді. Бұндай саяхаттар ақылы саяхаттардан арзан болады және топтың қанша уақыты болса, соншаға есептеліп өткізіледі. Туристер өздеріне қолайлы әрі қызықты, жастарына, физикалық дайындылықтарына сәйкес келетін қозғалыстың тәсілдерін қолданады. Бұндай саяхаттар денешынықтыру қозғалыстарының міндеттеріне толығымен жауап береді.
Қозғалу тәсілі бойынша саяхаттар жаяу, тау, су, шаңғы, велосипед, аралас, автомобильді және мотоцикльді болып бөлінеді.
Күрделілігінің өсуіне байланысты өздік саяхаттар 1, 2, 3, 4 және
5-ші дәрежелі күрделіліктегі демалыс күнгі жорықтар және көпкүнді саяхаттар болып жіктеледі. Жорықтардың күрделіліктері оның ұзақтылығымен, санымен, бөгет-кедергілерінің сипатымен және сол туризм түріне тән басқа да факторлармен анықталады. Жорықтардың қарапайым түрлерінен ең күрделі түрлеріне ауысу жорық жетекшілері мен оның қатысушыларының біртіндеп, жүйелі түрде жинақтаған тәжірибелері жағдайында мүмкін болады.
Демалыс күнгі жорықтарының мақсаты белсенді түрдегі демалыс, барған жердің табиғатымен, өмірімен танысу болып келеді. Олар бүкіл халықты туризмге шақыруға бейім болып саналады. Демалыс күнгі жорықтар көпкүнді саяхаттарға және туристік жарыстарға жаттығу үшін де ұйымдастырылады.
Кез келген ұзақтылықтағы және күрделіліктегі саяхаттар белсенді және танымдық демалыс мақсатында болады. [7,45б].
1.2 Туризмнің белсенді түрлерінің техникасы мен тактикасы
Спорттық-сауықтыру туризмі нысаналы мақсатты функцияға ие - ол табиғи кедергілерді өтудегі спорттық жетілдіру. Бұл адамның кесіп өткен жері бойынша қауіпсіз қозғалысы үшін қажетті біліктер мен дағдыларды, білімдердің барлық кешенін жетілдіру және күрделі табиғи кедергілерді өту үшін физикалық дайындықты барынша жетілдіру болып табылады.
Спорттық-сауықтыру туризмінің немесе белсенді туризмнің түрлері келесідей:
- жаяу (жазық жермен саяхаттау, көбінесе жаяулатып);
- шаңғы (қыс мезгілінде шаңғымен саяхаттау);
- тау (арнайы техникалық құралдарды қолдану арқылы таулы жерлерде саяхат жасау);
- су (қайық-құралдардың көмегімен су бетінде саяхаттау);
- велосипед (велосипедті пайдалану арқылы саяхаттау);
- авто-мото (моторлы қозғалыс құралдарын пайдалану);
- спелео (жердің табиғи қуыс, үңгірлеріне саяхаттау);
- салт атты (демалыс үшін қозғалыс құралы ретінде жылқылар пайдаланылады);
- комбинирленген (қозғалыстың әр түрлі тәсілдері пайдаланылғанда және маршрут әр түрлі туризм түрлерінен құралғанда).
Туристік бағыттың бойымен қозғалу барысында жеке бөліктеріндегі табиғи кедергілерден өтудің тәсілдері мен іскерлік-дағдыларын қалыптастырып қауіпсіздікті қамтамасыз ететін құрал-жабдықтарды пайдалану дағдыларын қалыптастыруды туристік техника дейміз. Туризмнің түрлеріне сәйкес спортшы туристер кедергілердің түрлеріне сәйкес төменде көрсетілген іскерлік-дағдыларды меңгеріп, оларды білуі тиіс: А) туристік бағыт бойындағы қандайда бір кедергілерді білуі; Ә) туризмнің белсенді түрлеріне тән кедергілерден қауіпсіз өту іскерліктері мен дағдыларын қалыптастыруы;
Б) өтетін кедергілердің сипатына сай құрал-жабдықтарды іріктеп оларды пайдалана білуі тиіс. Бағыт бойымен қозғлу барысында кететін техникалық қателердің саны мен сапасы туристік жорыққа қатысушылар мен жетекшілердің техникалық дайындығына тікелей байланысты болады. Жорық барысында қауіпсіздікті қамтамасыз ететін құрал жабдықтарды пайдалануға қойылатын талаптарды білмеуден және кедергілерден өту тәсілдерін дұрыс пайдаланбаудан туындайтын қателіктерді техникалық қателіктер дейміз.
Туристік бағытпен қозғалу барысында аз күш жігерді, қаржыны, уақытты жұмсай отырып қауіпсіздікті қамтамасыз ете отырып алдыға қойған мақсатқа жетуді көдейтін іс әрекеттердің жиынтығын туризмнің белсенді түрлерінің тактикасы дейміз.
Туризмнің тактикасы жорықтың жоспар-кестесін құрудан және олрады нақты жағдайда жүзегеасыруды, қозғалатын бағыттың бойында жүретін жолды, жол бойында қозғалу барысында жол бойындағы кедергілерден қауіпсіз өтуді қамтамасыз ету, сәйкес келетін құрал-жабдықтарды іріктеуді қамтиды. Туристік жорықтың тактикасын жорықалды және жорықтық деп екіге бөледі.
Жорықалды тактикасына: 1) бағытты таңдау; 2)жорықтың жоспар-кестесін құру; 3) жорық қа қажетті азық-түлік пен құрал-жабдықтардың тізімін жасау; 4) физикалық күш-қуаты мен дайындығы таңдап алынған бағыт бойымен толық жүріп өтетін жорыққа қатысатын туристер мен жетекшілерді іріктеу жатады.
Жорықтық тактикаға 1) туристік жорықтың жалпы жоспары үздіксіз талдап қажет болған жағдайда бағыттың әр бір жеке бөліне өзгеріс енгізу; 3) жер бедерінің нақты бір пішіні мен қалыптасқан жағдайға сәйкестоптың жүретін жолын таңдау; 4) туристің белгілі бір бөлігінен өту барысында кедергіден өту шаралары мен тәсілдерін таңдау жатады. Жаяу жорық барысында туындайтын барлық тактикалық мәселелер жыл мезгілдері мен тәуліктің кезеңдерін, жер бедері мен ауа райының жағдайын, катысушылар ағзасына түсірілетін физикалық салмақ пен қолда бар құрал-жабдықтар ескеріле отырып шешіледі. Жорық жетекшісінің білместігінен жүретін бағыттан ауытқудың салдарынан туристер жарақат алып соңы қайғылы жағдайға душар етуі мүмкін. Сонымен қатар мамандардың туризмнің тактикасын жетік меңгермеуі қаржы мен уақытты, жорыққа қатысушылардың күш-қуатын шектен тыс артық жұмсауына әкеп соқтырады. Сондықтан жорықтың жетекшісі жүретін жол бойындағы барлық кедер мен әсер ететін факторларды ескере отырып туристердің өмірлеріне қауіп-қатер төндірмейтін дұрыс тактикалық шешім қабылдауы тиіс.
Қорыта айтиқанда техникалық-тактикалық дайындыққа маманның оңтайлы туристік бағыт құру, туристік жорықтар мен саяхаттардың белсенді түрлерін ұйымдастырып, оған қатысушылар өмірінің қауіпсіздігін қамтамасыз ету қабілетін жатқызады. Туристік жорық барысында шешілетін тактикалық міндеттерді көптеген динамикалық факторларға байланысты туындайды. Олардың қатарына ауа райының жағдайы, табиғи апаттар, жарақат алып немесе ауырып қалған топ мүшелеріне немесе апат салдарынан өмірлеріне қауіп төнген басқа туристік топтарға көрсетілетін қажетті көмектер тағыда басқалар жэатады.
Негізгі тактикалық түсініктерге жорықтың мақсаты, күш-жігер, қаржы, уақыт, туристік бағыттың қосымша және апаттық нұсқалары, туристік саяхаттың қауіпсіздігі жатады.
Кез-келген тактикалық құрулар туристік іс-шараның мақсатын нақты айқындау болып табылады. Туризмнің белсенді түрлері спорттық, рекреациялық, оқу, зерттеу (экологиялық, рекреациялық, гидрологиялық, минерологиялық, медициналық, психологиялық) іздестіру-құтқару мақсатын көздейді.
1.Спорттық жорықтар қатысушылардың туристік тәжірибесін арттырып, спорттық разрядтарды орындауды, жарыстарға қатысуды көздейді.
2. Рекреациялық жорықтар көпнесе өткелдері қатысушыларды шаршатып зеріктірмейтін эстетикалық тартымды шипалы бұлақтары, жайлы жағалаулы көлдер мен өзендері бар көрікті орындарға демалу үшін бару мақсатында жоспарланады.
3. Оқу жорықтары арнайы құрылған кестеге сәйкес жер бедерінің белгілі пішіндерінде тәжірибелік сабақтар өткізу мақсатында ұйымдастырылады.
4.Зерттеу жорықтары мен жаңа құралдарды сынау көпнесе шеңберлі және сәулелі тактикадық сызба-нұсқа бойынша жүргізіліп оларға сәйкес келетін арнайы құрал- жабдықтардың сынақтық үлгілері жасалып олар сынақтан өткізу мақсатында ұйымдастырылады.
Туризмде қолданылатын қауіпсіздік түсінігі оған қарама-қарсы қауып немесе қауып-қатер түсінігімен тығыз байланысты. Жорық барысына туристердің немесе тұтас топ мүшелерінің аман-есен оралуына кедергі келтіріп, өмірлеріне қауі-қатер төндіретін табиғи үрдістер мен құбылыстардың жиынтығын қауіп дейміз. Қауіп-қатер жетекшінің немесе топ мүшелерінің жіберген тактикалық қателіктерінен немесе жолда жүру ережелерін бұзудан туындайды. Қалыптасқан жағдайда талапқа сай келмейтін іс әрекеттерге көшуінен туындайтын қателікті туристің қателігі дейміз. Тактикалық ережелерді білмеуден туындайтын қателікті тактикалық қателік дейміз. Жорықтың мақсаты мен сипатына, жергілікті жердің жүріп өту мүмкіндігіне байланысты туристік бғыттар тактикалық сызбасы шеңберлі, желілі (сызықты), сәулелі, желілі (сызықты)-шеңберлі сәулелі-шеңберлі және құрамдасқан болады
Белгілі бір күрделілік дәрежесіне сәйкес келетін бағытты анықтауды туризмнің белсенді түрлеріндегі дәрежелі туристік жорық (саяхат) дейміз. Туристік бағыт-бұл белгілі бір уақыт ішінде қызмет көрсету бағдарламасы мен қосымша туристік-саяхаттық (экскурсиялық) қызмет көрсету бағдарламасына сәйкес алдын-ала жоспарланған туристер жүретін жол. Туристік бағытты жіктеу туризмнің белсенді түрлерінің ерекшеліктерінен туындайды. Туристік жорық барысындағы қауіпсіздікті қамтамасыз ету ұйымдастырылатын жорықтың күрделілігіне сәйкес жүргізілетін дайындық арқылы жүзеге асырылады. Туристік бағыттарды біліктілігі мен күрделілік дәрежесіне қарай нақты жіктеу жорық өтетін ауданның алуан түрлі табиғи ландшафттармен танысу, туристердің бағыт бойымен қозғалу барысында табиғи кедергілерден өту, ағзаға түсірілетін физикалық, психологиялық, техникалық салмақты дұрыс бөлу үшін қажет. Туристік бағыттарды біліктілігі мен күрделілік дәрежесіне қарай нақты жіктеу туристік жорықты ұйымдастырушы (менеджер) құрылым үшін төмендегі мәселелерді шешу үшін қажет: 1) тапсырыс берушінің талабына сәйкес біліктілік бағыттарын құру немесе бұрын құрылған бағыттарды жетілдіру; 2) қандайда бір туристік бағыттың күрделілік дәрежесіне сай пайдалану маусымы алдында қызымет көрсетуші қызыметкерлерді дайындау; 3) туризмнің белсенді түрімен айналысатын туристердің тбағыттың бойымен қозғалу барысындағы қауіпсіздігін қамтамасыз ететін білікті жолбасшылар тобын даярлау.
Кез-келген туристік бағытты күрделілік дәрежесіне қарай жіктеу оларды бағалау нәтижесінің қорытындысына сәйкес жүргізіледі. Қиындығы мен күрделілік дәрежесіне қарай барлық туристік бағыттар 11 дәрежеге жіктеледі. (1а,б, 2а, 2б, 3а, 3б, 4а, 4б, 5а, 5б, 6а, 6б). Күрделілік дәрежесі І-ІІІ жоғары туристік бағыттар Алтай, Жетісу Алатауы, Іле, Күңгей, Теріскей Алатауларындағы биік таулы туристік бағыттарға жатады. Белсенді туристердің техникалық дайындығы мен қауіпсіздікті қамтамасыз ету көзқарасы тұрғысынан алғанда бірнеше маңызды мәселелерге мән беру қажет.
Күрделілігі І дәрежелі жаяу, шаңғы, су, велосипедтік туристік бағыттар жазық немесе аласа таулы алқаптарда өтетіндіктен табиғи кедергілерден өтудің арнайы техникалық дайындық түрлері көрсетілмейтіндіктен жалпы дайындық жүргізіледі. Күрделілігі 1А дәрежелі таулы туристік бағыттарда ең кем дегенде екі асу болатындықтан қозғалу техникасы, қауіпсіздікті қамтамасыз ететін сақтандыру құралдары мен жіптерін пайдалану дағдыларын қамтамасыз ету жаттығулары жүргізіледі.
І Өту қиындығы төмен І дәрежелі туристік бағыттар қиындығы төмен топқа жатады. Бағытпен қозғалу барысында кейде қолдың көмегі қажет жер бедері қатты тілімделгенімен биік жартастар болмайды немесе олар өтуге қауіп төндірмейді. Одан өту үшін өз-өзіңе деген сенімділік пен санаңды қорыныш билемеуі тиіс. Оған күрделілігі дәрежелі 1А,1Б бағыттары жатады. Тау, жаяу туризміндегі табиғи кедергілер. Асу, су кедергілері, шатқалдар, каньондар, ну орман, үйінділер, мұздықтар, қар, фирн, жартастар.
ІІ Өту қиындығы қиындығы орташа ІІ дәрежелі туристік бағыттар тепе-теңдікті сақтау қолдың көмегінсіз мүмкін болмайды. Әсіресе тік беткейлерде бұзылған жартасьтардың болуына байланысты өту барысында сақтандыру жіптері мен арқандарды пайдаланады. Байлаулары бар қысқа жіптерді тек тәжірибелі альпенистер мен тау туритстері ғана пайдалана алады. Оған қауіптілігі мен біліктілік дәрежесі 2а,2б туристік бағыттары жатады.
ІІІ Өту шамалы қиын ІІІ дәрежелі туристік бағыттар. Күрделілігімен қиындығы ІІІ дәрежелі туристік бағыттардың бұл түрінен жартасқа өрмелеумен айналысатын альпинистер өте алады. Онда ұстайтын жерлер өте аз және олар бір-бірінена бір шама алыс орналасады. Күрделілік дәрежесі ІІІ дәрежелі жердерден тек қауіпсіздік арқанының көмегімен ғана өте алады. Сондықтан өзіңмен бірге қосымша жіптер, карабин, жұмар, төмен түсу құралын алып жүру қажет. Оған қауіптілігі мен біліктілік дәрежесі 3а, 3б туристік бағыттары жатады.
ІV Өту біршама қиын ІV дәрежелі туристік бағыттар тік беткейлерге еркін спорттық өрмелеу жатады. туристікжорыққа қатысушылар мен топ жетекшісі үшін ұзақ арнайы дайындықты, кедергілерден өтудің көптеген тәсілдері мен дағдыларын меңгерудіқажет етеді. Жол бойындағы күрделі кедергілерден өту үшін ілгек, түсу (сегіздік), көтерілу ( жұмар), арқан тарту (полиспаз) құралдарын пайдалануды қажет етеді.
Оған қауіптілігі мен біліктілік дәрежесі 4а, 4 туристік бағыттары жатады.
V Өту өте қиын V дәрежелі туристік бағыттарда кездесетін аса қиын кедергілерден өтутұрақты дайындықты, іскерлік-дағды мен техникалық тәсілдерді жетілдіруді, қосымша күш-қуат пен құрал-жабдықтарды, әсіресе көш басшылар үшін байлауд мен байланыстыру тжағынан сапалық қасиеттерді қажет етеді. Туристік бағыт бойындағы V дәрежелі аса қиын бөліктерден өту барысында туристерді сақтандыру үшін сақтандыр белбеулерін, карабин мен ілгектерді пайдаланады. Жүріп баражатқанда қосарланған арқанды пайдалану қажет. Өту аса қиын бағыттарға қатысатын туристер үшін жартасқа өрмелеу дағдыларын меңгерудің маңызы зор. Өту аса қиын ты, н дайындығы жақсы жартасқа өрмелеушінің өзі сақтандыру жібі мен арқанын пайдалануды қажет етеді. Оған қауіптілігі мен біліктілік дәрежесі 5а, 5б туристік бағыттары жатады.
VІ Өту аса қиын VІ дәрежелі туристік бағыттарда Ең жақсы деген жартасқа өрмелеушілер еркін өте алады. Қолға ұстайтын жерлер өте аз көптеген бөліктерінің өту мүмкіндігі шектеулі болғандықтан аралықтары қысқа көптеген сақтандыру қосындарын құруды қажет етеді. VІ дәрежелі туристік бағыттар бойындағы өту аса қиын бөліктеріне өту үшін ілгектерге байланған жіп сатылар, арқандартұғырлар сыяқты жасанды тірек нүктелерін құру қажет. Оған қауіптілігі мен біліктілік дәрежесі 4а, 4 туристік бағыттары жатады.
Кедергілердің қиындық дәрежесі дегеніміз белсенді туристік саяхаттағы кедергілерді сипаттайтын көрсеткіш. Оны саяхаттың өзін сипаттайтын күрделілік дәрежесімен шатастырмау керек.
Асулардың қиындық дәрежесін төрт негізгі көрсеткіш бағалайды: 1) жолдың ең күрделі кесінділерінің сипаты; 2) асудан өту үшін қажетті техника мен тактика, түнеу орындарының ерекшеліктері; 3) бағыттың сандық сипаттамалары (жүру уақыты, сақтандыру нүктелерінің саны); 4) қажетті арнайы құрал-жабдықтардың болуы.
Асудың қиындық дәрежесі төрт көрсеткіштің барлығының жиынтығымен анықталады. Жоғары категорияның кейбір көрсеткіштері кездесетін болса, оларды өтуді қиындататын фактор ретінде белгіленеді, бірақ асудың қиындық дәрежесін жоғарылатпайды.
Туристік жорық бағыттарының күрделілік дәрежесін бағалау
Туристік жорықтар күрделілігі мен қиындық дәрежесіне қарай алты дәрежеге бөлінеді. Жорықтардың күрделілік дәрежесі: 1. Ұзақтығы, 2. Ұзындығы, 3. Бағыттың техникалық күрделілігі сияқты үш біліктілік дәрежесіне жіктеледі.
Туристік бағыттың ұзқтығы топтың бағыттың бойымен жүріп өтетін уақыты дайындығы мен күрделілігін ескере отырып жасалады Оны анықтау барысында демалатын және бағыттың күрделілігіне, ауа райының қолайсыздығына байланысты жұмсалатын артық уақыт ескерілмейді.жоғарыда келтірілген кедергілерге кететін уақыт туристік бағыт ұзақтығының 20% құрайды. Егер табиғи кедергілерден өту ұзаққа созылса жорықтың ұзақтығына ұзгеріс енгізу жөнінде ұсыныс жасалып, оңтайлы шешім қабылданады.
Туристік бағыттың ұзындығы - саяхат күрделілінінің белгілі дәрежесінің ең кіші мөлшерін Ұзындығын тек қана асқан техникалық қиындығы болса ғана азайтуға болады, оның өзінде азайту мөлшері 25% аспайды.
Күрделілік дәрежені анықтағанда белгілі нүктелерден өтетін жол есептеледі, кейбір объектілерге радиалдық шығулар арқылы жетуге болады. Бағыттың негізгі бөлігі сызықтық немесе айналма, және ережеде нұсқауланған қашықтықтың 75 % кем болмауы тиіс, тау маршруты болса, осы күрделілікке нұсқауланған ең қиын екі асудан кем асулар саны болмауы тиіс. Сәуле тәрізді шығу дегеніміз бағыттық кітапшада белгіленген, жолдың бастапқы нүктеге қайтатын кесіндісі. Айналмалы(басқа жолмен қайту) сәуле тәрізді шығуларда өткен қашықтықтар мен кедергілер толығымен, сызықтық - сәулелі шығулардікі - жартылай есептеледі. Кедергілер қиындығы өзгермесе, туристік бағыттың қашытығының ұзартылуы бағыттың күрделілігін көбейтпейді.
2. ҚР спорттық-сауықтыру туризмінің дамуы және оның болашағы
2.1 Қазақстанның спорт саласын мемлекеттік қолдау және оның спорттық туризмді дамытудағы әлеуетті мүмкіндіктері
2011 жылдың басында Қазақстан Республикасында дене шынықтыру мен спортты дамытудың 2011 - 2015 жылдарға арналған салалық бағдарламасы қабылданды. Республикада 2007-2010 жылдары саланы дамыту Қазақстан Республикасы Президентінің 2006 жылы 28 желтоқсандағы № 230 Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасында дене шынықтыруды және спортты дамытудың 2007-2011 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын іске асыруға негізделді.
Осы кезеңде дене шынықтырумен және спортпен шұғылданушылар санының тұрақты өсу үрдісі байқалды. Егер Мемлекеттік бағдарламаны іске асырудың басында 2007 жылы спортпен шұғылданушылар саны ел тұрғындарының (15%-ы) 2,3 млн. адамды құраса, 2008 жылы 2,35 млн. адамға артқан, 2009 жылы 2,4 млн. адам, 2010 жылы 2,8 млн. адам немесе 17,7%-ын құраған.
Шетелде бұқаралық спорт бірінші кезекте халықты сауықтырудың, өзін-өзі жетілдіруге қол жеткізудің, өзін көрсетудің және дамытудың тетігі, сондай-ақ зиянды әрекеттерге қарсы күрестің құралы болып табылады. Сондықтан мемлекеттер халықты бұқаралық спортпен айналысуға тартуды негізгі мақсат етіп қоя отырып, бұқаралық спортты дамыту мәселесіне ерекше мән береді. Бұқаралық спортты дамыту үдерісінде мыналар негізгі ерекшеліктер болып табылады: бұқаралық спортты қолдауда мемлекеттің рөлін, сондай-ақ осы саладағы қызметті ұйымдастырудың барлық нысандарының рөлін арттыру, бұқаралық спортты алдын алу және емдік іс-шараларда пайдалану, әлеуметтік жағымсыз құбылыстардың алдын алу, жастарды адамгершілік, эстетикалық және интеллектуалдық тұрғыда дамытуда спортты пайдалану.
Осы үдерістердің ықпалы мыналардан:
* спорттық думандардан және спорттық қызмет көрсету секторынан;
* спорттық телерадио хабарларды тарату көлемінің артуынан;
* халықтың қажеттілігін есепке ала отырып, дене шынықтыру-сауықтыру инфрақұрылымын дамытудан;
* қызмет көрсету нысандарының, бұқаралық спорт қызметін көрсету ұсыныстарының әдістері мен құралдарының алуандығынан түсетін табыстың өсуіне алып келді.
Қазіргі таңда бүкіл еліміз бойынша өткізілетін спорттық-бұқаралық және дене шынықтыру-сауықтыру іс-шараларының саны артып келеді, тек 2010 жылдың өзінде 17 мыңнан астам бұқаралық-спорттық іс-шара өткізіліп, оған 3,5 млн.-нан астам адам қатысқан.
Өткен төрт жылдық кезеңде спартакиадалар, спорт түрлерінен турнирлер, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz