Атаулы сөйлем

Жоспар:

I. Кіріспе

1. Атаулы сөйлем. Оның өзіндік ерекшеліктері.

II. Негізгі бөлім

2.1. Қазақ тілі грамматикасы оқулығы бойынша атаулы сөйлемнің жасалуы.

2.2. Р.Әмірдің пікірі бойынша атаулы сөйлемнің жасалу жолдары.

III. Қорытынды

3. Атаулы сөйлемдерді қолданудағы басқа да ғалымдардың пікірлері.

IV. Қосымша

4. Тақырыпқа сай тесттік тапсырма.

Құрылысы жағынан тұрлаулы мүшеге талданбайтын, мағынасы жағынан оқиғаны, құбылысты, болмысты тек атап қана көрсетіп, ол туралы баяндамайтын, өзіне тән айырым интонациясы бар жай сөйлемнің түрін атаулы сөйлем дейміз.[1; 131-б.] Мысалы, Шілде. Жұма күні. Бүгін патша мұрагері келетін күн.Бұл анықтама қазақ тіл білімінде атаулы сөйлемге берілген басты сипаттама болып табылады.
Ғалым С.Аманжоловтың пікірінше атаулы сөйлем шығу тегі, яғни генетикасы жағынан алғаш пайда болған сөйлемдер қатарына жатады. Сол себепті де бұл сөйлем мифологиялық объектің көрінісі болып табылады. Сөйлемдер эволюциясының нәтижесінде, сондай-ақ сөйлем мүшелері айқындалып, көбейе бастаған кезде де бір-бірінен ажырамаған. Бұны біз бірінші ерекшелік деп танып отырмыз.
Ал екінші ерекшелігі атаулы сөйлем басқа да жай сөйлемдермен салыстырғанда ешқайсысына ұқсамайды. Нақтырақ айтсақ, оның мағыналық, әрі құрылыстық жақтары өзгешелеу. Мәселен:
а) аталған сөйлем тұрлаулы мүшелерге талданбайды, яғни сөйлемге тірек мүше болатын сөзді бастауыш я баяндауыш деп дөп басып айтуға келмейді. Дегенмен атау септігінде тұрып, зат есімнен болса, онда сөзді бастауыш ыңғайындағы тұрлаулы мүше дегендей пікірлер де жоқ емес. Себебі ол тек сыртқы формасына қатысты айтылып жүр.
ә) ең бастысы баяндау қасиеті болмайды. Солай бола тұрса да, сөйлемге сәйкес белгілері жетерлік. Олар:
• интонация,
• оқиғаның,
• құбылыстың шындыққа, шаққа қатыстығы.
Үшінші ерекшелігі атаулы сөйлем болу үшін мынадай шарттар бар:
• Сөздің не сөз тіркесінің сөз болып отырған оқиғаға, шындық болмысқа қатысы болуы керек;
• Өзінен кейінгі атаулы емес сөйлеммен сабақтас болуы керек;
• Бір негізді сөйлем болуы тиіс;
• Арнаулы коммуникативтік мақсаты болуы шарт.
Негізгі сөз бен көмекші сөздің байланысынан туған сөйлемде, бір сөзден тұратын атаулы сөйлемге қарағанда ой күрделірек болады. Ал сөз тіркесі арқылы жасалған сөйлемде бейнелік әсер күшті болады. Бұл төртінші ерекшелігі. Мысалы:
Наурыз.
Наурыз айы.
Наурыз айының басы.
Наурыз айының мерекеге толы бас кезі.
Бесінші ерекшелігі атаулы сөйлемнің бір негізді болып келуі. Бұл сөйлемдер арасында сирек құбылыс, өйткені басқа сөйлемдер көбінесе екі негізді болып келеді.

Пайдаланған әдебиеттер тізімі:

1. С.Аманжолов «Қазақ әдеби тілі синтаксисінің қысқаша курсы». – Алматы, «Санат», 1994 жыл.

2. «Қазақ тілінің грамматикасы» 2-том, синтаксис. – Алматы, Тіл білімі институты, 1967 жыл.

3. Р.Әмір, Ж.Әмірова «Жай сөйлем синтаксисі». – Алматы, ҚазҰТУ, 2003 жыл.

4. Ж.Ибраимова «Қазақ тіліндегі мүшеленбейтін сөйлемдер», автореферат. – Қарағанды, 2008 жыл.

5. «Қазақ тілі» энциклопедиясы, бас редакторы - Ә.Қайдар. – Алматы , «IDK-TIPO» редакциялық-баспа орталығы, 1998 жыл.

6. Т.Сайрамбаев. Б.Сағындықұлы «Синтаксис мәселері». – Алматы, «Қазақ университеті», 2008 жыл.