Қазақ тілі білімдерінің негізін салушы ғалымдар
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І Тарау Қазақ тілі білімдерінің негізін салушы ғалымдар ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1. Ахмет Байтұрсыновтың ой. пікірлерінің қалыптасуына ықпал еткен қоғамдық және саяси. әлеуметтік жағдайлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2. Ыбырай Алтынсаринның. қосқан үлесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
ІІ Тарау Қазақ тілі білімдерінің негізін салушы ғалымдардың үлестері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
2.1. Ыбырай Алтынсарин . ақын, жазушы, балалар әдебиетінің
Атасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
2.2. А. Байтұрсынов және оның мұраларының зерттелу жайы және оның идеяларының ЬІ. Алтынсарин идеяларымен үндестігі ... ... ... ... ... ... ... 33
2.3. А. Байтұрсынұлы . қазақ тіл біліміндегі когнитивті лингвистиканың негізін салушы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...56
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І Тарау Қазақ тілі білімдерінің негізін салушы ғалымдар ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1. Ахмет Байтұрсыновтың ой. пікірлерінің қалыптасуына ықпал еткен қоғамдық және саяси. әлеуметтік жағдайлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2. Ыбырай Алтынсаринның. қосқан үлесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
ІІ Тарау Қазақ тілі білімдерінің негізін салушы ғалымдардың үлестері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
2.1. Ыбырай Алтынсарин . ақын, жазушы, балалар әдебиетінің
Атасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
2.2. А. Байтұрсынов және оның мұраларының зерттелу жайы және оның идеяларының ЬІ. Алтынсарин идеяларымен үндестігі ... ... ... ... ... ... ... 33
2.3. А. Байтұрсынұлы . қазақ тіл біліміндегі когнитивті лингвистиканың негізін салушы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...56
Кіріспе
Курстық жұмысының көкейкестілігі
Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауында «Біз Қазақстанның барлық азаматтарының отаншылдық сезім мен өз еліне деген сүйіспеншілігін, адамгершілік сезімдерін дамытуға тиіспіз», - деп атап көрсеткен. Елбасының осындай міндеттерін орындау үшін мектеп табалдырығынан аттаған оқушылардың бойына имандылық, еліне, жеріне деген сүйіспеншілік сезімдерімен бірге сабырлылыққа, қайырымдылыққа, талаптылыққа, терең ойлылыққа т.б. қасиеттерге сабақта, сабақтан тыс кезде көркем шығармаларды оқыту арқылы оқушы бойына дарытуымыз керек.
Көркем әдебиеттегі кейіпкерлердің іс - әрекеті, бейнелері, оқиғалары баланы санқилы сезімге түсіріп ойландырады, қуантады, кейбіреуінен аулақ болуға жетелейді. Сондықтан курстық жұмысымды жазуда педагог, жазушы, балалар әдебиетінің атасы – Ыбырай Алтынсариннің өмірі мен алдына қойған мақсаттары жайлы, сол мақсатты орындау жолындағы қыруар еңбектерін оқушы қауымға түсіндіруді мақсат еттім. Ыбырай шығармаларын бастауыш сыныптан бастап оқыту арқылы оқушыларды еңбек сүюшілікке, оқу, өнерге ұмтылушылыққа, Отанын, елін сүюшілік, талаптылық, жігерлілік, іздемпаздық, кішіпейілділік, махаббат, қайырымдылық, адамгершілік, жинақтылық т.б. жақсы мінез – құлықтарға тәрбиелеуді алдыма мақсат етіп қойдым.
Курстық жұмысының мақсаты
мақсатты жүзеге асыру үшін:
- бастауыш сыныптан бастап ақын – жазушылардың өмір жолымен
танысу;
- көркем шығармаларды оқып, мазмұнын ұғыну;
- көркем шығармалардың жазылу ерекшеліктерін, кейіпкерлер бейнесін талдай білу;
- көркем шығармаға, ондағы бейнелерге баға беріп, пікір айтуға үйренуді бастауыш сыныптың ана тілі сабағындағы әрбір тақырыпты өткен кезде алдына мақсат етіп қою керек.
Курстық жұмысының міндеті
Міндетті жүзеге асыру үшін:
- шығарма авторы жайлы сынып ерекшеліктеріне қарай түсінік беруді негізге алу;
- әдеби жанр ерекшеліктерін таныту;
- шығарма кейіпкерлерін тануға, талдауға үйрету;
Курстық жұмысының зерттеу әдістері
Курстық жұмысын жазуда:
- лекциялық, сұрақ – жауап әдісі;
Курстық жұмысының көкейкестілігі
Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауында «Біз Қазақстанның барлық азаматтарының отаншылдық сезім мен өз еліне деген сүйіспеншілігін, адамгершілік сезімдерін дамытуға тиіспіз», - деп атап көрсеткен. Елбасының осындай міндеттерін орындау үшін мектеп табалдырығынан аттаған оқушылардың бойына имандылық, еліне, жеріне деген сүйіспеншілік сезімдерімен бірге сабырлылыққа, қайырымдылыққа, талаптылыққа, терең ойлылыққа т.б. қасиеттерге сабақта, сабақтан тыс кезде көркем шығармаларды оқыту арқылы оқушы бойына дарытуымыз керек.
Көркем әдебиеттегі кейіпкерлердің іс - әрекеті, бейнелері, оқиғалары баланы санқилы сезімге түсіріп ойландырады, қуантады, кейбіреуінен аулақ болуға жетелейді. Сондықтан курстық жұмысымды жазуда педагог, жазушы, балалар әдебиетінің атасы – Ыбырай Алтынсариннің өмірі мен алдына қойған мақсаттары жайлы, сол мақсатты орындау жолындағы қыруар еңбектерін оқушы қауымға түсіндіруді мақсат еттім. Ыбырай шығармаларын бастауыш сыныптан бастап оқыту арқылы оқушыларды еңбек сүюшілікке, оқу, өнерге ұмтылушылыққа, Отанын, елін сүюшілік, талаптылық, жігерлілік, іздемпаздық, кішіпейілділік, махаббат, қайырымдылық, адамгершілік, жинақтылық т.б. жақсы мінез – құлықтарға тәрбиелеуді алдыма мақсат етіп қойдым.
Курстық жұмысының мақсаты
мақсатты жүзеге асыру үшін:
- бастауыш сыныптан бастап ақын – жазушылардың өмір жолымен
танысу;
- көркем шығармаларды оқып, мазмұнын ұғыну;
- көркем шығармалардың жазылу ерекшеліктерін, кейіпкерлер бейнесін талдай білу;
- көркем шығармаға, ондағы бейнелерге баға беріп, пікір айтуға үйренуді бастауыш сыныптың ана тілі сабағындағы әрбір тақырыпты өткен кезде алдына мақсат етіп қою керек.
Курстық жұмысының міндеті
Міндетті жүзеге асыру үшін:
- шығарма авторы жайлы сынып ерекшеліктеріне қарай түсінік беруді негізге алу;
- әдеби жанр ерекшеліктерін таныту;
- шығарма кейіпкерлерін тануға, талдауға үйрету;
Курстық жұмысының зерттеу әдістері
Курстық жұмысын жазуда:
- лекциялық, сұрақ – жауап әдісі;
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. А., Ана тілі. 1992ж.
2. Байтұрсынов А. Ақ жол. (Өлеңдер мен тәржімалар). А.,
Жалын. 1991ж.
3. Жарықбаев Қ., Қалиев С. Қазақ тәлім-тәрбиесі. А., Санат.
1995ж.
4. "Ақ жол бағдарламасынан", "Ахаң туралы айшықты ойлар".
1998ж. №б. //Қазақстан мектебі.
5. Әуезов М. Ахаңның елу жылдық тойы. Бес арыс. А., Жалын.
1992ж.
6. Жұмабайұлы М. Бастауыш мектеп. Ана тілі. Жұлдыз. 1993ж.
№1.
7. Қалиев С., Молдабеков Ж., Иманбеков Б. Қ 26 Этнопедагогика: Оқулық. – Астана: Фолиант, 2007. 302-б.
8. Жұмабаев М. Педагогика. Алматы. 19923. Әбиев. Педагогика. Алматы. 2004. 286-б.
9. Қоянбаев. Педагогика. Алматы.2001. 205-б.
10. С.Сеңкібаев. М.Жұмабаевтың тәрбиелік ілімі – ғасырлар тоғысында // Ізденіс, 2002. №4 Б: 8-12
11. С.Сеңкібаев. Мағжанның тәрбиелік идеялары – тәуелсіз ел
мектебінің негізі // Ұлт тағылымы. 2001. №6 Б: 3-6
12. Б.Базарбаева, О.Бөдесова. М.Жұмабаев атындағы
бағдарлы мектебінің болашағы // Ұлағат. 2003. №1 Б:16-18
13. М.Бағыбаева. М.Жұмабаевтың психологиялық мұрасы // Ұлағат. 2003. №2 Б: 25-27
14. «Алтынсарин Ы. тағлымы». Алматы, Жазушы, 1991ж.
15. Асқаров А. «Ұлы Тұранның ұлдары», Алматы, 1998 ж. 51-58 б.
16. Алтынсарин Ы. «Таза бұлақ» жин. Алматы, Жазушы, 1988ж.
17. Алтынсарин Ы. «Екі томдық шығармалар жинағы». Алматы,
2003ж. 18 – 21 б.
18. Алтынсарин Ы. «Қазақ хрестоматиясы». Алматы, 2003 ж.
19. Ахметова Ә. «Қазақ балалар әдебиетінің кітапханасы». Алматы, 1992ж.
20. Асылов Ұ., Әміров Р. «4 класс қазақ тілі оқулығына әдістемелік нұсқау». Алматы, Рауан 1997 ж.
21. «Алтынсарин әңгімелері». Алматы, Мектеп 1980 ж.
22. Алтынсарин Ы. «Өнер – білім бар жұрттар». Алматы, Жалын 1991ж.
23. «Алтынсарин оқулары». Білім, 2005ж. 5-7б.
24. Әбдікәрімова Т. «Ана тілі оқулығы». 3 сынып. Алматы 2003ж.
25. Әлімханұлы Д. «Бір уыс мақта». Астана, Таным 2003ж. №5
1. Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. А., Ана тілі. 1992ж.
2. Байтұрсынов А. Ақ жол. (Өлеңдер мен тәржімалар). А.,
Жалын. 1991ж.
3. Жарықбаев Қ., Қалиев С. Қазақ тәлім-тәрбиесі. А., Санат.
1995ж.
4. "Ақ жол бағдарламасынан", "Ахаң туралы айшықты ойлар".
1998ж. №б. //Қазақстан мектебі.
5. Әуезов М. Ахаңның елу жылдық тойы. Бес арыс. А., Жалын.
1992ж.
6. Жұмабайұлы М. Бастауыш мектеп. Ана тілі. Жұлдыз. 1993ж.
№1.
7. Қалиев С., Молдабеков Ж., Иманбеков Б. Қ 26 Этнопедагогика: Оқулық. – Астана: Фолиант, 2007. 302-б.
8. Жұмабаев М. Педагогика. Алматы. 19923. Әбиев. Педагогика. Алматы. 2004. 286-б.
9. Қоянбаев. Педагогика. Алматы.2001. 205-б.
10. С.Сеңкібаев. М.Жұмабаевтың тәрбиелік ілімі – ғасырлар тоғысында // Ізденіс, 2002. №4 Б: 8-12
11. С.Сеңкібаев. Мағжанның тәрбиелік идеялары – тәуелсіз ел
мектебінің негізі // Ұлт тағылымы. 2001. №6 Б: 3-6
12. Б.Базарбаева, О.Бөдесова. М.Жұмабаев атындағы
бағдарлы мектебінің болашағы // Ұлағат. 2003. №1 Б:16-18
13. М.Бағыбаева. М.Жұмабаевтың психологиялық мұрасы // Ұлағат. 2003. №2 Б: 25-27
14. «Алтынсарин Ы. тағлымы». Алматы, Жазушы, 1991ж.
15. Асқаров А. «Ұлы Тұранның ұлдары», Алматы, 1998 ж. 51-58 б.
16. Алтынсарин Ы. «Таза бұлақ» жин. Алматы, Жазушы, 1988ж.
17. Алтынсарин Ы. «Екі томдық шығармалар жинағы». Алматы,
2003ж. 18 – 21 б.
18. Алтынсарин Ы. «Қазақ хрестоматиясы». Алматы, 2003 ж.
19. Ахметова Ә. «Қазақ балалар әдебиетінің кітапханасы». Алматы, 1992ж.
20. Асылов Ұ., Әміров Р. «4 класс қазақ тілі оқулығына әдістемелік нұсқау». Алматы, Рауан 1997 ж.
21. «Алтынсарин әңгімелері». Алматы, Мектеп 1980 ж.
22. Алтынсарин Ы. «Өнер – білім бар жұрттар». Алматы, Жалын 1991ж.
23. «Алтынсарин оқулары». Білім, 2005ж. 5-7б.
24. Әбдікәрімова Т. «Ана тілі оқулығы». 3 сынып. Алматы 2003ж.
25. Әлімханұлы Д. «Бір уыс мақта». Астана, Таным 2003ж. №5
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І Тарау Қазақ тілі білімдерінің негізін салушы
ғалымдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1. Ахмет Байтұрсыновтың ой- пікірлерінің қалыптасуына ықпал еткен
қоғамдық және саяси- әлеуметтік
жағдайлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...5
2. Ыбырай Алтынсаринның– қосқан
үлесі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 19
ІІ Тарау Қазақ тілі білімдерінің негізін салушы ғалымдардың
үлестері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
1. Ыбырай Алтынсарин – ақын, жазушы, балалар әдебиетінің
Атасы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
2. А. Байтұрсынов және оның мұраларының зерттелу жайы және оның
идеяларының ЬІ. Алтынсарин идеяларымен
үндестігі ... ... ... ... ... ... .. ..33
3. А. Байтұрсынұлы – қазақ тіл біліміндегі когнитивті лингвистиканың
негізін
салушы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... 46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .56
Кіріспе
Курстық жұмысының көкейкестілігі
Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауында Біз Қазақстанның барлық
азаматтарының отаншылдық сезім мен өз еліне деген сүйіспеншілігін,
адамгершілік сезімдерін дамытуға тиіспіз, - деп атап көрсеткен.
Елбасының осындай міндеттерін орындау үшін мектеп табалдырығынан аттаған
оқушылардың бойына имандылық, еліне, жеріне деген сүйіспеншілік
сезімдерімен бірге сабырлылыққа, қайырымдылыққа, талаптылыққа, терең
ойлылыққа т.б. қасиеттерге сабақта, сабақтан тыс кезде көркем
шығармаларды оқыту арқылы оқушы бойына дарытуымыз керек.
Көркем әдебиеттегі кейіпкерлердің іс - әрекеті, бейнелері, оқиғалары
баланы санқилы сезімге түсіріп ойландырады, қуантады, кейбіреуінен аулақ
болуға жетелейді. Сондықтан курстық жұмысымды жазуда педагог, жазушы,
балалар әдебиетінің атасы – Ыбырай Алтынсариннің өмірі мен алдына қойған
мақсаттары жайлы, сол мақсатты орындау жолындағы қыруар еңбектерін оқушы
қауымға түсіндіруді мақсат еттім. Ыбырай шығармаларын бастауыш сыныптан
бастап оқыту арқылы оқушыларды еңбек сүюшілікке, оқу, өнерге
ұмтылушылыққа, Отанын, елін сүюшілік, талаптылық, жігерлілік,
іздемпаздық, кішіпейілділік, махаббат, қайырымдылық, адамгершілік,
жинақтылық т.б. жақсы мінез – құлықтарға тәрбиелеуді алдыма мақсат етіп
қойдым.
Курстық жұмысының мақсаты
мақсатты жүзеге асыру үшін:
- бастауыш сыныптан бастап ақын – жазушылардың өмір жолымен
танысу;
- көркем шығармаларды оқып, мазмұнын ұғыну;
- көркем шығармалардың жазылу ерекшеліктерін, кейіпкерлер бейнесін
талдай білу;
- көркем шығармаға, ондағы бейнелерге баға беріп, пікір айтуға
үйренуді бастауыш сыныптың ана тілі сабағындағы әрбір тақырыпты өткен
кезде алдына мақсат етіп қою керек.
Курстық жұмысының міндеті
Міндетті жүзеге асыру үшін:
- шығарма авторы жайлы сынып ерекшеліктеріне қарай түсінік беруді
негізге алу;
- әдеби жанр ерекшеліктерін таныту;
- шығарма кейіпкерлерін тануға, талдауға үйрету;
Курстық жұмысының зерттеу әдістері
Курстық жұмысын жазуда:
- лекциялық, сұрақ – жауап әдісі;
- талдау – жинақтау әдісі;
- бақылау, зерттеу әдістерінен үзінділер пайдаландым.
Зерттеу пәні
- Озат мұғалімдердің іс – тәжірибелері;
- теориялық және әдістемелік еңбектер;
- өзімнің іс – тәжірибе кезінде алған тәжірибелерім.
Зерттеу нысанасы
- Бастауыш мектеп оқушыларын ана тілі және қазақ тілі пәніне оқыту
процесін жетілдіру;
- тіл байлығын арттыру;
- шығармашылыққа баулу;
Курстық жұмысының ғылыми болжамы
- Ыбырай Алтынсарин өмірі мен шығармаларын оқыту арқылы оқушылардың
ана тілі және қазақ тілі пәндерінен терең де тиянақты білім алуына
қол жеткізіледі;
- әртүрлі жақсы қасиеттерден үлгі алады;
- жақсы азаматтық, адам деген ардақты есімді ақтай алатын кісі болуға
тырысады;
- Ыбырай Алтынсариннің оқытушылық, жазушылық, аудармашылық жұмыстарын
оқып үйренеді;
Курстық жұмысының теориялық қолданылымы
- Бастауыш сыныптар мен мектептерде ана тілі пәнін оқытуда;
- пәндерді байланыстыра оқыту әдістемесін жетілдіруде;
- бастауыш оқу педагогикасы мен әдістемесі факультетінде ана тілін
оқыту әдістемесі пәні мен арнайы курстарда әдістемелік құрал
ретінде пайдалануға болады.
І Тарау Қазақ тілі білімдерінің негізін салушы ғалымдар
1. Ахмет Байтұрсыновтың ой- пікірлерінің қалыптасуына ықпал еткен
қоғамдық және саяси- әлеуметтік жағдайлар
XIX ғасырдың екінші жартысында қазақ даласының Ресей қол астына тұтастай
бағынуы, жер-жерлерде әскери бекіністердің, сауда-саттық өркендеген
қалалардың салынуы, орыс шаруаларын Ресей отаршылдарының қазақтың шұрайлы
жерлеріне қоныстандыруы т.б. саяси- экономикалық қарым-қаты-настар,
қалыптасып қалған көшпелі халықты бірден отырықшылыққа айналдыруы қазақ
халқына едәуір әлеуметтік-психологиялық кері әсер етті.
"Ресей Халық ағарту министрлігі 1870 жылы бұратана халықтарға білім
беру шаралары туралы арнаулы заң қабылдады. Осы заң бойынша шет
аймақтағыларды орыстандыруды көздеген миссионерлік педагогика жүйесі
енгізідді. Өйткені, патша өкіметінің отарлау саясатының басты мақсатының
бірі халықты жаппай орыстандыру, шоқындыру еді. Бұған жетудің негізгі жолы-
мектеп, халық ағарту ісі екені даусыз". Осыңдай мақсатты жүзеге асыра
бастаған Ресей миссионерлері мұсылман елінің бірлігін ыдырату, халықты
дінінен, тілінен айыру, бұратана халықтарды шоқыңдырып, ата-баба салтынан,
дәстүрінен қол үздіріп тоз-тозын шығару үшін ғасырлар бойы қолданып келе
жатқан алфавитін жойып, мұсылмандық мектеп -медреселерді жоғалтып, орыс-
қазақ мектептерінің санын көбейтіп, оларды бірте-бірте таза орыс тілді
мектептерге айналдыруды көздеген алуан түрлі сұрқия істерін жүргізді. Патша
үкіметінің мұңдай саясатпен ашқан мектептері қазақ халқы-ның ұлттық
ерекшелігіне, мәдениетіне үйлеспеді. Себебі, отаршылдардың басты мақсаты-
қазақ халқын сауаттандырып, көзін ашу, білімді болуын қамтамасыз ету емес,
орыстандыру, жазба мәдени етінен ажырату болатын. Ұлттық мектептердің
азаюы, әлсіреуі осындай отаршылдық саясаттың күшеюінің нәтижесіне
байланысты еді. Мұндай саясаттың белең алуына қарсылық білдірген алғашқы
қазақ ағартушысының бірі - Ы. Алтынсарин болды.
Осы ғасырдың аяқ кезінде қазақ мектептері құрылымына байланысты екі
түрлі көзқарастар туындады. Алғашқылары - орыстандыру, шоқыңдыру, ұлттық
тіл мен діннен, мәдениеттен қол үздіруді көздеуші миссионерлер (Н.И.
Ильминский, А.Е. Алекторов т.б.), ал сонғылары - орыс халқының озық
идеяларын негізге ала отырьш, халқының дүниежүзілік білімді игеруін қалаған
ұлт ағартушылары Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев т.б.).
"ХІХ ғасырдың ортасынан бастап Қырым, Еділ жағалауы, ондай-ақ
Қазақстан, Орта Азия өлкелерінде пайда болған жаңа жадид ағымының жетекшісі
И. Гаспиринский еді. Жадид ағымына белсене қарсы шыққандар- дың бірі
белгілі миссионер Н.И.Ильминский болды. Жадид ағымы мектеп, медресеге
байланысты төмендегідей мәселелерді көтерді: біркелкі оқу жоспары мен
бағдарлама жасау арқылы мұсылман мектептерін бір ізге түсіру, оқу
жоспарына арифметика, жағрапия, жаратылыстану, тарих тағы басқа дүнияуи
пәндерді енгізу аркылы қазіргі заман талабына сай шәкірттер- ге орта білім
беруді қамтамасыз ету; сауатсыз, фанатик-моллаларды тиісті білімі бар
мұғалімдермен алмастыру; дыбыстық оқыту әдісін енгізу; мектеп пен медресе
бітіргендерге емтихан тапсыртып, оқушыларға тиісті құжаттар тапсыру, әскери
міндет атқаруды жеңілдету; мұсылман мектептерін бақылау- ды үкімет
инспекторына, не дін қызметкеріне жүктемей, жұрт сайлаған құрметті азаматқа
тапсырып, оны өлкенің ресми қамқоршысына бағынышты
ету болды".
Жадид ағымын қолдаушылар оқу-ағарту ісін бір ізге салып жүйелеуді,
барлық халықтың бірдей білім алуын, білім деңгейінің сапасын көтеруді, ол
үшін жаңа заман талаптарына сәйкес бағдарламалар, төл оқулықтар, маман- дар
даярлау ісін жандандыруға ұмтылды. Жадид ағымыньщ көшбастары "білім
негізі - бастауыш мектепте" деген қағидаға зор мән беріп, бастауыш
мектептің өзекті мәселелеріне көп көңіл бөлді.Олар жастарды қазақтың әдеби
мұраларымен ғана таныстырып қоймай, әлем әдебиеті үлгілерімен кіріктіре
білім беруді көздеді.Сол үшін осы кезеңде ұлт мектептерінде ана тілін оқыту-
ға байланысты елеулі өзгерістер іске асырылды. Көркем әдебиет пен жалпы
мәдениеттің қол жеткен жетістіктері негізінде бастауыш мектептерге арнал-
ған ана тілі оқулықтарын жазу мәселесі қолға алынды. Оқытудың тиімді жол-
дарын жан-жақты қарастырды. Осыған орай көптеген жаңа оқулықтар дүние- ге
келтірілді. Мәселен, М. Нұрбаевтың Қазақша әліппесі ( Қазан, 19101), И.
Арабаев пен Х. Сәрсекевтің Әліппе яки төте оқуы (Уфа, 1911), М.
Молдыбаевтың Қазақша ең жаңа әліппесі(Уфа, 1912), Қ. Қожықовтың
Әліппесі(Орынбор, 1912), К. Серғалиннің Қазақша әліппесі ( Қазан,
1913), т.б. төл туындылар дүниеге келді. Сондай- ақ М. Дибердиевтің Қазақ
балаларына қирағат кітабы (Қазан, 1910), М. Молдыбаевтың Қазақша оқу
кітабы (Семей, 1912), М. Кәшімовтың Үгіт(Қазан, 1907), Әдеп(Қазан,
1908) т.б. оқу құралдары жазылды,- деген мәліметтерден жадид ағымының
жетекшілерінің ұлттық мектепті жаңа арнаға салу, сапасын көтеру үшін аянбай
тер төккендерін байқаймыз. Мәселен, Ғалия медрессе -сінде оқыған - Сәйфи
Құдашев: Жалғыз Тройцк қаласының бір өзінде ғана 300- дей қазақ шәкірті
бар. Егерде бұл шәкірттер аянбай еңбек етсе, халық арасына есепсіз көп жаңа
пікір тарайтыны айқын. Қазақ даласының мәдениет жолына аяқ басуы және өнер-
білімге жетуі ең алдымен саналы білімді шәкірттерге байланысты. Біздің
қазақ балаларымыз аталы сөзге өте тез түсінетін зерк халық. Алған
білімімізді босқа шашпай, қолымыздан келгенше пайдалы жерге жұмсап,
қараңғыда қалған халықтарды нұрландыруға тырысу- біздің шәкірттеріміздің
өтелмеген борышы,- дейді.
Сондай- ақ, алғашқы оқулық авторлары еңбектерінде білім берумен қатар
тәрбие мәселесіне де зор көңіл бөлінді. Мысалы, К. Сырғалин Өнеге яки
намуна атты бастауыш мектепке арналған еңбегінде адамгершілік қасиет-
терді қалыптастыру мәселесіне ерекшше мән берді. Автор әңгімелерінде
бірлік, достық, жақсылық жасау, білімге ұмтылу, еңбекқорлық, аманатқа
қиянат жасамау сияқты қасиеттерді бала санасына берік қалыптастыруды мақсат
еткен.
Сонымен бірге, К. Сырғалин Қазақша әліппе кітабының алғы сөзінде
ұстаздарды да ізгілікке шақырып оқытқан уақыттарыңызда жылы жүрек, жұмсақ
сөз, адамгершілікпен оқытыңыз"-дейді.
Өнеге яки намуна еңбегінің соңғы бөлімінде автор дүние, адам
қайдан жаралады деген философиялық-танымдық мәселелерге бастауыш мектеп
деңгейінде жауаптар беру арқылы оқушы танымын кеңейтуге тырысады. Ал
„Әліппе" атты туындысынан М. Нұрбаевтың мұғалім оқушыға тиянақты білім беру
үшін тәжірибелі, әдіскер болуы шарт деген көзқарасын анық аңғарамыз. Ол
әліппесін әр әріпті үйретуге арналған 42 дәріске бөлген және мұғалімге
арнап бір қатар әдістемелік кеңестер ұсынады. Онда ол ата-анаға деген
сүйіспеншілік пен құрметке тәрбиелейтін мәнді пікірлер білдіреді. Оқытуды
тек өзіндік мақсат емес, тәрбиелік, адамгершілікке баулудың басты құралы
деп қарастырады.
Жұмағали Ізбасаров татар мектептерінің оқулықтарымен таныса
келе, олардың өмірден алшақтығын және тағы да басқа кемшіліктерін аңғарады.
Ол мектепте жалпы білім беретін ғылыми пәңдерді оқьпу мәселесін көтереді.
Оқу жоспарына тарих, география, есеп, жаратылыстану пәндерін кіргізуді
ұсынады. Осы пікірі үшін ол медреседен қуылады.
Осындай озық идеяның жүзеге асуы үшін қызмет еткендердің бірі - А.
Байтұрсынов болды. Ол халқының болашағы жарқын болуына бар ғұмырын арнаған
ұлтжанды азамат еді. Оның бойындағы ұлтжандылық қасиет отбасында
қалыптасты. Отбасының сол замандағы зұлматтың қасіретіне ұшырауы, қоғамдық-
әлеуметтік жағдай оның болашақтағы көзқарастарының қалыптасуына тікелей
ықпал етті дей аламыз. Себебі, ғалымның балалық шағы Ресей империясының
отарлау саясатымен тұстас келді.
А.Байтұрсыновтың немересі С.Көкішев "Ахаң туралы ақиқат" атты
ғүмырнамасында оның балалық шағынан бастап, саяси қоғам қайраткері болғанға
дейінгі өмірін жан-жақты сөз ете келе, былай дейді: "Ахмет - Торғай уезінің
Тосын болысына қарайтын Ақкөл деген көлдің жанында Сарытүбек деген жерде
Ұлы Жыланшық өзенінің Ақкөл көліне қосылған құйылысында 1872 жылы дүниеге
келді. Ахаңның тұқымында өр кеуделі, ер мінезді адамдар көп болған.
Байтұрсынның әкесі Шошақ күшті,мінезі салмақты, ақылды, шындықты бетке
айтатын турашылдығымен ел жұртына беделді, шаруа кісі екен. Сол қиын-
қыстау күндерінде халқының мәдениетін, мұңын жоқтап сырттан болған әр түрлі
шабуылдан қорғап, талай шайқасқа түссе керек. Содан Шошақтың батырлығы,
ерлігі, ақылдылығы туралы әңгімелер ел арасынан кең тарап кеткен.
Ал, Ахметтің әкесі Торғай уезінің начальнигі Яковлевті
көрсеткен озбыр- лығы үшін сабап басын жарғандықтан Сібірге айдалды. Осы
оқиға Ахметке бала кезінде- ақ қоғамдағы әлуметтік теңсіздік туралы ой
түсіріп, өшпес із қалдырғанын оның Анама хат өлеңіндегі:
Оқ тиіп он үшімде ой түсіріп
Бітпеген жүрегімде бар бір жарам,-
деген жолдарынан аңғарамыз. Ол 1895 жылы Орынбордағы учительский школаны
бітіріп, әуелі Ақтөбе уезі Батпақты болысындағы А. Қопсықбақовтың ауылнай
школында, одан соң Қостанай уезі Әулиекөл деген жерде болыстық школында,
кейіннен Қостанай қаласындағы екі сыныптық орыс- қазақ школында мұғалім
болды.
1886 жылы Ахмет Омбыға барып А. Е. Алекторовпен танысады. Осы жерде
А.Е. Алекторовпен араласа келе, оның ішкі саяатын айқын аңғарады да, оны Н.
И. Ильминскийдің саясатын жалғастырушы деген ой түйіндейді.
Ахмет 1886 жылдан 1907 жылға дейін Қарқаралыда орыс- қазақ школында, одан
кейін қалалық училищенің оқытушысы қызметін атқарады. Осындай ағарту ісімен
айналысып жүрген кезінде –ақ, оның дүниеге деген саяси көзқарастарының
қалыптасуы басталады, әрі осы жылдары өзінің Қырық мысал атты еңбегін
жазады.
Ал, 1909 жылы жазықсыз жаламен Семей түрмесінде 9 айдай отырып
шығуы А. Байтұрсыновтың өміріне қатты әсер етіп, қоғамдық- саяси күреске
ертерек араласуына тура келді. Ол туралы белгілі ғалым К. Нүрпейіс: ХХ
ғасыр басында өрістей бастаған қазақ қауымына тән қоғамдық- саяси қозға-лыс
өз алдына әуел баста жалпы ұлттық- демократиялық мақсат- міндеттерді қойды.
Бұл істің басы- қасына екі ғасыр тоғысында қалыптасқан зиялылар жүрді
Олардың Ә. Бөкейханов басқарған көпшілігі қазақ халқының жалпы ұлттық
мүдделерін білдіретін қоғамдық -саяси ұйымдар құрып, солар арқылы өлкедегі
буржуазиялық -демократиялық сипаттағы қоғамдық қозғалысты басқаруға
талпынды. Солардың қатарында А.Байтұрсынов та болды-, дейді.
А.Байтұрсыновтың ағартушылық-көзқарасының қалыпта -сып, ол жолды
біржола ұстауына әсер еткен оқиғаның бірі 1913-1918жылдар аралығында
"Қазақ" газетінде редакторлық қызмет атқаруы. Бұл қызметті атқару барысында
А.Байтұрсынов қоғамдық және саяси - әлеуметтік жағдай- ларға белсене
араласып, өзіндік қолтаңбасын қалдырды. Оған ұлттық кітап -хананың сирек
кездесетін қолжазбалар қорында сақталған сол "Қазақ" газеті бетінде
жарияланған мақалалары куә. Мәселен, А.Байтұрсынов осы газет бетіңде 1913
жылы "5 мың десятина жер", "Жауап хат", "Қазақтың бас ақыны", "Алаш
азаматтарына" (М. Дулатовпен бірге), 1914 жылы "Бастауыш мектеп", "Мектеп
керектері", 1916 жылы "Қазаққа ашық хат", "Сібір депутат- тарының
мәжілісінде ", "Қазақ жұртына" (Ә.Бөкейханов, М.Дулатовпен бірге), "Торғай
һөм Ырғыз уезінің халқына" (М.Дулатов, Тұнғаншин, Кәдірбаевпен бірге), 1917
жылы "Шорай Ислам"(Ә.Бөкейхановпен бірге) және т.б. жазған мақалаларында
отаршылдыққа қарсылық, халық санасын ояту, білімін көтеру,сауатсыздықпен
күрес,ұлттық баспасөз ісінжандандыру мәселелерін көтерді. А.Байтұрсынов
"Революция және қырғыздар"атты мақаласында: "М.Тыньшбаев тәрізді патша
заманынан бастап, отарлық билікке қарсы күресіп, қазақтың ұлттық саясатына
жетекшілік жасаған қазақ зиялылары өкілдерінің атынан, осы қозғалыстың
пайда болу себебіне, қазақ халқының 1917 жылғы қос төңкеріске қатысына,
елді большевиктік анархия- дан құтқару үшін құрылған уақытша Алашорда
үкіметін, бұл үкіметтің азамат соғысы жылдарындағы қызметіне, бірін-бірі
алмастырып билікке таласқан орыс үкіметтерімен (Уакытша Сібір үкіметі,
Құрылтай жиналысы мүшелері комитеті (Комуч), адмирал А.В.Колчак үкіметі
және т.б.) байланы -сына және Кеңес үкіметі жағына өту себептеріне
тоқталады".Мұндай мақала- лар сол кездегі баспасөз беттерінде толассыз
жарияланды. Саяси әлеуметтік жағдайларға байланысты көптеген қазақ
зиялылары кейбір мақалаларды бүркеншік атпен де беріп отырады. Газет
халықты қоғамда болып жатқан өзгерістерден құлағдар ету, санасын ояту,
дұрыс жол сілтеп, өнер- білімге, оқуға шақырған бірден-бір үгітші-
насихатшы болды.
А.Байтұрсынов: газета- халықтың көзі, құлағы һәм тілі. Адамға көз,
құлақ, тіл қандай крек болса, халыққа газет сондай крек... Жұртым деп
халықтың арын арлап, зарын зарлап халықтың сөзін сөйлеп, пайдасын қорғап,
зарына қарсы тұрып,қарғаға көзін шоқытпасқа тырысады,-деп газеттің қазақ
халқы- на тигізер пайдасын көрсетеді. Ұлттық баспасөздің негізгі болатын
1911 жылы шыққан Айқап журналы мен Бөкей ордасында жарыққа шыққан
Қазақстан және бірнеше қазақ тілінде газеттер болды. Осы газеттердің
беттерінде қазақтың қоғамдық, саяси- әлеуметтік жағдайлары туралы мақала-
лар үздіксіз жарияланып отырды. Қазақ газеті де дүниежүзіндегі және ішкі
жағдайларда болып жатқан уақиғаларды жан- жақты түсіндіріп отырды. Яғни,
Қазақстанның Россия империясы жүйесіндегі орны мен ролі; қоғамның даму
жолдары мен түрлерін таңдау; миграция мәселелеріне, бірінші кезекте патша
үкіметінің қоныс аудару саясатына көзқарас, ұлттық мәдениетті дамыту
шаралары мен қазақ- орыс мәдени қатынас мәселелері; дін мәселесі мен рухани
қазыналарды бағалау мен дамыту мәселелері, т.с.с. Қазақ газеті бүкіл
ұлтымыздың мәдениеті мен тарихын насихаттаумен қатар қазақтың зиялы
қауымының саяси көзқарасын қалыптастырып, саяси партияларды құрауға негіз
болды. Жалпы газет 1913 жылдан 1918 жылға дейін шығып тұрды. Газеттің 265
саны жарық көрді.
Қазақ атты газет шығаруда Ы. Алтынсарин мен А. Байтұрсынов
мақсаттарының ортақтығын көреміз. Ұлы ағартушы Ы. Аллтынсарин де 1879 жылы
Орынбордан бүкіл қазақ жұртына тарайтын қазақ тілінде газет шығаруды
ойластырған болатын. Оны Орынбор генерал- губернаторы Н.А Крижижановский
мақұлдаған. Ы. Алтынсарин болашақ газеттің №1 санының үлгісін өз қолымен
жасап, 1880 жылы мамырдың жиырма сегізінде газетті шығаруға байланысты ішкі
істер министріне хат жазған. Газет қазақ және орыс тілдерінде форматы 45 х
35 см. көлемі 8 беттік болып жоспарланған. Алғашқы 4 беті қазақша, сонғы 4
беті орысша аудармасы. Газеттің аты - "Қазақ" (орысша - "Киргизская
газета") деп аталады. Газеттің 4 бөлімнен тұруы көзделген:
бірінші бөлім: "бас әкімдер жағынан шыққан хабарлар";
екінші бөлім: "ел ішіндегі хабар";
үшінші бөлім: "шет жұрттардан келген хабарлар";
төртінші бөлім: "таңсық әнгімелер"
Ы.Алтынсарин бар күш-жігерін салып, ашуға тырысқан "Қазақ" атты
газеті сол кездегі Ресей чиновниктері саясатының кесірінен шықпай қалды.
Оның ізбасар інісі А.Байтұрсынов газет ашу ісі патша үкіметінің қатаң
бақылауын- да болса да, ойын орындап, мақсатына жеткен. "Қазақ" газетінің
атын неге "Қазақ" деп қойғаңдығы туралы А. Байтұрсынов: "Аталы жұртымыздың,
аудаңды ұлтымыздың аты деп, газетіміздің есімін "Қазақ" қойдық. Ұлт үшін
деген істің ұлғаюына күшін қосып, көмектесіп қызмет ету қазақ баласына
міндет. Жол ұзақ, ғүмыр жеткенше істеп кетелік. Малша оттап, асап ішіп,
халық үшін қам қылмай қарын тойғанша мөз болып, мал өліміндей өлмейік",-деу
арқылы газеттің мақсаты халықтың рухани көсемі ретінде қызмет ету,
ағартушылық ісіне көшбасшы болу екендігін анғартады.
Сондай-ақ, А.Байтұрсынов газетті аптасына екі рет шығару үшін
генерал-губернатордың атына жазған арыз-өұтінішінде газет бағдарламасының
он бес бөлімнен тұратындығын және алғашқы үш бөлімінің алдына қойған міндет-
терін төмендегідей көрсеткен:
"1) қазақтарға қатысты үкімет нұсқаулары мен зандарын жариялау;
2) мемлекеттік дума мен мемлекеттік совет жұмысын жариялау;
3) ішкі және сыртқы хабарларды басып жариялап отыру және т.б".
Осындай мәліметтер арқылы Ахметтің Ыбырай ісін жалғастырушы екеніне тағы да
көз жеткіземіз.
XX ғасырдың басы Қазақстанды Ресей империясы отарына айналдыруды
түгелдей аяқтап, аграрлық және ұлттық мәселелердің шиеленіскен шағы еді.
Тура осы кезеңде отарлап отырған Ресей империясының өзінде де
көптеген тартыстар, саяси – қозғалыстар өрбіді, халықтың жаппай толқулары
болды, оның ұшқыны қазақ еліне де әсер етпей қоймады. Осындай белең алған
саяси толқуларға қазақтың зиялы қауымы белсене араласты. ХХ ғасырдың
басындағы Қазақстандық ұлт-азаттық қозғалыстың дамуын М. Қозыбаев өзінің
Ахмет Байтұрсынов- ХХ ғасырдың ұлы реформаторы атты мақаласында Ресейдегі
ұлт-азаттық қозғалыс қазақ жерінде Ресейлік жаңа реформаторлық буынның бір
тармағы есебінде бой көтерді.
Ұлт-азаттық қозғалыстың бірден- бір көсемі болып Әлихан Бөкейханов
шықты. Әлихан қазақ сахарасындағы ұлт-азаттық қозғалысын еуропалық
демократиялық, конститутциялық, парламенттік күрес жолына салды. Ахмет
болса, ұлт-азаттық қозғалысына гумманистік, ұлттық сипат берді. Еуропалық
күрес рухын ұлттық сарын, әуенімен қабыстырды. Ата-баба аруағын аттама- ды,
атой салып, жауға шапқан заманына даттамады, жаңа демократиялық күрес жолын
сыннан өткізді. Әлихан Ресей реформаторларының көсемінің бірі болды. Уақыт
өткізіп, Әлекең орыс реформаторларынан ұлттың өзін-өзі билеуіне қарсылығын
көрді, қазақ жерін талауға бағытталған орыс қарашекпенділерін көшіру
саясатын жүргізуге ынталы екенін түсінді, қазақты орыстандыру, шоқындыру,
өз дінінен бездіру саясаты ендеп, бойлап бара жатқанын көрген Әлихан орыс
зиялыларынан бөлініп, Алаш туын тікті. Алаш зиялыларының Әлихан, Ахмет
бастаған тобына тән басты сарын отаршылдыққа қарсылық еді. Ал, бұл сарын
барша халықтың мұңынан шыққанды,- десе, С. Сейфуллин 1923 жылы 30-
қаңтарда Ахмет Байтұрсынов елеуге толды деген мақаласында: Байлардан
бөліп жарлы табының ғана намыстарын жыртып, арын жоқтаған жоқ. Қазақ халқын
байға, кедейге бөлмей, намысын бірге жыртты, арын бірге жоқтады,- деп әділ
көрсетті.
Бұл бүкіл ұлттың, бүкіл отарлы елге айналған Шығыстың азаттық
майданы еді. Ахаңның өз тілімен айтсақ, Алаштың зиялылары жұртым деп
халықтың сөзін сөйлеп, пайдасын қорғады. Ол жалпы ұлттың зор- отаршылдар
тартып алған нулы, сулы ата қонысы, ана тілі, ұлттық ділі, ислам діні еді",
-дейді ғалым М.Қозыбаев. Ал, белгілі саяси қайраткер М.Шоқай 1917 жылғы
Бүкілқазақтық съездің Орынбор қаласында өту себебін: "...темір жол үстінде
жатқан Орынбор ең қолайлы жер. Бұған қоса ғүлама ғалым, көрнекті қоғам
қайраткері, дарынды жазушы А.Байтұрсынов пен М.Дулатов Орынборда тұратын.
Бұл екі қоғам қайраткерлерінің қуатты қаламының арқасыңда қалың елді аузына
қаратқан "Қазақ" газеті де осында шығарылып, таратылатын.
Міне, қазақ сирек қоныстанған Орынбордың көпке дейін қыр қазақтарының
ұлттық қозғалысының орталығына айналып, мұнда Бірінші бүкілқазақ құрылтайы
шақырылуының басты себебі осында еді", - деп А.Байтұрсынов тұлғасы мен оның
"Қазақ" газетінің саяси салмағын әділ бағалаған.
Демек, А.Байтұрсыновтың энциклопедист-ғалым, ағартушы ғана емес,
қоғам қайраткері, білгір саясаткер екенін байқаймыз.
Сонымен қатар, орталық мемлекеттік архив деректеріне жүгінсек, осы
1917 жылғы 12 -26 шілдеде Орынборда өткен бірінші Бүкілқазақтық съезде
құрылған "Алаш" партиясының негізін салуға, Қазан төңкерісінен кейін 1917
жылы 5-13 желтоқсанда Орынборда болған Бүкілқазақтық екінші съезде "Алаш"
партиясының бағдарламасын талқылауға белсене ат салысып, өзіндік үлес
қосқанына осы деректер арқылы көз жеткізуге болады.
"Съездің күн тәртібінде Алаш партиясының бағдарламасының жобасы
талқыланды. Съезде талқыланған мәселелердің ең негізгісі қазақ жерлерін
біріктіретін Алаш автономиясын құру еді. Қазақ зиялылары құрған Алаш
партиясы бағдарламасының жобасы он бөлімнен тұрды.
Бірінші бөлім : "Мемлекет қалпы"деп аталды. Мұнда мемелекеттің
басқару формасы қарастырылды. Алаш бағдарламасының жобасы жарияланған кезең-
де Кеңес өкіметі Ресейдің мемлекеттік құрылымын ресми құжатпен анықта-
маған еді. Тек 1918 жылы 16 қаңтарда Ш Бүкілресейлік Кеңестер съезі
"Еңбекшілер мен қаналушы халықтар құқығы Декларациясын" қабылдады, онда
"Советтік Ресей республикасы ерікті ұлттар одағы негізіңде, советтік ұлттық
республика федерациясы ретінде құрылады,- делінген.
...Сонымен, Алаш партиясы бағарламасы жобасы жарияланған соң екі
айдан кейін Кеңес үкіметіні Ресейдің федеративтік құрылымы туралы идеясын
жариялады. Демек бұл Алашты құрушылардың Ресейдің саяси даму перспек
тивасын дәл, дұрыс анықтағандығын көрсетеді."Федерация мағынасы құрдас
мемлекеттер бірлесуі", "Федеративті республикада һәр мемлекеттің іргесі
бөлек, ынтымағы бір болады, һер қайсысы өз тізгінін өзі алып жүреді. Үкімет
басында Учредительное собрание мен Госдума қалауынша келісімді жылға
сайланатын президент болуы тиіс. Президент халықты министрлер аркылы
басқару, ал министрлер учредительное собрание мен госдума алдында есепті
болуы" туралы жазды.
Екінші бөлім: "Жергілікті бостандық''- деп аталды. Мұнда "Қазақ
жүрген облыстардың бәрі бір байланып, өз тізгіні өзінде болып, Россия
республика- сының федерациялық бір ағзасы болуы, реті келсе Қазақ
автономиясы сыбай- лас жұрттармен өзірге бірлес болуы, Реті келмесе, бірден-
ақ өз алдына жеке болуы",- айтылды. Бұл бөлімде халық қамы үшін әділ жұмыс
істейтін мем- лекет қызметкерлерін таңдау принципі қарастырылады. Осыдан
келіп, жерді басқару, милицияда істеуге лайық адамдарды халық өзі қалауы
керек дей келе, Алаш партиясының негізін құрушылардың мақсатын білдіреді.
Оны: "Алаш партиясы ғаділдікке жақ, нащарларға жолдас, жәбірлерге жау
болады ",-деп айқындайды.
Үшінші бөлім: "Негізгі құқық". Мүнда"Россия республикасында дінге,
қан- ға қарамай, еркек-әйел демей адам баласы тең болу, жиналыс жасауға,
қауым ашуға, жария сөйлеуге, газет шығаруға, кітап бастыруға -еркіншілік".
Демек, адам құқығы мен еркінің неізгі идеялары туралы мәселелерді жан-жақты
қамтылған.
Төртінші бөлім: "Дін ісі." Мұңда: "Дін ісі мемлекет ісінен айырылуы
айты- лады. Дін біткенге тең құқық. Дін жолына ерік, кіру-шығу жағына
бостандық",-дей келе "Муфтилік қазақта өз алдына болуы. Неке, талақ, жана-
за, балаға ат қою сияқты істер моллада болуы, жесір дауы сотта қаралуы" сөз
болған.
Бесінші бөлім: "Билік һөм сот"
Алтыншы бөлім: "Ел қорғау"
Жетіншібөлім: "Салық"
Сегізінші бөлім: "Жұмысшылар"
Тоғызыншы бөлім: "Ғылым - білім үйрету"
Оныншы бөлім: "Жер мәселесі"- деп аталды.
Партия программасын жасау Петроградтағы Шорай Ислам комитетіндегі қа-
зақтарға тапсырылды. Осы съезде Алаш партиясынан депутаттар сайланды.
Олар:
1) А.Байтұрсынов;
2) А. Бірімжанов;
3) С. Досжанов;
4) Теміров;
5) Т.Жаманмұрынов;
6) Е.Оразов;
7) Ә.Бөкейханов;
8) А.Тұрлыбаев;
9) Ә.Ермеков;
10) Х.Ғаббасов;
11) А.Сейітов;
12) М.Боштаев;
13) Я. Ақбаев;
14) С. Жанайдаров;
15) Р. Марсеков;
16) Ж.Тілеули;
17) Б. Сәрсенов;
18) Р. Дүйсенбаев;
19) А. Қозыбағаров;
20) М. Жұмабаев;
21) Ә.Сәтбаев;
22) С. Абылаев;
23) А. Райымбеков;
24) С. Мешенбаев;
25) Б. Өскенбаев;
26) С. Көсемесов;
27) Х. Досмұхамедов;
28) Ж. Досмұхамедов;
29) Н. Ипмағамбетов;
30) Ә. Әлібеков;
31) С. Қаратілеуов;
32) Ә. Есемғұлов;
33) Қашқынбаев;
34) У. Танашұлы;
35) С. Аманжолұлы;
36) М. Шоқайұлы;
37) М. Тынышпайұлы;
38) Б. Құлманұлы;
39) Б. Мәметұлы;
40) О.Әлжанұлы;
41) Т. Жақыпбайұлы
42) Е. Итбайұлы;
43) С. Сабатайүлы;
44 )Е. Қасаболатұлы; '
45) Б. Ниязұлы;
46) С. Нұралыханұлы;
47) О. Алмасұлы;
48) С. Кедірбайұлы;
49) А. Кенжеұлы;
50) Штабс-капитан Бегімұлы;
51) Е. Тұрмағамбетұлы;
52) Ж.Сұлтанбайұлы
Алаш партиясы лидерлері М. Шоқай, Ә. Бөкейханов, М.Тынышпаевтар
бастаған тәуелсіз Түркістан мемлекетін құру туралы 3 түрлі ағым болды. Бірі
– Түркістан халықтарымен бірігіп, біртұтас автономия құруды; екіншісі-
Сібір құрамына автономия алуды қалады; үшіншісі- қазақ ұлтының өзіндік
дербес автономия болуын платформаларының негізі – автономиялы дербес үкімет
құру болса да мақсаттарында түрлі қайшылықтар болды. Мәселен Алашордашылар
өз алдына әскері бар, басқару органы бар қазақ мемлекетін құруды
көздеді.Дәл сол кезде халқының сауаты төмен, өнеркәсібі дамымаған, ұлттық
кадры пісіп жетілмеген, армиясы (кадры жоқ) қалыптаспаған, айналасында
алпауыт (Ресей, Қытай) елдер қоршауындағы қазақ елі өз алдына мемлекет
болып өмір сүре алмас еді. Алаш партиясының қателігі осы болды.
Алашорда мақсат-мүддесін жүзеге асыру жолындағы А. Байтұрсыновтың
қажырлы еңбегі туралы белгілі ғалым К.Нұрпейіс: "Алашорда Кеңес өкіметін
мойындамай, 1918 жылы жазда басталған азамат соғысы жағдайында оған қарсы
ашық күреске шыққан күштермен (атаман Дутов басқарған Орынбор
казачествосымен, адмирал Колчак басқарған Сібір үкіметімен, Орал
казачествосымен т.б.) одақтасты.
Жауласушы күштердің (Қазақстандағы) ара салмағы 1919 жылдың басы -нан
Кеңесөкіметі мен ҚызылАрмия жағына ауысуы Алаш Орданың жағдай- ын қиындатып
жіберді. Соңдықтан 1919 жылы көктемде Алаш Орда, бір жа- ғынан Колчак
үкіметімен байланысты түгелдей үзбей отырып, екінші жағы- нан Кеңес
өкіметімен байланысын жандандыруға мәжбүр болды. Бұл жолы Алаш басшылығы
(1918 жылы көктемдегі жағдаймен салыстырғанда) Кеңес өкіметімен байланыс
орнату бүкіл Алашорда атынан емес, оның Торғайлық тобының атынан
жүргізілген жөн деп шешеді. Сондықтан да, А.Байтұрсынов алдымен
Қазақстанның Далалық өлкесіндегі Кеңес өкіметінің комиссары Әліби
Жангелдинмен байланыс орнатып, одан кейін Москваға барып, Ресей
Федерациясьшың ұлт істері жөніндегі халық комиссары министрі И.Сталинмен
келіссөздер жүргізеді.
1919 жылы сеуір айында Торғай қаласында азамат соғысы
жағдайыңда қоғамның бір-біріне қарсы екіге бөлінуінің нәтижесінде
А.Имановтың опат болуы Алашорданың торғайлық тобының Кеңес өкіметімен
ымыраға келіп, жақындасуын күрделендіріп жіберді. Саяси хал-ахуалдың
дамуындағы осындай өзгерістер келіссөз жүргізу үшін Москваға барған А.
Байтұрсынұлының жағдайын айтарлықтай қиындатты. Осыған қарамастан
А.Байтұрсынұлы большевиктердің Алашордамен байланысқа барып, қазақ халқының
тағдыры жөнінде келіссөздер жүргізу қажеттігін дәлелдеуге көп күш жұмсады.
А. Байтұрсынұлының табандылығы аяқсыз қалған жоқ. Кеңес үкіметі Қазақ
халқының Ресей Федерациясы құрамындағы автономиялық мемлекеттігін
ұйымдастыру ісін басқаратын орган құру туралы шешімге келді. 1919 жылы
шідденің 10 күні В.ИЛенин "Қырғыз (қазақ-С.Қ.) өлкесін басқаратын рево-
люциялық комитет" жөніндегі уақытша ережеге қол қойды",- деп
А.Байтұрсыновтың білгір саясаткер екенін дәлелдейді. А.Байтұрсынов 1919
жылы құрылған Қазақ революциялық комитетінің мүшесі болды, 1920 жылы қазан
айында құрылған Ресей құрамындағы автономиялы ҚАКСР- ның үкімет мүшесі, оқу
ағарту комиссары болып сайланды.
"Қазревкомның 1919 жылы 41, ал 1920 жылы 50 мәжілісі өтті. Қолда бар
қазревком мәжілістерінің құжаттарына жүгінсек, А.Байтұрсынұлының сол
мәжілістердің басым көпшілігінде баяндамалар жасағанына, жарыссөздерге
қатысқанына, ұсыныстар енгізгендігіне, қабылдайтын шешімдердің жобасын
дайыңдағанына, жекелеген мәжілістерге төрағалық жасағандығына көзіміз
жетеді,-дей келе белгілі тарихшы ғалым К.Нұрпейіс "Алаштың күрескер ұлы"
атты зерттеу мақаласында,- "А.Байтұрсынұлы Қазревкомның мәжіліс- терінде,
көбінесе, Ресей құрамында құрылуы тиісті Қазақ автономиялық КСР-ның
шекараларын анықтауға, оның әкімшілік-территориялық құрылы- мын
қалыптастыруға, жергілікті басқару жүйесін қажетті жетекші кадрлар- мең
жасақтауға, оқу-ағарту және мерзімді баспасөз жүйесін реттеуге, ұлттық-
демоқратиялық интеллигенция тағдырын шешуге арналған мәселелерді талқылау
ісінде үлкен белсенділік көрсетіп, оларға байланысты ұлттық мақсат-
мүдделерге сай келетін қарарлар мен зандылық мәні бар құжаттарқабылдануына
ат салысты,"- деп оны қоғамдағы әлеуметгік жағдайлардан ешуақытта тыс
қалмаған, белсенді қоғам қайраткері ретінде көрсетеді. Яғни, А.Байтұрсынов
қай жүйеде, қай салада жұмыс істесе де, алдына қойған -туған ұлтын алдыңғы
қатарлы ел ету мақсатынан ешбір айнымаған.
Осы пікірдің дәлелі ретінде, оның сол кездегі Сібір ревкомы құрамында
болған Ақмола мен Семей облыстарын, Челябы губерниясына қараған Қостанай
уезін, Түркістан автономиялы КСР-ның құрамында болған Сырдария мен Жетісу
облыстарын құрылуы тиісті қазақ автономиялы КСР-ына қосу үшін жүргізген
күресін айтуға 6олады. Белгілі тарихшы ғалым М. Қозыбаев А.Байтұрсыновтың
қоғамдық-саяси қызметі жайлы; "..оның реформаторлығы 1917 жылғы Қазан
төңкерісі азаматтық, қарама-қайшылық дауылды-дабылды жылдарда ол Алаш
мемлекетін құрушылардың бірі болды, 1919 жылы 4 сәуірде Совет үкіметі,
советтік платформаға көшкен Алашордаға кешірім жариялатып, ұлттық келісімге
келді. Әрі В.И.Лениннің ұсынысымен Қазақ өлкесін басқаратын қазақ (қырғыз)
революциялық комитеті төрағасының орынбасары болған А.Байтұрсынов болашақ
қазақ автономиясы аясына барлық қазақ жерін біріктіруде ерекше қажырлылық
танытты. Челябі губерниясына еніп кеткен Қостанай уезін Қазақ өлкесіне
қайтару үшін М.Сералин мен бірге В.И.Ленин атына арнайы хат жазып қана
қоймай, РКП(б) Орталық Комитетінде арнайы қаратып, қаулы қабылдаты",-дейді.
Архивтегі мәліметтерге сүйенсек, А.Байтұрсыновтың осы баяндамасындағы
көтерілген мәселелер дұрыс, яғни Қостанай уезін Торғай облысының құрамында
қалдыру тиіс деп есептелінді. М.Қозыбаев сөзімен айтсақ, Ахаң Совет
заманасында да ұлтқа қызмет етуді бір сәт тоқтатқан емес. Бұл жылдары
Аханның Одақ көлеміндегі шет аймақтардағы халықтардың мұқтажын жоқтаған
еңіреген ер екендігін, ұлт азаттық қозғалысы қайраткері екенін таныта
білді.
Ал, 1922 жылы ол Халық Ағарту комиссариаты жанындағы ғылыми
орталықты басқарды, бүкіл россиялық Орталық Атқару комитеті мен Қазақ
Республикасы Орталық Атқару комитетіне мүше болды. Бұдан шығатын қо-
рытынды, А.Байтұрсыновтың Қазақстандағы қоғамдық - әлеуметтік жағдайларға
өзіндік үнін қосып, ықпалын тигізгенін көреміз. Сонымен қатар,
А.Байтұрсынов Алаш қозғалысьшың басшылары мен мүшелеріне Кеңес үкіметі
тарапынан амнистия жасатып, олардың одан кейінгі уақытта қудаланбауы үшін
де аянбай күресті.
Париждегі шығыс тілдер мен өркениеттері институтының ректоры, шығыс-
танушы Реми Дор өзінің "Қазақ әдебиеті" атты мақаласында қазақ әдебиеті
мәселесінің сан қырына тоқтала отырып, А.Байтұрсынов мұралары туралы: "Ол-
қазақтың зиялы қауымы бойында ұлт бірлігі және мәдени даму идеясын
қалыптастыруға ұмтылды. "Ал, бұл идеялар Алашорда партиясының идеоло-
гиялық жұмысының өзекті мәселелері болатын. Колчак бастаған ақтарға да,
Қызыл армияға да қарсы болып, екі майданда күрес жүргізген Алашорда
ақырында тізе бүгуге мәжбүр болды, бірақ оның саяси және мәдени идея-лары
қазақ даласында ғана емес, бүкіл Орталық Азия аумағында айрықша мәнді роль
атқарды,- дейді.
Француз ғалымының А. Байтұрсынов еңбегін бұлай бағалауынан, ол тек
Азия халықтарының ғана мақтанышы емес, сонымен қатар Евразия үшін де үлкен
мақтаныш, зор тұлға екеніне көзіміз жетеді.
Ғалым қазақтың ұлт екеніне танытатын өзіндік мәдениеті мен әлуметтік
жағдайын айқындайтын тіл екенін түсіндіре отырып, ұлттық тілді дамытуға
барынша үлес қосты.
Белгілі тіл білімінің білгірі Р. Сыздық: оқу - ағарту идеясы- А.
Байтұрсынұлының да қоғамдық қызметінің арқауы, азаматтық борышының негізі,
идеологиялық платформасының тірегі болды. Бұл платформаны мықтап ұстауға
алып келген- оның өз халқының тағдырын ойлаған қам қаракеті.
Ол қазақ әліппесі мен қазақ тілі оқулықтарын жазуды 1910 жылдардан
бастап қолға алады. Осымен қоса қазақ графикасын жасауға кіріседі.Қазақ
графикасының негізін қазақтың мәдени түркі халықтары да пайдаланып
отырғаңдықтан, туыстық, жақындық сипатын және араб таңбаларын алады. Сөйтіп
24 таңбадан тұратын, өзі қазақ жазуы деп, өзгелер Байтұрсынов жазуы
деп атаған қазақтың графикасын тұрғызды.
Осы жазуды үйрететін Әліппе жазады. Жоғарыда айттық, оқу-ағарту мұра-
ты- үстіміздегі ғасырдың бас кезінен бастап, қазақ қоғамы үшін әлеуметтік
мүдделердің ішіндегі ең бастысы болды. Сондықтан оқу-ағарту идеясына сол
кезеңдегі қазақ интеллигенциясы жаппай мойын бұрды, әрбір зиялы азамат
халқына қара танытып, сауатын ашуда, ол әрекетті Әліппе құралдарын
жазудан бастауды мақсат етті. Сол себептен 1911-1912 жылдардан бастап,
бірнеше Әліпби кітапшалары түзіліп олар Уфа, Орынбор қалалары баспа-
ханаларында жарық көрді, - деп тіл және оқулық мәселесіне сіңірген
еңбектеріне жан- жақты тоқталды. А. Байтұрсынов қазақ елінің бостандығының
негізгі көзі-ұлттық тіл, ұлттық негіздегі мектеп және сол мектептің
сұранысына сай оқулықтар екенін жақсы түсіне білді. Оның алғашқы қозғалысты
білім беру ісінен бастауын көрегендік деп білеміз.Атқарған елеулі
қызметтері көзқарасының қалыптасуына есер етті, ағарту ісінің көшбасшысы,
жадидизм лидері болуына әкелді. Халық Ағарту комиссары болып тұрған кезінде
ол мемлекетті басқару жүйесін жергіліктеңдіру, комитеттің жұмысын
жергілікті ұлт өкіметінің ана тіліне аудару, ұлттық мектепті жандандыру,төл
оқулықтарды дүниеге келтіру, ұлттық кадр санын көбейту, олардың сапасын
арттыру, тіл тазалығын сақтау, халқына дүние жүзілік білімді меңгерту,
денсаулық сақтау, әлеуметтік қамсыздандыру,тегін білім алу құқығын,
мектептердің жаңа типін ашу, дамыта оқытуды жүзеге асыру, халықтық тәлім-
тәрбиені дәріптеу, соның негізіңде болашақ жастарға адамгершілік,
эстетикалық, азаматтық тәрбие беру мәселелерін шешумен айналысты.
Осы кезендегі зиялы қауым көсемдерінің тоталитарлық режимге қарсы
қарулы күреске шығып, халықтың қанын төгу зиян, сондықтан рухани күресті
тандауларынан саяси-әлеуметтік, экономикалық жағдайды терең түсініп,
ұлтының санасын, дінін, тілін сақтап қалу мақсат-ниеттерін байқаймыз.
А.Байтұрсынов халық ағарту комиссары болған тұста қазіргі ұлттық асыл
мұрасына айналған көптеген төл оқулықтар дүниеге келді. Атап
айтсақ,Ж.Аймауытовтың " Ана тілін қалай оқыту керек?", М.Дулатовтың "Есеп
құралы", А.Байтұрсыновтың "Оқу құралы", "Баяншы"және бұрынғы кезде басылған
қырғыз қиссалары, татар тіліндегі оқулықтар, географиялық карталар, саяси
кітапшалар барлығы 473028 дана Қазан баспасынан жарық көрді. Кейінірек,
М.Дулатовтың "Қирағат" кітабы, Абай өлеңдері жинағы, А. Байтұрсыновтың
"Қырық мысал" аудармасы, "Маса" жинағы, С.Торайғыровтың өлеңдері, қырғыз
кеспе әліппесі, Т. Шонанұлының "Жаңа әліппесі","Орысша қазақ тілін
үйретуші", " Кеспе әліпбиі", Қ.Кемеңгерұлының "Европалықтар үшін екі
жылдық оқу құралы", "Әліппесі", Н.Төреқұлұлының "Үлкендер үшін жана
әліппесі", Ж. Аймауытұлының " Комплекспен оқыту жолдары"' атты еңбектері
жарық көрді. Ол өзінің ағартушылық қызметінде сауат ашқызу, оқулықтар
шығаруға қамқоршы ретіңде ғана емес, әлеуметтік-саяси мәні бар жазу
(алфавит) мәселесінің шын жанашыры болып, ұрпақ пен ұрпақтың рухани
қазынасының ара жігі ажырап қалмау қамын ойлаған ұлттық мүдденің
жоқтаушысы, күрескері ретінде де танылды.
А.Байтұрсыновтың араб графикасынан латынға көшуге үзілді-кесілді
қарсы болып: "Хат мәдениеті бар халыққа бір әріпті тастап, екінші әріпті
ала қою оңай жұмыс емес,-деп бір алфавиттен екінші алфавитке көшуді
Қазақстандағы қоғамдық-әлеуметтік және экономикалық жағдай көтермейтінін: -
"Латын әрпін бірден алып, бірден соған түсіп кетуге, одан да көп қаржы
мен қайрат керек. Ондай бірден табыла қоятын мол қаржы мен қайрат түркі
жұртында тағы жоқ. Бірден мұғалімдердің бәрін латынша үйретіп, бірден
баспаханалардағы әріптерді латынға айналдырып, адамдарын латынша үйретіп,
оқу кітаптарын латынша бастырып, арабша сауаттыларды латынша сауаттандырып
жіберу адамның керек қылуын былай қоя тұрғаңда да, оншақты миллион
қаржымен біте қоятын жұмыс емес",-деп дәлелдейді, араб әрпі мен латын
алфавитінің тиімділігін төмеңдегідей салыстыра таразылайды: "Араб әрпінің
артықтығы жалғыз баспада ғана емес жазбада да артық болып тұрады. Өйткені,
араб әрпімен басылған сөз бен жазылған сөздің арасында айырма аз болады,
онда оңай айырма аз болады, оқылса мұнда да оңай болады" сондықтан, жазу
барысында тиімдісі адамның қолына күш түсірмейтіні, ал латын алфавитінде
қолдың бұлшық еттеріне елеулі күш түсетінін де дәлелдеп береді. Хат
мәдениетін әлемдік өркениетті дамудың негізі деп түсініп, оны жетілдіруге
зиялы қауым өзіндік үлесін қосуға міндетті деп санады, ол мақсатты жүзеге
асыру үшін қажырлы да табанды күрес жүргізді.
А. Байтұрсыновтың 50 жылдық мерей тойына М. Әуезов: Ахаң еңбегі
жанған жанның бірі. Істеген ісінің жемісі-артынан келе жатқан жастар. Оның
арты Ахаң мектебіне тізіліп, кіріп жатқан жас буын, жаңа өсіп келе жатқан
қазақ әдебиеті Ахаңды өзінің басшысы деп санайды",- деп атап көрсеткендей
бар ғұмырын қазақ ұлтының егемен ел болуына арнаған ағартушының мұралары
ұрпақтан-ұрпаққа жалғасьш, жастар тәрбиелеу ісінде өзіндік үлесін қосуда.
Сондай-ақ, А.Байтұрсыновтьщ бар өмірін сарп еткен ағартушылық
еңбегімен саяси қайраткер ретінде танытатын лауазымды қызметтері қоғамдағы
әлеуметтік жағдайлар әсерінен туындады. Оның ой- пікірлерінің қалыптасуына
сол кезеңдегі саяси хал-ахуал мен үкімет саясатының тікелей ықпалы болды.
Сонымен қатар, А.Байтұрсыновтың тәлім-тәрбиелік ой-пікірлерінің
Шоқан, Абай, Ыбырай сынды ойшылдарымыздың артына қалдырған мол мұраларынан
нәр алғаны аңғарылады.
ХІХ ғасырдың екінші жартысында ұлттық дамуына белгілі тұлғалар
Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев жене т.б. зор үлес қосты. Олар қазақ
халқының жарқын болашағы - тек оқумен, біліммен ғана келмек екенін
жастардың санасына құюға тырысты. Жас ұрпақты білімге, мәдениетке, өнерге,
адамгершілікке шақырды.
XIX ғасырдың аяғы XX ғасырдың басыңда аға ұрпақ идеясын жалғастырушы
бір топ қазақ зиялылары көш басшыларының бірі- А. Байтұрсыновтың Шоқан,
Ыбырай, Абайлардың ағартушылық идеяларын зерделей келе, аға ұрпақтың тәлім-
тәрбиелік мұраларын жоғары бағалап кана қоймай, оларды таратушы,
насихаттаушы болғанын көреміз. Соның ішінде, Абай шығармаларының таралуына
А. Байтұрсыновтың өзіндік үлес қосқанын ҚР Орталық мемлекеттік архивінде
сақталған құжаттардан көруге болады. Өзі төрағалық еткен мемлекеттік баспа
редакциясының алқа жиналысында (4.03.1921 ж. мәжілісхат №5) Қазан қаласынан
қырғыз тіліндегі оқулықтарды шығаруға қаулы қабылдады:
Сонымен қатар, А.Байтұрсынов "Қазақ" газетінің 1913 жылғы 39,41,43
сандарында жарияланған "Қазақтың бас ақыны" атты мақаласында: "Абайды қазақ
баласы тегіс танып,.. тегіс білуі керек. Абайды қолымыздан келгенше қадірлі
жұртқа таныту үшін мұнан былай кейбір өнегелі, өрнекті сөздерін
газетаға басып көпке көрсетпекшіміз",- деп Абай мұраларын насихаттау,
абайтану ғылымында келер ұрпаққа жол салу мақсатын білдіреді. А.
Байтұрсыновтың бұл мақсаты туралы М.Дулатов өзінің "Абай" атты мақаласыңда:
"1904 жылы июнь айының басында Омскіге барғанымда " Абай өлендерінің
жазбасын алғаш А. Байтүрсьшовтан көрдім. Сонда, А.Байтұрсынов айтты:
"Естуімше, Абай өз өлеңдерінің басылып шығуын қаламайды һөм бастыруға
ешкімге рұқсат бермейді екен, күз Қарқаралы қаласына барамын, сонда әдейі
бұрылып Абайға сәлем беремін, танысамын һөм өлеңдерін бастыру жайын
сөйлесемін деген Ахметке Абайды көруге нәсіп болмады. Абай өмірі күзге
жетпей, сол июннің 23-іңде опат болды", - деп Абайды Ахметтің көре
алмағанын бірақ, Абай тағылымы алдында тағзым етіп, үлгі-өнеге еткенін
дәлелдейді. Оған тағы бір дәлел, Т.Қожекеев өзінің "Халқымен қайта қауышты
қайран ерлер"атты мақаласыңда:"Ахаңды саналы, арлы, намысты ортадан шығып,
орысша білім алып, еліне қайырымдылық көрсеткен, ізгілік істеген
азаматтардың бірі екенін атап айтқан. Оны өткен ғасырдағы үш ағартушы -
Шоқан, Ыбырай, Абайлардың ісін XX ғасыр басында жалғастырушы деп
көрсеткен",-дейді.
2. Ыбырай Алтынсаринның– қосқан үлесі
Қазақ сахарасында мәдениет пен оқу – ағартудың туын көтеріп, халыққа
білім беру, мектеп ашу, оқулық жазу, мұғалім даярлау ісінде үлкен өнеге
көрсеткен Ыбырай Алтынсариннің мұралары отызыншы жылдарға дейін арнайы
зерттелмеген. Ол тек қырқыншы жылдардан бастап қана қолға алынады. Орта
мектептерге арналған Қ.Жұмалиев пен С.Мұқанов, С.Исмаиловтың әдебиет
кітаптарында Ыбырай Алтынсарин шығармалары талданып, олардың мазмұны мен
мақсаты, идеясын ашып көрсетуге алғашқы талпыныс жасалады. Тарихшылардың
ішінен Ыбырай Алтынсариннің өмірі, ағартушылық, жазушылық қызметі мен
жазысқан хаттары туралы архивтік деректерге сүйене отырып, дұрыс та дәйекті
жаза бастаған Бекежан Сүлейменов еді.
Жалпы алғанда Бекежан Сүлейменұлының Қазан төңкерісіне дейінгі
Қазақстанның мәдени дамуы және қоғамдық ойдың даму тарихы бойынша
еңбектерін екі кезеңге бөлуге болады. 1945 жылдан бастап 1957 жылға дейінгі
бірінші кезеңде ғалым тақырыпқа байланысты 13 ғылыми – көпшілік еңбек
жариялайды. Соның ішінде Ыбырай Алтынсариннің таңдамалы шығармалары жинағын
қазақ (1955 жылы) және орыс тілінде (1957 жылы) дайындайды. Екінші кезең
1957 жылы Ыбырай Алтынсариннің таңдамалы шығармалары жинағы жарық көргеннен
кейін, Бекежан Сүлейменовтің осы тақырып бойынша зерттеуді тереңдетіп,
түрлі қырларын кеңейткендігімен ерекшеленеді.
Ыбырай Алтынсариннің шығармашылық мұрасы жөнінде Б.Сүлейменов 30 – ға
жуық ғылыми, ғылыми – көпшілік еңбектер жазған. Ол ең алғашқы болып Ыбырай
Алтынсаринді қоғам қайраткері ретінде танытқан зерттеуші ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І Тарау Қазақ тілі білімдерінің негізін салушы
ғалымдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1. Ахмет Байтұрсыновтың ой- пікірлерінің қалыптасуына ықпал еткен
қоғамдық және саяси- әлеуметтік
жағдайлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...5
2. Ыбырай Алтынсаринның– қосқан
үлесі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 19
ІІ Тарау Қазақ тілі білімдерінің негізін салушы ғалымдардың
үлестері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
1. Ыбырай Алтынсарин – ақын, жазушы, балалар әдебиетінің
Атасы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
2. А. Байтұрсынов және оның мұраларының зерттелу жайы және оның
идеяларының ЬІ. Алтынсарин идеяларымен
үндестігі ... ... ... ... ... ... .. ..33
3. А. Байтұрсынұлы – қазақ тіл біліміндегі когнитивті лингвистиканың
негізін
салушы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... 46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .56
Кіріспе
Курстық жұмысының көкейкестілігі
Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауында Біз Қазақстанның барлық
азаматтарының отаншылдық сезім мен өз еліне деген сүйіспеншілігін,
адамгершілік сезімдерін дамытуға тиіспіз, - деп атап көрсеткен.
Елбасының осындай міндеттерін орындау үшін мектеп табалдырығынан аттаған
оқушылардың бойына имандылық, еліне, жеріне деген сүйіспеншілік
сезімдерімен бірге сабырлылыққа, қайырымдылыққа, талаптылыққа, терең
ойлылыққа т.б. қасиеттерге сабақта, сабақтан тыс кезде көркем
шығармаларды оқыту арқылы оқушы бойына дарытуымыз керек.
Көркем әдебиеттегі кейіпкерлердің іс - әрекеті, бейнелері, оқиғалары
баланы санқилы сезімге түсіріп ойландырады, қуантады, кейбіреуінен аулақ
болуға жетелейді. Сондықтан курстық жұмысымды жазуда педагог, жазушы,
балалар әдебиетінің атасы – Ыбырай Алтынсариннің өмірі мен алдына қойған
мақсаттары жайлы, сол мақсатты орындау жолындағы қыруар еңбектерін оқушы
қауымға түсіндіруді мақсат еттім. Ыбырай шығармаларын бастауыш сыныптан
бастап оқыту арқылы оқушыларды еңбек сүюшілікке, оқу, өнерге
ұмтылушылыққа, Отанын, елін сүюшілік, талаптылық, жігерлілік,
іздемпаздық, кішіпейілділік, махаббат, қайырымдылық, адамгершілік,
жинақтылық т.б. жақсы мінез – құлықтарға тәрбиелеуді алдыма мақсат етіп
қойдым.
Курстық жұмысының мақсаты
мақсатты жүзеге асыру үшін:
- бастауыш сыныптан бастап ақын – жазушылардың өмір жолымен
танысу;
- көркем шығармаларды оқып, мазмұнын ұғыну;
- көркем шығармалардың жазылу ерекшеліктерін, кейіпкерлер бейнесін
талдай білу;
- көркем шығармаға, ондағы бейнелерге баға беріп, пікір айтуға
үйренуді бастауыш сыныптың ана тілі сабағындағы әрбір тақырыпты өткен
кезде алдына мақсат етіп қою керек.
Курстық жұмысының міндеті
Міндетті жүзеге асыру үшін:
- шығарма авторы жайлы сынып ерекшеліктеріне қарай түсінік беруді
негізге алу;
- әдеби жанр ерекшеліктерін таныту;
- шығарма кейіпкерлерін тануға, талдауға үйрету;
Курстық жұмысының зерттеу әдістері
Курстық жұмысын жазуда:
- лекциялық, сұрақ – жауап әдісі;
- талдау – жинақтау әдісі;
- бақылау, зерттеу әдістерінен үзінділер пайдаландым.
Зерттеу пәні
- Озат мұғалімдердің іс – тәжірибелері;
- теориялық және әдістемелік еңбектер;
- өзімнің іс – тәжірибе кезінде алған тәжірибелерім.
Зерттеу нысанасы
- Бастауыш мектеп оқушыларын ана тілі және қазақ тілі пәніне оқыту
процесін жетілдіру;
- тіл байлығын арттыру;
- шығармашылыққа баулу;
Курстық жұмысының ғылыми болжамы
- Ыбырай Алтынсарин өмірі мен шығармаларын оқыту арқылы оқушылардың
ана тілі және қазақ тілі пәндерінен терең де тиянақты білім алуына
қол жеткізіледі;
- әртүрлі жақсы қасиеттерден үлгі алады;
- жақсы азаматтық, адам деген ардақты есімді ақтай алатын кісі болуға
тырысады;
- Ыбырай Алтынсариннің оқытушылық, жазушылық, аудармашылық жұмыстарын
оқып үйренеді;
Курстық жұмысының теориялық қолданылымы
- Бастауыш сыныптар мен мектептерде ана тілі пәнін оқытуда;
- пәндерді байланыстыра оқыту әдістемесін жетілдіруде;
- бастауыш оқу педагогикасы мен әдістемесі факультетінде ана тілін
оқыту әдістемесі пәні мен арнайы курстарда әдістемелік құрал
ретінде пайдалануға болады.
І Тарау Қазақ тілі білімдерінің негізін салушы ғалымдар
1. Ахмет Байтұрсыновтың ой- пікірлерінің қалыптасуына ықпал еткен
қоғамдық және саяси- әлеуметтік жағдайлар
XIX ғасырдың екінші жартысында қазақ даласының Ресей қол астына тұтастай
бағынуы, жер-жерлерде әскери бекіністердің, сауда-саттық өркендеген
қалалардың салынуы, орыс шаруаларын Ресей отаршылдарының қазақтың шұрайлы
жерлеріне қоныстандыруы т.б. саяси- экономикалық қарым-қаты-настар,
қалыптасып қалған көшпелі халықты бірден отырықшылыққа айналдыруы қазақ
халқына едәуір әлеуметтік-психологиялық кері әсер етті.
"Ресей Халық ағарту министрлігі 1870 жылы бұратана халықтарға білім
беру шаралары туралы арнаулы заң қабылдады. Осы заң бойынша шет
аймақтағыларды орыстандыруды көздеген миссионерлік педагогика жүйесі
енгізідді. Өйткені, патша өкіметінің отарлау саясатының басты мақсатының
бірі халықты жаппай орыстандыру, шоқындыру еді. Бұған жетудің негізгі жолы-
мектеп, халық ағарту ісі екені даусыз". Осыңдай мақсатты жүзеге асыра
бастаған Ресей миссионерлері мұсылман елінің бірлігін ыдырату, халықты
дінінен, тілінен айыру, бұратана халықтарды шоқыңдырып, ата-баба салтынан,
дәстүрінен қол үздіріп тоз-тозын шығару үшін ғасырлар бойы қолданып келе
жатқан алфавитін жойып, мұсылмандық мектеп -медреселерді жоғалтып, орыс-
қазақ мектептерінің санын көбейтіп, оларды бірте-бірте таза орыс тілді
мектептерге айналдыруды көздеген алуан түрлі сұрқия істерін жүргізді. Патша
үкіметінің мұңдай саясатпен ашқан мектептері қазақ халқы-ның ұлттық
ерекшелігіне, мәдениетіне үйлеспеді. Себебі, отаршылдардың басты мақсаты-
қазақ халқын сауаттандырып, көзін ашу, білімді болуын қамтамасыз ету емес,
орыстандыру, жазба мәдени етінен ажырату болатын. Ұлттық мектептердің
азаюы, әлсіреуі осындай отаршылдық саясаттың күшеюінің нәтижесіне
байланысты еді. Мұндай саясаттың белең алуына қарсылық білдірген алғашқы
қазақ ағартушысының бірі - Ы. Алтынсарин болды.
Осы ғасырдың аяқ кезінде қазақ мектептері құрылымына байланысты екі
түрлі көзқарастар туындады. Алғашқылары - орыстандыру, шоқыңдыру, ұлттық
тіл мен діннен, мәдениеттен қол үздіруді көздеуші миссионерлер (Н.И.
Ильминский, А.Е. Алекторов т.б.), ал сонғылары - орыс халқының озық
идеяларын негізге ала отырьш, халқының дүниежүзілік білімді игеруін қалаған
ұлт ағартушылары Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев т.б.).
"ХІХ ғасырдың ортасынан бастап Қырым, Еділ жағалауы, ондай-ақ
Қазақстан, Орта Азия өлкелерінде пайда болған жаңа жадид ағымының жетекшісі
И. Гаспиринский еді. Жадид ағымына белсене қарсы шыққандар- дың бірі
белгілі миссионер Н.И.Ильминский болды. Жадид ағымы мектеп, медресеге
байланысты төмендегідей мәселелерді көтерді: біркелкі оқу жоспары мен
бағдарлама жасау арқылы мұсылман мектептерін бір ізге түсіру, оқу
жоспарына арифметика, жағрапия, жаратылыстану, тарих тағы басқа дүнияуи
пәндерді енгізу аркылы қазіргі заман талабына сай шәкірттер- ге орта білім
беруді қамтамасыз ету; сауатсыз, фанатик-моллаларды тиісті білімі бар
мұғалімдермен алмастыру; дыбыстық оқыту әдісін енгізу; мектеп пен медресе
бітіргендерге емтихан тапсыртып, оқушыларға тиісті құжаттар тапсыру, әскери
міндет атқаруды жеңілдету; мұсылман мектептерін бақылау- ды үкімет
инспекторына, не дін қызметкеріне жүктемей, жұрт сайлаған құрметті азаматқа
тапсырып, оны өлкенің ресми қамқоршысына бағынышты
ету болды".
Жадид ағымын қолдаушылар оқу-ағарту ісін бір ізге салып жүйелеуді,
барлық халықтың бірдей білім алуын, білім деңгейінің сапасын көтеруді, ол
үшін жаңа заман талаптарына сәйкес бағдарламалар, төл оқулықтар, маман- дар
даярлау ісін жандандыруға ұмтылды. Жадид ағымыньщ көшбастары "білім
негізі - бастауыш мектепте" деген қағидаға зор мән беріп, бастауыш
мектептің өзекті мәселелеріне көп көңіл бөлді.Олар жастарды қазақтың әдеби
мұраларымен ғана таныстырып қоймай, әлем әдебиеті үлгілерімен кіріктіре
білім беруді көздеді.Сол үшін осы кезеңде ұлт мектептерінде ана тілін оқыту-
ға байланысты елеулі өзгерістер іске асырылды. Көркем әдебиет пен жалпы
мәдениеттің қол жеткен жетістіктері негізінде бастауыш мектептерге арнал-
ған ана тілі оқулықтарын жазу мәселесі қолға алынды. Оқытудың тиімді жол-
дарын жан-жақты қарастырды. Осыған орай көптеген жаңа оқулықтар дүние- ге
келтірілді. Мәселен, М. Нұрбаевтың Қазақша әліппесі ( Қазан, 19101), И.
Арабаев пен Х. Сәрсекевтің Әліппе яки төте оқуы (Уфа, 1911), М.
Молдыбаевтың Қазақша ең жаңа әліппесі(Уфа, 1912), Қ. Қожықовтың
Әліппесі(Орынбор, 1912), К. Серғалиннің Қазақша әліппесі ( Қазан,
1913), т.б. төл туындылар дүниеге келді. Сондай- ақ М. Дибердиевтің Қазақ
балаларына қирағат кітабы (Қазан, 1910), М. Молдыбаевтың Қазақша оқу
кітабы (Семей, 1912), М. Кәшімовтың Үгіт(Қазан, 1907), Әдеп(Қазан,
1908) т.б. оқу құралдары жазылды,- деген мәліметтерден жадид ағымының
жетекшілерінің ұлттық мектепті жаңа арнаға салу, сапасын көтеру үшін аянбай
тер төккендерін байқаймыз. Мәселен, Ғалия медрессе -сінде оқыған - Сәйфи
Құдашев: Жалғыз Тройцк қаласының бір өзінде ғана 300- дей қазақ шәкірті
бар. Егерде бұл шәкірттер аянбай еңбек етсе, халық арасына есепсіз көп жаңа
пікір тарайтыны айқын. Қазақ даласының мәдениет жолына аяқ басуы және өнер-
білімге жетуі ең алдымен саналы білімді шәкірттерге байланысты. Біздің
қазақ балаларымыз аталы сөзге өте тез түсінетін зерк халық. Алған
білімімізді босқа шашпай, қолымыздан келгенше пайдалы жерге жұмсап,
қараңғыда қалған халықтарды нұрландыруға тырысу- біздің шәкірттеріміздің
өтелмеген борышы,- дейді.
Сондай- ақ, алғашқы оқулық авторлары еңбектерінде білім берумен қатар
тәрбие мәселесіне де зор көңіл бөлінді. Мысалы, К. Сырғалин Өнеге яки
намуна атты бастауыш мектепке арналған еңбегінде адамгершілік қасиет-
терді қалыптастыру мәселесіне ерекшше мән берді. Автор әңгімелерінде
бірлік, достық, жақсылық жасау, білімге ұмтылу, еңбекқорлық, аманатқа
қиянат жасамау сияқты қасиеттерді бала санасына берік қалыптастыруды мақсат
еткен.
Сонымен бірге, К. Сырғалин Қазақша әліппе кітабының алғы сөзінде
ұстаздарды да ізгілікке шақырып оқытқан уақыттарыңызда жылы жүрек, жұмсақ
сөз, адамгершілікпен оқытыңыз"-дейді.
Өнеге яки намуна еңбегінің соңғы бөлімінде автор дүние, адам
қайдан жаралады деген философиялық-танымдық мәселелерге бастауыш мектеп
деңгейінде жауаптар беру арқылы оқушы танымын кеңейтуге тырысады. Ал
„Әліппе" атты туындысынан М. Нұрбаевтың мұғалім оқушыға тиянақты білім беру
үшін тәжірибелі, әдіскер болуы шарт деген көзқарасын анық аңғарамыз. Ол
әліппесін әр әріпті үйретуге арналған 42 дәріске бөлген және мұғалімге
арнап бір қатар әдістемелік кеңестер ұсынады. Онда ол ата-анаға деген
сүйіспеншілік пен құрметке тәрбиелейтін мәнді пікірлер білдіреді. Оқытуды
тек өзіндік мақсат емес, тәрбиелік, адамгершілікке баулудың басты құралы
деп қарастырады.
Жұмағали Ізбасаров татар мектептерінің оқулықтарымен таныса
келе, олардың өмірден алшақтығын және тағы да басқа кемшіліктерін аңғарады.
Ол мектепте жалпы білім беретін ғылыми пәңдерді оқьпу мәселесін көтереді.
Оқу жоспарына тарих, география, есеп, жаратылыстану пәндерін кіргізуді
ұсынады. Осы пікірі үшін ол медреседен қуылады.
Осындай озық идеяның жүзеге асуы үшін қызмет еткендердің бірі - А.
Байтұрсынов болды. Ол халқының болашағы жарқын болуына бар ғұмырын арнаған
ұлтжанды азамат еді. Оның бойындағы ұлтжандылық қасиет отбасында
қалыптасты. Отбасының сол замандағы зұлматтың қасіретіне ұшырауы, қоғамдық-
әлеуметтік жағдай оның болашақтағы көзқарастарының қалыптасуына тікелей
ықпал етті дей аламыз. Себебі, ғалымның балалық шағы Ресей империясының
отарлау саясатымен тұстас келді.
А.Байтұрсыновтың немересі С.Көкішев "Ахаң туралы ақиқат" атты
ғүмырнамасында оның балалық шағынан бастап, саяси қоғам қайраткері болғанға
дейінгі өмірін жан-жақты сөз ете келе, былай дейді: "Ахмет - Торғай уезінің
Тосын болысына қарайтын Ақкөл деген көлдің жанында Сарытүбек деген жерде
Ұлы Жыланшық өзенінің Ақкөл көліне қосылған құйылысында 1872 жылы дүниеге
келді. Ахаңның тұқымында өр кеуделі, ер мінезді адамдар көп болған.
Байтұрсынның әкесі Шошақ күшті,мінезі салмақты, ақылды, шындықты бетке
айтатын турашылдығымен ел жұртына беделді, шаруа кісі екен. Сол қиын-
қыстау күндерінде халқының мәдениетін, мұңын жоқтап сырттан болған әр түрлі
шабуылдан қорғап, талай шайқасқа түссе керек. Содан Шошақтың батырлығы,
ерлігі, ақылдылығы туралы әңгімелер ел арасынан кең тарап кеткен.
Ал, Ахметтің әкесі Торғай уезінің начальнигі Яковлевті
көрсеткен озбыр- лығы үшін сабап басын жарғандықтан Сібірге айдалды. Осы
оқиға Ахметке бала кезінде- ақ қоғамдағы әлуметтік теңсіздік туралы ой
түсіріп, өшпес із қалдырғанын оның Анама хат өлеңіндегі:
Оқ тиіп он үшімде ой түсіріп
Бітпеген жүрегімде бар бір жарам,-
деген жолдарынан аңғарамыз. Ол 1895 жылы Орынбордағы учительский школаны
бітіріп, әуелі Ақтөбе уезі Батпақты болысындағы А. Қопсықбақовтың ауылнай
школында, одан соң Қостанай уезі Әулиекөл деген жерде болыстық школында,
кейіннен Қостанай қаласындағы екі сыныптық орыс- қазақ школында мұғалім
болды.
1886 жылы Ахмет Омбыға барып А. Е. Алекторовпен танысады. Осы жерде
А.Е. Алекторовпен араласа келе, оның ішкі саяатын айқын аңғарады да, оны Н.
И. Ильминскийдің саясатын жалғастырушы деген ой түйіндейді.
Ахмет 1886 жылдан 1907 жылға дейін Қарқаралыда орыс- қазақ школында, одан
кейін қалалық училищенің оқытушысы қызметін атқарады. Осындай ағарту ісімен
айналысып жүрген кезінде –ақ, оның дүниеге деген саяси көзқарастарының
қалыптасуы басталады, әрі осы жылдары өзінің Қырық мысал атты еңбегін
жазады.
Ал, 1909 жылы жазықсыз жаламен Семей түрмесінде 9 айдай отырып
шығуы А. Байтұрсыновтың өміріне қатты әсер етіп, қоғамдық- саяси күреске
ертерек араласуына тура келді. Ол туралы белгілі ғалым К. Нүрпейіс: ХХ
ғасыр басында өрістей бастаған қазақ қауымына тән қоғамдық- саяси қозға-лыс
өз алдына әуел баста жалпы ұлттық- демократиялық мақсат- міндеттерді қойды.
Бұл істің басы- қасына екі ғасыр тоғысында қалыптасқан зиялылар жүрді
Олардың Ә. Бөкейханов басқарған көпшілігі қазақ халқының жалпы ұлттық
мүдделерін білдіретін қоғамдық -саяси ұйымдар құрып, солар арқылы өлкедегі
буржуазиялық -демократиялық сипаттағы қоғамдық қозғалысты басқаруға
талпынды. Солардың қатарында А.Байтұрсынов та болды-, дейді.
А.Байтұрсыновтың ағартушылық-көзқарасының қалыпта -сып, ол жолды
біржола ұстауына әсер еткен оқиғаның бірі 1913-1918жылдар аралығында
"Қазақ" газетінде редакторлық қызмет атқаруы. Бұл қызметті атқару барысында
А.Байтұрсынов қоғамдық және саяси - әлеуметтік жағдай- ларға белсене
араласып, өзіндік қолтаңбасын қалдырды. Оған ұлттық кітап -хананың сирек
кездесетін қолжазбалар қорында сақталған сол "Қазақ" газеті бетінде
жарияланған мақалалары куә. Мәселен, А.Байтұрсынов осы газет бетіңде 1913
жылы "5 мың десятина жер", "Жауап хат", "Қазақтың бас ақыны", "Алаш
азаматтарына" (М. Дулатовпен бірге), 1914 жылы "Бастауыш мектеп", "Мектеп
керектері", 1916 жылы "Қазаққа ашық хат", "Сібір депутат- тарының
мәжілісінде ", "Қазақ жұртына" (Ә.Бөкейханов, М.Дулатовпен бірге), "Торғай
һөм Ырғыз уезінің халқына" (М.Дулатов, Тұнғаншин, Кәдірбаевпен бірге), 1917
жылы "Шорай Ислам"(Ә.Бөкейхановпен бірге) және т.б. жазған мақалаларында
отаршылдыққа қарсылық, халық санасын ояту, білімін көтеру,сауатсыздықпен
күрес,ұлттық баспасөз ісінжандандыру мәселелерін көтерді. А.Байтұрсынов
"Революция және қырғыздар"атты мақаласында: "М.Тыньшбаев тәрізді патша
заманынан бастап, отарлық билікке қарсы күресіп, қазақтың ұлттық саясатына
жетекшілік жасаған қазақ зиялылары өкілдерінің атынан, осы қозғалыстың
пайда болу себебіне, қазақ халқының 1917 жылғы қос төңкеріске қатысына,
елді большевиктік анархия- дан құтқару үшін құрылған уақытша Алашорда
үкіметін, бұл үкіметтің азамат соғысы жылдарындағы қызметіне, бірін-бірі
алмастырып билікке таласқан орыс үкіметтерімен (Уакытша Сібір үкіметі,
Құрылтай жиналысы мүшелері комитеті (Комуч), адмирал А.В.Колчак үкіметі
және т.б.) байланы -сына және Кеңес үкіметі жағына өту себептеріне
тоқталады".Мұндай мақала- лар сол кездегі баспасөз беттерінде толассыз
жарияланды. Саяси әлеуметтік жағдайларға байланысты көптеген қазақ
зиялылары кейбір мақалаларды бүркеншік атпен де беріп отырады. Газет
халықты қоғамда болып жатқан өзгерістерден құлағдар ету, санасын ояту,
дұрыс жол сілтеп, өнер- білімге, оқуға шақырған бірден-бір үгітші-
насихатшы болды.
А.Байтұрсынов: газета- халықтың көзі, құлағы һәм тілі. Адамға көз,
құлақ, тіл қандай крек болса, халыққа газет сондай крек... Жұртым деп
халықтың арын арлап, зарын зарлап халықтың сөзін сөйлеп, пайдасын қорғап,
зарына қарсы тұрып,қарғаға көзін шоқытпасқа тырысады,-деп газеттің қазақ
халқы- на тигізер пайдасын көрсетеді. Ұлттық баспасөздің негізгі болатын
1911 жылы шыққан Айқап журналы мен Бөкей ордасында жарыққа шыққан
Қазақстан және бірнеше қазақ тілінде газеттер болды. Осы газеттердің
беттерінде қазақтың қоғамдық, саяси- әлеуметтік жағдайлары туралы мақала-
лар үздіксіз жарияланып отырды. Қазақ газеті де дүниежүзіндегі және ішкі
жағдайларда болып жатқан уақиғаларды жан- жақты түсіндіріп отырды. Яғни,
Қазақстанның Россия империясы жүйесіндегі орны мен ролі; қоғамның даму
жолдары мен түрлерін таңдау; миграция мәселелеріне, бірінші кезекте патша
үкіметінің қоныс аудару саясатына көзқарас, ұлттық мәдениетті дамыту
шаралары мен қазақ- орыс мәдени қатынас мәселелері; дін мәселесі мен рухани
қазыналарды бағалау мен дамыту мәселелері, т.с.с. Қазақ газеті бүкіл
ұлтымыздың мәдениеті мен тарихын насихаттаумен қатар қазақтың зиялы
қауымының саяси көзқарасын қалыптастырып, саяси партияларды құрауға негіз
болды. Жалпы газет 1913 жылдан 1918 жылға дейін шығып тұрды. Газеттің 265
саны жарық көрді.
Қазақ атты газет шығаруда Ы. Алтынсарин мен А. Байтұрсынов
мақсаттарының ортақтығын көреміз. Ұлы ағартушы Ы. Аллтынсарин де 1879 жылы
Орынбордан бүкіл қазақ жұртына тарайтын қазақ тілінде газет шығаруды
ойластырған болатын. Оны Орынбор генерал- губернаторы Н.А Крижижановский
мақұлдаған. Ы. Алтынсарин болашақ газеттің №1 санының үлгісін өз қолымен
жасап, 1880 жылы мамырдың жиырма сегізінде газетті шығаруға байланысты ішкі
істер министріне хат жазған. Газет қазақ және орыс тілдерінде форматы 45 х
35 см. көлемі 8 беттік болып жоспарланған. Алғашқы 4 беті қазақша, сонғы 4
беті орысша аудармасы. Газеттің аты - "Қазақ" (орысша - "Киргизская
газета") деп аталады. Газеттің 4 бөлімнен тұруы көзделген:
бірінші бөлім: "бас әкімдер жағынан шыққан хабарлар";
екінші бөлім: "ел ішіндегі хабар";
үшінші бөлім: "шет жұрттардан келген хабарлар";
төртінші бөлім: "таңсық әнгімелер"
Ы.Алтынсарин бар күш-жігерін салып, ашуға тырысқан "Қазақ" атты
газеті сол кездегі Ресей чиновниктері саясатының кесірінен шықпай қалды.
Оның ізбасар інісі А.Байтұрсынов газет ашу ісі патша үкіметінің қатаң
бақылауын- да болса да, ойын орындап, мақсатына жеткен. "Қазақ" газетінің
атын неге "Қазақ" деп қойғаңдығы туралы А. Байтұрсынов: "Аталы жұртымыздың,
аудаңды ұлтымыздың аты деп, газетіміздің есімін "Қазақ" қойдық. Ұлт үшін
деген істің ұлғаюына күшін қосып, көмектесіп қызмет ету қазақ баласына
міндет. Жол ұзақ, ғүмыр жеткенше істеп кетелік. Малша оттап, асап ішіп,
халық үшін қам қылмай қарын тойғанша мөз болып, мал өліміндей өлмейік",-деу
арқылы газеттің мақсаты халықтың рухани көсемі ретінде қызмет ету,
ағартушылық ісіне көшбасшы болу екендігін анғартады.
Сондай-ақ, А.Байтұрсынов газетті аптасына екі рет шығару үшін
генерал-губернатордың атына жазған арыз-өұтінішінде газет бағдарламасының
он бес бөлімнен тұратындығын және алғашқы үш бөлімінің алдына қойған міндет-
терін төмендегідей көрсеткен:
"1) қазақтарға қатысты үкімет нұсқаулары мен зандарын жариялау;
2) мемлекеттік дума мен мемлекеттік совет жұмысын жариялау;
3) ішкі және сыртқы хабарларды басып жариялап отыру және т.б".
Осындай мәліметтер арқылы Ахметтің Ыбырай ісін жалғастырушы екеніне тағы да
көз жеткіземіз.
XX ғасырдың басы Қазақстанды Ресей империясы отарына айналдыруды
түгелдей аяқтап, аграрлық және ұлттық мәселелердің шиеленіскен шағы еді.
Тура осы кезеңде отарлап отырған Ресей империясының өзінде де
көптеген тартыстар, саяси – қозғалыстар өрбіді, халықтың жаппай толқулары
болды, оның ұшқыны қазақ еліне де әсер етпей қоймады. Осындай белең алған
саяси толқуларға қазақтың зиялы қауымы белсене араласты. ХХ ғасырдың
басындағы Қазақстандық ұлт-азаттық қозғалыстың дамуын М. Қозыбаев өзінің
Ахмет Байтұрсынов- ХХ ғасырдың ұлы реформаторы атты мақаласында Ресейдегі
ұлт-азаттық қозғалыс қазақ жерінде Ресейлік жаңа реформаторлық буынның бір
тармағы есебінде бой көтерді.
Ұлт-азаттық қозғалыстың бірден- бір көсемі болып Әлихан Бөкейханов
шықты. Әлихан қазақ сахарасындағы ұлт-азаттық қозғалысын еуропалық
демократиялық, конститутциялық, парламенттік күрес жолына салды. Ахмет
болса, ұлт-азаттық қозғалысына гумманистік, ұлттық сипат берді. Еуропалық
күрес рухын ұлттық сарын, әуенімен қабыстырды. Ата-баба аруағын аттама- ды,
атой салып, жауға шапқан заманына даттамады, жаңа демократиялық күрес жолын
сыннан өткізді. Әлихан Ресей реформаторларының көсемінің бірі болды. Уақыт
өткізіп, Әлекең орыс реформаторларынан ұлттың өзін-өзі билеуіне қарсылығын
көрді, қазақ жерін талауға бағытталған орыс қарашекпенділерін көшіру
саясатын жүргізуге ынталы екенін түсінді, қазақты орыстандыру, шоқындыру,
өз дінінен бездіру саясаты ендеп, бойлап бара жатқанын көрген Әлихан орыс
зиялыларынан бөлініп, Алаш туын тікті. Алаш зиялыларының Әлихан, Ахмет
бастаған тобына тән басты сарын отаршылдыққа қарсылық еді. Ал, бұл сарын
барша халықтың мұңынан шыққанды,- десе, С. Сейфуллин 1923 жылы 30-
қаңтарда Ахмет Байтұрсынов елеуге толды деген мақаласында: Байлардан
бөліп жарлы табының ғана намыстарын жыртып, арын жоқтаған жоқ. Қазақ халқын
байға, кедейге бөлмей, намысын бірге жыртты, арын бірге жоқтады,- деп әділ
көрсетті.
Бұл бүкіл ұлттың, бүкіл отарлы елге айналған Шығыстың азаттық
майданы еді. Ахаңның өз тілімен айтсақ, Алаштың зиялылары жұртым деп
халықтың сөзін сөйлеп, пайдасын қорғады. Ол жалпы ұлттың зор- отаршылдар
тартып алған нулы, сулы ата қонысы, ана тілі, ұлттық ділі, ислам діні еді",
-дейді ғалым М.Қозыбаев. Ал, белгілі саяси қайраткер М.Шоқай 1917 жылғы
Бүкілқазақтық съездің Орынбор қаласында өту себебін: "...темір жол үстінде
жатқан Орынбор ең қолайлы жер. Бұған қоса ғүлама ғалым, көрнекті қоғам
қайраткері, дарынды жазушы А.Байтұрсынов пен М.Дулатов Орынборда тұратын.
Бұл екі қоғам қайраткерлерінің қуатты қаламының арқасыңда қалың елді аузына
қаратқан "Қазақ" газеті де осында шығарылып, таратылатын.
Міне, қазақ сирек қоныстанған Орынбордың көпке дейін қыр қазақтарының
ұлттық қозғалысының орталығына айналып, мұнда Бірінші бүкілқазақ құрылтайы
шақырылуының басты себебі осында еді", - деп А.Байтұрсынов тұлғасы мен оның
"Қазақ" газетінің саяси салмағын әділ бағалаған.
Демек, А.Байтұрсыновтың энциклопедист-ғалым, ағартушы ғана емес,
қоғам қайраткері, білгір саясаткер екенін байқаймыз.
Сонымен қатар, орталық мемлекеттік архив деректеріне жүгінсек, осы
1917 жылғы 12 -26 шілдеде Орынборда өткен бірінші Бүкілқазақтық съезде
құрылған "Алаш" партиясының негізін салуға, Қазан төңкерісінен кейін 1917
жылы 5-13 желтоқсанда Орынборда болған Бүкілқазақтық екінші съезде "Алаш"
партиясының бағдарламасын талқылауға белсене ат салысып, өзіндік үлес
қосқанына осы деректер арқылы көз жеткізуге болады.
"Съездің күн тәртібінде Алаш партиясының бағдарламасының жобасы
талқыланды. Съезде талқыланған мәселелердің ең негізгісі қазақ жерлерін
біріктіретін Алаш автономиясын құру еді. Қазақ зиялылары құрған Алаш
партиясы бағдарламасының жобасы он бөлімнен тұрды.
Бірінші бөлім : "Мемлекет қалпы"деп аталды. Мұнда мемелекеттің
басқару формасы қарастырылды. Алаш бағдарламасының жобасы жарияланған кезең-
де Кеңес өкіметі Ресейдің мемлекеттік құрылымын ресми құжатпен анықта-
маған еді. Тек 1918 жылы 16 қаңтарда Ш Бүкілресейлік Кеңестер съезі
"Еңбекшілер мен қаналушы халықтар құқығы Декларациясын" қабылдады, онда
"Советтік Ресей республикасы ерікті ұлттар одағы негізіңде, советтік ұлттық
республика федерациясы ретінде құрылады,- делінген.
...Сонымен, Алаш партиясы бағарламасы жобасы жарияланған соң екі
айдан кейін Кеңес үкіметіні Ресейдің федеративтік құрылымы туралы идеясын
жариялады. Демек бұл Алашты құрушылардың Ресейдің саяси даму перспек
тивасын дәл, дұрыс анықтағандығын көрсетеді."Федерация мағынасы құрдас
мемлекеттер бірлесуі", "Федеративті республикада һәр мемлекеттің іргесі
бөлек, ынтымағы бір болады, һер қайсысы өз тізгінін өзі алып жүреді. Үкімет
басында Учредительное собрание мен Госдума қалауынша келісімді жылға
сайланатын президент болуы тиіс. Президент халықты министрлер аркылы
басқару, ал министрлер учредительное собрание мен госдума алдында есепті
болуы" туралы жазды.
Екінші бөлім: "Жергілікті бостандық''- деп аталды. Мұнда "Қазақ
жүрген облыстардың бәрі бір байланып, өз тізгіні өзінде болып, Россия
республика- сының федерациялық бір ағзасы болуы, реті келсе Қазақ
автономиясы сыбай- лас жұрттармен өзірге бірлес болуы, Реті келмесе, бірден-
ақ өз алдына жеке болуы",- айтылды. Бұл бөлімде халық қамы үшін әділ жұмыс
істейтін мем- лекет қызметкерлерін таңдау принципі қарастырылады. Осыдан
келіп, жерді басқару, милицияда істеуге лайық адамдарды халық өзі қалауы
керек дей келе, Алаш партиясының негізін құрушылардың мақсатын білдіреді.
Оны: "Алаш партиясы ғаділдікке жақ, нащарларға жолдас, жәбірлерге жау
болады ",-деп айқындайды.
Үшінші бөлім: "Негізгі құқық". Мүнда"Россия республикасында дінге,
қан- ға қарамай, еркек-әйел демей адам баласы тең болу, жиналыс жасауға,
қауым ашуға, жария сөйлеуге, газет шығаруға, кітап бастыруға -еркіншілік".
Демек, адам құқығы мен еркінің неізгі идеялары туралы мәселелерді жан-жақты
қамтылған.
Төртінші бөлім: "Дін ісі." Мұңда: "Дін ісі мемлекет ісінен айырылуы
айты- лады. Дін біткенге тең құқық. Дін жолына ерік, кіру-шығу жағына
бостандық",-дей келе "Муфтилік қазақта өз алдына болуы. Неке, талақ, жана-
за, балаға ат қою сияқты істер моллада болуы, жесір дауы сотта қаралуы" сөз
болған.
Бесінші бөлім: "Билік һөм сот"
Алтыншы бөлім: "Ел қорғау"
Жетіншібөлім: "Салық"
Сегізінші бөлім: "Жұмысшылар"
Тоғызыншы бөлім: "Ғылым - білім үйрету"
Оныншы бөлім: "Жер мәселесі"- деп аталды.
Партия программасын жасау Петроградтағы Шорай Ислам комитетіндегі қа-
зақтарға тапсырылды. Осы съезде Алаш партиясынан депутаттар сайланды.
Олар:
1) А.Байтұрсынов;
2) А. Бірімжанов;
3) С. Досжанов;
4) Теміров;
5) Т.Жаманмұрынов;
6) Е.Оразов;
7) Ә.Бөкейханов;
8) А.Тұрлыбаев;
9) Ә.Ермеков;
10) Х.Ғаббасов;
11) А.Сейітов;
12) М.Боштаев;
13) Я. Ақбаев;
14) С. Жанайдаров;
15) Р. Марсеков;
16) Ж.Тілеули;
17) Б. Сәрсенов;
18) Р. Дүйсенбаев;
19) А. Қозыбағаров;
20) М. Жұмабаев;
21) Ә.Сәтбаев;
22) С. Абылаев;
23) А. Райымбеков;
24) С. Мешенбаев;
25) Б. Өскенбаев;
26) С. Көсемесов;
27) Х. Досмұхамедов;
28) Ж. Досмұхамедов;
29) Н. Ипмағамбетов;
30) Ә. Әлібеков;
31) С. Қаратілеуов;
32) Ә. Есемғұлов;
33) Қашқынбаев;
34) У. Танашұлы;
35) С. Аманжолұлы;
36) М. Шоқайұлы;
37) М. Тынышпайұлы;
38) Б. Құлманұлы;
39) Б. Мәметұлы;
40) О.Әлжанұлы;
41) Т. Жақыпбайұлы
42) Е. Итбайұлы;
43) С. Сабатайүлы;
44 )Е. Қасаболатұлы; '
45) Б. Ниязұлы;
46) С. Нұралыханұлы;
47) О. Алмасұлы;
48) С. Кедірбайұлы;
49) А. Кенжеұлы;
50) Штабс-капитан Бегімұлы;
51) Е. Тұрмағамбетұлы;
52) Ж.Сұлтанбайұлы
Алаш партиясы лидерлері М. Шоқай, Ә. Бөкейханов, М.Тынышпаевтар
бастаған тәуелсіз Түркістан мемлекетін құру туралы 3 түрлі ағым болды. Бірі
– Түркістан халықтарымен бірігіп, біртұтас автономия құруды; екіншісі-
Сібір құрамына автономия алуды қалады; үшіншісі- қазақ ұлтының өзіндік
дербес автономия болуын платформаларының негізі – автономиялы дербес үкімет
құру болса да мақсаттарында түрлі қайшылықтар болды. Мәселен Алашордашылар
өз алдына әскері бар, басқару органы бар қазақ мемлекетін құруды
көздеді.Дәл сол кезде халқының сауаты төмен, өнеркәсібі дамымаған, ұлттық
кадры пісіп жетілмеген, армиясы (кадры жоқ) қалыптаспаған, айналасында
алпауыт (Ресей, Қытай) елдер қоршауындағы қазақ елі өз алдына мемлекет
болып өмір сүре алмас еді. Алаш партиясының қателігі осы болды.
Алашорда мақсат-мүддесін жүзеге асыру жолындағы А. Байтұрсыновтың
қажырлы еңбегі туралы белгілі ғалым К.Нұрпейіс: "Алашорда Кеңес өкіметін
мойындамай, 1918 жылы жазда басталған азамат соғысы жағдайында оған қарсы
ашық күреске шыққан күштермен (атаман Дутов басқарған Орынбор
казачествосымен, адмирал Колчак басқарған Сібір үкіметімен, Орал
казачествосымен т.б.) одақтасты.
Жауласушы күштердің (Қазақстандағы) ара салмағы 1919 жылдың басы -нан
Кеңесөкіметі мен ҚызылАрмия жағына ауысуы Алаш Орданың жағдай- ын қиындатып
жіберді. Соңдықтан 1919 жылы көктемде Алаш Орда, бір жа- ғынан Колчак
үкіметімен байланысты түгелдей үзбей отырып, екінші жағы- нан Кеңес
өкіметімен байланысын жандандыруға мәжбүр болды. Бұл жолы Алаш басшылығы
(1918 жылы көктемдегі жағдаймен салыстырғанда) Кеңес өкіметімен байланыс
орнату бүкіл Алашорда атынан емес, оның Торғайлық тобының атынан
жүргізілген жөн деп шешеді. Сондықтан да, А.Байтұрсынов алдымен
Қазақстанның Далалық өлкесіндегі Кеңес өкіметінің комиссары Әліби
Жангелдинмен байланыс орнатып, одан кейін Москваға барып, Ресей
Федерациясьшың ұлт істері жөніндегі халық комиссары министрі И.Сталинмен
келіссөздер жүргізеді.
1919 жылы сеуір айында Торғай қаласында азамат соғысы
жағдайыңда қоғамның бір-біріне қарсы екіге бөлінуінің нәтижесінде
А.Имановтың опат болуы Алашорданың торғайлық тобының Кеңес өкіметімен
ымыраға келіп, жақындасуын күрделендіріп жіберді. Саяси хал-ахуалдың
дамуындағы осындай өзгерістер келіссөз жүргізу үшін Москваға барған А.
Байтұрсынұлының жағдайын айтарлықтай қиындатты. Осыған қарамастан
А.Байтұрсынұлы большевиктердің Алашордамен байланысқа барып, қазақ халқының
тағдыры жөнінде келіссөздер жүргізу қажеттігін дәлелдеуге көп күш жұмсады.
А. Байтұрсынұлының табандылығы аяқсыз қалған жоқ. Кеңес үкіметі Қазақ
халқының Ресей Федерациясы құрамындағы автономиялық мемлекеттігін
ұйымдастыру ісін басқаратын орган құру туралы шешімге келді. 1919 жылы
шідденің 10 күні В.ИЛенин "Қырғыз (қазақ-С.Қ.) өлкесін басқаратын рево-
люциялық комитет" жөніндегі уақытша ережеге қол қойды",- деп
А.Байтұрсыновтың білгір саясаткер екенін дәлелдейді. А.Байтұрсынов 1919
жылы құрылған Қазақ революциялық комитетінің мүшесі болды, 1920 жылы қазан
айында құрылған Ресей құрамындағы автономиялы ҚАКСР- ның үкімет мүшесі, оқу
ағарту комиссары болып сайланды.
"Қазревкомның 1919 жылы 41, ал 1920 жылы 50 мәжілісі өтті. Қолда бар
қазревком мәжілістерінің құжаттарына жүгінсек, А.Байтұрсынұлының сол
мәжілістердің басым көпшілігінде баяндамалар жасағанына, жарыссөздерге
қатысқанына, ұсыныстар енгізгендігіне, қабылдайтын шешімдердің жобасын
дайыңдағанына, жекелеген мәжілістерге төрағалық жасағандығына көзіміз
жетеді,-дей келе белгілі тарихшы ғалым К.Нұрпейіс "Алаштың күрескер ұлы"
атты зерттеу мақаласында,- "А.Байтұрсынұлы Қазревкомның мәжіліс- терінде,
көбінесе, Ресей құрамында құрылуы тиісті Қазақ автономиялық КСР-ның
шекараларын анықтауға, оның әкімшілік-территориялық құрылы- мын
қалыптастыруға, жергілікті басқару жүйесін қажетті жетекші кадрлар- мең
жасақтауға, оқу-ағарту және мерзімді баспасөз жүйесін реттеуге, ұлттық-
демоқратиялық интеллигенция тағдырын шешуге арналған мәселелерді талқылау
ісінде үлкен белсенділік көрсетіп, оларға байланысты ұлттық мақсат-
мүдделерге сай келетін қарарлар мен зандылық мәні бар құжаттарқабылдануына
ат салысты,"- деп оны қоғамдағы әлеуметгік жағдайлардан ешуақытта тыс
қалмаған, белсенді қоғам қайраткері ретінде көрсетеді. Яғни, А.Байтұрсынов
қай жүйеде, қай салада жұмыс істесе де, алдына қойған -туған ұлтын алдыңғы
қатарлы ел ету мақсатынан ешбір айнымаған.
Осы пікірдің дәлелі ретінде, оның сол кездегі Сібір ревкомы құрамында
болған Ақмола мен Семей облыстарын, Челябы губерниясына қараған Қостанай
уезін, Түркістан автономиялы КСР-ның құрамында болған Сырдария мен Жетісу
облыстарын құрылуы тиісті қазақ автономиялы КСР-ына қосу үшін жүргізген
күресін айтуға 6олады. Белгілі тарихшы ғалым М. Қозыбаев А.Байтұрсыновтың
қоғамдық-саяси қызметі жайлы; "..оның реформаторлығы 1917 жылғы Қазан
төңкерісі азаматтық, қарама-қайшылық дауылды-дабылды жылдарда ол Алаш
мемлекетін құрушылардың бірі болды, 1919 жылы 4 сәуірде Совет үкіметі,
советтік платформаға көшкен Алашордаға кешірім жариялатып, ұлттық келісімге
келді. Әрі В.И.Лениннің ұсынысымен Қазақ өлкесін басқаратын қазақ (қырғыз)
революциялық комитеті төрағасының орынбасары болған А.Байтұрсынов болашақ
қазақ автономиясы аясына барлық қазақ жерін біріктіруде ерекше қажырлылық
танытты. Челябі губерниясына еніп кеткен Қостанай уезін Қазақ өлкесіне
қайтару үшін М.Сералин мен бірге В.И.Ленин атына арнайы хат жазып қана
қоймай, РКП(б) Орталық Комитетінде арнайы қаратып, қаулы қабылдаты",-дейді.
Архивтегі мәліметтерге сүйенсек, А.Байтұрсыновтың осы баяндамасындағы
көтерілген мәселелер дұрыс, яғни Қостанай уезін Торғай облысының құрамында
қалдыру тиіс деп есептелінді. М.Қозыбаев сөзімен айтсақ, Ахаң Совет
заманасында да ұлтқа қызмет етуді бір сәт тоқтатқан емес. Бұл жылдары
Аханның Одақ көлеміндегі шет аймақтардағы халықтардың мұқтажын жоқтаған
еңіреген ер екендігін, ұлт азаттық қозғалысы қайраткері екенін таныта
білді.
Ал, 1922 жылы ол Халық Ағарту комиссариаты жанындағы ғылыми
орталықты басқарды, бүкіл россиялық Орталық Атқару комитеті мен Қазақ
Республикасы Орталық Атқару комитетіне мүше болды. Бұдан шығатын қо-
рытынды, А.Байтұрсыновтың Қазақстандағы қоғамдық - әлеуметтік жағдайларға
өзіндік үнін қосып, ықпалын тигізгенін көреміз. Сонымен қатар,
А.Байтұрсынов Алаш қозғалысьшың басшылары мен мүшелеріне Кеңес үкіметі
тарапынан амнистия жасатып, олардың одан кейінгі уақытта қудаланбауы үшін
де аянбай күресті.
Париждегі шығыс тілдер мен өркениеттері институтының ректоры, шығыс-
танушы Реми Дор өзінің "Қазақ әдебиеті" атты мақаласында қазақ әдебиеті
мәселесінің сан қырына тоқтала отырып, А.Байтұрсынов мұралары туралы: "Ол-
қазақтың зиялы қауымы бойында ұлт бірлігі және мәдени даму идеясын
қалыптастыруға ұмтылды. "Ал, бұл идеялар Алашорда партиясының идеоло-
гиялық жұмысының өзекті мәселелері болатын. Колчак бастаған ақтарға да,
Қызыл армияға да қарсы болып, екі майданда күрес жүргізген Алашорда
ақырында тізе бүгуге мәжбүр болды, бірақ оның саяси және мәдени идея-лары
қазақ даласында ғана емес, бүкіл Орталық Азия аумағында айрықша мәнді роль
атқарды,- дейді.
Француз ғалымының А. Байтұрсынов еңбегін бұлай бағалауынан, ол тек
Азия халықтарының ғана мақтанышы емес, сонымен қатар Евразия үшін де үлкен
мақтаныш, зор тұлға екеніне көзіміз жетеді.
Ғалым қазақтың ұлт екеніне танытатын өзіндік мәдениеті мен әлуметтік
жағдайын айқындайтын тіл екенін түсіндіре отырып, ұлттық тілді дамытуға
барынша үлес қосты.
Белгілі тіл білімінің білгірі Р. Сыздық: оқу - ағарту идеясы- А.
Байтұрсынұлының да қоғамдық қызметінің арқауы, азаматтық борышының негізі,
идеологиялық платформасының тірегі болды. Бұл платформаны мықтап ұстауға
алып келген- оның өз халқының тағдырын ойлаған қам қаракеті.
Ол қазақ әліппесі мен қазақ тілі оқулықтарын жазуды 1910 жылдардан
бастап қолға алады. Осымен қоса қазақ графикасын жасауға кіріседі.Қазақ
графикасының негізін қазақтың мәдени түркі халықтары да пайдаланып
отырғаңдықтан, туыстық, жақындық сипатын және араб таңбаларын алады. Сөйтіп
24 таңбадан тұратын, өзі қазақ жазуы деп, өзгелер Байтұрсынов жазуы
деп атаған қазақтың графикасын тұрғызды.
Осы жазуды үйрететін Әліппе жазады. Жоғарыда айттық, оқу-ағарту мұра-
ты- үстіміздегі ғасырдың бас кезінен бастап, қазақ қоғамы үшін әлеуметтік
мүдделердің ішіндегі ең бастысы болды. Сондықтан оқу-ағарту идеясына сол
кезеңдегі қазақ интеллигенциясы жаппай мойын бұрды, әрбір зиялы азамат
халқына қара танытып, сауатын ашуда, ол әрекетті Әліппе құралдарын
жазудан бастауды мақсат етті. Сол себептен 1911-1912 жылдардан бастап,
бірнеше Әліпби кітапшалары түзіліп олар Уфа, Орынбор қалалары баспа-
ханаларында жарық көрді, - деп тіл және оқулық мәселесіне сіңірген
еңбектеріне жан- жақты тоқталды. А. Байтұрсынов қазақ елінің бостандығының
негізгі көзі-ұлттық тіл, ұлттық негіздегі мектеп және сол мектептің
сұранысына сай оқулықтар екенін жақсы түсіне білді. Оның алғашқы қозғалысты
білім беру ісінен бастауын көрегендік деп білеміз.Атқарған елеулі
қызметтері көзқарасының қалыптасуына есер етті, ағарту ісінің көшбасшысы,
жадидизм лидері болуына әкелді. Халық Ағарту комиссары болып тұрған кезінде
ол мемлекетті басқару жүйесін жергіліктеңдіру, комитеттің жұмысын
жергілікті ұлт өкіметінің ана тіліне аудару, ұлттық мектепті жандандыру,төл
оқулықтарды дүниеге келтіру, ұлттық кадр санын көбейту, олардың сапасын
арттыру, тіл тазалығын сақтау, халқына дүние жүзілік білімді меңгерту,
денсаулық сақтау, әлеуметтік қамсыздандыру,тегін білім алу құқығын,
мектептердің жаңа типін ашу, дамыта оқытуды жүзеге асыру, халықтық тәлім-
тәрбиені дәріптеу, соның негізіңде болашақ жастарға адамгершілік,
эстетикалық, азаматтық тәрбие беру мәселелерін шешумен айналысты.
Осы кезендегі зиялы қауым көсемдерінің тоталитарлық режимге қарсы
қарулы күреске шығып, халықтың қанын төгу зиян, сондықтан рухани күресті
тандауларынан саяси-әлеуметтік, экономикалық жағдайды терең түсініп,
ұлтының санасын, дінін, тілін сақтап қалу мақсат-ниеттерін байқаймыз.
А.Байтұрсынов халық ағарту комиссары болған тұста қазіргі ұлттық асыл
мұрасына айналған көптеген төл оқулықтар дүниеге келді. Атап
айтсақ,Ж.Аймауытовтың " Ана тілін қалай оқыту керек?", М.Дулатовтың "Есеп
құралы", А.Байтұрсыновтың "Оқу құралы", "Баяншы"және бұрынғы кезде басылған
қырғыз қиссалары, татар тіліндегі оқулықтар, географиялық карталар, саяси
кітапшалар барлығы 473028 дана Қазан баспасынан жарық көрді. Кейінірек,
М.Дулатовтың "Қирағат" кітабы, Абай өлеңдері жинағы, А. Байтұрсыновтың
"Қырық мысал" аудармасы, "Маса" жинағы, С.Торайғыровтың өлеңдері, қырғыз
кеспе әліппесі, Т. Шонанұлының "Жаңа әліппесі","Орысша қазақ тілін
үйретуші", " Кеспе әліпбиі", Қ.Кемеңгерұлының "Европалықтар үшін екі
жылдық оқу құралы", "Әліппесі", Н.Төреқұлұлының "Үлкендер үшін жана
әліппесі", Ж. Аймауытұлының " Комплекспен оқыту жолдары"' атты еңбектері
жарық көрді. Ол өзінің ағартушылық қызметінде сауат ашқызу, оқулықтар
шығаруға қамқоршы ретіңде ғана емес, әлеуметтік-саяси мәні бар жазу
(алфавит) мәселесінің шын жанашыры болып, ұрпақ пен ұрпақтың рухани
қазынасының ара жігі ажырап қалмау қамын ойлаған ұлттық мүдденің
жоқтаушысы, күрескері ретінде де танылды.
А.Байтұрсыновтың араб графикасынан латынға көшуге үзілді-кесілді
қарсы болып: "Хат мәдениеті бар халыққа бір әріпті тастап, екінші әріпті
ала қою оңай жұмыс емес,-деп бір алфавиттен екінші алфавитке көшуді
Қазақстандағы қоғамдық-әлеуметтік және экономикалық жағдай көтермейтінін: -
"Латын әрпін бірден алып, бірден соған түсіп кетуге, одан да көп қаржы
мен қайрат керек. Ондай бірден табыла қоятын мол қаржы мен қайрат түркі
жұртында тағы жоқ. Бірден мұғалімдердің бәрін латынша үйретіп, бірден
баспаханалардағы әріптерді латынға айналдырып, адамдарын латынша үйретіп,
оқу кітаптарын латынша бастырып, арабша сауаттыларды латынша сауаттандырып
жіберу адамның керек қылуын былай қоя тұрғаңда да, оншақты миллион
қаржымен біте қоятын жұмыс емес",-деп дәлелдейді, араб әрпі мен латын
алфавитінің тиімділігін төмеңдегідей салыстыра таразылайды: "Араб әрпінің
артықтығы жалғыз баспада ғана емес жазбада да артық болып тұрады. Өйткені,
араб әрпімен басылған сөз бен жазылған сөздің арасында айырма аз болады,
онда оңай айырма аз болады, оқылса мұнда да оңай болады" сондықтан, жазу
барысында тиімдісі адамның қолына күш түсірмейтіні, ал латын алфавитінде
қолдың бұлшық еттеріне елеулі күш түсетінін де дәлелдеп береді. Хат
мәдениетін әлемдік өркениетті дамудың негізі деп түсініп, оны жетілдіруге
зиялы қауым өзіндік үлесін қосуға міндетті деп санады, ол мақсатты жүзеге
асыру үшін қажырлы да табанды күрес жүргізді.
А. Байтұрсыновтың 50 жылдық мерей тойына М. Әуезов: Ахаң еңбегі
жанған жанның бірі. Істеген ісінің жемісі-артынан келе жатқан жастар. Оның
арты Ахаң мектебіне тізіліп, кіріп жатқан жас буын, жаңа өсіп келе жатқан
қазақ әдебиеті Ахаңды өзінің басшысы деп санайды",- деп атап көрсеткендей
бар ғұмырын қазақ ұлтының егемен ел болуына арнаған ағартушының мұралары
ұрпақтан-ұрпаққа жалғасьш, жастар тәрбиелеу ісінде өзіндік үлесін қосуда.
Сондай-ақ, А.Байтұрсыновтьщ бар өмірін сарп еткен ағартушылық
еңбегімен саяси қайраткер ретінде танытатын лауазымды қызметтері қоғамдағы
әлеуметтік жағдайлар әсерінен туындады. Оның ой- пікірлерінің қалыптасуына
сол кезеңдегі саяси хал-ахуал мен үкімет саясатының тікелей ықпалы болды.
Сонымен қатар, А.Байтұрсыновтың тәлім-тәрбиелік ой-пікірлерінің
Шоқан, Абай, Ыбырай сынды ойшылдарымыздың артына қалдырған мол мұраларынан
нәр алғаны аңғарылады.
ХІХ ғасырдың екінші жартысында ұлттық дамуына белгілі тұлғалар
Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев жене т.б. зор үлес қосты. Олар қазақ
халқының жарқын болашағы - тек оқумен, біліммен ғана келмек екенін
жастардың санасына құюға тырысты. Жас ұрпақты білімге, мәдениетке, өнерге,
адамгершілікке шақырды.
XIX ғасырдың аяғы XX ғасырдың басыңда аға ұрпақ идеясын жалғастырушы
бір топ қазақ зиялылары көш басшыларының бірі- А. Байтұрсыновтың Шоқан,
Ыбырай, Абайлардың ағартушылық идеяларын зерделей келе, аға ұрпақтың тәлім-
тәрбиелік мұраларын жоғары бағалап кана қоймай, оларды таратушы,
насихаттаушы болғанын көреміз. Соның ішінде, Абай шығармаларының таралуына
А. Байтұрсыновтың өзіндік үлес қосқанын ҚР Орталық мемлекеттік архивінде
сақталған құжаттардан көруге болады. Өзі төрағалық еткен мемлекеттік баспа
редакциясының алқа жиналысында (4.03.1921 ж. мәжілісхат №5) Қазан қаласынан
қырғыз тіліндегі оқулықтарды шығаруға қаулы қабылдады:
Сонымен қатар, А.Байтұрсынов "Қазақ" газетінің 1913 жылғы 39,41,43
сандарында жарияланған "Қазақтың бас ақыны" атты мақаласында: "Абайды қазақ
баласы тегіс танып,.. тегіс білуі керек. Абайды қолымыздан келгенше қадірлі
жұртқа таныту үшін мұнан былай кейбір өнегелі, өрнекті сөздерін
газетаға басып көпке көрсетпекшіміз",- деп Абай мұраларын насихаттау,
абайтану ғылымында келер ұрпаққа жол салу мақсатын білдіреді. А.
Байтұрсыновтың бұл мақсаты туралы М.Дулатов өзінің "Абай" атты мақаласыңда:
"1904 жылы июнь айының басында Омскіге барғанымда " Абай өлендерінің
жазбасын алғаш А. Байтүрсьшовтан көрдім. Сонда, А.Байтұрсынов айтты:
"Естуімше, Абай өз өлеңдерінің басылып шығуын қаламайды һөм бастыруға
ешкімге рұқсат бермейді екен, күз Қарқаралы қаласына барамын, сонда әдейі
бұрылып Абайға сәлем беремін, танысамын һөм өлеңдерін бастыру жайын
сөйлесемін деген Ахметке Абайды көруге нәсіп болмады. Абай өмірі күзге
жетпей, сол июннің 23-іңде опат болды", - деп Абайды Ахметтің көре
алмағанын бірақ, Абай тағылымы алдында тағзым етіп, үлгі-өнеге еткенін
дәлелдейді. Оған тағы бір дәлел, Т.Қожекеев өзінің "Халқымен қайта қауышты
қайран ерлер"атты мақаласыңда:"Ахаңды саналы, арлы, намысты ортадан шығып,
орысша білім алып, еліне қайырымдылық көрсеткен, ізгілік істеген
азаматтардың бірі екенін атап айтқан. Оны өткен ғасырдағы үш ағартушы -
Шоқан, Ыбырай, Абайлардың ісін XX ғасыр басында жалғастырушы деп
көрсеткен",-дейді.
2. Ыбырай Алтынсаринның– қосқан үлесі
Қазақ сахарасында мәдениет пен оқу – ағартудың туын көтеріп, халыққа
білім беру, мектеп ашу, оқулық жазу, мұғалім даярлау ісінде үлкен өнеге
көрсеткен Ыбырай Алтынсариннің мұралары отызыншы жылдарға дейін арнайы
зерттелмеген. Ол тек қырқыншы жылдардан бастап қана қолға алынады. Орта
мектептерге арналған Қ.Жұмалиев пен С.Мұқанов, С.Исмаиловтың әдебиет
кітаптарында Ыбырай Алтынсарин шығармалары талданып, олардың мазмұны мен
мақсаты, идеясын ашып көрсетуге алғашқы талпыныс жасалады. Тарихшылардың
ішінен Ыбырай Алтынсариннің өмірі, ағартушылық, жазушылық қызметі мен
жазысқан хаттары туралы архивтік деректерге сүйене отырып, дұрыс та дәйекті
жаза бастаған Бекежан Сүлейменов еді.
Жалпы алғанда Бекежан Сүлейменұлының Қазан төңкерісіне дейінгі
Қазақстанның мәдени дамуы және қоғамдық ойдың даму тарихы бойынша
еңбектерін екі кезеңге бөлуге болады. 1945 жылдан бастап 1957 жылға дейінгі
бірінші кезеңде ғалым тақырыпқа байланысты 13 ғылыми – көпшілік еңбек
жариялайды. Соның ішінде Ыбырай Алтынсариннің таңдамалы шығармалары жинағын
қазақ (1955 жылы) және орыс тілінде (1957 жылы) дайындайды. Екінші кезең
1957 жылы Ыбырай Алтынсариннің таңдамалы шығармалары жинағы жарық көргеннен
кейін, Бекежан Сүлейменовтің осы тақырып бойынша зерттеуді тереңдетіп,
түрлі қырларын кеңейткендігімен ерекшеленеді.
Ыбырай Алтынсариннің шығармашылық мұрасы жөнінде Б.Сүлейменов 30 – ға
жуық ғылыми, ғылыми – көпшілік еңбектер жазған. Ол ең алғашқы болып Ыбырай
Алтынсаринді қоғам қайраткері ретінде танытқан зерттеуші ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz