Мемлекеттің салық жүйесі, оның құқықтық негіздері

КІРІСПЕ

Негізінде мемлекеттегі қандайда болмасын заңдардың талаптарын бұлжытпай орындау қоғам мен мемлекетке әрқашанда тиімді болып келеді және олардың құқықтары мен заңды мүдделерінің бұзылмауын әрі сақталуын қамтамасыз етеді. Міне, осыған байланысты салықтық заңдардың (законодательство) талаптарын өте дәл және мүлтіксіз орындау қажеттілігі күн тәртібінде тұрақта тұратын мәселелердің аса маңыздысы болуға тиіс. Салықтардың қаржыларды айтарлықтай деңгейде қалыптастыратын түсім көздері екенін әрдайым есте сақтауымыз қажет. Салықтық Заңдардың талаптары ойдағыдай орындалса, не болмаса атқарылса, онда мемлекет пен қоғамға қажетті қаржылардың жеткілікті көлемде қалыптасқаны жөнінде нық сеніммен айта аламыз. Ал салықтардың мемлекет кірісіне дер кезінде және толығымен енгізіліп отырылғаны салықтық заңдардың мүлтіксіз орындалғанын білдіреді.
Мемлекеттік мәжбүрлеудің мызғымас бөлігі және жарқын көрінісі әкімшілік жауапкершілік те мемлекеттің салық салу аясындағы салықтық заңдардың әмірлі талаптарының бұзылмауына, ал бұзылған жағдайда келтірілген зардапты жоюға, құқық нормаларының қалпына келтірілуіне атсалысады.
Көптеген жылдар бойы әкімшілік құқық бұзушылықпен күрес жүргізу барысында әкімшілік жауапкершіліктің айтарлықтай тиімді қолданылып келгені белгілі. Осы әкімшілік жауапкершіліктің рөлі біртіндеп өсіп, сексенінші жылдардың ортасынан аса, ғылыми негіздеулерге байланысты одан әрі шыңдалып, күшейген болатын. Сонымен қатар, құқыққа қайшы әрекеттердің тізбесі күрт ұлғайып, оларды жасағандарға қолданылатын санкциялар саны көбейіп, қатаңдатыла түскен еді.
Бүгінде, осы әкімшілік жауапкершіліктің құқықтық тәртіпті сақтау аясындағы рөлінің күшейіп, оған айтарлықтай көңіл бөліну себебіне мына келесідей факторларды жатқызуға болады:
1. Нарықтық экономиканы дамыту барысында пайдаланылатын ғылыми-техникалық жаңалықтар нәтижесінде адамдар мен заңды тұлғаларға, мемлекеттік билік институттарына және қоршаған ортаға қатысты келеңсіз жайлардың туындау мүмкіндігіне немесе туындауына байланысты оларды қорғау;
2. Экономикалық түрлендірулер, монополияға қарсы күрес жүргізу, салықтық, кедендік және банктік қызметтерді жүзеге асыру аяларындағы нарықтық және құқықтық қатынастарды қорғау.

ПАЙДАЛАНҒАН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ:
Нормативтік құқықтық актілер

1. Қазақстан Республикасының Конституциясы (1995 жылғы 30-тамызда қабылданған) өзгерістер мен толықтырулар 1998 жылы енгізілген. Алматы, 1999 ж.
2. Қазақстан Республикасының «Әкімшілік құқық бұзушылық туралы» Кодексі. (2001 жылдың желтоқсанына дейінгі енгізілген өзгерістер мен толықтырулар есепке алынған). Алматы, Қазақстан.
3. Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 23-шілдедегі «Мемлекеттік қызмет туралы» Заңы.
4. Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 30-желтоқсандағы «Халықтың жұмыспен қамтылуы туралы» Заңы.
5. Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 24-сәуірдегі Салық кодексі.
6. Қазақстан Республикасының 2004 жылғы 24-сәуірдегі Бюджет кодексі.

Арнайы әдебиеттер

1. Ағыбаев А.Н. Ответственность должностных лиц за служебные преступления. Алматы, Жеті Жарғы, 2007 ж.
2. Алексеев С.С. Общая теория права. М., 2001.
3. Алехин А.П. Пепеляев С.Г. Ответственность за нарушение налогового законодательства. М., 2002.
4. Алиев Р.М. Расследование уголовных дел налоговой полицией. Учебно-практическое пособие. – Алматы, «Аян-Әдет», 2006.
5. Еропкин М.И. Вопросы административного права на современном этапе. М., 2006.
6. Худяков А.И., Давдова Л.Е. Предпринимательство и право. Алматы, Жеті жарғы. 2004.
7. Гуреев В.И. Налоговое право. М., Экономика, 2004.
8.Химичева Н.И. Налоговое право. М., БЕК, 2002.
9. Пепеляев С.Г. Основы налогового права. М. 2004, с.40-41.
10. Найманбаев С.М. Салыктык құқық. Алматы, 2006.

Пән: Салық
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 21 бет
Таңдаулыға:

жоспар

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. . 3

1 МЕМЛЕКЕТТІҢ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІ, ОНЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .. 4

2 САЛЫҚТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАР: ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ
МӘНІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 22

ПАЙДАЛАНҒАН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23

КІРІСПЕ

Негізінде мемлекеттегі қандайда болмасын заңдардың талаптарын
бұлжытпай орындау қоғам мен мемлекетке әрқашанда тиімді болып келеді және
олардың құқықтары мен заңды мүдделерінің бұзылмауын әрі сақталуын
қамтамасыз етеді. Міне, осыған байланысты салықтық заңдардың
(законодательство) талаптарын өте дәл және мүлтіксіз орындау қажеттілігі
күн тәртібінде тұрақта тұратын мәселелердің аса маңыздысы болуға тиіс.
Салықтардың қаржыларды айтарлықтай деңгейде қалыптастыратын түсім көздері
екенін әрдайым есте сақтауымыз қажет. Салықтық Заңдардың талаптары
ойдағыдай орындалса, не болмаса атқарылса, онда мемлекет пен қоғамға
қажетті қаржылардың жеткілікті көлемде қалыптасқаны жөнінде нық сеніммен
айта аламыз. Ал салықтардың мемлекет кірісіне дер кезінде және толығымен
енгізіліп отырылғаны салықтық заңдардың мүлтіксіз орындалғанын білдіреді.
Мемлекеттік мәжбүрлеудің мызғымас бөлігі және жарқын көрінісі
әкімшілік жауапкершілік те мемлекеттің салық салу аясындағы салықтық
заңдардың әмірлі талаптарының бұзылмауына, ал бұзылған жағдайда келтірілген
зардапты жоюға, құқық нормаларының қалпына келтірілуіне атсалысады.
Көптеген жылдар бойы әкімшілік құқық бұзушылықпен күрес жүргізу
барысында әкімшілік жауапкершіліктің айтарлықтай тиімді қолданылып келгені
белгілі. Осы әкімшілік жауапкершіліктің рөлі біртіндеп өсіп, сексенінші
жылдардың ортасынан аса, ғылыми негіздеулерге байланысты одан әрі шыңдалып,
күшейген болатын. Сонымен қатар, құқыққа қайшы әрекеттердің тізбесі күрт
ұлғайып, оларды жасағандарға қолданылатын санкциялар саны көбейіп,
қатаңдатыла түскен еді.
Бүгінде, осы әкімшілік жауапкершіліктің құқықтық тәртіпті сақтау
аясындағы рөлінің күшейіп, оған айтарлықтай көңіл бөліну себебіне мына
келесідей факторларды жатқызуға болады:
1. Нарықтық экономиканы дамыту барысында пайдаланылатын ғылыми-техникалық
жаңалықтар нәтижесінде адамдар мен заңды тұлғаларға, мемлекеттік билік
институттарына және қоршаған ортаға қатысты келеңсіз жайлардың туындау
мүмкіндігіне немесе туындауына байланысты оларды қорғау;
2. Экономикалық түрлендірулер, монополияға қарсы күрес жүргізу, салықтық,
кедендік және банктік қызметтерді жүзеге асыру аяларындағы нарықтық және
құқықтық қатынастарды қорғау.

1. МЕМЛЕКЕТТІҢ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІ, ОНЫҢ
ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІ

Қандай да болмасын мемлекеттің өсіп-дамуының материалдық базасы-
қаржыларды қалыптастыратын ең басты қайнар көздерге (түсім көздеріне)
салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің жататын белгілері.
Кезінде экономика ғылымының классигі Адам Смит салық төлеу құлдықтың
емес, бостандықтың, еріктіліктің белгісі деген болатын. Сондықтан, Адам
Смиттің тұңғыш рет қалыптастырған мына салық салу жөніндегі қағидаларын
қарастырып көрейік:
Салықтардың ашық түрде алынуы: оның (Смиттің) айтуы бойынша, салық
мемлекет тарапынан заң нысанында төлеушілерге салынатын салмақ. Оның
мөлшері төлеу тәртібі заңда көрсетілген. Бірінші қағида бойынша: салық
әрбір салық төлеушінің тапқан табысына сәйкес алынуға тиіс, яғни әрбір
азамат өзінің тапқан батысына орай мемлекет шығындарын өтеуге ат салысуға
тиісті. Екінші қағида бойынша салық мөлшері, оны төлеу мерзімі мен тәртібі,
салықтың төлеушісі күнібұрын және дәл белгіленуі қажет. Үшінші ыңғайлылық
қағидасына сай әрбір салық салықты төлеушіге ыңғайлы уақытта және қолайлы
әдіспен алынуға тиісті. Төртінші үнемділік қағидасы бойынша әрбір салық өзі
мемлекетке әкелетін табыстан гөрі салық төлеушінің қалтасынан мүмкіндігінше
аз ақша алуға бейімделіп белгіленуі қажет, былайша айтқанда салық алу
кезінде төлеуші төлеушінің шығындары мейілінше ал болуға тиісті. Шаруашылық
дербестігі тұрғысынан салық төлуші ретінде өзінің белгілі бір меншігі бар
және дербес шаруашылық қызметінен табыс табатын жеке басы ерікті азамат
болуға тиісті.
Сөйтіп, қорыта келіп айтсақ Адам Смит салықтардың ашық (заң негізінде)
алынуына, жалпыға бірдейлігіне, айқындылығына (бәрі күнібұрын анықталған),
алу үнемділігіне (мейілінше аздығына), шаруашылық дербестігіне (бұл жерде
төлеушілердің) аса назар аударған.
Көптеген ғалымдардың салық жөніндегі түсініктерінің жалпы мәні
бірдей болғанымен, кемшілік, олқылықтары да жоқ емес. Осы берілген
түсініктердің негізгілерін ұқсастырып өтсек.
Мысалы, Гуреев В.И. салықтарды міндетті жарна деп атайды және
мынадай түсінік береді: міндетті жарна дегеніміз заңды және жеке
тұлғалардың кәсіпкерлік қызметтерінен және басқа түсім көздерінен тапқан
табыстарының бір бөлігін заңмен белгіленген тәсілмен ақшалай түрде алу1.
Бұл жерде айтылмай кеткен салықтың белгілері: міндеттілік, қайтарымсыздық
және баламасыздық.
Ал салық жөнінде, мемлекеттің заңды жеке тұлғалардан тиісті деңгейдегі
бюджетке (федералдық, регионалдық, жергілікті) алатын міндеті жарнасы деген
анықтама берген белгілі ғалым Пепеляев С.Г. салыққа мынадай анықтама
береді: салық – мемлекеттің өкімет билігі субъектілерінің төлем
қабілеттілігін қамтамасыз ету мақсатында, мемлекеттік мәжбүрлеумен
қамтамасыз етілген міндетті, қайтарылмайтын және дербес – ақысыз түрде
заңда және жеке тұлғалардан заңда белгіленген тәртіппен алынатын
меншіктері1.
Осы автордың айтуы бойынша, егер қандай да болмасын міндетті төлемді
алу заңда белгіленіп, негізделмеген жағдайда оларды алу заңсыз болып
табылады. Ал салық төлеуші бұл жерде тек азамат ретінде емес, сонымен қатар
меншік иесі де болғандықтан салықтарды төлеу жеке меншік жөніндегі
құқығынан шығатын әлеуметтік міндеті.
Қазақстандық белгілі экономист – ғалым Қарағусова Г. салықтар деп,
жалпы мемлекеттік мұқтаждықтарды өтеуге жұмсалатын және қабылданған заң
негізінде мемлекетке алынатын еріксіз немесе міндетті алымдарды айтады
деген анықтама береді2.
Көбінесе авторлар сипаттап өткен салық ерекшеліктерін дұрыс деп қосыла
отырып салықтардың өзіміз тұжырымдаған, сондай-ақ оларды басқа міндетті
төлемдерден ажырататын мына белгілерін етпейді:
- Салық – тек мемлекеттік біржақты-өктем түрде белгіленетін төлем.
Салықтарды белгілеу және алу кезінде мемлекет салық төлеушілердің
келісімін, ерік білдіруін керек қылмайды;
- Салық – мінедтті түрдегі төлем. Салық төлеушілер мемлекеттің біржақты-
өктем ерік білдіруінің нәтижесінде салықты еріксіз түрде төлеуге мәжбүр
болады;
- Салық – міндетті төлем. Салық заңда белгіленген тәртіп бойынша, қатаң
белгіленген мерзімде және міндетті түрде бюджетке аударылады;
- Салық – ақшалай нысандағы төлем. Заңды және жеке тұлғалардың табыстарының
заңда белгіленген бөлігі тиісті бюждетке ақшалай аударылады;
- Салық – меншік нысаны ауысуымен сипатталатын төлем. Мемлекеттік емес
заңды тұлғалар мен жеке тұлғалардың меншігіндегі ақшалар мемлекет меншігіне
айналады;
- Салық – заңды төлем. Мемлекеттің жоғарғы өкілді органы шығаратын заңның
негізінде белгіленген төлем;
- Салық – нақты заңды және жеке тұлғалардан алынатын төлем. Салық заңды
және жеке тұлғалардың бәрінен бірдей, жаппай алынбай, тек нормативтік
актілерде көрсетілген табыстары, мүліктері және т.б. болған жағдайда ғана
алынады;
- Салық – тұрақты және жүйелі төлем. Салық заңда тұрақты бекітілген түрде
белгіленген тәртіппен айтарлықтай алынады.
Салықтар әрқашанда мемлекет пен халықтың, жан-жақты мұқтаждықтарын
қанағаттандыру және өндірісті дамыту мақсатында ұлттық табысты және жалпы
ішкі өнімді, сондай-ақ жалпы қоғамдық өнімді қайта бөлуге байланысты
экономикалық қатынастарды көрсетеді. Сондықтан, олар мемлекеттің заңды және
жеке тұлғалармен арасындағы экономикалық (қаржылық) қатынастарын
сипаттайтын экономикалық категория болып табылады.
Салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің (алымдар, баждар, төлемдер)
экономикалық-құқылық маңызы олардың құрамындағы қаржылық-экономикалық және
құқықтық қатынастар арқылы көрініс табады. Қаржылық-экономикалық қатынастар
салық төлеушілердің тиісті бюджетке белгіленген ақша қаражаттары сомасын
берулері кезінде, ал құқылық салық заңдармен белгіленген салықтық
қатынастарға қатысушы мемлекеттік салық қызметі органдары мен салық
төлеушілердің арасында туындайды.
Салықтың белгілері жөнінде А.И.Худяков олардың тығыз байланыста
болатынын ескере отырып, арақатынастарының өте жақын екенін айта келіп
кейбір жағдайларыды есепке ала отырып бөлуге мүмкіндік тапқанын айтады1.
Ол салықтардың экономикалық сипаттарына мына белгілерді жатқызған:
1. ақша түрінде жүзеге асырылатын төлем;
2. қайтармысыз төлем;
3. баламасыз төлем;
4. салық салу объектісінің болуы;
5. салық субъектісінің айқындалуы;
6. төлеу мерзімдері;
7. салық қатынастарының тұрақты сипаты;
8. салық мөлшерінің айқындалуы;
9. салықтың мемлекет кірісі болып табылуы.
Салықтың заңи белгілеріне мыналар жатады:
1. салықты мемлекеттің белгілеуі;
2. салықтың тек құқықтық нысанда болуы;
3. салықтың мәжбүрлі сипатта болуы;
4. ақшаны алудың құқыққы сай болуы;
5. салықты төлеу кезінде мемлекеттік бақылаудың болуы;
6. салықтың тиісті органмен және актімен белгіленуі, тиісті құқықтық
нысанда болуы;
7. салықтың төленуін мемлекеттік жауапкершілік шаралармен қамтамасыз ету;
8. салықтардың тұрақты қаржылық міндеттемелерді туындатуды;
9. салықтарды төлеу-бұл заңды міндет;
10. салық-мінедтті төлем.
Бұл жерде біздің ойымызша, міндеттілік қайтарымсыздық, баламасыздық,
заңдылық, тұрақтылық сияқты белгілермен қатар меншік нысаны ауысатын төлем
деген белгі тұруы өте қажет сияқты.
Салықтар жалпы мемлекеттік мұқтаждықтарды қанағаттандыру мақсатында
мемлекеттік жоғарғы өкілді органы қабылданған нормативтік акт-заңның
негізінде, сондай-ақ заңда белгіленген мөлшерде және уақытта салықтық
міндеттемелері бар заңды және жеке тұлғалардан міндетті түрде,
қайтарлымайтын және баламасыз негізде бюджетке алынатын ақшалай төлемдер, -
деп тұжырымдаған С.Найманбаев1. Бұл түсініктен салықтың басқа белгілерінің
айтарлықтай қамтылғанын көреміз.
Қазақстан Республикасындағы салықтар салық салу объектілері бойынша
тікелей және жанама болып екіге бөлінеді:
1. тікелей салықтарға заңды және жеке тұлғалардың табыстары мен мүліктеріне
тікелей, нақты белгіленетін салықтар жатады. Бұл салықтардың нақты
төлеушілері заңды және жеке тұлғалар болғандықтан Г.Қарағусованың айтуы
бойынша, келесідей өзіне тән артықшылықтары бар;
а) Тікелей салықтар мемлекетке белгіленген кірістер береді.
ә) Тікелей салықтар салық төлеушілердің шынайы төлеу қабілеттілігін дәл
есептей (анықтай) алады.
б) Тікелей салықтарды төлеу кезінде мемлекет салық төлеушімен тікелей
(көзбе-көз) жолығып, оның мемлекет азаматы ретіндегі міндеттемелерін дәл
анықтап береді.
в) Тікелей салықтар негізінде жеке табыстардан алынғандықтан тұтас алғанда
экономикаға әсерін (ықпалын) тигізе алмайды.
2. Жанама салықтар тауарлардың бағасы немесе көрсетілген қызметтердің
тарифтері арқылы алынатын салықтар. Себебі, заң жүзінде негізгі салық
төлеушілер тауарларды өндіретін және сататын, сондай-ақ белгілі қызмет
көрсететін заңды тұлғалар болғанмен, шынайы салық төлеушілер сатып алушы
немесе қызмет көрсетілген тұлға болып есептелінеді.
Салық сомасы тауар бағасына немесе көрсетілетін қызмет тарифтіне
қосылғандықтан, соның нәтижесінде салық төлеуші бюждетке төлейді. Жанама
салықтарға қосылған құнға салынатын салық, акциздер жатады.
Енді жанама салықтардың тікелей салықтармен салыстырғандағы
артықшылығына тоқталайық:
а) Жанама салықтарды ұтымды және тиімді қолдану нәтижесінде мемлекет
қазынасына өте мол қаржылық түсім әкелінеді.
ә) Жанама салықтар аздап және шамалы мөлшерде алынғандықтан төлеушіге
ауыртпашылығын түсірмейді.
б) Жанама салықтар сатып алушының (төлеушінің) ақшасы бар кезде ғана
төленеді.
в) Жанама салықтың мемлекетке тигізер пайдасы, іс жүзінде бұл салықтан
ешқандай төлеуші жалтара алмайды.
г) Жанама салықтарды жинау оңайға түседі, өйткені өндіруші тұлғалардың саны
аз болғанмен бұл процеске өте көп адамдар (сатып алушылар тұтынушылар)
қатынасады.
Салықтардың қалыптасқан түрдегі негізгі төрт функциясы бар. Олар:
фискальдық, қайта бөлу, реттеуші және бақылау функциялары. Негізінде
экономикалық теория және басқа тиісті оқулықтарда осы функциялар
көрсетілгенімен, кейбір белгілі экономист-ғалымдардың еңбектерінде оларға
қоса тағы бірнеше функциялар аталады.
Фискальдық функция – салықтардың және басқа да міндетті төлемдердің
бюджетке толығымен және уақытылы (мерзімінде) түсіп отыруын қаматамасыз
етеді. Фиск – латын тілінде мемлекеттік қазына деген мағынада айтылған.
Сондықтан, фискальдық қызмет – салықтық-бюджеттік қызмет, яғни мемлекеттік
қазына – бюджетті түсім көздері – салықтар мен басқа да міндетті төлемдер
арқылы ақшалай қаражаттармен қамтамасыз ету болып табылады. Тауарлық –
ақшалай қатынастардың, өндірістің дамуына байланысты бұл функция мемлекет
қарамағына түсетін ақшалай кірістерді ұлғайта түседі.
Ал қайта бөлу функциясы, әртүрлі шаруашылық субъектілерінің
табыстарының белгілі бөлігін мемлекет пайдасына қайта бөлу қызметі. Бұл
қызметтің барысында жалпы ұлттық өнім көлеміндегі салықтардың үлесі
анықталады, яғни ұлттық табысты болу және қайта құру арқылы оның қандай
бөлігінің мемлекет меншігіндегі қорға қосылғанын көрсетеді.
Салықтық реттеу, яғни реттеуші функция – салық нарықтарының мөлшерін
өзгерту, салық түрлерін азайту және негізделген салық жеңілдіктерін енгізу
арқылы, заңды және жеке тұлғалардың рынокқа бағытталған экономикалық
қызметтерін, сондай-ақ мүдделерін қамтамасыз ету. Бұл функция өзінің
осындай сипаттамасына байланысты ынталандыру функциясы деп те аталды.
Салықтық реттеу тиімді салық түрлерін таңдау, олардың мөлшерін өзгерту,
сондай-ақ жеңілдік көрсету, кейбір түрлерін алу тәсілін өзгерту сияқты
әрекеттерден тұрады. Әсіресе бұл функцияны ғылыми – техникалық процестерді
ынталандыру кезінде қолдану өте тиімді болады.
Салықтардың бақылау функциясы – салық салу кезінде мемлекет тарапынан
кәсіпорындар мен мекемелердің қаржылық-шаруашылық қызметтеріне,
азаматтардың табатын табыстарына және осы табыстардың түсім көздеріне, оның
ішінде жерді пайдалануға бақылау жүргізуден тұрады.
Мемлекет жоғарыда аталған салықтардың функциясын қолдана отырып салық
салу, салық қызметі саласындағы әртүрлі шараларды жүргізеді және салық
жүйесін анықтап, олардың қызмет атқару тұтқасын әзірлейді. Салық салу
саласында жүзеге асырылатын шараларды қоғамның нақты бір даму кезеңіндегі
әлеуеметтік-экономикалық мақсаттарына байланысты экономикалық саясатпен
ұштастыру да осы функциялар арқылы жүргізіледі.
Енді осы функциялар жөнінде қалыптасқан, дәстүрлі көзқарастармен
шектеліп қана қоймай басқа да авторлардың пікірлеріне тоқталайық.
Г.Қарағұсованың айтуынша салықтар атқаратын функциялар мына төмендегідей
болып келеді:
- фискальдық немесе жұмылдыру функциясы арқылы мемлекет тиісті шығындарын
қаржыландыруға қажетті салықтарды жиыстырады;
- қайта бөлу функциясы арқылы мемлекет экономика аясының, әртүрлі саласына
ықпал етеді, әлеуметтік саясатты жүзеге асырады, табыстарды халық
арасындағы әлеуеметтік топтарға асырады, табыстарды халық арасындағы
әлеуемттік топтарға қайта бөлінеді, табысы өте төмен топтарға жәрдем
береді. Мысал ретінде үдемелі ставкалы табыс салығын көрсеткен;
- ынталандыру функциясы – экономиканы дамыту, техникалық жаңарту және т.б.
әртүрлі жағдайлар жасауды жүзеге асырады;
- шектеу функциясы, салық саясаты арқылы мемлекетке тиімсіз (пайдасыз)
өндірістердің дамуын шектеу немесе тоқтата тұру болып табылады;
- бақылау – есептеу функциясы, кәсіпорындар мен азаматтардың табыстарын,
өндірістің құрылымы мен көлемін және қаржылардың қозғалысын есептеп,
бақылаудан тұрады.
Соңғы аталған функцияның маңызы салықтардың дәстүрлі қалыптасқан
функцияларының атқаратын рөлдеріннен кем емес екенін көрсетеді. Оны тағы
бір еңбектегі көзқараспен дәлелдеуге болады. Белгілі ғалым Химичева Н.И.
салықтардың мынадай бірнеше функциясын атап өткен: фискалдық функция,
реттеуші функция және бақылау функциясы1.
Аламдар мен баждар да өздерінің дәреже-деңгейлеріне байланысты тиісті
бюджеттерінің түсім көзі болып табылады. Олар салықтар сияқты заң жүзінде
белгіленетіндіктен және түсетін бюджеттері заңмен айқындалғандықтан
міндетті төлемдер қатарына жатады. Бірден айта кету қажет, алымдар мен
баждарды және төлемдерді төлеу кезінде нақты мақсат көзделеді (сол үшін осы
төлемдер арнайы төленеді және төлеушінің мүддесіне сай тікелей жасалаған
әрекеттер үшін төленеді). Ал салықтар ешқашан да тікелей баламалы (ақылы)
болмайды.
Алымдар мен баждар заңды және жеке тұлғаларға көрсетілген белгілі бір
қызметтер, берілген құқықтар үшін заңда немесе заңға сәйкес қабылданған
нормативтік актіде белгіленген мөлшерде, кейбір кездерде қызмет көрсету
процесінде жұмсалған шығындарды өтеу мақсатында алынатын міндетті төлемдер
болып табылады. Алымдар мен баждарды төлейтіндер өздеріне тиісті қызмет
көрсетілген баждарды төлейтіндер өздеріне тиісті қызмет көрсетілген заңды
және жеке тұлғалар. Алушылар арнайы уәкілетті, мамандандырылған мемлекеттік
органдар мен мекемелер болып саналады.
Сонымен алдын ала айтсақ алымдар мен баждардың белгілі мақсатта, ақылы,
көбінесе біршама – баламалы түрде, тек тікелей көрсетілген қызметтер үшін
алынатыны белгілі болды.
Осы міндетті төлемдерден түскен қаражаттар қажетті жерінде мемлекеттік
мекемелердің шығындарын (қызмет көрсетуге байланысты) өтеуге ғана жұмсалып
қоймай, сонымен бірге құқықтық актілермен негізделген мөлшерде тиісті
бюджетке де аударылады. Алымдар көбінесе жергілікті деңгейде алынатындықтан
жергілікті алымдар деп де аталады және оларды алу әрбір әкімшілік-аумақтық
бірліктің қаржылық қыметтерінің мүдделеріне сай келеді.
Салықтық заңдар бірыңғай заңдар актісі ретінде көрініс тапқандықтан
өзінің заңи нысаны бойынша кодекске жақындаған. Тағы бір айта кететін жәйт,
заңдағы өте маңызды заңды ұтымдылық қандай-да болмасын салықты төлеуден
босату немесе салық ставкасын төмендету тек осы заңға өзгертулер мен
толықтырулар енгізу арқылы жүзеге асырылады. Н.Кучерявенко салықтық
заңдардың негізінде жатқан заң актілерін мына келесідей түрде топтастырған:
1. Жалпы қаржылық емес заңдар – конституциялық немесе басқа құқық
салаларына қатысты заңдар.
2. Жалпы қаржылық заңдарға бюджеттік заң актілері жатады. Бұл жерде айта
кететін аса бір маңызды жәйт, бюджеттік заңдар қандай да болмасын салық
мәслелерін шешу жағдайларын ескереді.
3. Жалпы салықтық заңдар салық жүйесін, оның негіздерін, салық тұтқаларын
реттейтін қағидалары бар заң актілері.
4. Арнайы салықтық заңдарға салықтардың әр бөлек топтарын немесе түрлерін
реттейтін нормативтік актілер жатады.
Қазақстан Республикасында нарыққа бағытталған мемлекет құру барысында
қарқынды екпінмен жүргізіліп жатқан экономикалық және құқықтық реформалар
әлеуметтік-экономикалық, саяси, құқықтық аяларға айтарлықтай көлемде, жан-
жақты ықпалын тигізуде. Осыған байланысты салық заңдарына да белгілі бір
мөлшерде өзгертулер мен толықтырулар енгізілген еді. Мысалы, 1999 жылғы 31
науырзда және 16 шілдеде қабылданған Қазақстан Республикасы Заңдарына
сәйкес Салық кодексінің тиісті баптарына өте елеулі өзгерістер мен
толықтырулар енгізілген болатын.
Салық кодексінің 3-бабында қазіргі кезде мына келесідей салықтар мен
міндетті төлемдер көзделген.
1. заңды және жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы;
2. қосылған құнға салынатын салық;
3. акциздер;
4. бағалы қағаздар эмиссиясын тіркегені үшін алынатын алым;
5. жер қойнауын пайдаланушылардың арнаулы төлемдері мен салықтары;
6. әлеуемттік салық;
7. автокөлік құралдарының Қазақстан Республикасының аумағы бойынша жүріп
өткені үшін алынатын алымдар;
8. жер салығы;
9. бірыңғай жер салығы;
10. заңды және жеке тұлғалардың мүлкіне салынатын салық;
11. көлік құралдарына салынатын салық;
12. кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке тұлғаларды және заңды тұлғаларды
тіркегені үшін алынатын алым;
13. қызметтің жекелеген түрлерімен айналысу құқығын бергені үшін алынатын
лицензиялық алым;
14. аукциондық сатудан алынатын алым;
15. Қазақстан Республикасының рыноктарында тауарларды сату құқығын берген
үшін алынатын алым;
16. Қазақстан Республикасының радиожиілік ресурстарын пайдаланғаны үшін
төлем;
17. заңды және жеке тұлғалардың Алматы қаласының рәміздерін өз фирмалық
атауларында, қызмет көрсету таңбаларында, тауар таңбаларында пайдаланғаны
үшін алынатын алым;
18. заңлы (мемлекеттік кәсіпорындардан, мемлекеттік мекемелерден және
коммерциялық емес ұйымдардан басқасы) және жеке тұлғалардың өз фирмалық
атауаларында, қызмет көрсету белгілерінде, тауарлық таңбаларында
Қазақстан, Республика, Ұлттық деген (толық, сондай-ақ олардан
туындайтын кез келген басқа да) сөздерді пайдалнғаны үшін алынатын алым;
19. жеке тұлғалардың қолма-ұол шетел валютасын сатып алғаны үшін алынатын
алым (қазіргі кезде алынбайды).
Сонымен, жоғарыда аталған салық заңдарының осы салықтық заңдар жүйесін
құрайтынын байқадық.
Ата Заңымыз Қазақстан Республикасының Конституциясында салық салу
проблемалары біршама көрініс тапқанын мына баптардан байқауға болады: 35-
бап. Заңды түрде белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті
төлемдерді төлеу әркімнің борышы әрі міндетті болып табылады, ҚР Парламенті
54 бап (2 тармағы) мемлекеттік салықтар мен алымдарды белгілейді және
оларды алып тастайды; 61-бап (4 тармағы) салық салуға, алымдар мен басқа да
міндетті төлемдерді белгілеуге хақылы1. Констиуцияда тікелей салық салу
қағидаттары мен басқа жайлар айқындалмаған.
Біздің ойымызша осы дұрыс та шығар, өйткені Конституцияны мемлекет,
қоғам өмірінің барлық талаптарына сай етіп қабылдау мүмкін емес және оның
қажеті де шамалы. Себебі Конституция базистік дерек көзі болып табылады.
Мемлекеттің салық саясатының қыйсында көрінісі Салық Кодексінде
белгіленген бірыңғай салық жүйесі оның құрамындағы Қазақстан аумағында
бірыңғай салық жүйесі оның құрамындағы Қазақстан аумағында алынатын нақты
салықтар мен басқа да төлемдердің тізбесі болып саналады.
Бұл жерде осы Салық кодексінің, яғни 1995 жылғы 24 сәуірдегі Қазақстан
Республикасы Президентінің Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдер туралы Заң күші бар жарлығының 1993 жылғы 10 желтоқсандағы
Қазақстан Республикасының Президенті мен жергілікті әкімдерге уақытша
қосымша өкілеттілік беру туралы Қазақстан Республикасының заңының 1-бабына
сәйкес қабылданғанын атап өтеуіміз қажет.
Салық заңдарын қабылдауға Қазақстан Республикасының Нормативтік
құқықтық актілер туралы Заңының арқау болатына сөзсіз.
Осы аталмыш заңның 5 тарауының 25-26-баптарында мына келесідей
нормативтік құқықтық актілерді қабылдау және күшіне енгізу тәртібі
белгіленген:
1. Нормативтік құқықтық актілерді қабылдау тәртібі Қазақстан
Республикасының Конституциясымен және осы Заңмен белгіленеді.
2. Нормативтік құқықтық актілердің әр алуан түрлерін қабылдау тәртібінің
ерекшеліктері Заңдар үшін – Қазақстан Республикасының Конституциясымен,
Қазақстан Республикасы Парламенті туралы, Қазақстан Республикасының
Президенті туралы, референдум туралы заң актілермен, оның ішінде
Парламентпен және оның регламенттерімен айқындалады.
Ал нормативтік құқықтық актіні күшіне енгізу тәртібі нормативтік
құқықтық актінің өзінде белгіленуі мүмкін. Заңдарды, оның ішінде
кодекстерді күшіне енгізу тәртібі заңдардың (кодекстердің) өзінде немесе
жеке заңдармен белгіленеді.
Енді салық салу саласындағы салық міндеттемелерін және олардың
орындалу тәртібін анықтайтын заңды құрылымға, яғни салық туралы заңның
элементтеріне тоқталамыз. Тек салық туралы заңның элементтерінің жиынтығы
арқылы салық төлеушінің салық төлеу жөніндегі міндеттері белгіленеді.
Егер заң шығарушы орган қандай да болмасын бір себеппен жаңағы
элементтерінің біреуін анықтауды немесе белгілеуді көзден таса қылған
болса, онда салық төлеушінің салық міндеттемелері толық белгінбеген болып
есептеленеді.
Салық заңдарында белгіленген салық элементтеріне мыналар жатады:
1. салық төлеуші;
2. салық салу объектісі;
3. салық салу бірлігі;
4. салық ставкасы;
5. салық салу әдісі;
6. салықты есептеу тәртібі;
7. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.