Қазақстан Республикасының бәсекеге қабілеттілігі
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Экономиканың бәсекеге қабілеттілігі
1.1. Экономиканың бәсекеге қабілеттілігінің мәні мен маңызы ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2. Экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттырудың шетелдік тәжірибесі ..11
2. Қазақстан республикасының бәсекеге қабілеттілігін көтеру мәселелері мен шешу жолдары
2.1. Ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігі мен тұрақтылығын қамтамасыз ету жөніндегі тұжырымдамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
2.2. Қазақстан Республикасы экономикасының бәсекеге қабілеттілігін арттырудың негізгі проблемалары мен басымдықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.3. Әлемдік экономиканың жаһандану жағдайында Қазақстан Республикасы ұлттық экономикасының тұрақты дамуын қамтамасыз ету ... ... ... ... ... ... ... ... .32
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
Пайдаланған әдебиет тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
1. Экономиканың бәсекеге қабілеттілігі
1.1. Экономиканың бәсекеге қабілеттілігінің мәні мен маңызы ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2. Экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттырудың шетелдік тәжірибесі ..11
2. Қазақстан республикасының бәсекеге қабілеттілігін көтеру мәселелері мен шешу жолдары
2.1. Ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігі мен тұрақтылығын қамтамасыз ету жөніндегі тұжырымдамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
2.2. Қазақстан Республикасы экономикасының бәсекеге қабілеттілігін арттырудың негізгі проблемалары мен басымдықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.3. Әлемдік экономиканың жаһандану жағдайында Қазақстан Республикасы ұлттық экономикасының тұрақты дамуын қамтамасыз ету ... ... ... ... ... ... ... ... .32
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
Пайдаланған әдебиет тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
КIРIСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасында бәсекелестікті дамыту мен қорғаудың 2010-2014 жылдарға арналған бағдарламасын (бұдан әрі - Бағдарлама) әзірлеудің негіздемесі Қазақстан Республикасы Президентінің 2006 жылғы 1 наурыздағы «Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы» атты Қазақстан халқына Жолдауы, Қазақстан Республикасы Президентінің 2006 жылғы 30 наурыздағы № 80 Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006-2008 жылдарға арналған бағдарламасы, «Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 30 елдің қатарына кіру стратегиясы» Қазақстан Республикасы Президентінің 2006 жылғы 1 наурыздағы Қазақстан халқына Жолдауын іске асыру жөніндегі іс-шаралардың жалпыұлттық жоспарын және Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006-2008 жылдарға арналған бағдарламасын орындаудың желілік кестесін іске асыру жөніндегі іс-шаралар жоспары (94-т.), сондай-ақ Қазақстан Республикасының Премьер-Министрі Д. Ахметовте өткен "Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының 2006 жылғы бірінші тоқсандағы қорытындысы туралы" 2006 жылғы 25 сәуірдегі мәжілісінің № 8 хаттамасы (1.5.3-тармақ) болып табылады [2].
Қазақстанның әлемдегі бәсекеге қабілетті 30 елдің қатарына кіру стратегиясын белгілеген Елбасы Жолдауында экономикалық қауіпсіздікке зор мән берілген. Мұнда біздің еліміздің экономикалық қауіпсіздігін одан әрі нығайтудың барынша басым бағыттары анықталған [1].
Тиімді нарықтық бәсекелестік қазіргі заманғы экономикалық доктринада және көпшілік әлем елдерінің мемлекеттік дамуының саясаттық тұжырымдамаларында экономиканың табысты дамып келе жатқан негізі ретінде қарастырылады. Бәсекелестікті қорғау және бәсекеге қарсы іс-әрекеттерге тыйым салу мемлекеттік экономикалық саясаттың ортасында тұрады және тиісті құқықтық ресімдеу алады.
Ішкі, сондай-ақ жаhандық нарықтық бәсекелестік нарықтардың тиімділігіне қол жеткізудің және еңбекті өнімдірудің маңызды факторы болып табылады. Бұл жағдайларда нарықта сұранысқа ие, тауарлар (жұмыстар, қызметтер) өндіретін компаниялар тиімді дамиды. Тауарларды алмастыруға арналған пайдалы ортаны қамтамсыз ету үшін мемлекет тарапынан ең төмен тосқауылдар болуы тиіс.
Бәсеке жалпы экономикалық құндылықтар мен жетiстiктердi дамытудың негiзгi құралы болып табылады. Бәсекелiк рынокта қызмет етушi фирмалар мен кәсiпорындар қоғамның әр түрлi сұранысына бейiмделiп, тиiмдi инвестицияларды орынды пайдалану арқылы ғылыми-техникалық прогреске ұмтылады, өндiрiстiк және қосымша шығындарды азайта отырып, сапалы өнiмдер шығарудың көлемiн арттыруға ынталы болады.
Әлемдiк тәжiрибе дәлелдегендей экономиканың шикiзат бағыттылығы елдiң тиiмдi және тұрақты дамуын қамтамасыз етпейдi. Сондай-ақ бүгiнгi жаһандану кезiнде ұлттық экономика бәсекеге қабiлеттi болмаса, онда оның
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасында бәсекелестікті дамыту мен қорғаудың 2010-2014 жылдарға арналған бағдарламасын (бұдан әрі - Бағдарлама) әзірлеудің негіздемесі Қазақстан Республикасы Президентінің 2006 жылғы 1 наурыздағы «Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы» атты Қазақстан халқына Жолдауы, Қазақстан Республикасы Президентінің 2006 жылғы 30 наурыздағы № 80 Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006-2008 жылдарға арналған бағдарламасы, «Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 30 елдің қатарына кіру стратегиясы» Қазақстан Республикасы Президентінің 2006 жылғы 1 наурыздағы Қазақстан халқына Жолдауын іске асыру жөніндегі іс-шаралардың жалпыұлттық жоспарын және Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006-2008 жылдарға арналған бағдарламасын орындаудың желілік кестесін іске асыру жөніндегі іс-шаралар жоспары (94-т.), сондай-ақ Қазақстан Республикасының Премьер-Министрі Д. Ахметовте өткен "Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының 2006 жылғы бірінші тоқсандағы қорытындысы туралы" 2006 жылғы 25 сәуірдегі мәжілісінің № 8 хаттамасы (1.5.3-тармақ) болып табылады [2].
Қазақстанның әлемдегі бәсекеге қабілетті 30 елдің қатарына кіру стратегиясын белгілеген Елбасы Жолдауында экономикалық қауіпсіздікке зор мән берілген. Мұнда біздің еліміздің экономикалық қауіпсіздігін одан әрі нығайтудың барынша басым бағыттары анықталған [1].
Тиімді нарықтық бәсекелестік қазіргі заманғы экономикалық доктринада және көпшілік әлем елдерінің мемлекеттік дамуының саясаттық тұжырымдамаларында экономиканың табысты дамып келе жатқан негізі ретінде қарастырылады. Бәсекелестікті қорғау және бәсекеге қарсы іс-әрекеттерге тыйым салу мемлекеттік экономикалық саясаттың ортасында тұрады және тиісті құқықтық ресімдеу алады.
Ішкі, сондай-ақ жаhандық нарықтық бәсекелестік нарықтардың тиімділігіне қол жеткізудің және еңбекті өнімдірудің маңызды факторы болып табылады. Бұл жағдайларда нарықта сұранысқа ие, тауарлар (жұмыстар, қызметтер) өндіретін компаниялар тиімді дамиды. Тауарларды алмастыруға арналған пайдалы ортаны қамтамсыз ету үшін мемлекет тарапынан ең төмен тосқауылдар болуы тиіс.
Бәсеке жалпы экономикалық құндылықтар мен жетiстiктердi дамытудың негiзгi құралы болып табылады. Бәсекелiк рынокта қызмет етушi фирмалар мен кәсiпорындар қоғамның әр түрлi сұранысына бейiмделiп, тиiмдi инвестицияларды орынды пайдалану арқылы ғылыми-техникалық прогреске ұмтылады, өндiрiстiк және қосымша шығындарды азайта отырып, сапалы өнiмдер шығарудың көлемiн арттыруға ынталы болады.
Әлемдiк тәжiрибе дәлелдегендей экономиканың шикiзат бағыттылығы елдiң тиiмдi және тұрақты дамуын қамтамасыз етпейдi. Сондай-ақ бүгiнгi жаһандану кезiнде ұлттық экономика бәсекеге қабiлеттi болмаса, онда оның
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ
1. ҚР Президентінің «Қазақстан-2050» стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауы, АСТАНА. 2013 ж. 14 желтоқсан.
2. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы: Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы // Астана, 2010 жылғы 1 наурыз.
3. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы: Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан // Астана, 2007 жылғы 28 ақпан
4. «Бәсеке және монополияны шектеу туралы» ҚР-ның заңы
5. Ж. Байтілесов Қазақстан-БСҰ: жаңа заңдар мен жаңаша көзқарас қажет
www.Google.kz
6. Джумагельдиева Т.А. Конкуренция: теория и механизм развития. – Алматы, 2009. – 130с.
7. Григорий Марченко “Бәсекеге қабiлеттiлiк – экономикалық категория” // Егемен Қазақстан, 2010 ж.
8. Сәбден О; Қошанов А.Қ., Құсайынов Б.Д., Дінішов Ф.М., Додонов В.Ю., Аханов С.А., Нұрланова Н.К., Әлжанова Ф.Г. «Ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігі: Бағалау критерийлері мен арттыру жолдары» Монография - Алматы, 2010. - 144б.
9. Майкл Портер «Конкуренция», 2000 г.
10. Градов А.П. «Национальная экономика» 2-е изд. - СПб.: Питер, 2005. - 240с. Учебное пособие
11. http://gtmarket.ru/news/state/2011/09/07/3330
12. Важнейшие отрасли экономики Германия // Германия Факты. – Берлин 2003
13. Forum fuer Politik, Kultur, Wirtschaft und Wissenschaft // Dresden / 2005 Juli
14. Экономический строй и экономическая политика// Экономика Германии в хх/ веке / Москва -2009г.
15. Борко Ю.Л. Общий европейский дом: что мы о нем думаем?–М.//Международные отношения.- М.,2001.-C.43-44.
16. Карибджанов Е.С. Модели экономикаческого развития Юго-Восточный страны – Алматы: 2000 г.
17. Соколова М.С. Управление наукойи техникой в Республике Корея // Инновации №9-10, 2007г.
18. Барнгольц О.Б.Экономический анализ хозяйственной деятельности
предприятий и объединений - М, 2006 г.
19. Жолдасбаева Г.Ө. Кәсіпорын экономикасы - Алматы: Экономика,2006ж.
20. Қазақстан Республикасының статистика жөніндегі агенттігі. Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуы. 2011 жылдың қаңтар-шілдесі. №7, А:2011.-51-58 б, 285-286 б.
21. Әлмереков Н.А. «Қазақстанның экономикасын дамыту және Республиканың ДСҰ-ға кірудегі проблемасы» ∕∕ ҚазЭУ хабаршысы №4 2010жыл. 216-221б.
22. Диссертация « Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздігін
қамтамасыз ету контекстіндегі кеден саясатының қалыптасу ерекшеліктері» Төлебеков .Ж.С Алматы 2010ж
23. Статистика Казахстана. Алматы, - 2011 г. – 467 стр.
24. ҚР-ның 2010-2014 жылдарға арналған үдемелі индустриялы-инновациялы даму бағдарламасы, 2010 жылғы 19 наурыздағы№ 958 Жарлығы.
1. ҚР Президентінің «Қазақстан-2050» стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауы, АСТАНА. 2013 ж. 14 желтоқсан.
2. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы: Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы // Астана, 2010 жылғы 1 наурыз.
3. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы: Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан // Астана, 2007 жылғы 28 ақпан
4. «Бәсеке және монополияны шектеу туралы» ҚР-ның заңы
5. Ж. Байтілесов Қазақстан-БСҰ: жаңа заңдар мен жаңаша көзқарас қажет
www.Google.kz
6. Джумагельдиева Т.А. Конкуренция: теория и механизм развития. – Алматы, 2009. – 130с.
7. Григорий Марченко “Бәсекеге қабiлеттiлiк – экономикалық категория” // Егемен Қазақстан, 2010 ж.
8. Сәбден О; Қошанов А.Қ., Құсайынов Б.Д., Дінішов Ф.М., Додонов В.Ю., Аханов С.А., Нұрланова Н.К., Әлжанова Ф.Г. «Ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігі: Бағалау критерийлері мен арттыру жолдары» Монография - Алматы, 2010. - 144б.
9. Майкл Портер «Конкуренция», 2000 г.
10. Градов А.П. «Национальная экономика» 2-е изд. - СПб.: Питер, 2005. - 240с. Учебное пособие
11. http://gtmarket.ru/news/state/2011/09/07/3330
12. Важнейшие отрасли экономики Германия // Германия Факты. – Берлин 2003
13. Forum fuer Politik, Kultur, Wirtschaft und Wissenschaft // Dresden / 2005 Juli
14. Экономический строй и экономическая политика// Экономика Германии в хх/ веке / Москва -2009г.
15. Борко Ю.Л. Общий европейский дом: что мы о нем думаем?–М.//Международные отношения.- М.,2001.-C.43-44.
16. Карибджанов Е.С. Модели экономикаческого развития Юго-Восточный страны – Алматы: 2000 г.
17. Соколова М.С. Управление наукойи техникой в Республике Корея // Инновации №9-10, 2007г.
18. Барнгольц О.Б.Экономический анализ хозяйственной деятельности
предприятий и объединений - М, 2006 г.
19. Жолдасбаева Г.Ө. Кәсіпорын экономикасы - Алматы: Экономика,2006ж.
20. Қазақстан Республикасының статистика жөніндегі агенттігі. Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуы. 2011 жылдың қаңтар-шілдесі. №7, А:2011.-51-58 б, 285-286 б.
21. Әлмереков Н.А. «Қазақстанның экономикасын дамыту және Республиканың ДСҰ-ға кірудегі проблемасы» ∕∕ ҚазЭУ хабаршысы №4 2010жыл. 216-221б.
22. Диссертация « Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздігін
қамтамасыз ету контекстіндегі кеден саясатының қалыптасу ерекшеліктері» Төлебеков .Ж.С Алматы 2010ж
23. Статистика Казахстана. Алматы, - 2011 г. – 467 стр.
24. ҚР-ның 2010-2014 жылдарға арналған үдемелі индустриялы-инновациялы даму бағдарламасы, 2010 жылғы 19 наурыздағы№ 958 Жарлығы.
ЖОСПАР:
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Экономиканың бәсекеге қабілеттілігі
1.1. Экономиканың бәсекеге қабілеттілігінің мәні мен маңызы ... ... ... ... ... ... ... . 5
1.2. Экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттырудың шетелдік тәжірибесі ..11
2. Қазақстан республикасының бәсекеге қабілеттілігін көтеру мәселелері мен шешу жолдары
2.1. Ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігі мен тұрақтылығын қамтамасыз ету жөніндегі тұжырымдамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
2.2. Қазақстан Республикасы экономикасының бәсекеге қабілеттілігін арттырудың негізгі проблемалары мен басымдықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
2.3. Әлемдік экономиканың жаһандану жағдайында Қазақстан Республикасы ұлттық экономикасының тұрақты дамуын қамтамасыз ету ... ... ... ... ... ... ... ... .32
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
Пайдаланған әдебиет тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
КIРIСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасында бәсекелестікті дамыту мен қорғаудың 2010-2014 жылдарға арналған бағдарламасын (бұдан әрі - Бағдарлама) әзірлеудің негіздемесі Қазақстан Республикасы Президентінің 2006 жылғы 1 наурыздағы Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы атты Қазақстан халқына Жолдауы, Қазақстан Республикасы Президентінің 2006 жылғы 30 наурыздағы № 80 Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006-2008 жылдарға арналған бағдарламасы, Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 30 елдің қатарына кіру стратегиясы Қазақстан Республикасы Президентінің 2006 жылғы 1 наурыздағы Қазақстан халқына Жолдауын іске асыру жөніндегі іс-шаралардың жалпыұлттық жоспарын және Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006-2008 жылдарға арналған бағдарламасын орындаудың желілік кестесін іске асыру жөніндегі іс-шаралар жоспары (94-т.), сондай-ақ Қазақстан Республикасының Премьер-Министрі Д. Ахметовте өткен "Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының 2006 жылғы бірінші тоқсандағы қорытындысы туралы" 2006 жылғы 25 сәуірдегі мәжілісінің № 8 хаттамасы (1.5.3-тармақ) болып табылады [2].
Қазақстанның әлемдегі бәсекеге қабілетті 30 елдің қатарына кіру стратегиясын белгілеген Елбасы Жолдауында экономикалық қауіпсіздікке зор мән берілген. Мұнда біздің еліміздің экономикалық қауіпсіздігін одан әрі нығайтудың барынша басым бағыттары анықталған [1].
Тиімді нарықтық бәсекелестік қазіргі заманғы экономикалық доктринада және көпшілік әлем елдерінің мемлекеттік дамуының саясаттық тұжырымдамаларында экономиканың табысты дамып келе жатқан негізі ретінде қарастырылады. Бәсекелестікті қорғау және бәсекеге қарсы іс-әрекеттерге тыйым салу мемлекеттік экономикалық саясаттың ортасында тұрады және тиісті құқықтық ресімдеу алады.
Ішкі, сондай-ақ жаhандық нарықтық бәсекелестік нарықтардың тиімділігіне қол жеткізудің және еңбекті өнімдірудің маңызды факторы болып табылады. Бұл жағдайларда нарықта сұранысқа ие, тауарлар (жұмыстар, қызметтер) өндіретін компаниялар тиімді дамиды. Тауарларды алмастыруға арналған пайдалы ортаны қамтамсыз ету үшін мемлекет тарапынан ең төмен тосқауылдар болуы тиіс.
Бәсеке жалпы экономикалық құндылықтар мен жетiстiктердi дамытудың негiзгi құралы болып табылады. Бәсекелiк рынокта қызмет етушi фирмалар мен кәсiпорындар қоғамның әр түрлi сұранысына бейiмделiп, тиiмдi инвестицияларды орынды пайдалану арқылы ғылыми-техникалық прогреске ұмтылады, өндiрiстiк және қосымша шығындарды азайта отырып, сапалы өнiмдер шығарудың көлемiн арттыруға ынталы болады.
Әлемдiк тәжiрибе дәлелдегендей экономиканың шикiзат бағыттылығы елдiң тиiмдi және тұрақты дамуын қамтамасыз етпейдi. Сондай-ақ бүгiнгi жаһандану кезiнде ұлттық экономика бәсекеге қабiлеттi болмаса, онда оның болашағы бұлынғыр болып табылады. Сондықтан да бiзге мемлекет ретiнде қалыпты жұмыс iстеу үшiн тұтастай алғанда экономикамыз бәсекеге қабiлеттi болу керектiгi сөзсiз. Ал осыдан барып әр сектордың өз мiндетi туындайтыны белгiлi. Жалпысында бәсекеге қабiлеттiлiк - экономикалық категория болып табылады.
Бәсеке қоғамға экономикалық еркiндiктi, тиiмдiлiктi, дамудың тұрақтылығын, экономикалық қауiпсiздiктi ұсынады. Немiс экономикасының белгiлi экономист ғалымы Людвиг Эрхард бәсекелестiктiң экономика үшiн қажеттiлiгiн келесi жолдармен көрсетедi: "... рыноктың шаруашылық және оның қызмет ету механизмi еркiн бәсекелестiктен ажырап қызмет етуi мүмкiн емес...". Бәсекенiң экономикалық табиғаты жеке меншiктiк қатынастармен тығыз байланыста болады.
Сондықтан мен экономикалық теория пәнiнен курстық жұмысымның тақырыбын "Қазақстан экономикасының бәсекеге қабілеттілігі" деп алдым. Бұл тақырыптың өзектiлiгi Елбасымыз өткен жылы "Бәсекеге қабiлеттi Қазақстан", "Бәсекеге қабiлеттi экономика" және "Бәсекеге қабiлеттi халық" деген Қазақстан халқына Жолдауында, елiмiз үшiн өзектi мәселелердiң бiрi Қазақстан Республикасын ұлттық экономиканың бәсекеге қабiлеттiлiгi жоғары деңгейде дамып, әлемдегi дамыған елдер қатарына қосылу керектiгiн атап көрсеткен болатын.
Қазiргi кезде нақты рыноктық қатынастар орнап, бағаны белгiлейтiн тек қана сұраныс пен ұсыныс деп төте айту қиындау. Өйткенi фирмалар белгiлi бiр рынокта, белгiлi бәсеке жағдайында және белгiлi рынок құрылымының негiзiнде әрекет жасайды.
Курстық жұмысты орындаудағы мақсатым ұлттық экономиканың бәсекеге қабiлеттiлiгiн арттырудың ҚР-сы экономикасының тұрақты дамуының бiрден-бiр даңғыл жолы екендiгiн айтып өту болып табылады. Сонымен қатар, осы мақсатқа жету үшiн мен курстық жұмысты орындау үстiнде келесiдей мiндеттердi айқындап алуым керек. Оларға:
* Бәсекенiң мәнi мен түрлерi, оның экономикадағы орны;
* Рынок құрылымына байланысты бәсекенiң ерекшелiктерi;
* Жетiлмеген бәсекенiң негiзгi формалары монополия мен олигополияның рынокта қызмет етуiн;
* Қазақстан Республикасындағы бәсекелiк ортаның қалыптасуы мен даму мәселелерiн және оны шешу жолдарын қарастыру.
* Өнеркәсiптiк саланың бәсеке қабiлетiн арттыру және индустриялы-инновациялы экономика жүйесiн құрудың негiзгi бағыттарын қарастыру;
* Ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттыру бағыттары мен оларды жетілдірудің басым бағыттарын талдау.
1. ЭКОНОМИКАНЫҢ БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІ
1.1. Экономиканың бәсекеге қабілеттілігінің мәні мен маңызы
Бәсеке жалпы экономикалық құндылықтар мен жетiстiктердi дамытудың негiзгi құралы болып табылады. Бәсекелiк рынокта қызмет етушi фирмалар мен кәсiпорындар қоғамның әр түрлi сұранысына бейiмделiп, тиiмдi инвестицияларды орынды пайдалану арқылы ғылыми-техникалық прогреске ұмтылады, өндiрiстiк және қосымша шығындарды азайта отырып, сапалы өнiмдер шығарудың көлемiн арттыруға ынталы болады [1].
Бәсеке шаруашылық өмiрде басты рольде ойнайды. Ол экономикалық еркiндiктi қамтамасыз етiп, рыноктағы субъектiлердiң қарым-қатынасын тереңдету арқылы рыноктағы жағдайлар мен сұранысқа бейiмдi болып келедi. Адам Смиттiң "көрiнбейтiн қол" мысалының негiзiнде бәсекелестiк теориясы жатыр, яғни , әрбiр жеке адам немесе кәсiпкер ең бiрiншi өз пайдасын ойлайды, сол пайдаға қол жеткiзу үшiн олар өз қызметтерiнiң бәсекелiк қабiлетiн арттыруға ынталы болады. Бұл өз кезегiнде жаңа iзденiстердi, инновациялық жаңалықтарды ашуға жол ашып, жалпы экономика дамуына үлес қосады [6].
Бәсеке - қоғамға экономикалық еркiндiктi, тиiмдiлiктi, дамудың тұрақтылығын, экономикалық қауiпсiздiктi ұсынады. Немiс экономикасының белгiлi экономист ғалымы Людвиг Эрхард бәсекелестiктiң экономика үшiн қажеттiлiгiн келесi анықтамалармен айқындайды: "рыноктың шаруашылық және оның қызмет ету механизмi еркiн бәсекелестiктен ажырап қызмет етуi мүмкiн емес". Бәсекенiң экономикалық табиғаты жеке меншiктiк қатынастармен тығыз байланыста болады.
Біздің республикамыз да әлемдегі бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына кіруді стратегиялық мақсат етіп қойды. Осыған байланысты шаруашылық субъектілерінің нарықта тиімді әрекет етіп, шетелдік компаниялармен бәсекелік күреске түсуге дайын болуы аса өзекті мәселе. Ауыл шаруашылық кешеніндегі осы бағыттағы қиыншылықтар да мал шаруашылығы өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігі мәселесін зерттеуге күш жұмсауды талап етеді. Өйткені нарық тұтынушы - патша деген қағидамен жұмыс істейді, сондықтан тұтынушының талаптарын орындап, қажеттіліктерін қанағаттандыра отырып ғана жетістікке жетуге болады [2].
Экономикалық энциклопедияда бәсеке, бәсекеге қабілеттілік терминдеріне мынадай анықтама беріледі:
1) Тауарлар мен қызметтерді өндірушілердің пайданы жоғарылату мүмкіндігі үшін күресі.
2) Нарықта көптеген өндірушілер мен сатып алушылардың болуы және олардың нарыққа еркін кіріп, одан еркін шығу мүмкіндігі.
Соңғы уақыттардағы бәсекелестік артықшылықтардың құралу үрдісінің беталыстары белгілі зерттеуші М. Портердің еңбектерінде зерттелген: Бәсекелестік стратегия саланың құрылымы мен оның өзгеру үрдісін жан-жақты талдауға негізделеді. Экономиканың кез-келген саласында, оның ішкі немесе сыртқы нарықтарда әрекет етуіне байланыссыз бәсекенің мәні бес күш арқылы көрінеді:
1) жаңа бәсекелестердің келу қаупі;
2) субститут-тауарлар немесе қызметтердің пайда болу қаупі;
3) жабдықтаушылардың саудаласу қабілеті;
4) сатып алушылардың саудаласу қабілеті;
5) бар бәсекелестердің өзара бәсекелесуі.
Осы бес күштің әрқайсысының мәні саладан салаға қарай өзгеріп, ақыр аяғы салалардың пайдалылығын анықтайды [9].
Макконел К., Брю С. зерттеулерінде бәсекенің міндетті шарты нарықта кез-келген нақты өнімнің сатушылары және сатып алушылары көп болуы керек және сатушылар мен сатып алушылар үшін қай нарықта болсын жұмыс істеу немесе нарықтан кету еркіндігі болуы керек [10].
Нарықтық экономиканың түсіндірме сөздігінде Бәсеке - нарықта әрекет етуші кәсіпорындардың арасындағы сатып алушылардың әр түрлі қажеттіліктерін қанағаттандыра отырып өз өнімін жақсы өткізу мүмкіндігін қамтамасыз ету мақсатындағы бақталастық, күрес. Әлемдік нарықта тауар өндірушілердің қатаң бәсекесі орын алған. Сыртқы нарықтарда жетістікке жету үшін ұсынылатын отандық тауарлардың бәсекеге қабілеттілігін жоғарлату талап етіледі. Ал импорт жағдайында шетелдік сатушылардың бәсекелестігі сатып алудың тиімді шарттарына қол жеткізуге мүмкіндік береді [6 ].
Өнімнің бәсекеге қабілеттілігі дегеніміз оны нақты нарықта, нақты уақыт мерзімінде сәтті сату мүмкіндігі деп анықталады. Ал кәсіпорынның немесе фирманың бәсекеге қабілеттілігі - бәсекеге қабілетті өнім өндіру немесе қызмет көрсету арқылы нақты нарықта (өткізу аймағында), нақты уақыт аралығында сәтті әрекет ету қабілеті [9].
Бәсекеге қабілеттілік бәсекелік артықшылықтардың барын белгілейтін нәтиже болып табылады, тауар, кәсіпорын, сала, экономика қолданылатын объектіге байланысты оны әрқалай түсіндіруге болады.
Бәсекеге қабілеттілік проблемасы әлемнің барлық мемлекеттерін алаңдатады: елдің бәсекеге қабілеттілігі елдің әлемдік нарықтағы жағдайын талдап қорытатын әрі сипаттайтын көрсеткіш. Экономикасы әлсіз елдің бәсекеге қабілеттілігінің деңгейі жоғары болмайды.
Соңғы 20 жыл бойында елдің, ұлттың, экономиканың бәсекеге қабілеттілік тұжырымдамасы экономикалық даму теориясында айтарлықтай бір маңыздысы болып табылады. Ол ел өзінің экономикалық болашағын қалай қалыптастырып жатқандығын көрсетеді, ал оны бағалау маңызды экономикалық көрсеткіштермен ғана емес, экономикалық маңызы бар саяси процестердің салдары және қоғамдық басқару, білім деңгейі, ғылыми база, ақпараттық құрылымның жоғарғы деңгейінде дамуы, инновацияға мәдениет пен құндылықтар жүйесінің қолайлығы сияқты экономикалық емес көрсеткіштермен жүзеге асырылады [8].
Елдің бәсекеге қабілеттілік индикаторы, бірінші кезекте, азаматтардың өмір сүру деңгейі мен сапасының көтерілуі, тұрақтылық, мемлекеттің айқын болашағы, елде заңдардың сақталу деңгейі және тағы басқалар болып табылады. Соңғы есепте шығатыны - тауарлар мен қызметтердің бәсекеге қабілеттілігі неғұрлым жоғары болса, солғұрлым, ресурстарды пайдалану тиімділігі және халықтың өмір сүру деңгейі де жоғары.
Өз уақытысында мемлекеттің бәсекеге қабілеттілігі едәуір көлемде өндірістің негізгі үш факторы - табиғи ресурстар, еңбек ресурстары және капиталға байланысты болды. Өндіріс пен техникалық прогрестің дамуымен байланысты бәсекеге қабілеттілікті, бірінші кезекте, жоғарғы деңгейдегі елдің инфрақұрылымы, оның ғылыми әлеуеті, халықтың білім деңгейі сияқты факторлар анықтай бастады. Сонымен қатар, әлемдік тәжірибе көрсеткендей өндіріс факторының болуы маңызды, бірақ, табысты бәсеке жағдайына жеткіліксіз. Оған, сонымен қатар, өнімге деген белгілі бір сұраныс, сыбайлас және қызмет көрсету салаларында ішкі бәсекелестік, фирманың стратегиясы мен құрылымы және ішкі салалық бәсеке қажет.
Осы ғасырдың басында білім тұжырымдамасы экономикалық дамудың көзі ретінде Білім экономикасы деген түсініктің пайда болуына алып келді. Тауарларды емес ой туындысын шығару қазіргі кезде экономикалық өсу мен бәсекеге қабілеттіліктің негізгі көзі болып отыр. Ескі экономикада елдің бәсекеге қабілеттілік артықшылығының көзі шикізатқа қол жетімділік, ыңғайлы транспорттық тораптар, сыйымды тұтыну нарығы, арзан еңбек күші болатын. Ал жаңа экономикада жетістік факторы - білімге негізделген инновация және кәсіпкерлік, дамыған білім мен ақпараттың инфрақұрылымдары.
Толықтай, елдің бәсекеге қабілеттілігі - бұл ел экономикасының халықаралық саудаға қатынасу, әлемдік нарықта белгілі сегменттерін кеңейту және ұстап тұру, әлемдік үлгіге сай өнім өндіру қабілеттілігі. Елдегі өндірістің техникалық - экономикалық деңгейімен, өндірістің шығандар көлемімен, өндірілген тауардың сапасымен, инфрақұрылымның дамығандығымен, абсолютті және салыстырмалы артықшылықтардың болумен анықталады.
Нақты ұлттың бәсекеге қабілеттілігі өнеркәсіптің жаңалықтарды өндіріске енгізу қабілеттілігі мен модернизациялануына тәуелді. Көріп отырған нарық қысымы мен талабының нәтижесінде компаниялар әлемдік нарықтағы нарықтағы ең күшті бәсекелестерімен күресте өздерінің артықшылықтарын ұлғайтып отырады. Олар нарықта ішкі күшті бақталастардың, агрессивті жеткізушілер мен жергілікті талапшыл тұтынушылардың болуынан пайда алады.
Қазіргі әлемдік ауқымдағы бәсеке өтіп отырған экономикалық жағдайда мемлекеттің рөлі маңызды бола түсуде. Бәсекелестік күрестің негізгі білімді қалыптастыру мен меңгеруге қарай ығысқан сайын мемлекеттің рөлі өсе түседі. Бәсекелестік артықшылық күшті жасақталған үдерістер арқылы қалыптасады және қолдау табады.
Ұйымдардың ұлттық құндылықтағы, мәдениетіндегі, экономика құрылымдағы және тарихи дамуындағы ерекшеліктер - бұлардың бәрі табысты бәсеке қабілеттілігіне жетуге өз үлесін қосады. Әр елдің бәсекеге қабілеттілік құрылымында күшті айырмашылықтар болады, себебі, бірде бір мемлекет барлық салаларда немесе ең болмағанда көпшілігінде бәсекеге қабілетті бола алмайды.
М. Портердің пікірінше Бәсекеге қабілеттілік тұжырымдамасы тек ресурстарды пайдаланудың өнімділігіне ғана негізделеді. Елдегі өмір сүру деңгейінің өсімі ресурстарды пайдалану өнімділігіне тікелей байланысты. Адам ресурстарын пайдаланудағы өнімділік олардың жалақысымен анықталады, ал капиталды пайдаланудағы өнімділікті анықтайтын табыс [9].
Портердің көзқарасынша, егер ел бәсекеге қабілеттіліктің артықшылықтарына ие болса, онда фирма бәсеке қабілеттілігінің артықшылықтарын барлық түрде алады, яғни экономиканың бәсекеге қабілеттілігі фирмалар мен салалардың халықаралық тұжырымдамасындағы сұрақтың анықтаушысы болады.
Ел экономикасының бәсекеге қабілеттілігі - бұл өте күрделі ұғым. Бір жағынан, ел экономикасының бәсекеге қабілеттілігі бәсекелес шетелдік тауарлар мен қызметтерге ішкі де, сондай-ақ сыртқы нарықта ойдағыдай төтеп беретін сатылатын тауарлар мен қызметтердегі экономикалық, ғылыми-техникалық, өндірістік, басқарушылық, маркетингтік және өзге де мүмкіндіктердің шоғырлануымен анықталады, екінші жағынан, экономиканың бәсекеге қабілеттілігі - бұл елдің мемлекеттік және қоғамдық құрылым жүйесінің, қоғамның қоғамдық өмірінің барлық қырларын саяси-құқықтық ұйымдастыру мен реттеудің артықшылығы, мемлекеттің ұлттық экономиканың тұрақты, серпінді дамуын қамтамасыз етуі, сондай-ақ қоғам мүшелерінің осымен байланысты әлемдік стандарттарға сәйкес материалдық әл-ауқаты.
Экономиканың бәсекеге қабілеттілігін елдің бәсекеге қабілеттілігінен ажырата білген орынды. Экономиканың бәсекеге қабілеттілік проблемасы елдің инвестициялық тартымдылығымен байланысты, ал елдің бәсекеге қабілеттілігі елдегі өмір сүрудің сапасымен байланысты.
Портердің теориясына сәйкес экономиканың бәсекеге қабілеттілігі алты детерминантпен анықталады (1 кесте):
d1- факторлық жағдайлар, яғни, аймақта қажетті (еңбек, интеллектуалды, өндірістік, қаржылық) өндіріс факторларының бар болуы;
d2- сұраныс жағдайы - бұл аймақтағы бағаланып отырған өнімге белсенді сұраныс, яғни, бәсекеге қабілетті өнім әрқашанда ішкі нарықтағы сұраныстан басталады;
d3- ұқсас салалардың ықпалы - өндірістің жандануына қажетті бәсекеге қабілетті, қолдаушы салалардың аймақта болуы;
d4- фирмалардың стратегиясы мен бақталасуы: белсенді бәсекелестік күрес өндірісті оптимизациялау стратегиясын дұрыс таңдауға көмектеседі;
d5- үкіметтің ықпалы - өндіріс процесіне көмектесетін немесе кедергі келтіретін институционалды жағдай;
d6- жағдай әсері - жаңартпаларды күшейту үшін қолдану аумағын алмастыру, жаңашылдықты қолданудың артуын қолдау.
Сонымен, бәсекеге қабілетті экономика бірқатар айрықша сипаттамаларды иеленеді (шамамен 100). Оның шамамен 13 жалпы, яғни оларсыз бәсекеге қабілетті экономика құрылмас еді, немесе жалпы кестеде көрсетілген сипаттамалардың 29-ы жүйелі-функционалды жүктемелер мен бәсекеге қабілеттіліктің детерминаттары бойынша топтастырылған.
Жалпы айрықша сипаттамалар АҚШ экономикасында - 64, Германияда-52, Жапонияда - 54 [9].
1-кесте
Экономиканың бәсекеге қабілеттілігінің алты детерминанты
Бәсекеге қабілеттілік детерминантының атауы
Бәсекеге қабілеттілік сипаттамасы
Жүйелі - функционалды жүктеме
Атауы
d1- факторлық жағдайлар
d1анықтайтын бастапқы сипаттамалар
А11 - факторлық қызметті жаңалауға көлемді инвестициялар, А12 - интенсивті ғылыми зерттеулер, А13 - білімге көлемді инвестициялар, А14 - білікті жұмысшылар, А15 - жұмысшылардың жоғарғы жалақысы
Жүйеқұраушы қасиет
С13 - транспорт инфрақұрылымының дамуы, С14 - коммуникациялар инфрақұрылымының дамуы
Интегративті қасиет
d11 - факторлық жағдайлар жасаудың механизмі
Динамикалық бағытталуы
Е11 - өндірісті автоматтандыру құлшынысы
d2 - сұраныс жағдайлары
d2 анықтайтын бастапқы сипаттамалар
А22 - ыңғайлылық пен қанағаттандыруды қамтуға бағытталған үміт тауарлары, А23 - сұраныс басқа кәсіпорындар мен салалардың инвестициясына әсер етеді.
Интегративті қасиет
D23 - сұраныстың басқа аймақтарға интеграциялануы
Динмикалық бағытталуы
Е21-сұраныстың артуы инновацияны ынталандырады
Шектеуші жағдай
G21-ішкі нарықтың үлкен көлемі
d3 - ұқсас салалардың ықпалы
d3 анықтайтын бастапқы сипаттамалар
А32 - машина жасау
d3 анықтайтын жүйеқұраушы қасиет
С31-инновацияға қолайлы жағдай, С32-көшбасшы көптеген басқа салалармен байланысты
Интегративті қасиет
D41-экономиканың бәсекеге негізделуі
d4 - фирмалардың стратегиясы мен ықпалдасуы
d4 анықтайтын бастапқы сипаттамалар
А41-жалпылама өндірістің өнімін стандарттау, А44-өндіріс жұмысшы- ларының жоғары уәждемесі, А45 - өндірістік-экономикалық ой туындысын көпшіліктің мойындағандығы (сол экономикада)
Интегративті қасиет
D41 - экономиканың бәсекеге негізделуі
d5 - үкметтің ықпалы
d5 анытайтын бастапқы сипаттама
А52 - білімге инвестициялар, А53- ғылымға инвестициялар, А55- бәсекені қорғау
Интегративті қасиет
d52 - жаңартпаны дамытуды қолдау
d6 - жағдай әсері
d6 шығу мінездемесі
А61 - жанжалды ахуал (соғыс)
d6 анықтайтын жүйеқұраушы қасиет
С61 - жанжалды (соғыс) уақыттың тиімді технологияны іздеуге әсері
Интегративті қасиет
D61-ғылыми зерттеудің, технология- ның деңгейін көтеру
М.Портердің Халықаралық бәсеке атты еңбегіндегі қалыптасқан теориялық ұстанымға сәйкес жекелеген уақыт аралығындағы дамуын анықтайтын негізгі төрт қозғалыс күшіне немесе ыетаға сәйкестендірілген ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігінің ерекше төрт сатысы бөліп көрсетіледі (4-сурет) [9].
Экономикалық өсім
Байлық негізіндегі бәсеке
Жаңартпалар енгізу негізіндегі бәсеке
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Инвестиция негізіндегі бәсеке
Өндіріс факторлары негізіндегі бәсеке
4-сурет. Ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігінің даму сатылары
Ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін бағалаудың тікелей және жанама әдістері бар. Бағалаудың тікелей әдісі - мемлекеттің стратегиялық мақсаттарына жету үшін ұлттық байлықты пайдалану дәрежесінің негізімен анықталса, ал жанама әдіс - жұмсалған қордың жалпы ұлттық табыс бірлігіне қатынасымен бағаланылады.
1.2 Экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттырудың шетелдік тәжірибесі
Бүгiнде әлемдiк экономикада барлық елдердiң негiзгi мақсаты мен бағыт-бағдары тұрақты экономикалық өсуге қол жеткiзiп, халықтың тұрмыс деңгейiн жақсартып, әлемдiк рыноктағы бәсекелестiк орнын мығымдауға ынталы болады.
Бiрақ әрбiр елдiң экономикалық өсуге қол жеткiзуi әр деңгеде және әр түрлi формада көрiнiс табады. Бiзге белгiлi қазiр әлемдегi елдер даму жағынан үш түрге бөлiнедi. Олар:
1. Жоғары дамыған елдер;
2. Дамыған елдер;
3. Даму жағынан артта қалған елдер [11].
Қазақстан Республикасы әлемдiк экономикаға өзiнiң егемендiгiн алғаннан кейiн дамыған ел ретiнде өз орнын тапты. Себебi Елбасымыз өз Жолдауында атап көрсеткенiндей "мемлекетiмiз әлем таныған, алдыңғы қатарлы елдер қатарына қосылуы керек"деп атап көрсеттi.
Ал әлемдiк тәжiрибе көрсетiп отырғандай бүгiнде әлемде дамыған және даму жағынан жоғары болып отырған елдердiң барлығы дамудың сервистiк-технологиялық бағытына өтiп кеткен, ал шикiзаттық өндiрiспен даму жағынан артта қалған және өте тиiмсiз экономикадағы дамыған елдер жатады. Сондықтан елiмiз жоғары дамыған елдер қатарына өтуi үшiн эономикалық дамудың индустриялы-инновациялы жолына түсуi қажет. Осы мақсатта елiмiзде бүгiнде алғашқы iс-шаралар жүзеге асуда. Оның негiзгi елiмiзде 2003-2015 жылдарға арналған Индустриялы-инновация стратегияның қабылдануы болып табылады [8].
Қазiргi әлемдiк экономикада шикiзат бағыттағы экономиканың дамуы тұрақсыз болып келiп, ол әлемдiк рыноктағы шикiзат бағаларының өзгеруiне тәуелдi болады. Бүгiнде шикiзат бағытындағы елдер даму жағынан артта қалған және экономикасы тиiмсiз жағдайда болып отырған дамыған елдер айналысады. Өз кезегiнде шикiзат бағытындағы экономиканың шығындары көп болып, ол қоршаған ортаға, жалпы қоғамға өз зиянын тигiзедi.
Ал дамыған елдер iшiнде индустриялы-инновациялы, технологиялары дамыған және өнеркәсiптiң өңдеушi салаларын дамытып, қалдықсыз өнеркәсiптi iске асырып отырған әлемдегi жаңа индустриялы елдердi атап өтсек болады. Олардың iшiнде экономиканы қысқа мерзiмде тиiмдi реформалап, дамудың жоғары дәрежесiне жеткен Оңтүстiк-Шығыс Азияның елдерiн атауға болады. Бұл елдер 20-30 жыл iшiнде әлемдiк шаруашылықта "Азия жолбарасы", "Азия айдаһары" деген атпен дүниежүзiне белгiлi болды. Бұл елдерге:
1. Оңтүстiк Корея;
2. Тайван;
3. Китай;
4. Сингапур;
5. Малайзия;
6. Индонезия;
7. Гонконг елдерi жатады.
Бұл аталған дамыған елдердiң барлығы экономиканың шикiзаттық бағытынан қол үзiп, дамудың индустриялы, жоғары технологиялы жолына түсiп, бүгiнде әлемдегi дамыған жетiлiк елдермен бәсекеге түсуде.
Олардың мұндай өсудiң жоғары деңгейiне және тиiмдi экономикалық жолға түсуiне осы елдерде жүргiзiлген экономикалық реформалардың жемiсi деп айтсақ болады. Бұл елдерде мемлекет тарапынан экономиканы тиiмдi реформалау кезеңдер арқылы және даму стратегиялары арқылы iске асты.
Әрине Қазақстан Республикасы үшiн экономикалық өсудiң жоспарын жасауда осы елдерден үлгi алу бiздiң ұлттық экономика үшiн тиiмдi болып табылады. Сондықтан осы елдердiң экономикалық дамуының ерекшiлiгiн талдап, оның елiмiз экономикасы үшiн қолайлы жақтарын анықтау бүгiндегi тапсырмалардың бiрi. Осылайша мен мысал ретiнде осы шетелдердiң экономикалық өсуiнiң процесiне тоқталып өтудi жөн көрдiм.
Осы дамыған елдердiң бiрi, бүгiнде әлемдегi әйгiлi жетiлiкке бәсекелес болып отырған Оңтүстiк Корея Республикасы. Бүгiнде бiрде-бiр ел өзiнiң жаңа өнеркәсiп салаларының дамуы, экономикасы жағынан Жапония, АҚШ және Еуропа елдерiмен бәсекелес бола алмаған едi. Ал қазiр Оңтүстiк Корея компаниялары мен фирмалары электротехника, метал өнiмдерi, машина жасау, текстильдi және т.б. тауарларды өндiруде жоғары табыстарға жетiп, жаңағы аталған дамыған елдермен бәсекеге түсуде [16].
Қазіргі уақытта, нарықтағы тиімді бәсекелестік салалардың көпшілігінде өздігінен өзі дамымайды, мақсатты мемлекеттік саясатқа орай дамиды. Бәсекелестік саясатты тиімді жүргізу осы саладағы арнайы заңнаманы әзірлеуді, институционалдық құрылымды және құқық қолдану тәжірибесін жетілдіруді болжайды.
Әлемнің дамыған елдерінің тәжірибесін үйреніп, оны Қазақстан практикасына қолдау мүмкін. Бірақта, кәсіпкерлікті қаржылық-несиелік қолдау жүйесін қалыптастыруда түрлі варианттарды, экономика ерекшеліктерін, бюджеттік және қаржылық-несиелік жағдайларды және басқа көптеген факторларды ескеру қажет. Американдық, британдық немесе жапондық бәсекелес кәсіпкерлікті несиелеу жүйесінің моделін Қазақстан практикасына тікелей қолдау мүмкін емес. Бәсекелі кәсіпкерлікті несиелеудің әлемдік тәжірибесін үйрену, жалпы инструменттерін айқындау, олардан мемлекет экономикасына қолдау мүмкін болған жағдайларды ажыратып алуға болады.
АҚШ-та бизнесті несиелеу, несиелік рисктерді үйлестіру Бизнес Әкімшілігі (ШБӘ) арқылы жүзеге асырылады. Банктың жалпы талаптары бойынша несие алалмайтын бәсекелес кәсіпорындарын несиелеуде осы әкімшілік кепілдік береді.
Германияда бәсекелес кәсіпорындар несие алуда несиелік кепілді банк арқылы алады. Осы жүйе іске асырылғаннан бері кәсіпорындарға берілген несиелер саны 100,0 мыңнан артық, оларға берілген кепіл сомасы 10 млрд. маркаға жетті. Осы салаға коммерциялық несиелер, лизинг келісім шарттары бойынша және венчурлық қаржыландыруға жалпы сомасы 14 млрд. марка берілді.
Бұл елдерде Европа қайта даму бағдарламасы бойынша бәсекелестік кәсіпкерлікке ұзақ мерзімді жеңілдетілген ставкалар бойынша инвестиция беру үшін арнаулы бюджеттік қордан жеке мамандандырылған банктерге ресурстар бөлінген. Бәсекелестік кәсіпкерлікті қайта дамыту үшін бұрынғы ГДР аймағында шағын кәсіпкерлікті субсидиялау олардың жеке капиталының үлесін көбейту мақсатында Федеральдық бағдарлама қаралды. Осы бағдарламаны іске асыру бойынша 1992-1995 жылдары бюджеттен 3,2 млрд. марка бөлінді.
Ұлыбританияда бәсекелестік кәсіпкерлікті несиелеушілер: Сауда және өнеркәсіпті қаржыландыру Корпорациясы, Англия бақылау Банкі және клиринг Банктері есептеледі. 80-жылдарда 3900 шағын фирмаларды инветициялауға сомасы 500 млн фунт стерлингнен артық қаражат жұмсалды. Бұл корпорация барлығы, яғни шағын компаниялардың 20%-на несие берді. Несиені кепілдеу бағдарламасы бойынша несиенің көп бөлігі (70-80%) Үкіметтің кепілдігімен шағын бизнеске берілді. Жыл сайын бюджеттен 50,0 млн фунт стерлинг шамасында банк кепілі өтеледі.
Францияда бәсекелестік кәсіпкерлікті дамытуға банк арқылы көмек көрсетіледі. Бұл банк капиталының басым бөлігі француз мемлекеті, жартылай мемлекеттік кассасы және активтерді басқаруға (ішінде акционерлер, сондай-ақ, бірқанша жеке қаржылық ұйымдар, шағын және орта бизнеспен арнайы мамандандырылған жұмыстар) тиісті бәсекенің мақсаты - мемлекет тарапынан ерекше қолдау болып табылады. Жыл сайын банк көрсетпесі бойынша 650,0 млн франкқа дейін пайызсыз ссудалар (депозит кассасы және активтерді басқару бақылауында) бөлінеді кәсіпкерлікке несие жалпы жұмыстарды (аймақтық, жол, тұрғын үй және т.б.) орындау үшін беріледі, 1996 жыл осы мақсатқа бөлінген несиенің жалпы сомасы 24 млрд франкті құрастырды. Бәсекесі жоғары кәсіпкерлікке бөлінген кепіл несие - 15 млрд франк, құрал-жабдық және лизинг арқылы орналастыру сомасы 30 млрд франкке дейін жетті.
Жапонияда бәсекелестік кәсіпкерлікті реттеу және ынталандыру орталығы: Орталық үкімет, жергілікті билік органдары, ірі бизнес, тәуелсіз шағын бизнес бірлестігі есептеледі. Жапонияда фирмалар даму спецификациясы - 70% шамасында Жапония шағын және орта фирмалары ірі компаниялардың мердігерлері есептеледі. Жапонияда бәсекелестік кәсіпкерлікті қаржыландыру мақсатты қаржыландыру бюджетінен жүзеге асырылады. Сондықтан министрліктер мен ведомствалар кәсіпорындар салаларының шығындар қаражаттары бойынша сметада қарастырады. Бұл қаражаттардың айтарлықтай бөлігі ұлттық қаржылық корпорацияға, шағын бизнесті қаржылық сақтандыру компаниясына және басқа ұйымдарға депозит және салымға бағытталады. Бұл мекемелер қаражатты арнайы қаржылық компаниялары - банктер, инвестициялық, сақтандыру және басқа қаржылық мекемелер яғни, қаржылық қызмет нарығына жібереді. Одан басқа, бұл ұйымдардың ресурстарының қосымша шығыскөзін қалыптастырудан ірі бизнес депозиттері мен ақша салымдары, жергілікті билік органдары, тәуелсіз шағын бизнес бірлестігі, қаржылық және сақтандыру ұйымдары шағын бизнестің елде дамуына мүдделі. 13
Мемлекеттің экономикасын бәсекеге қабілеттілігін арттыру үшін Дүние жүзілік экономикалық форумның нәтижесінде алға шыққан мемлекеттен үлгі алуымыз қажет. Сол мемлекеттердің бірі Германия, Оңтүстік Корея және Қытай.
1990 ж. елдің Батыс және Шығыс бөліктері қосылғаннан кейін Германия Еуропадағы экономикалық потенциалы бойынша ірі елдердің біріне айналды. Сонымен қатар Германия дүниежүзілік бәсекеге қабілетті 139 мемлекеттердің ішінде 6-орында тұр.
Германия экономикасына жоғары индустрализация тән, яғни әлемнің басқа дамыған елдерімен салыстырғанда ЖІӨ өндірісінде өнеркәсіптің үлесі көп. Бұл кездейсоқ жағдай емес, себебі Германияның әлемдік экономикадағы мамандануына өнеркәсіптік өнімдерді бірінші кезекте машина құрылысы өндіру болып табылады. Германия экономикасына тән келесі белгілер: әлемдік аренада бәсекелестік қабілетті инновациялық кәсіпорындардың болуы, білікті және жоғары ынталы жұмысшылар, әлемге танылған кәсіби оқыту жүйесі, жоғары дамыған инфрақұрылымы, ғылыми зерттеулер мен тәжірибе - конструкторлық жұмыстардағы жетістіктер және тұрақты әлеуметтік жағдайы жатады [14].
Германия өнеркәсібі елдің дайын өнімдердің әлемдік нарығында көшбасшы болуына ықпал етті. Неміс өнеркәсібінің неғұрлым бәсекеқабілетті салаларына келесілер жатады:
oo автомобиль жасау.
oo транспорттық машина жасау (вагон жасау, ұшақ жасау).
oo жалпы машина жасау (станоктар, әртүрлі қуралдар жасау).
oo электротехникалық өнеркәсіп.
oo дәлдік механика және оптика.
oo қара металлургия.
Өнеркәсіпте машина жасау, автомобиль, электротехникалық және химиялық өнеркәсіп салаларының, сонымен қатар, биотехнология сияқты жаңа салалардың да ролі арта түсті. Германия өнеркәсібі жекеленген салаларда өз бағытын Еуропалық деңгейге жеткізді. Мысалы, 1995 - 2005 ж.ж аралығында Германияның Еуропалық Одақ бойынша автомобиль индустриясындағы үлесі 48,2% - тен 52,6% - ке дейін өсті, машина жасауда - 42,3% - тен 44,4% - ке дейін, кеңселік техника және мәліметтерді өңдеу жүйесінің өндірісінде - 24,9% - тен 29,7% - ке дейін өсті. 2007 ж. оның ЖІӨ - і 2130 млрд евроны құрады. Және экономикалық қуаттылықтың жиынтық көрсеткіші бойынша әлемде 1 орынға ие. Экономикалық өсу темпі соңғы онжылдықта жылына орташа 1,4% - ті құрады.
Қазіргі кезде Германияда қызмет көрсету сияқты экономиканың жекеленген салаларының да мәні арта түсуде. Әлемде Германдық ақпараттық технологиялар мен биотехнологиялар, экологиялық таза технологиялар жетекті орынға ие.
Оңтүстік Кореяда инновация XX ғасырдың 60-жылдарынан бастап дамыды. Технологиялық саясат ең алдымен ішкі технологиялық базаны құруға, шетел техникасын пайдалануға бағытталды. Сол мерзімде, яғни 1966 ж. мемлекет тарапынан қаржыландыратын тұңғыш зерттеу инстииуты "Корей Ғылым және технология институты" құрылды (KIST). Оның негізгі мақсаты озық шетел технологиясын үйрену және оны өндірісте қолдану болды. 70-жылдардың ортасынан басталған келесі кезеңде капиталды көп қажет ететін жән технологиялық тиімді, машина жасау, кеме жасау, химия, электроника және электроэнергетика секілді салалар мемлекеттік қолдауға ие болды. 19
Мамандарды даярлау ісі қолға алынып, көзделген бағытқа сәйкес келетін ЖОО KAIST- (Korean advances Institute of Science and Technology) ашылды. Ол үкіметтің адам ресурстарын дамыту және кадрларды дайындау саясатын жүзеге асыруға көмектесті.
Экономикасы бәсекеге қабілетті 30 елдің қатарына кіретін тағы бір мемлкет - Қытай. Бұл мемлекет бүкіләлемдік экономикалық форум жасаған дүниежүзілік бәсекеге қабілеттілік рейтингісі бойынша 26-орында.
ҚХР - ның экономикалық саясаты отандық өнеркәсіпті дамытуға, экспортқа шығарылатын өнімді барынша кеңейтуге, шектелген импортқа және мүмкіндігінше елден валютаның шығу жолдарын жабуға негізделген. Еркін айналысқа түсетін валютаның және өнімнің ҚХР - на енуге есік ашық, бірақ бұл есік тек бір жаққа ашық. Ал сырт жаққа тек тауарлар ғана шығарылады.
Есептесудің және төлемдердің барлық түрлері тек қана Қытай банктерінде ғана жүзеге асырылады. ҚХР - ның заңды және жеке тұлғаларына тек қана қытай банктерінде ғана қызмет көрсетіледі. Қытайдың банктік жүйесінің 70% мемлекеттік банктер арқылы бақыланып, ал қаржылық саланың 90% мемлекеттің қолында қалып отыр. 2006 жылға қарай халықаралық қаржылар нарығында Қытайдың барлық банкілерінің төлемақылық мүмкіндіктері бақталастыққа толық дайын болуы тиіс.
1998-2002 жылдар аралығында Қытайдың Ішкі жалпы өнімі(ІЖӨ) 7,9 пайызды құрап, әлемдік жоғарғы көрсеткіштен асып түсті. Ол 2,4 пайызға тең. Ресми деректерге сүйенсек, 2003 жылы Азия айдаһары саналатын Қытайдың ІЖӨ-і 9,1 пайызға жетті. Ал өнеркәсіп өндірісі жылына 12,5 пайызға, қызмет көрсету нарығы 6,7 пайызға бірақ өсті.Сондай-ақ, Қытайдың 2004 жылдың бірінші жартыжылдығындағы экономикалық өсімнің өзі көз сүйсінтеді, яғни 9,8 пайыздық дәрежеде.
Осы орайда,мына құбылысқа назар аудара кеткен жөн. Бүгінде Шығыс Азияның азулы мемлекеттері саналатын Сингапур,Оңтүстік Корея мен Тайванның ІЖӨ-нің қосындысы Қытай ІЖӨ-нен сәл ғана асады. Ал 90-жылдары бұл мемлекеттердің ІЖӨ-нің қосындысы Қытай ІЖӨ-нен 1,5 есеге артық болып табылады [18].
Morgan Stanly сараптау орталығының болжамдарына жүгінсек, жоғарыда аталған елдердің ІЖӨ-нің жиынтығы 2010 жылы Қытай ІЖӨ-нің жартысына тең келер болса, 2020 жылы бар болғаны оннан бірін ғана құрайды-мыс. 2020 жылы Азия алпауыты даму деңгейі жағынан АҚШ-тан кейінгі екінші орынға шығады дейді сарапшы-мамандар.
Қытай экономикасының сыртқы әлемді жаулап алуы негізінен экспортқа шығатын тауар көлемінің өсуінен болып отыр. Қытай Мемлекеттік Кеден басқармасының есебіне жүгінер болсақ, былтырғы жылдың өзінде бұл елдің экспорт көлемі 34,6 пайызға жетіп, 438,5 миллиард долларды құрады.
Экспорттың бұлайша жоғарғы мөлшерде болуына бұл елге АҚШ-тан әкелінетін қуатты өндірістік құрал-жабдықтар себеп болып отыр. Ал керісінше Азияның бірқатар дамыған елдері: Жапония, Тайвань, Оңтүстік Корея және Сингапур елдерінің сауда баланстары жыл өткен сайын құлдырауда.
Қытайдың ірі экономикалық серіктестері саналатын АҚШ пен Еуро Одақтың сауда-саттық капиталының көлемі жекелей алғанда 100 миллиард доллардан аса мөлшерге көтерілуде.
Қытай экспортының тауарларына техникалық құрал-саймандар, электронды жабдықтар мен тұтыну бұйымдары жатады. Ал Қытайға келетін импортқа болат өнімдері мен автомобильдер жатады. Халықаралық саудадағы Қытайдың белсенділігі өзге аймақтар мен елдердің экономикалық дамуына ықпал етуде.
Соңғы үш жылда Қытай өндірісінің көлемі 50 пайызға өссе, ал бұл жылдар аралығында АҚШ кәсіпорындары жағымсыз тенденцияға бой алдырды.
Қытай экономикасының қуатты өркендеуі шикізатқа деген үлкен сұраныс тудыруда, соның есебінен мұнайға деген әлемдік сұраныс 3 есеге артса, болатқа сұраныс 90 пайызға, мысқа сұраныс 100 пайызға өсті [21].
Сол уақытта Қытайдың әлемдік нарықтағы тауарларының аралық және ақырғы құнына жағымсыз қысым жасалды, мәселен, үлкен көлеммен Қытай кәсіпорындарынан шыққан тоқыма және өзге де өнеркәсіптік тауарлар жұмыс күшінің төмен бағалануы мен мемлекет валютасының жеткілікті бағаланбауы салдарынан бәсекеге толы әлемдік конъюнктураның қатқыл талабына ұшырады. Міне, осы аталған факторлар Қытай экономикасында шикізаттық тауарлар мен азық-түлік өнімдері бағасының өсіп кетуіне әсер етуде. Ал, АҚШ пен Жапонияда, сондай-ақ Еуропаның бірқатар елдерінде аталмыш тауарлар бағасы әлдеқайда төмен. Егерде АҚШ-тағы шикізаттың құны ақырғы өнім бойынша 10 пайыз, ал еңбек жалақысына жұмсалатын шығын 65 пайызды құраса, Қытайда бұл жағдай мүлдем керісінше. Мұндай дисбаланс Қытай бизнесінің кірісіне жағымсыз әсер етіп, бірте-бірте бағаның өсуіне алып келуде.
Әлемдік нарыққа зерттеу жүргізетін сарапшылар алдағы біраз жылдар бойы Қытайдың дүние жүзі бойынша шетел инветициясын молынан иелене алатын бірден бір ел болып қалатындығына күмәнданбайды. Бұл елдің экономикасының қарқынды дамуына әсер берген нақ осы шетел инвестициялары болып табылады.
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІН КӨТЕРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН ШЕШУ ЖОЛДАРЫ
2.1 Ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігі мен тұрақтылығын қамтамасыз ету жөніндегі тұжырымдамасы
Қазақстан Республикасы экономикасының бәсекеге қабілеттілігі мен экспорттық мүмкіндіктерін сапалы жаңа деңгейге жеткізудің біртұтас тұжырымдамасын қалыптастыру қажеттілігі айқындалды.
Бұл қазіргі заманның ерекшелігімен байланысты және әлемде экономиканың бәсекеге қабілеттілігі деңгейінің "көрнекі бетпердесі" ретінде көрсетілетін жаңа халықаралық экономикалық нақтылықты жасаумен сипатталады.
Оның үстіне елдің бәсекеге қабілеттілігі - кез келген елдің дамуы үшін қағидатты мәселе, өйткені бұл халықтың өмір сүру сапасы мен әл-ауқаты деңгейінің бірден-бір объективті өлшемі болып табылады.
Осындай міндетті шешу бәсекеге қабілеттілік рейтингінде белгілі бір дәрежені қағаз жүзінде иеленумен емес, қазақстандық қоғам өмірінің кең ауқымды бағыты бойынша әлемдік стандарттар деңгейіне қол жеткізу болып табылады.
Сондықтан да Қазақстанның алдына әлемнің бәсекеге қабілетті 30 елінің қатарына ену және орнығу өршіл міндеті қойылып отыр.
Жалпы алғанда, ағымдағы жылы елдің бәсекеге қабілеттілік рейтингісінің құлдырауы объективті және субъективті сипаттағы бірқатар себептерге негізделген, олардың ішінде негізгілері ретінде мыналарды бөліп көрсетуге болады.
1. Бәсекеге қабілеттіліктің барынша жоғары параметрлеріне ие елдер ретінде бағаланған жаңа қатысушылардың - Сауд Арабиясының, Пуэрто-Риконың, Оманның пайда болуы.
Жалпы алғанда, бұл елдер институттар, инфрақұрылымдар, технологиялық даму деңгейі, бизнесті дамыту үшін инновация мен жағдайлар бөлігінде барынша үздік сипаты бар ретінде бағаланды.
Әлемдік тәжірибе ұлттық экономика дамуын бағалаудың көптеген әр түрлі әдістерін көрсетті және Қазақстанның өзін-өзі бағалау үшін осы әрі басқа әдістемені таңдауы нақты әдіске шоғырланбауы тиіс.
Осыған байланысты Тұжырымдаманы іске асыру қолда бар әдістемелерді біріктіруді және елдің өзіндік бәсекеге қабілеттілігін бағалау әдістемесін кейіннен қалыптастыруды кезең-кезеңімен қамтамасыз етуі тиіс.
Тұжырымдаманың негізгі мақсаты мемлекет, бизнес қоғамдастығы мен қоғамдық сектор арасында елдің нақ бәсекеге қабілеті өсімі аясындағы келісілген стратегиялық және тактикалық іс-қимылдарды ұйымдастыру, оған жәрдемдесу және оны қамтамасыз ету болып табылады.
Тұтастай алғанда, Тұжырымдама үдемелі экспорттық саясат, тұрақты дамуға, білімге негізделген экономикаға кезең-кезеңмен көшу, сондай-ақ елдің озық дамуына кедергі болатын бар және келешектегі қауіптерді болдырмау, бейтараптандыру не жою есебінен Қазақстанның өз нарықтық кеңістігін ұлғайту көмегімен ел экономикасының бәсекеге қабілеттілігі мен экспорттық мүмкіндіктерін сапалы жаңа деңгейіне қол жеткізуге бағытталған.
Тұжырымдаманың басымдықтары жаһандық бәсекеге қабілеттілікті бағалау тұрғысынан (Дүниежүзілік экономикалық форумның әдістемесінде қолданылатын тәсілдерді ғана емес, сондай-ақ бірқатар басқа рейтингтік агенттіктердің әдістемелерін пайдалану), әлемдегі қолданылатын елдердің бәсекеге қабілеттіліктерін дамыту мәселелері бөлігінде жүйелі тәсілдерді ескере отырып, сондай-ақ қоғамдық пікірде жиі қолданылатын Қазақстанның бәсекеге қабілеттілігін арттыруда проблемалық мәселелер жөніндегі АВС-талдау әдістерін қолдана отырып (БАҚ материалдарын, зерттеу есептер мен басқа материалдарды зерделеу нәтижесінде алынған 60-тан астам проблемалар талданған болатын) Қазақстанның жағдайына талдау нәтижесі негізінде анықталған болатын.
Ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігі мен тұрақтылығын қамтамасыз ету жөніндегі тұжырымдамасы:
1. Қоса беріліп отырған Қазақстан Республикасы экономикасының бәсекеге қабілеттілігі мен экспорттық мүмкіндіктерін сапалы жаңа деңгейге жеткізудің 2008-2015 жылдарға арналған тұжырымдамасы (бұдан әрі - Тұжырымдама) мақұлдансын.
2. Қазақстан Республикасы Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі, орталық, жергілікті атқарушы және мүдделі мемлекеттік органдар Қазақстан Республикасының Үкіметі жанындағы Бәсекеге қабілеттілік және экспорт жөніндегі ұлттық кеңеспен бірлесіп, Тұжырымдамада көзделген ережелерді іске асыру жөнінде мынадай қажетті шаралар қабылдасын:
1) осы қаулы қабылданған сәттен бастап төрт ай мерзімде белгіленген тәртіппен көрсетілген Тұжырымдаманы іске асыру жөнінде келісілген іс-шаралар жоспарын әзірлесін және Үкіметке енгізсін;
2) тиісті шешімдер мен бағдарламалық және жоспарлы құжаттарды әзірлеу кезінде осы Тұжырымдама басшылыққа алынсын.
Қазіргі кезде әлемдік тәжірибеде ұлттық экономикалардың бәсекеге қабілеттіліктері мен әлемдік қоғамдастыққа кірігу мәселелеріне басты назар аударылып отыр.
Американдық Heritage Foundation зерттеу қоры The Wall Street Journal-мен бірлесе отырып ұдайы жариялайтын экономикалық еркіндік рейтингінің деректеріне сәйкес республика өзінің көрсеткіштерін тұрақты түрде жақсартуда. Мәселен, Index of Economic Freedom шеңберінде 2005 жылы Қазақстан 131-орынды, Index of Economic Freedom 2006 жылы - 113-орынды, Index of Economic Freedom 2007 жылы - 75-орынды иеленді. Кеңестік дәуірден кейінгі кеңістіктегі елдер арасында Index of Economic Freedom рейтингіне сәйкес 2007 жылы мынадай көрініс орын алған болатын: Эстония - 12-орын, Литва - 22-орын, Армения - 32-орын, Грузия - 35-орын, Латвия - 41-орын, Қырғызстан - 79-орын, Молдавия - 81-орын, Тәжікстан - 98-орын, Әзербайжан - 107-орын, Ресей - 120-орын, Украина - 125-орын, Өзбекстан - 132-орын, Белоруссия - 145-орын, Түркіменстан - 152-орын.
Сонымен бірге Қазақстан "АТ Kearney" рейтингіне сәйкес барынша инвестициялық тартымды 25 елдің тізіміне кірген.
2007 жылы салық төлемдерінің қарапайымдылық дәрежесін көрсететін Дүниежүзілік банктің рейтингінде Қазақстан әлемнің 178-елдері ішінде 44-орынды иеленді. 2006 жылы еліміз 66-орынды иеленді. Дүниежүзілік банктің баяндамасында 2006 - 2007 жылдары салықтардың төленуін жеңілдеткен реформатор-елдерінің қатарына кіруі атап көрсетілген, бірақ реформалар әлі де қажет. Салық төлеушілердің салықтық әкімшілендіру мен дауларды шешу салаларында елеулі проблемалармен бетпе-бет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Экономиканың бәсекеге қабілеттілігі
1.1. Экономиканың бәсекеге қабілеттілігінің мәні мен маңызы ... ... ... ... ... ... ... . 5
1.2. Экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттырудың шетелдік тәжірибесі ..11
2. Қазақстан республикасының бәсекеге қабілеттілігін көтеру мәселелері мен шешу жолдары
2.1. Ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігі мен тұрақтылығын қамтамасыз ету жөніндегі тұжырымдамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
2.2. Қазақстан Республикасы экономикасының бәсекеге қабілеттілігін арттырудың негізгі проблемалары мен басымдықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
2.3. Әлемдік экономиканың жаһандану жағдайында Қазақстан Республикасы ұлттық экономикасының тұрақты дамуын қамтамасыз ету ... ... ... ... ... ... ... ... .32
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
Пайдаланған әдебиет тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
КIРIСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасында бәсекелестікті дамыту мен қорғаудың 2010-2014 жылдарға арналған бағдарламасын (бұдан әрі - Бағдарлама) әзірлеудің негіздемесі Қазақстан Республикасы Президентінің 2006 жылғы 1 наурыздағы Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы атты Қазақстан халқына Жолдауы, Қазақстан Республикасы Президентінің 2006 жылғы 30 наурыздағы № 80 Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006-2008 жылдарға арналған бағдарламасы, Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 30 елдің қатарына кіру стратегиясы Қазақстан Республикасы Президентінің 2006 жылғы 1 наурыздағы Қазақстан халқына Жолдауын іске асыру жөніндегі іс-шаралардың жалпыұлттық жоспарын және Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006-2008 жылдарға арналған бағдарламасын орындаудың желілік кестесін іске асыру жөніндегі іс-шаралар жоспары (94-т.), сондай-ақ Қазақстан Республикасының Премьер-Министрі Д. Ахметовте өткен "Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының 2006 жылғы бірінші тоқсандағы қорытындысы туралы" 2006 жылғы 25 сәуірдегі мәжілісінің № 8 хаттамасы (1.5.3-тармақ) болып табылады [2].
Қазақстанның әлемдегі бәсекеге қабілетті 30 елдің қатарына кіру стратегиясын белгілеген Елбасы Жолдауында экономикалық қауіпсіздікке зор мән берілген. Мұнда біздің еліміздің экономикалық қауіпсіздігін одан әрі нығайтудың барынша басым бағыттары анықталған [1].
Тиімді нарықтық бәсекелестік қазіргі заманғы экономикалық доктринада және көпшілік әлем елдерінің мемлекеттік дамуының саясаттық тұжырымдамаларында экономиканың табысты дамып келе жатқан негізі ретінде қарастырылады. Бәсекелестікті қорғау және бәсекеге қарсы іс-әрекеттерге тыйым салу мемлекеттік экономикалық саясаттың ортасында тұрады және тиісті құқықтық ресімдеу алады.
Ішкі, сондай-ақ жаhандық нарықтық бәсекелестік нарықтардың тиімділігіне қол жеткізудің және еңбекті өнімдірудің маңызды факторы болып табылады. Бұл жағдайларда нарықта сұранысқа ие, тауарлар (жұмыстар, қызметтер) өндіретін компаниялар тиімді дамиды. Тауарларды алмастыруға арналған пайдалы ортаны қамтамсыз ету үшін мемлекет тарапынан ең төмен тосқауылдар болуы тиіс.
Бәсеке жалпы экономикалық құндылықтар мен жетiстiктердi дамытудың негiзгi құралы болып табылады. Бәсекелiк рынокта қызмет етушi фирмалар мен кәсiпорындар қоғамның әр түрлi сұранысына бейiмделiп, тиiмдi инвестицияларды орынды пайдалану арқылы ғылыми-техникалық прогреске ұмтылады, өндiрiстiк және қосымша шығындарды азайта отырып, сапалы өнiмдер шығарудың көлемiн арттыруға ынталы болады.
Әлемдiк тәжiрибе дәлелдегендей экономиканың шикiзат бағыттылығы елдiң тиiмдi және тұрақты дамуын қамтамасыз етпейдi. Сондай-ақ бүгiнгi жаһандану кезiнде ұлттық экономика бәсекеге қабiлеттi болмаса, онда оның болашағы бұлынғыр болып табылады. Сондықтан да бiзге мемлекет ретiнде қалыпты жұмыс iстеу үшiн тұтастай алғанда экономикамыз бәсекеге қабiлеттi болу керектiгi сөзсiз. Ал осыдан барып әр сектордың өз мiндетi туындайтыны белгiлi. Жалпысында бәсекеге қабiлеттiлiк - экономикалық категория болып табылады.
Бәсеке қоғамға экономикалық еркiндiктi, тиiмдiлiктi, дамудың тұрақтылығын, экономикалық қауiпсiздiктi ұсынады. Немiс экономикасының белгiлi экономист ғалымы Людвиг Эрхард бәсекелестiктiң экономика үшiн қажеттiлiгiн келесi жолдармен көрсетедi: "... рыноктың шаруашылық және оның қызмет ету механизмi еркiн бәсекелестiктен ажырап қызмет етуi мүмкiн емес...". Бәсекенiң экономикалық табиғаты жеке меншiктiк қатынастармен тығыз байланыста болады.
Сондықтан мен экономикалық теория пәнiнен курстық жұмысымның тақырыбын "Қазақстан экономикасының бәсекеге қабілеттілігі" деп алдым. Бұл тақырыптың өзектiлiгi Елбасымыз өткен жылы "Бәсекеге қабiлеттi Қазақстан", "Бәсекеге қабiлеттi экономика" және "Бәсекеге қабiлеттi халық" деген Қазақстан халқына Жолдауында, елiмiз үшiн өзектi мәселелердiң бiрi Қазақстан Республикасын ұлттық экономиканың бәсекеге қабiлеттiлiгi жоғары деңгейде дамып, әлемдегi дамыған елдер қатарына қосылу керектiгiн атап көрсеткен болатын.
Қазiргi кезде нақты рыноктық қатынастар орнап, бағаны белгiлейтiн тек қана сұраныс пен ұсыныс деп төте айту қиындау. Өйткенi фирмалар белгiлi бiр рынокта, белгiлi бәсеке жағдайында және белгiлi рынок құрылымының негiзiнде әрекет жасайды.
Курстық жұмысты орындаудағы мақсатым ұлттық экономиканың бәсекеге қабiлеттiлiгiн арттырудың ҚР-сы экономикасының тұрақты дамуының бiрден-бiр даңғыл жолы екендiгiн айтып өту болып табылады. Сонымен қатар, осы мақсатқа жету үшiн мен курстық жұмысты орындау үстiнде келесiдей мiндеттердi айқындап алуым керек. Оларға:
* Бәсекенiң мәнi мен түрлерi, оның экономикадағы орны;
* Рынок құрылымына байланысты бәсекенiң ерекшелiктерi;
* Жетiлмеген бәсекенiң негiзгi формалары монополия мен олигополияның рынокта қызмет етуiн;
* Қазақстан Республикасындағы бәсекелiк ортаның қалыптасуы мен даму мәселелерiн және оны шешу жолдарын қарастыру.
* Өнеркәсiптiк саланың бәсеке қабiлетiн арттыру және индустриялы-инновациялы экономика жүйесiн құрудың негiзгi бағыттарын қарастыру;
* Ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттыру бағыттары мен оларды жетілдірудің басым бағыттарын талдау.
1. ЭКОНОМИКАНЫҢ БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІ
1.1. Экономиканың бәсекеге қабілеттілігінің мәні мен маңызы
Бәсеке жалпы экономикалық құндылықтар мен жетiстiктердi дамытудың негiзгi құралы болып табылады. Бәсекелiк рынокта қызмет етушi фирмалар мен кәсiпорындар қоғамның әр түрлi сұранысына бейiмделiп, тиiмдi инвестицияларды орынды пайдалану арқылы ғылыми-техникалық прогреске ұмтылады, өндiрiстiк және қосымша шығындарды азайта отырып, сапалы өнiмдер шығарудың көлемiн арттыруға ынталы болады [1].
Бәсеке шаруашылық өмiрде басты рольде ойнайды. Ол экономикалық еркiндiктi қамтамасыз етiп, рыноктағы субъектiлердiң қарым-қатынасын тереңдету арқылы рыноктағы жағдайлар мен сұранысқа бейiмдi болып келедi. Адам Смиттiң "көрiнбейтiн қол" мысалының негiзiнде бәсекелестiк теориясы жатыр, яғни , әрбiр жеке адам немесе кәсiпкер ең бiрiншi өз пайдасын ойлайды, сол пайдаға қол жеткiзу үшiн олар өз қызметтерiнiң бәсекелiк қабiлетiн арттыруға ынталы болады. Бұл өз кезегiнде жаңа iзденiстердi, инновациялық жаңалықтарды ашуға жол ашып, жалпы экономика дамуына үлес қосады [6].
Бәсеке - қоғамға экономикалық еркiндiктi, тиiмдiлiктi, дамудың тұрақтылығын, экономикалық қауiпсiздiктi ұсынады. Немiс экономикасының белгiлi экономист ғалымы Людвиг Эрхард бәсекелестiктiң экономика үшiн қажеттiлiгiн келесi анықтамалармен айқындайды: "рыноктың шаруашылық және оның қызмет ету механизмi еркiн бәсекелестiктен ажырап қызмет етуi мүмкiн емес". Бәсекенiң экономикалық табиғаты жеке меншiктiк қатынастармен тығыз байланыста болады.
Біздің республикамыз да әлемдегі бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына кіруді стратегиялық мақсат етіп қойды. Осыған байланысты шаруашылық субъектілерінің нарықта тиімді әрекет етіп, шетелдік компаниялармен бәсекелік күреске түсуге дайын болуы аса өзекті мәселе. Ауыл шаруашылық кешеніндегі осы бағыттағы қиыншылықтар да мал шаруашылығы өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігі мәселесін зерттеуге күш жұмсауды талап етеді. Өйткені нарық тұтынушы - патша деген қағидамен жұмыс істейді, сондықтан тұтынушының талаптарын орындап, қажеттіліктерін қанағаттандыра отырып ғана жетістікке жетуге болады [2].
Экономикалық энциклопедияда бәсеке, бәсекеге қабілеттілік терминдеріне мынадай анықтама беріледі:
1) Тауарлар мен қызметтерді өндірушілердің пайданы жоғарылату мүмкіндігі үшін күресі.
2) Нарықта көптеген өндірушілер мен сатып алушылардың болуы және олардың нарыққа еркін кіріп, одан еркін шығу мүмкіндігі.
Соңғы уақыттардағы бәсекелестік артықшылықтардың құралу үрдісінің беталыстары белгілі зерттеуші М. Портердің еңбектерінде зерттелген: Бәсекелестік стратегия саланың құрылымы мен оның өзгеру үрдісін жан-жақты талдауға негізделеді. Экономиканың кез-келген саласында, оның ішкі немесе сыртқы нарықтарда әрекет етуіне байланыссыз бәсекенің мәні бес күш арқылы көрінеді:
1) жаңа бәсекелестердің келу қаупі;
2) субститут-тауарлар немесе қызметтердің пайда болу қаупі;
3) жабдықтаушылардың саудаласу қабілеті;
4) сатып алушылардың саудаласу қабілеті;
5) бар бәсекелестердің өзара бәсекелесуі.
Осы бес күштің әрқайсысының мәні саладан салаға қарай өзгеріп, ақыр аяғы салалардың пайдалылығын анықтайды [9].
Макконел К., Брю С. зерттеулерінде бәсекенің міндетті шарты нарықта кез-келген нақты өнімнің сатушылары және сатып алушылары көп болуы керек және сатушылар мен сатып алушылар үшін қай нарықта болсын жұмыс істеу немесе нарықтан кету еркіндігі болуы керек [10].
Нарықтық экономиканың түсіндірме сөздігінде Бәсеке - нарықта әрекет етуші кәсіпорындардың арасындағы сатып алушылардың әр түрлі қажеттіліктерін қанағаттандыра отырып өз өнімін жақсы өткізу мүмкіндігін қамтамасыз ету мақсатындағы бақталастық, күрес. Әлемдік нарықта тауар өндірушілердің қатаң бәсекесі орын алған. Сыртқы нарықтарда жетістікке жету үшін ұсынылатын отандық тауарлардың бәсекеге қабілеттілігін жоғарлату талап етіледі. Ал импорт жағдайында шетелдік сатушылардың бәсекелестігі сатып алудың тиімді шарттарына қол жеткізуге мүмкіндік береді [6 ].
Өнімнің бәсекеге қабілеттілігі дегеніміз оны нақты нарықта, нақты уақыт мерзімінде сәтті сату мүмкіндігі деп анықталады. Ал кәсіпорынның немесе фирманың бәсекеге қабілеттілігі - бәсекеге қабілетті өнім өндіру немесе қызмет көрсету арқылы нақты нарықта (өткізу аймағында), нақты уақыт аралығында сәтті әрекет ету қабілеті [9].
Бәсекеге қабілеттілік бәсекелік артықшылықтардың барын белгілейтін нәтиже болып табылады, тауар, кәсіпорын, сала, экономика қолданылатын объектіге байланысты оны әрқалай түсіндіруге болады.
Бәсекеге қабілеттілік проблемасы әлемнің барлық мемлекеттерін алаңдатады: елдің бәсекеге қабілеттілігі елдің әлемдік нарықтағы жағдайын талдап қорытатын әрі сипаттайтын көрсеткіш. Экономикасы әлсіз елдің бәсекеге қабілеттілігінің деңгейі жоғары болмайды.
Соңғы 20 жыл бойында елдің, ұлттың, экономиканың бәсекеге қабілеттілік тұжырымдамасы экономикалық даму теориясында айтарлықтай бір маңыздысы болып табылады. Ол ел өзінің экономикалық болашағын қалай қалыптастырып жатқандығын көрсетеді, ал оны бағалау маңызды экономикалық көрсеткіштермен ғана емес, экономикалық маңызы бар саяси процестердің салдары және қоғамдық басқару, білім деңгейі, ғылыми база, ақпараттық құрылымның жоғарғы деңгейінде дамуы, инновацияға мәдениет пен құндылықтар жүйесінің қолайлығы сияқты экономикалық емес көрсеткіштермен жүзеге асырылады [8].
Елдің бәсекеге қабілеттілік индикаторы, бірінші кезекте, азаматтардың өмір сүру деңгейі мен сапасының көтерілуі, тұрақтылық, мемлекеттің айқын болашағы, елде заңдардың сақталу деңгейі және тағы басқалар болып табылады. Соңғы есепте шығатыны - тауарлар мен қызметтердің бәсекеге қабілеттілігі неғұрлым жоғары болса, солғұрлым, ресурстарды пайдалану тиімділігі және халықтың өмір сүру деңгейі де жоғары.
Өз уақытысында мемлекеттің бәсекеге қабілеттілігі едәуір көлемде өндірістің негізгі үш факторы - табиғи ресурстар, еңбек ресурстары және капиталға байланысты болды. Өндіріс пен техникалық прогрестің дамуымен байланысты бәсекеге қабілеттілікті, бірінші кезекте, жоғарғы деңгейдегі елдің инфрақұрылымы, оның ғылыми әлеуеті, халықтың білім деңгейі сияқты факторлар анықтай бастады. Сонымен қатар, әлемдік тәжірибе көрсеткендей өндіріс факторының болуы маңызды, бірақ, табысты бәсеке жағдайына жеткіліксіз. Оған, сонымен қатар, өнімге деген белгілі бір сұраныс, сыбайлас және қызмет көрсету салаларында ішкі бәсекелестік, фирманың стратегиясы мен құрылымы және ішкі салалық бәсеке қажет.
Осы ғасырдың басында білім тұжырымдамасы экономикалық дамудың көзі ретінде Білім экономикасы деген түсініктің пайда болуына алып келді. Тауарларды емес ой туындысын шығару қазіргі кезде экономикалық өсу мен бәсекеге қабілеттіліктің негізгі көзі болып отыр. Ескі экономикада елдің бәсекеге қабілеттілік артықшылығының көзі шикізатқа қол жетімділік, ыңғайлы транспорттық тораптар, сыйымды тұтыну нарығы, арзан еңбек күші болатын. Ал жаңа экономикада жетістік факторы - білімге негізделген инновация және кәсіпкерлік, дамыған білім мен ақпараттың инфрақұрылымдары.
Толықтай, елдің бәсекеге қабілеттілігі - бұл ел экономикасының халықаралық саудаға қатынасу, әлемдік нарықта белгілі сегменттерін кеңейту және ұстап тұру, әлемдік үлгіге сай өнім өндіру қабілеттілігі. Елдегі өндірістің техникалық - экономикалық деңгейімен, өндірістің шығандар көлемімен, өндірілген тауардың сапасымен, инфрақұрылымның дамығандығымен, абсолютті және салыстырмалы артықшылықтардың болумен анықталады.
Нақты ұлттың бәсекеге қабілеттілігі өнеркәсіптің жаңалықтарды өндіріске енгізу қабілеттілігі мен модернизациялануына тәуелді. Көріп отырған нарық қысымы мен талабының нәтижесінде компаниялар әлемдік нарықтағы нарықтағы ең күшті бәсекелестерімен күресте өздерінің артықшылықтарын ұлғайтып отырады. Олар нарықта ішкі күшті бақталастардың, агрессивті жеткізушілер мен жергілікті талапшыл тұтынушылардың болуынан пайда алады.
Қазіргі әлемдік ауқымдағы бәсеке өтіп отырған экономикалық жағдайда мемлекеттің рөлі маңызды бола түсуде. Бәсекелестік күрестің негізгі білімді қалыптастыру мен меңгеруге қарай ығысқан сайын мемлекеттің рөлі өсе түседі. Бәсекелестік артықшылық күшті жасақталған үдерістер арқылы қалыптасады және қолдау табады.
Ұйымдардың ұлттық құндылықтағы, мәдениетіндегі, экономика құрылымдағы және тарихи дамуындағы ерекшеліктер - бұлардың бәрі табысты бәсеке қабілеттілігіне жетуге өз үлесін қосады. Әр елдің бәсекеге қабілеттілік құрылымында күшті айырмашылықтар болады, себебі, бірде бір мемлекет барлық салаларда немесе ең болмағанда көпшілігінде бәсекеге қабілетті бола алмайды.
М. Портердің пікірінше Бәсекеге қабілеттілік тұжырымдамасы тек ресурстарды пайдаланудың өнімділігіне ғана негізделеді. Елдегі өмір сүру деңгейінің өсімі ресурстарды пайдалану өнімділігіне тікелей байланысты. Адам ресурстарын пайдаланудағы өнімділік олардың жалақысымен анықталады, ал капиталды пайдаланудағы өнімділікті анықтайтын табыс [9].
Портердің көзқарасынша, егер ел бәсекеге қабілеттіліктің артықшылықтарына ие болса, онда фирма бәсеке қабілеттілігінің артықшылықтарын барлық түрде алады, яғни экономиканың бәсекеге қабілеттілігі фирмалар мен салалардың халықаралық тұжырымдамасындағы сұрақтың анықтаушысы болады.
Ел экономикасының бәсекеге қабілеттілігі - бұл өте күрделі ұғым. Бір жағынан, ел экономикасының бәсекеге қабілеттілігі бәсекелес шетелдік тауарлар мен қызметтерге ішкі де, сондай-ақ сыртқы нарықта ойдағыдай төтеп беретін сатылатын тауарлар мен қызметтердегі экономикалық, ғылыми-техникалық, өндірістік, басқарушылық, маркетингтік және өзге де мүмкіндіктердің шоғырлануымен анықталады, екінші жағынан, экономиканың бәсекеге қабілеттілігі - бұл елдің мемлекеттік және қоғамдық құрылым жүйесінің, қоғамның қоғамдық өмірінің барлық қырларын саяси-құқықтық ұйымдастыру мен реттеудің артықшылығы, мемлекеттің ұлттық экономиканың тұрақты, серпінді дамуын қамтамасыз етуі, сондай-ақ қоғам мүшелерінің осымен байланысты әлемдік стандарттарға сәйкес материалдық әл-ауқаты.
Экономиканың бәсекеге қабілеттілігін елдің бәсекеге қабілеттілігінен ажырата білген орынды. Экономиканың бәсекеге қабілеттілік проблемасы елдің инвестициялық тартымдылығымен байланысты, ал елдің бәсекеге қабілеттілігі елдегі өмір сүрудің сапасымен байланысты.
Портердің теориясына сәйкес экономиканың бәсекеге қабілеттілігі алты детерминантпен анықталады (1 кесте):
d1- факторлық жағдайлар, яғни, аймақта қажетті (еңбек, интеллектуалды, өндірістік, қаржылық) өндіріс факторларының бар болуы;
d2- сұраныс жағдайы - бұл аймақтағы бағаланып отырған өнімге белсенді сұраныс, яғни, бәсекеге қабілетті өнім әрқашанда ішкі нарықтағы сұраныстан басталады;
d3- ұқсас салалардың ықпалы - өндірістің жандануына қажетті бәсекеге қабілетті, қолдаушы салалардың аймақта болуы;
d4- фирмалардың стратегиясы мен бақталасуы: белсенді бәсекелестік күрес өндірісті оптимизациялау стратегиясын дұрыс таңдауға көмектеседі;
d5- үкіметтің ықпалы - өндіріс процесіне көмектесетін немесе кедергі келтіретін институционалды жағдай;
d6- жағдай әсері - жаңартпаларды күшейту үшін қолдану аумағын алмастыру, жаңашылдықты қолданудың артуын қолдау.
Сонымен, бәсекеге қабілетті экономика бірқатар айрықша сипаттамаларды иеленеді (шамамен 100). Оның шамамен 13 жалпы, яғни оларсыз бәсекеге қабілетті экономика құрылмас еді, немесе жалпы кестеде көрсетілген сипаттамалардың 29-ы жүйелі-функционалды жүктемелер мен бәсекеге қабілеттіліктің детерминаттары бойынша топтастырылған.
Жалпы айрықша сипаттамалар АҚШ экономикасында - 64, Германияда-52, Жапонияда - 54 [9].
1-кесте
Экономиканың бәсекеге қабілеттілігінің алты детерминанты
Бәсекеге қабілеттілік детерминантының атауы
Бәсекеге қабілеттілік сипаттамасы
Жүйелі - функционалды жүктеме
Атауы
d1- факторлық жағдайлар
d1анықтайтын бастапқы сипаттамалар
А11 - факторлық қызметті жаңалауға көлемді инвестициялар, А12 - интенсивті ғылыми зерттеулер, А13 - білімге көлемді инвестициялар, А14 - білікті жұмысшылар, А15 - жұмысшылардың жоғарғы жалақысы
Жүйеқұраушы қасиет
С13 - транспорт инфрақұрылымының дамуы, С14 - коммуникациялар инфрақұрылымының дамуы
Интегративті қасиет
d11 - факторлық жағдайлар жасаудың механизмі
Динамикалық бағытталуы
Е11 - өндірісті автоматтандыру құлшынысы
d2 - сұраныс жағдайлары
d2 анықтайтын бастапқы сипаттамалар
А22 - ыңғайлылық пен қанағаттандыруды қамтуға бағытталған үміт тауарлары, А23 - сұраныс басқа кәсіпорындар мен салалардың инвестициясына әсер етеді.
Интегративті қасиет
D23 - сұраныстың басқа аймақтарға интеграциялануы
Динмикалық бағытталуы
Е21-сұраныстың артуы инновацияны ынталандырады
Шектеуші жағдай
G21-ішкі нарықтың үлкен көлемі
d3 - ұқсас салалардың ықпалы
d3 анықтайтын бастапқы сипаттамалар
А32 - машина жасау
d3 анықтайтын жүйеқұраушы қасиет
С31-инновацияға қолайлы жағдай, С32-көшбасшы көптеген басқа салалармен байланысты
Интегративті қасиет
D41-экономиканың бәсекеге негізделуі
d4 - фирмалардың стратегиясы мен ықпалдасуы
d4 анықтайтын бастапқы сипаттамалар
А41-жалпылама өндірістің өнімін стандарттау, А44-өндіріс жұмысшы- ларының жоғары уәждемесі, А45 - өндірістік-экономикалық ой туындысын көпшіліктің мойындағандығы (сол экономикада)
Интегративті қасиет
D41 - экономиканың бәсекеге негізделуі
d5 - үкметтің ықпалы
d5 анытайтын бастапқы сипаттама
А52 - білімге инвестициялар, А53- ғылымға инвестициялар, А55- бәсекені қорғау
Интегративті қасиет
d52 - жаңартпаны дамытуды қолдау
d6 - жағдай әсері
d6 шығу мінездемесі
А61 - жанжалды ахуал (соғыс)
d6 анықтайтын жүйеқұраушы қасиет
С61 - жанжалды (соғыс) уақыттың тиімді технологияны іздеуге әсері
Интегративті қасиет
D61-ғылыми зерттеудің, технология- ның деңгейін көтеру
М.Портердің Халықаралық бәсеке атты еңбегіндегі қалыптасқан теориялық ұстанымға сәйкес жекелеген уақыт аралығындағы дамуын анықтайтын негізгі төрт қозғалыс күшіне немесе ыетаға сәйкестендірілген ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігінің ерекше төрт сатысы бөліп көрсетіледі (4-сурет) [9].
Экономикалық өсім
Байлық негізіндегі бәсеке
Жаңартпалар енгізу негізіндегі бәсеке
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Инвестиция негізіндегі бәсеке
Өндіріс факторлары негізіндегі бәсеке
4-сурет. Ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігінің даму сатылары
Ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін бағалаудың тікелей және жанама әдістері бар. Бағалаудың тікелей әдісі - мемлекеттің стратегиялық мақсаттарына жету үшін ұлттық байлықты пайдалану дәрежесінің негізімен анықталса, ал жанама әдіс - жұмсалған қордың жалпы ұлттық табыс бірлігіне қатынасымен бағаланылады.
1.2 Экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттырудың шетелдік тәжірибесі
Бүгiнде әлемдiк экономикада барлық елдердiң негiзгi мақсаты мен бағыт-бағдары тұрақты экономикалық өсуге қол жеткiзiп, халықтың тұрмыс деңгейiн жақсартып, әлемдiк рыноктағы бәсекелестiк орнын мығымдауға ынталы болады.
Бiрақ әрбiр елдiң экономикалық өсуге қол жеткiзуi әр деңгеде және әр түрлi формада көрiнiс табады. Бiзге белгiлi қазiр әлемдегi елдер даму жағынан үш түрге бөлiнедi. Олар:
1. Жоғары дамыған елдер;
2. Дамыған елдер;
3. Даму жағынан артта қалған елдер [11].
Қазақстан Республикасы әлемдiк экономикаға өзiнiң егемендiгiн алғаннан кейiн дамыған ел ретiнде өз орнын тапты. Себебi Елбасымыз өз Жолдауында атап көрсеткенiндей "мемлекетiмiз әлем таныған, алдыңғы қатарлы елдер қатарына қосылуы керек"деп атап көрсеттi.
Ал әлемдiк тәжiрибе көрсетiп отырғандай бүгiнде әлемде дамыған және даму жағынан жоғары болып отырған елдердiң барлығы дамудың сервистiк-технологиялық бағытына өтiп кеткен, ал шикiзаттық өндiрiспен даму жағынан артта қалған және өте тиiмсiз экономикадағы дамыған елдер жатады. Сондықтан елiмiз жоғары дамыған елдер қатарына өтуi үшiн эономикалық дамудың индустриялы-инновациялы жолына түсуi қажет. Осы мақсатта елiмiзде бүгiнде алғашқы iс-шаралар жүзеге асуда. Оның негiзгi елiмiзде 2003-2015 жылдарға арналған Индустриялы-инновация стратегияның қабылдануы болып табылады [8].
Қазiргi әлемдiк экономикада шикiзат бағыттағы экономиканың дамуы тұрақсыз болып келiп, ол әлемдiк рыноктағы шикiзат бағаларының өзгеруiне тәуелдi болады. Бүгiнде шикiзат бағытындағы елдер даму жағынан артта қалған және экономикасы тиiмсiз жағдайда болып отырған дамыған елдер айналысады. Өз кезегiнде шикiзат бағытындағы экономиканың шығындары көп болып, ол қоршаған ортаға, жалпы қоғамға өз зиянын тигiзедi.
Ал дамыған елдер iшiнде индустриялы-инновациялы, технологиялары дамыған және өнеркәсiптiң өңдеушi салаларын дамытып, қалдықсыз өнеркәсiптi iске асырып отырған әлемдегi жаңа индустриялы елдердi атап өтсек болады. Олардың iшiнде экономиканы қысқа мерзiмде тиiмдi реформалап, дамудың жоғары дәрежесiне жеткен Оңтүстiк-Шығыс Азияның елдерiн атауға болады. Бұл елдер 20-30 жыл iшiнде әлемдiк шаруашылықта "Азия жолбарасы", "Азия айдаһары" деген атпен дүниежүзiне белгiлi болды. Бұл елдерге:
1. Оңтүстiк Корея;
2. Тайван;
3. Китай;
4. Сингапур;
5. Малайзия;
6. Индонезия;
7. Гонконг елдерi жатады.
Бұл аталған дамыған елдердiң барлығы экономиканың шикiзаттық бағытынан қол үзiп, дамудың индустриялы, жоғары технологиялы жолына түсiп, бүгiнде әлемдегi дамыған жетiлiк елдермен бәсекеге түсуде.
Олардың мұндай өсудiң жоғары деңгейiне және тиiмдi экономикалық жолға түсуiне осы елдерде жүргiзiлген экономикалық реформалардың жемiсi деп айтсақ болады. Бұл елдерде мемлекет тарапынан экономиканы тиiмдi реформалау кезеңдер арқылы және даму стратегиялары арқылы iске асты.
Әрине Қазақстан Республикасы үшiн экономикалық өсудiң жоспарын жасауда осы елдерден үлгi алу бiздiң ұлттық экономика үшiн тиiмдi болып табылады. Сондықтан осы елдердiң экономикалық дамуының ерекшiлiгiн талдап, оның елiмiз экономикасы үшiн қолайлы жақтарын анықтау бүгiндегi тапсырмалардың бiрi. Осылайша мен мысал ретiнде осы шетелдердiң экономикалық өсуiнiң процесiне тоқталып өтудi жөн көрдiм.
Осы дамыған елдердiң бiрi, бүгiнде әлемдегi әйгiлi жетiлiкке бәсекелес болып отырған Оңтүстiк Корея Республикасы. Бүгiнде бiрде-бiр ел өзiнiң жаңа өнеркәсiп салаларының дамуы, экономикасы жағынан Жапония, АҚШ және Еуропа елдерiмен бәсекелес бола алмаған едi. Ал қазiр Оңтүстiк Корея компаниялары мен фирмалары электротехника, метал өнiмдерi, машина жасау, текстильдi және т.б. тауарларды өндiруде жоғары табыстарға жетiп, жаңағы аталған дамыған елдермен бәсекеге түсуде [16].
Қазіргі уақытта, нарықтағы тиімді бәсекелестік салалардың көпшілігінде өздігінен өзі дамымайды, мақсатты мемлекеттік саясатқа орай дамиды. Бәсекелестік саясатты тиімді жүргізу осы саладағы арнайы заңнаманы әзірлеуді, институционалдық құрылымды және құқық қолдану тәжірибесін жетілдіруді болжайды.
Әлемнің дамыған елдерінің тәжірибесін үйреніп, оны Қазақстан практикасына қолдау мүмкін. Бірақта, кәсіпкерлікті қаржылық-несиелік қолдау жүйесін қалыптастыруда түрлі варианттарды, экономика ерекшеліктерін, бюджеттік және қаржылық-несиелік жағдайларды және басқа көптеген факторларды ескеру қажет. Американдық, британдық немесе жапондық бәсекелес кәсіпкерлікті несиелеу жүйесінің моделін Қазақстан практикасына тікелей қолдау мүмкін емес. Бәсекелі кәсіпкерлікті несиелеудің әлемдік тәжірибесін үйрену, жалпы инструменттерін айқындау, олардан мемлекет экономикасына қолдау мүмкін болған жағдайларды ажыратып алуға болады.
АҚШ-та бизнесті несиелеу, несиелік рисктерді үйлестіру Бизнес Әкімшілігі (ШБӘ) арқылы жүзеге асырылады. Банктың жалпы талаптары бойынша несие алалмайтын бәсекелес кәсіпорындарын несиелеуде осы әкімшілік кепілдік береді.
Германияда бәсекелес кәсіпорындар несие алуда несиелік кепілді банк арқылы алады. Осы жүйе іске асырылғаннан бері кәсіпорындарға берілген несиелер саны 100,0 мыңнан артық, оларға берілген кепіл сомасы 10 млрд. маркаға жетті. Осы салаға коммерциялық несиелер, лизинг келісім шарттары бойынша және венчурлық қаржыландыруға жалпы сомасы 14 млрд. марка берілді.
Бұл елдерде Европа қайта даму бағдарламасы бойынша бәсекелестік кәсіпкерлікке ұзақ мерзімді жеңілдетілген ставкалар бойынша инвестиция беру үшін арнаулы бюджеттік қордан жеке мамандандырылған банктерге ресурстар бөлінген. Бәсекелестік кәсіпкерлікті қайта дамыту үшін бұрынғы ГДР аймағында шағын кәсіпкерлікті субсидиялау олардың жеке капиталының үлесін көбейту мақсатында Федеральдық бағдарлама қаралды. Осы бағдарламаны іске асыру бойынша 1992-1995 жылдары бюджеттен 3,2 млрд. марка бөлінді.
Ұлыбританияда бәсекелестік кәсіпкерлікті несиелеушілер: Сауда және өнеркәсіпті қаржыландыру Корпорациясы, Англия бақылау Банкі және клиринг Банктері есептеледі. 80-жылдарда 3900 шағын фирмаларды инветициялауға сомасы 500 млн фунт стерлингнен артық қаражат жұмсалды. Бұл корпорация барлығы, яғни шағын компаниялардың 20%-на несие берді. Несиені кепілдеу бағдарламасы бойынша несиенің көп бөлігі (70-80%) Үкіметтің кепілдігімен шағын бизнеске берілді. Жыл сайын бюджеттен 50,0 млн фунт стерлинг шамасында банк кепілі өтеледі.
Францияда бәсекелестік кәсіпкерлікті дамытуға банк арқылы көмек көрсетіледі. Бұл банк капиталының басым бөлігі француз мемлекеті, жартылай мемлекеттік кассасы және активтерді басқаруға (ішінде акционерлер, сондай-ақ, бірқанша жеке қаржылық ұйымдар, шағын және орта бизнеспен арнайы мамандандырылған жұмыстар) тиісті бәсекенің мақсаты - мемлекет тарапынан ерекше қолдау болып табылады. Жыл сайын банк көрсетпесі бойынша 650,0 млн франкқа дейін пайызсыз ссудалар (депозит кассасы және активтерді басқару бақылауында) бөлінеді кәсіпкерлікке несие жалпы жұмыстарды (аймақтық, жол, тұрғын үй және т.б.) орындау үшін беріледі, 1996 жыл осы мақсатқа бөлінген несиенің жалпы сомасы 24 млрд франкті құрастырды. Бәсекесі жоғары кәсіпкерлікке бөлінген кепіл несие - 15 млрд франк, құрал-жабдық және лизинг арқылы орналастыру сомасы 30 млрд франкке дейін жетті.
Жапонияда бәсекелестік кәсіпкерлікті реттеу және ынталандыру орталығы: Орталық үкімет, жергілікті билік органдары, ірі бизнес, тәуелсіз шағын бизнес бірлестігі есептеледі. Жапонияда фирмалар даму спецификациясы - 70% шамасында Жапония шағын және орта фирмалары ірі компаниялардың мердігерлері есептеледі. Жапонияда бәсекелестік кәсіпкерлікті қаржыландыру мақсатты қаржыландыру бюджетінен жүзеге асырылады. Сондықтан министрліктер мен ведомствалар кәсіпорындар салаларының шығындар қаражаттары бойынша сметада қарастырады. Бұл қаражаттардың айтарлықтай бөлігі ұлттық қаржылық корпорацияға, шағын бизнесті қаржылық сақтандыру компаниясына және басқа ұйымдарға депозит және салымға бағытталады. Бұл мекемелер қаражатты арнайы қаржылық компаниялары - банктер, инвестициялық, сақтандыру және басқа қаржылық мекемелер яғни, қаржылық қызмет нарығына жібереді. Одан басқа, бұл ұйымдардың ресурстарының қосымша шығыскөзін қалыптастырудан ірі бизнес депозиттері мен ақша салымдары, жергілікті билік органдары, тәуелсіз шағын бизнес бірлестігі, қаржылық және сақтандыру ұйымдары шағын бизнестің елде дамуына мүдделі. 13
Мемлекеттің экономикасын бәсекеге қабілеттілігін арттыру үшін Дүние жүзілік экономикалық форумның нәтижесінде алға шыққан мемлекеттен үлгі алуымыз қажет. Сол мемлекеттердің бірі Германия, Оңтүстік Корея және Қытай.
1990 ж. елдің Батыс және Шығыс бөліктері қосылғаннан кейін Германия Еуропадағы экономикалық потенциалы бойынша ірі елдердің біріне айналды. Сонымен қатар Германия дүниежүзілік бәсекеге қабілетті 139 мемлекеттердің ішінде 6-орында тұр.
Германия экономикасына жоғары индустрализация тән, яғни әлемнің басқа дамыған елдерімен салыстырғанда ЖІӨ өндірісінде өнеркәсіптің үлесі көп. Бұл кездейсоқ жағдай емес, себебі Германияның әлемдік экономикадағы мамандануына өнеркәсіптік өнімдерді бірінші кезекте машина құрылысы өндіру болып табылады. Германия экономикасына тән келесі белгілер: әлемдік аренада бәсекелестік қабілетті инновациялық кәсіпорындардың болуы, білікті және жоғары ынталы жұмысшылар, әлемге танылған кәсіби оқыту жүйесі, жоғары дамыған инфрақұрылымы, ғылыми зерттеулер мен тәжірибе - конструкторлық жұмыстардағы жетістіктер және тұрақты әлеуметтік жағдайы жатады [14].
Германия өнеркәсібі елдің дайын өнімдердің әлемдік нарығында көшбасшы болуына ықпал етті. Неміс өнеркәсібінің неғұрлым бәсекеқабілетті салаларына келесілер жатады:
oo автомобиль жасау.
oo транспорттық машина жасау (вагон жасау, ұшақ жасау).
oo жалпы машина жасау (станоктар, әртүрлі қуралдар жасау).
oo электротехникалық өнеркәсіп.
oo дәлдік механика және оптика.
oo қара металлургия.
Өнеркәсіпте машина жасау, автомобиль, электротехникалық және химиялық өнеркәсіп салаларының, сонымен қатар, биотехнология сияқты жаңа салалардың да ролі арта түсті. Германия өнеркәсібі жекеленген салаларда өз бағытын Еуропалық деңгейге жеткізді. Мысалы, 1995 - 2005 ж.ж аралығында Германияның Еуропалық Одақ бойынша автомобиль индустриясындағы үлесі 48,2% - тен 52,6% - ке дейін өсті, машина жасауда - 42,3% - тен 44,4% - ке дейін, кеңселік техника және мәліметтерді өңдеу жүйесінің өндірісінде - 24,9% - тен 29,7% - ке дейін өсті. 2007 ж. оның ЖІӨ - і 2130 млрд евроны құрады. Және экономикалық қуаттылықтың жиынтық көрсеткіші бойынша әлемде 1 орынға ие. Экономикалық өсу темпі соңғы онжылдықта жылына орташа 1,4% - ті құрады.
Қазіргі кезде Германияда қызмет көрсету сияқты экономиканың жекеленген салаларының да мәні арта түсуде. Әлемде Германдық ақпараттық технологиялар мен биотехнологиялар, экологиялық таза технологиялар жетекті орынға ие.
Оңтүстік Кореяда инновация XX ғасырдың 60-жылдарынан бастап дамыды. Технологиялық саясат ең алдымен ішкі технологиялық базаны құруға, шетел техникасын пайдалануға бағытталды. Сол мерзімде, яғни 1966 ж. мемлекет тарапынан қаржыландыратын тұңғыш зерттеу инстииуты "Корей Ғылым және технология институты" құрылды (KIST). Оның негізгі мақсаты озық шетел технологиясын үйрену және оны өндірісте қолдану болды. 70-жылдардың ортасынан басталған келесі кезеңде капиталды көп қажет ететін жән технологиялық тиімді, машина жасау, кеме жасау, химия, электроника және электроэнергетика секілді салалар мемлекеттік қолдауға ие болды. 19
Мамандарды даярлау ісі қолға алынып, көзделген бағытқа сәйкес келетін ЖОО KAIST- (Korean advances Institute of Science and Technology) ашылды. Ол үкіметтің адам ресурстарын дамыту және кадрларды дайындау саясатын жүзеге асыруға көмектесті.
Экономикасы бәсекеге қабілетті 30 елдің қатарына кіретін тағы бір мемлкет - Қытай. Бұл мемлекет бүкіләлемдік экономикалық форум жасаған дүниежүзілік бәсекеге қабілеттілік рейтингісі бойынша 26-орында.
ҚХР - ның экономикалық саясаты отандық өнеркәсіпті дамытуға, экспортқа шығарылатын өнімді барынша кеңейтуге, шектелген импортқа және мүмкіндігінше елден валютаның шығу жолдарын жабуға негізделген. Еркін айналысқа түсетін валютаның және өнімнің ҚХР - на енуге есік ашық, бірақ бұл есік тек бір жаққа ашық. Ал сырт жаққа тек тауарлар ғана шығарылады.
Есептесудің және төлемдердің барлық түрлері тек қана Қытай банктерінде ғана жүзеге асырылады. ҚХР - ның заңды және жеке тұлғаларына тек қана қытай банктерінде ғана қызмет көрсетіледі. Қытайдың банктік жүйесінің 70% мемлекеттік банктер арқылы бақыланып, ал қаржылық саланың 90% мемлекеттің қолында қалып отыр. 2006 жылға қарай халықаралық қаржылар нарығында Қытайдың барлық банкілерінің төлемақылық мүмкіндіктері бақталастыққа толық дайын болуы тиіс.
1998-2002 жылдар аралығында Қытайдың Ішкі жалпы өнімі(ІЖӨ) 7,9 пайызды құрап, әлемдік жоғарғы көрсеткіштен асып түсті. Ол 2,4 пайызға тең. Ресми деректерге сүйенсек, 2003 жылы Азия айдаһары саналатын Қытайдың ІЖӨ-і 9,1 пайызға жетті. Ал өнеркәсіп өндірісі жылына 12,5 пайызға, қызмет көрсету нарығы 6,7 пайызға бірақ өсті.Сондай-ақ, Қытайдың 2004 жылдың бірінші жартыжылдығындағы экономикалық өсімнің өзі көз сүйсінтеді, яғни 9,8 пайыздық дәрежеде.
Осы орайда,мына құбылысқа назар аудара кеткен жөн. Бүгінде Шығыс Азияның азулы мемлекеттері саналатын Сингапур,Оңтүстік Корея мен Тайванның ІЖӨ-нің қосындысы Қытай ІЖӨ-нен сәл ғана асады. Ал 90-жылдары бұл мемлекеттердің ІЖӨ-нің қосындысы Қытай ІЖӨ-нен 1,5 есеге артық болып табылады [18].
Morgan Stanly сараптау орталығының болжамдарына жүгінсек, жоғарыда аталған елдердің ІЖӨ-нің жиынтығы 2010 жылы Қытай ІЖӨ-нің жартысына тең келер болса, 2020 жылы бар болғаны оннан бірін ғана құрайды-мыс. 2020 жылы Азия алпауыты даму деңгейі жағынан АҚШ-тан кейінгі екінші орынға шығады дейді сарапшы-мамандар.
Қытай экономикасының сыртқы әлемді жаулап алуы негізінен экспортқа шығатын тауар көлемінің өсуінен болып отыр. Қытай Мемлекеттік Кеден басқармасының есебіне жүгінер болсақ, былтырғы жылдың өзінде бұл елдің экспорт көлемі 34,6 пайызға жетіп, 438,5 миллиард долларды құрады.
Экспорттың бұлайша жоғарғы мөлшерде болуына бұл елге АҚШ-тан әкелінетін қуатты өндірістік құрал-жабдықтар себеп болып отыр. Ал керісінше Азияның бірқатар дамыған елдері: Жапония, Тайвань, Оңтүстік Корея және Сингапур елдерінің сауда баланстары жыл өткен сайын құлдырауда.
Қытайдың ірі экономикалық серіктестері саналатын АҚШ пен Еуро Одақтың сауда-саттық капиталының көлемі жекелей алғанда 100 миллиард доллардан аса мөлшерге көтерілуде.
Қытай экспортының тауарларына техникалық құрал-саймандар, электронды жабдықтар мен тұтыну бұйымдары жатады. Ал Қытайға келетін импортқа болат өнімдері мен автомобильдер жатады. Халықаралық саудадағы Қытайдың белсенділігі өзге аймақтар мен елдердің экономикалық дамуына ықпал етуде.
Соңғы үш жылда Қытай өндірісінің көлемі 50 пайызға өссе, ал бұл жылдар аралығында АҚШ кәсіпорындары жағымсыз тенденцияға бой алдырды.
Қытай экономикасының қуатты өркендеуі шикізатқа деген үлкен сұраныс тудыруда, соның есебінен мұнайға деген әлемдік сұраныс 3 есеге артса, болатқа сұраныс 90 пайызға, мысқа сұраныс 100 пайызға өсті [21].
Сол уақытта Қытайдың әлемдік нарықтағы тауарларының аралық және ақырғы құнына жағымсыз қысым жасалды, мәселен, үлкен көлеммен Қытай кәсіпорындарынан шыққан тоқыма және өзге де өнеркәсіптік тауарлар жұмыс күшінің төмен бағалануы мен мемлекет валютасының жеткілікті бағаланбауы салдарынан бәсекеге толы әлемдік конъюнктураның қатқыл талабына ұшырады. Міне, осы аталған факторлар Қытай экономикасында шикізаттық тауарлар мен азық-түлік өнімдері бағасының өсіп кетуіне әсер етуде. Ал, АҚШ пен Жапонияда, сондай-ақ Еуропаның бірқатар елдерінде аталмыш тауарлар бағасы әлдеқайда төмен. Егерде АҚШ-тағы шикізаттың құны ақырғы өнім бойынша 10 пайыз, ал еңбек жалақысына жұмсалатын шығын 65 пайызды құраса, Қытайда бұл жағдай мүлдем керісінше. Мұндай дисбаланс Қытай бизнесінің кірісіне жағымсыз әсер етіп, бірте-бірте бағаның өсуіне алып келуде.
Әлемдік нарыққа зерттеу жүргізетін сарапшылар алдағы біраз жылдар бойы Қытайдың дүние жүзі бойынша шетел инветициясын молынан иелене алатын бірден бір ел болып қалатындығына күмәнданбайды. Бұл елдің экономикасының қарқынды дамуына әсер берген нақ осы шетел инвестициялары болып табылады.
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІН КӨТЕРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН ШЕШУ ЖОЛДАРЫ
2.1 Ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігі мен тұрақтылығын қамтамасыз ету жөніндегі тұжырымдамасы
Қазақстан Республикасы экономикасының бәсекеге қабілеттілігі мен экспорттық мүмкіндіктерін сапалы жаңа деңгейге жеткізудің біртұтас тұжырымдамасын қалыптастыру қажеттілігі айқындалды.
Бұл қазіргі заманның ерекшелігімен байланысты және әлемде экономиканың бәсекеге қабілеттілігі деңгейінің "көрнекі бетпердесі" ретінде көрсетілетін жаңа халықаралық экономикалық нақтылықты жасаумен сипатталады.
Оның үстіне елдің бәсекеге қабілеттілігі - кез келген елдің дамуы үшін қағидатты мәселе, өйткені бұл халықтың өмір сүру сапасы мен әл-ауқаты деңгейінің бірден-бір объективті өлшемі болып табылады.
Осындай міндетті шешу бәсекеге қабілеттілік рейтингінде белгілі бір дәрежені қағаз жүзінде иеленумен емес, қазақстандық қоғам өмірінің кең ауқымды бағыты бойынша әлемдік стандарттар деңгейіне қол жеткізу болып табылады.
Сондықтан да Қазақстанның алдына әлемнің бәсекеге қабілетті 30 елінің қатарына ену және орнығу өршіл міндеті қойылып отыр.
Жалпы алғанда, ағымдағы жылы елдің бәсекеге қабілеттілік рейтингісінің құлдырауы объективті және субъективті сипаттағы бірқатар себептерге негізделген, олардың ішінде негізгілері ретінде мыналарды бөліп көрсетуге болады.
1. Бәсекеге қабілеттіліктің барынша жоғары параметрлеріне ие елдер ретінде бағаланған жаңа қатысушылардың - Сауд Арабиясының, Пуэрто-Риконың, Оманның пайда болуы.
Жалпы алғанда, бұл елдер институттар, инфрақұрылымдар, технологиялық даму деңгейі, бизнесті дамыту үшін инновация мен жағдайлар бөлігінде барынша үздік сипаты бар ретінде бағаланды.
Әлемдік тәжірибе ұлттық экономика дамуын бағалаудың көптеген әр түрлі әдістерін көрсетті және Қазақстанның өзін-өзі бағалау үшін осы әрі басқа әдістемені таңдауы нақты әдіске шоғырланбауы тиіс.
Осыған байланысты Тұжырымдаманы іске асыру қолда бар әдістемелерді біріктіруді және елдің өзіндік бәсекеге қабілеттілігін бағалау әдістемесін кейіннен қалыптастыруды кезең-кезеңімен қамтамасыз етуі тиіс.
Тұжырымдаманың негізгі мақсаты мемлекет, бизнес қоғамдастығы мен қоғамдық сектор арасында елдің нақ бәсекеге қабілеті өсімі аясындағы келісілген стратегиялық және тактикалық іс-қимылдарды ұйымдастыру, оған жәрдемдесу және оны қамтамасыз ету болып табылады.
Тұтастай алғанда, Тұжырымдама үдемелі экспорттық саясат, тұрақты дамуға, білімге негізделген экономикаға кезең-кезеңмен көшу, сондай-ақ елдің озық дамуына кедергі болатын бар және келешектегі қауіптерді болдырмау, бейтараптандыру не жою есебінен Қазақстанның өз нарықтық кеңістігін ұлғайту көмегімен ел экономикасының бәсекеге қабілеттілігі мен экспорттық мүмкіндіктерін сапалы жаңа деңгейіне қол жеткізуге бағытталған.
Тұжырымдаманың басымдықтары жаһандық бәсекеге қабілеттілікті бағалау тұрғысынан (Дүниежүзілік экономикалық форумның әдістемесінде қолданылатын тәсілдерді ғана емес, сондай-ақ бірқатар басқа рейтингтік агенттіктердің әдістемелерін пайдалану), әлемдегі қолданылатын елдердің бәсекеге қабілеттіліктерін дамыту мәселелері бөлігінде жүйелі тәсілдерді ескере отырып, сондай-ақ қоғамдық пікірде жиі қолданылатын Қазақстанның бәсекеге қабілеттілігін арттыруда проблемалық мәселелер жөніндегі АВС-талдау әдістерін қолдана отырып (БАҚ материалдарын, зерттеу есептер мен басқа материалдарды зерделеу нәтижесінде алынған 60-тан астам проблемалар талданған болатын) Қазақстанның жағдайына талдау нәтижесі негізінде анықталған болатын.
Ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігі мен тұрақтылығын қамтамасыз ету жөніндегі тұжырымдамасы:
1. Қоса беріліп отырған Қазақстан Республикасы экономикасының бәсекеге қабілеттілігі мен экспорттық мүмкіндіктерін сапалы жаңа деңгейге жеткізудің 2008-2015 жылдарға арналған тұжырымдамасы (бұдан әрі - Тұжырымдама) мақұлдансын.
2. Қазақстан Республикасы Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі, орталық, жергілікті атқарушы және мүдделі мемлекеттік органдар Қазақстан Республикасының Үкіметі жанындағы Бәсекеге қабілеттілік және экспорт жөніндегі ұлттық кеңеспен бірлесіп, Тұжырымдамада көзделген ережелерді іске асыру жөнінде мынадай қажетті шаралар қабылдасын:
1) осы қаулы қабылданған сәттен бастап төрт ай мерзімде белгіленген тәртіппен көрсетілген Тұжырымдаманы іске асыру жөнінде келісілген іс-шаралар жоспарын әзірлесін және Үкіметке енгізсін;
2) тиісті шешімдер мен бағдарламалық және жоспарлы құжаттарды әзірлеу кезінде осы Тұжырымдама басшылыққа алынсын.
Қазіргі кезде әлемдік тәжірибеде ұлттық экономикалардың бәсекеге қабілеттіліктері мен әлемдік қоғамдастыққа кірігу мәселелеріне басты назар аударылып отыр.
Американдық Heritage Foundation зерттеу қоры The Wall Street Journal-мен бірлесе отырып ұдайы жариялайтын экономикалық еркіндік рейтингінің деректеріне сәйкес республика өзінің көрсеткіштерін тұрақты түрде жақсартуда. Мәселен, Index of Economic Freedom шеңберінде 2005 жылы Қазақстан 131-орынды, Index of Economic Freedom 2006 жылы - 113-орынды, Index of Economic Freedom 2007 жылы - 75-орынды иеленді. Кеңестік дәуірден кейінгі кеңістіктегі елдер арасында Index of Economic Freedom рейтингіне сәйкес 2007 жылы мынадай көрініс орын алған болатын: Эстония - 12-орын, Литва - 22-орын, Армения - 32-орын, Грузия - 35-орын, Латвия - 41-орын, Қырғызстан - 79-орын, Молдавия - 81-орын, Тәжікстан - 98-орын, Әзербайжан - 107-орын, Ресей - 120-орын, Украина - 125-орын, Өзбекстан - 132-орын, Белоруссия - 145-орын, Түркіменстан - 152-орын.
Сонымен бірге Қазақстан "АТ Kearney" рейтингіне сәйкес барынша инвестициялық тартымды 25 елдің тізіміне кірген.
2007 жылы салық төлемдерінің қарапайымдылық дәрежесін көрсететін Дүниежүзілік банктің рейтингінде Қазақстан әлемнің 178-елдері ішінде 44-орынды иеленді. 2006 жылы еліміз 66-орынды иеленді. Дүниежүзілік банктің баяндамасында 2006 - 2007 жылдары салықтардың төленуін жеңілдеткен реформатор-елдерінің қатарына кіруі атап көрсетілген, бірақ реформалар әлі де қажет. Салық төлеушілердің салықтық әкімшілендіру мен дауларды шешу салаларында елеулі проблемалармен бетпе-бет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz