Жергілікті бюджет және жергілікті салық салу жүйесінін құрылымы.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІ МЕН САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ТЕОРЕТИКО . ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.1 Бюджет жүйесінің мәні, жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Салық жүйесінің түсінігі, құрылу принцптері мен даму кезеңдері ... .9
1.3 Жергілікті бюджеттің мәні, құрылу ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... 19
II ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТІҢ ҚАЛЫПТАСТЫРУ БАРЫСЫН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
2.1 Жергілікті бюджеттің қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.2 Қарағанды қаласының бюджеттік жүйесінің даму перспективасы ... 29
III ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТТІ ҚАЛЫПТАСТЫРУ МЕХАНИЗМІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ МЕН БАҒЫТТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
I БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІ МЕН САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ТЕОРЕТИКО . ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.1 Бюджет жүйесінің мәні, жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Салық жүйесінің түсінігі, құрылу принцптері мен даму кезеңдері ... .9
1.3 Жергілікті бюджеттің мәні, құрылу ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... 19
II ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТІҢ ҚАЛЫПТАСТЫРУ БАРЫСЫН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
2.1 Жергілікті бюджеттің қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.2 Қарағанды қаласының бюджеттік жүйесінің даму перспективасы ... 29
III ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТТІ ҚАЛЫПТАСТЫРУ МЕХАНИЗМІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ МЕН БАҒЫТТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
КІРІСПЕ
Ел экономикасын тұрақты дамытуға бағытталған мемлекеттің бюджет саясаты - бюджеттік процесс қатысушыларының экономикалық, аймақтық және әлеуметтік мүдделерін максималды ескеретін бюджетаралық қатынастардың тиімді жүйесін құрусыз жүзеге асуы мүмкін емес.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесіндегі тиісті жергілікті бюджеттің кірістері мен шығындарының құрылымын ұтымды белгілеу, сондай - ақ бюджеттік қатынастарды реттеу соңғы кездерде қоғам өмірінің әлеуметтік - экономикалық аясындағы өзекті мәселеге айналып, жергілікті бюджеттер жүйесі, жергілікті мемлекеттік басқару органдарының бюджеттік өкілеттіктері, жергілікті деңгейдегі қаржылық - бюджеттік қызмет, бюджеттік құқықтың қазіргі заманғы реттеуші қуаты, орталық және жергілікті мемлекеттік басқару органдарының бюджеттік қатынастардағы өкілеттіктерінің аражігін айқындау жөніндегі теориялық - тәжірибелік тұрғыдан маңызды әрі кезек күттірмей шешуді талап ететін көкейкесті проблемаларды алдыңғы қатарға шығарған болатын.
Қазақстанда мемлекеттік басқару, салық - бюджет, қаржы және экономикалық саясат жүйесін реформалау - барлығының жиынтығы аймақтың, аудандардың және ауылдық аумақтардың әлеуметтік - экономикалық жағдайына әсер етеді. Бұл өз кезегінде бюджетаралық қатынастар механизмінде көптеген проблемалардың туындауына жол береді. Осыған байланысты жергілікті бюджеттердің қалыптасу механизмі мен оның бюджеттің басқа деңгейлерімен қатынастарын қарастыруға қызығушылық туындайды.
Жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасында жергілікті бюджеттерді қалыптастыру механизмін талдау және жетілдіру. Бұл мақсатқа жетуде келесі міндеттерді шешу қажет:
- бюджет түсінігінің мәнін ашу;
- жергілікті бюджеттің кірістер бөлігінің құрылымын талдау;
- бюджеттің шығындар бөлігін қалыптастыруды зерттеу;
- бюджеттер арасында салықтық түсімдерді бөлу нормативін талдау;
- бюджетаралық қатынастар механизмінің шетелдік тәжірибесін талдау;
- Қазақстан Республикасындағы бюджет деңгейлері арасындағы бюджетаралық қатынастар механизмін қарастыру;
- жергілікті бюджеттерді әзірлеу мен бекітудегі мемлекеттік басқару органдарының рөлі;
- бюджет жүйесін орталықсыздандыру мәселесіне сипаттама беру;
- жергілікті мемлекеттік басқару органдарының бюджеттік құзыреттерін нығайту жолдарын табу және т.б.
Жергілікті бюджеттерді қалыптастыру жүйесін нормативтік негізде қайта құру болып табылады. Жергілікті бюджеттерді қалыптастыру жүйесін қайта ұйымдастыру олардың тұрақтылығын, жергілікті басқару
Ел экономикасын тұрақты дамытуға бағытталған мемлекеттің бюджет саясаты - бюджеттік процесс қатысушыларының экономикалық, аймақтық және әлеуметтік мүдделерін максималды ескеретін бюджетаралық қатынастардың тиімді жүйесін құрусыз жүзеге асуы мүмкін емес.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесіндегі тиісті жергілікті бюджеттің кірістері мен шығындарының құрылымын ұтымды белгілеу, сондай - ақ бюджеттік қатынастарды реттеу соңғы кездерде қоғам өмірінің әлеуметтік - экономикалық аясындағы өзекті мәселеге айналып, жергілікті бюджеттер жүйесі, жергілікті мемлекеттік басқару органдарының бюджеттік өкілеттіктері, жергілікті деңгейдегі қаржылық - бюджеттік қызмет, бюджеттік құқықтың қазіргі заманғы реттеуші қуаты, орталық және жергілікті мемлекеттік басқару органдарының бюджеттік қатынастардағы өкілеттіктерінің аражігін айқындау жөніндегі теориялық - тәжірибелік тұрғыдан маңызды әрі кезек күттірмей шешуді талап ететін көкейкесті проблемаларды алдыңғы қатарға шығарған болатын.
Қазақстанда мемлекеттік басқару, салық - бюджет, қаржы және экономикалық саясат жүйесін реформалау - барлығының жиынтығы аймақтың, аудандардың және ауылдық аумақтардың әлеуметтік - экономикалық жағдайына әсер етеді. Бұл өз кезегінде бюджетаралық қатынастар механизмінде көптеген проблемалардың туындауына жол береді. Осыған байланысты жергілікті бюджеттердің қалыптасу механизмі мен оның бюджеттің басқа деңгейлерімен қатынастарын қарастыруға қызығушылық туындайды.
Жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасында жергілікті бюджеттерді қалыптастыру механизмін талдау және жетілдіру. Бұл мақсатқа жетуде келесі міндеттерді шешу қажет:
- бюджет түсінігінің мәнін ашу;
- жергілікті бюджеттің кірістер бөлігінің құрылымын талдау;
- бюджеттің шығындар бөлігін қалыптастыруды зерттеу;
- бюджеттер арасында салықтық түсімдерді бөлу нормативін талдау;
- бюджетаралық қатынастар механизмінің шетелдік тәжірибесін талдау;
- Қазақстан Республикасындағы бюджет деңгейлері арасындағы бюджетаралық қатынастар механизмін қарастыру;
- жергілікті бюджеттерді әзірлеу мен бекітудегі мемлекеттік басқару органдарының рөлі;
- бюджет жүйесін орталықсыздандыру мәселесіне сипаттама беру;
- жергілікті мемлекеттік басқару органдарының бюджеттік құзыреттерін нығайту жолдарын табу және т.б.
Жергілікті бюджеттерді қалыптастыру жүйесін нормативтік негізде қайта құру болып табылады. Жергілікті бюджеттерді қалыптастыру жүйесін қайта ұйымдастыру олардың тұрақтылығын, жергілікті басқару
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1. ҚР «Республикалық бюджет туралы» Заңы.
2. Елбасы 2012 жылдың 14 желтоқсаныда шыққан “Қазақстан - 2050” Стратегиясы атты Қазақстан халқына Жолдауы.
3. Қаржы. Оқулық. Ильясов Қ.Қ., Құлпыбаев Б.С. Алматы: 2006 ж.
4. «2008 жылға арналған республикалық бюджет туралы» Қазақстан Республикасының Заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан республикасының Заңына 1-қосымша
5. Мемлекеттік бюджет. Оқулық. Өтебаев Б.С. Алматы 2006 ж.
6. Wikipedia ашық энцоклопедиялар
7. С.М. Өмірбаев. Қазақстан Республикасының Бюджет жүйесі: жоғары оқу орындарына арналған оқулық. – Астана: «Сарыарқа» ЖҚ, 2007.-488б.
8. Үмбетәлиев А.Д., Керімбек Ғ.Е. Салық және салық салу: Оқулық. – Алматы: Экономика, 2006.
9. http/ www.Google.kz
10. Қазақстан Республикасы Салық кодексі (1991-2008) //www.minplan.kz
11. Мемлекеттік бюджет. Оқулық. Өтебаев Б.С. Алматы 2006 ж.
12 Ермекбаева.Б.Ж. Жалпы мемлекеттік салықтар: Оқулық. – Алматы «Экономика», 2000. – 15 б,;
13. Қазақстан Республикасы бюджет заңдарының ережелері
14. “Мемлекеттік бюджет мемлекеттік секторды басқарудың құралы ретінде” заң ережесі
15. Қазақстан Республикасының статистика жөніндегі Агенттігі
16. «Қарағанды қаласының 2010 - 2016 жылдарға арналған бюджеті туралы»
17. Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің "Республикалық құқықтық ақпарат орталығы" ШЖҚ РМК
18. Ерболат Досаев «2014 - 2016 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы» ҚР Заң жобасына ұсынысы.
1. ҚР «Республикалық бюджет туралы» Заңы.
2. Елбасы 2012 жылдың 14 желтоқсаныда шыққан “Қазақстан - 2050” Стратегиясы атты Қазақстан халқына Жолдауы.
3. Қаржы. Оқулық. Ильясов Қ.Қ., Құлпыбаев Б.С. Алматы: 2006 ж.
4. «2008 жылға арналған республикалық бюджет туралы» Қазақстан Республикасының Заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан республикасының Заңына 1-қосымша
5. Мемлекеттік бюджет. Оқулық. Өтебаев Б.С. Алматы 2006 ж.
6. Wikipedia ашық энцоклопедиялар
7. С.М. Өмірбаев. Қазақстан Республикасының Бюджет жүйесі: жоғары оқу орындарына арналған оқулық. – Астана: «Сарыарқа» ЖҚ, 2007.-488б.
8. Үмбетәлиев А.Д., Керімбек Ғ.Е. Салық және салық салу: Оқулық. – Алматы: Экономика, 2006.
9. http/ www.Google.kz
10. Қазақстан Республикасы Салық кодексі (1991-2008) //www.minplan.kz
11. Мемлекеттік бюджет. Оқулық. Өтебаев Б.С. Алматы 2006 ж.
12 Ермекбаева.Б.Ж. Жалпы мемлекеттік салықтар: Оқулық. – Алматы «Экономика», 2000. – 15 б,;
13. Қазақстан Республикасы бюджет заңдарының ережелері
14. “Мемлекеттік бюджет мемлекеттік секторды басқарудың құралы ретінде” заң ережесі
15. Қазақстан Республикасының статистика жөніндегі Агенттігі
16. «Қарағанды қаласының 2010 - 2016 жылдарға арналған бюджеті туралы»
17. Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің "Республикалық құқықтық ақпарат орталығы" ШЖҚ РМК
18. Ерболат Досаев «2014 - 2016 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы» ҚР Заң жобасына ұсынысы.
КіріспЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..3
I БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІ МЕН САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ТЕОРЕТИКО - ӘДІСТЕМЕЛІК
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 6
1.1 Бюджет жүйесінің мәні,
жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Салық жүйесінің түсінігі, құрылу принцптері мен даму
кезеңдері ... .9
1.3 Жергілікті бюджеттің мәні, құрылу ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... 19
II ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТІҢ ҚАЛЫПТАСТЫРУ БАРЫСЫН
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 25
2.1 Жергілікті бюджеттің
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.2 Қарағанды қаласының бюджеттік жүйесінің даму перспективасы ... 29
III ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТТІ ҚАЛЫПТАСТЫРУ
МЕХАНИЗМІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ МЕН БАҒЫТТАРЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 32
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 40
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..4 3
КІРІСПЕ
Ел экономикасын тұрақты дамытуға бағытталған мемлекеттің бюджет саясаты
- бюджеттік процесс қатысушыларының экономикалық, аймақтық және әлеуметтік
мүдделерін максималды ескеретін бюджетаралық қатынастардың тиімді жүйесін
құрусыз жүзеге асуы мүмкін емес.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесіндегі тиісті жергілікті
бюджеттің кірістері мен шығындарының құрылымын ұтымды белгілеу, сондай - ақ
бюджеттік қатынастарды реттеу соңғы кездерде қоғам өмірінің әлеуметтік -
экономикалық аясындағы өзекті мәселеге айналып, жергілікті бюджеттер
жүйесі, жергілікті мемлекеттік басқару органдарының бюджеттік
өкілеттіктері, жергілікті деңгейдегі қаржылық - бюджеттік қызмет, бюджеттік
құқықтың қазіргі заманғы реттеуші қуаты, орталық және жергілікті
мемлекеттік басқару органдарының бюджеттік қатынастардағы өкілеттіктерінің
аражігін айқындау жөніндегі теориялық - тәжірибелік тұрғыдан маңызды әрі
кезек күттірмей шешуді талап ететін көкейкесті проблемаларды алдыңғы
қатарға шығарған болатын.
Қазақстанда мемлекеттік басқару, салық - бюджет, қаржы және
экономикалық саясат жүйесін реформалау - барлығының жиынтығы аймақтың,
аудандардың және ауылдық аумақтардың әлеуметтік - экономикалық жағдайына
әсер етеді. Бұл өз кезегінде бюджетаралық қатынастар механизмінде көптеген
проблемалардың туындауына жол береді. Осыған байланысты жергілікті
бюджеттердің қалыптасу механизмі мен оның бюджеттің басқа деңгейлерімен
қатынастарын қарастыруға қызығушылық туындайды.
Жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасында жергілікті бюджеттерді
қалыптастыру механизмін талдау және жетілдіру. Бұл мақсатқа жетуде келесі
міндеттерді шешу қажет:
- бюджет түсінігінің мәнін ашу;
- жергілікті бюджеттің кірістер бөлігінің құрылымын талдау;
- бюджеттің шығындар бөлігін қалыптастыруды зерттеу;
- бюджеттер арасында салықтық түсімдерді бөлу нормативін талдау;
- бюджетаралық қатынастар механизмінің шетелдік тәжірибесін талдау;
- Қазақстан Республикасындағы бюджет деңгейлері арасындағы бюджетаралық
қатынастар механизмін қарастыру;
- жергілікті бюджеттерді әзірлеу мен бекітудегі мемлекеттік басқару
органдарының рөлі;
- бюджет жүйесін орталықсыздандыру мәселесіне сипаттама беру;
- жергілікті мемлекеттік басқару органдарының бюджеттік құзыреттерін
нығайту жолдарын табу және т.б.
Жергілікті бюджеттерді қалыптастыру жүйесін нормативтік негізде қайта
құру болып табылады. Жергілікті бюджеттерді қалыптастыру жүйесін қайта
ұйымдастыру олардың тұрақтылығын, жергілікті басқару органдарының
экономикалық қызығушылығын арттыруды қамтамасыз ету мақсатымен жүргізілуі
тиіс.
Жергілікті басқару органдарының қызмет ету саласы кеңейе түсуде,
сондықтан олар әлеуметтік, экономикалық, экологиялық, демографиялық
мазмұндағы мәселелерді шешуде өз бетінше әрекет ете алады. Жергілікті
басқару органдарына мемлекеттің әлеуметтік бағдарламаларын, мемлекеттік
қаржыны тиімді басқаруды, бюджеттік сала құрылымын қайта құру, аумақтың
экономикалық өркендеуі үшін қолайлы шарттар қалыптастыру сияқты аса маңызды
міндеттерді жүзеге асыру жүктеледі.
Бюджеттік ресурстар аймақтың қаржылық қорының басты бөлігі болып
табылатындықтан, аталмыш ресурстардың қалыптасуымен бөлінуіне талдау жасау
жалпы аймақтың қаржылық қорын салық салу арқылы қалыптасуы мен
қолданылуында маңызды роль атқарады.
Мемлекеттік сектор мемлекеттік бюджет көмегімен қоғамда толығымен
ресурстардың тиімді бөлінуіне жағдай жасайды. Бүгінгі таңдағы мемлекеттің
тұрақты экономикалық дамуы тұрғысынан негізгі мәселе бюджет жүйесін басқару
процесі деп санауға болады.
Мемлекеттік бюджеттің табысы негізгі макроэкономикалық көрсеткіштер
базасында елдің экономикасын ары қарай дамыту мен инвестиция тартуға
бағытталған белгіленген халықты ынталандырушы шаралары мен орта мерзімге
елдің әлеуметтік - экономикалық дамуының индикативті жоспарымен
анықталынады.
Бюджет кірісін басқарудың барлық процесі табысты реттеудің неігізгі
принциптері бекітілген Бюджет туралы, Салық және басқа да бюджетке
міндетті төлемдер туралы Қазақстан Республикасы заңдарымен реттеледі,
сондай - ақ республикалық бюджетте ағымдағы жылға сәйкестендірілген
табыстардан нақты аударымдар бекітіледі [1].
Елбасы 2012 жылдың 14 желтоқсаныда шыққан “Қазақстан - 2050”
Стратегиясы атты Қазақстан халқына Жолдауында тұрғындардың әл - ауқатын
жақсартуды әкімдердің бірінші кезектегі міндеті деп жүктеп отыр. Ол осы
бағыттағы бірнеше мақсаттарды атап өтті. Оның ішінде негізгісі - бюджет
нәтижелілігін арттыру болып табылды[2].
Курстық жұмысының мақсаты: жергілікті бюджеттен және салық жүйесін
ерекшеліктерін қарастыру.
Мақсаттарға сәйкес мынадай міндеттер:
- бюджеттік жүйе және жергілікті бюджет түсімдері мен шығындардың
мазмұнын ашу;
-жергілікті бюджетке түсетін салық және салықтық емес түсімдерді
жіктеу;
- Қарағанды қаласының жыл сайын құрылатын бюджетіне талдау жасау;
Курстық жұмыстың объектісі: Жергілікті бюджет және жергілікті салық
салу жүйесінін құрылымы және Қарағанды қаласы бойынша жергілікті бюджеттің
көрсеткіштері болып табылады.
Курстық жұмысты жазу барысында отандық және шетелдік мына авторлардың
еңбектерін қолдандым: Зейнелгабдин А.Б., Иванова Г.Г., Ильясов К.К,
Саткалиева В.А., Кулекеев Ж.А., С.Н. Абдрахманованың “Жергілікті бюджет:
қалыптасуы мен атқарылу көрсеткіштері”, С.С. Ахметованың “Мемлекеттік
бюджет мемлекеттік секторды басқарудың құралы ретінде” және т.б. ақпарат
көздеріне жарияланғаны пайдаланылды.
Курстық жұмысытың құрылымы: кіріспеден, негізгі бөлімнен және қорытынды
мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІ МЕН САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ТЕОРЕТИКО - ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1 Бюджет жүйесінің мәні, жіктелу және салық жүйесінің түсінігі,
құрылу принцптері мен даму кезеңдері
Бюджет - мемлекеттің міндеттері мен функцияларын іске асыруды қаржылық
қамтамасыз ету үшін арналған оның орталықтандырылған ақшалай қоры.
Бюджет деген көптеген ұғымға сүйене отырып, ол келесідей
түсініктемелерден қалыптасады деп айтуға болады:
- ол өз алдында жеке бір экономикалық категория;
- ол мемлекеттің ақша қаражаттарының орталықтандырылған қоры;
- ол экономиканы реттеуге арналған құрал (бюджеттік механизм арқылы);
-ол мемлекеттің негізгі қаржы жоспары;
- ол барлық бюджеттік қарым-қатынасқа қатысушылар міндетті түрде
орындайтын заң.
Бюджет экономикалық қарым-қатынасқа негізделгендіктен объективтік түрде
сипатталады. Өз алды бюджеттік сала болуы адамзаттың субъективтік пікіріне
байланысты емес, ең алдымен ол қоғамдық өндірістің дамуына керекті
орталықтандырылған ресурстарға, мемлекеттің табиғаты мен функцияларынан
туатын объективтік қажеттілікке байланысты. Ақша қаражаттары ресурстарын
орталықтандырудың экономикалық және саясаттық мәні өте зор, себебі олар
мемлекеттің жоспарлаған шараларын іске асырудың негізгі құралы, біріккен
экономикалық және қаржылық саясатты жүргізуге қажет болып табылады.
Сондықтан, Бюджет кодексінде мемлекеттік бюджетке мынадай түсінік
берілген - ол республикалық және жергілікгі бюджеттердің арасындағы қарама-
қарсы өтеу операцияларын есептемегенде сараптамалық ақпарат ретінде
пайдаланатын және бекітуге жатпайтын қосындысын құрайтын жалпы бюджет.
Сонымен қатар, мемлекеттік бюджет термині - мемлекет құрастыратын және
басқаратын орталыктандырылған бюджеттік қор мағынасында да пайдаланады.
Бюджеттік құрылыс деп экономикалық та, сондай - ақ ұйымдастырушылық -
құқықтық та тұрғыдан алғанда, мемлекеттік бюджетті ұйымдастыру ұғынылады.
Бұған мемлекеттік бюджеттің ішкі бөлімшелерінің құрамы мен құрылымы, оларды
пайдалану саласының функционалдық ара жігінің ажыратылуы, тең бағыныстылық,
өзара іс - қимыл, сондай - ақ бюджетті ұйымдастырудың құқықтық және
рәсімдік жағы енгізіледі. Басқа сөзбен айтқанда, бюджеттік құрылыс - бұл
бюджет жүйесін ұйымдастыру, оны құру қағидаттары [3,б.17].
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі Қазақстан Республикасы Бюджет
кодексінің 4 - бабында айқындалған қағидаттарға негізделеді. Оларға бірлік,
толықтық, шынайылық, транспаренттілік, сабақтастық, нәтижелілік,
дәйектілік, негізділік, уақтылылық, кассалардың бірлігі, бюджеттердің
дербестігі, тиімділік, жауапкершілік, бюджет қаражатының атаулылық және
нысаналы сипаты сияқты қағидаттар жатады [4].
Мемлекеттің әкімшілік - аумақтық бөлінісіне мемлекеттік билік пен
басқару деңгейлері сәйкес келеді, бұл өзара байланысқан және бірыңғай
бюджет жүйесіне біріктірілген әр түрлі деңгейдегі бюджеттерді де алдын ала
айқындайды.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі республикалық және жергілікті
бюджеттер мен Ұлттық қордың, сондай - ақ бюджет үдерісінің жиынтығын
білдіреді.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры елдің тұрақты әлеуметтік -
экономикалық дамуын қамтамасыз ету, болашақ ұрпақтар үшін қаржы қаражатын
жинақтау, экономиканың қолайсыз сыртқы факторлардың әсеріне тәуелділігін
азайту үшін құрылды.
1 - сурет. Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі
Мемлекеттік бюджет олардың арасындағы өзара өтеу операцияларын
ескермегенде, республикалық және жергілікті бюджеттердің жиынтығын
білдіреді( А - Қосымша ).
Республикалық бюджет - бұл Бюджет кодексінде белгіленген салық және
басқа да түсімдер есебінен қалыптастырылатын орталықтандырылған ақшалай
қор. Республикалық бюджет орталық мемлекеттік органдардың, олардың
бағынысындағы мемлекеттік мекемелердің міндеттері мен функцияларын қаржылық
қамтамасыз ету және мемлекеттік саясаттың жалпы республикалық бағыттарын
іске асыру үшін арналған. Тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет
Қазақстан Республикасының заңымен бекітіледі. Қазақстандағы қаржы жылы
күнтізбелік жылға сәйкес келеді, яғни 1 қаңтарда басталады және 31
желтоқсанда аяқталады.
Облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджеті де
Бюджет кодексінде белгіленген салық және басқа да түсімдер есебінен
қалыптастырылатын орталықтандырылған ақшалай қорды білдіреді. Ол облыстық
деңгейдегі жергілікті атқарушы органдардың, республикалық маңызы бар
қаланың, астананың, олардың бағынысындағы мемлекеттік мекемелердің
міндеттері мен функцияларын қаржылық қамтамасыз ету және тиісті әкімшілік -
аумақтық бірліктегі мемлекеттік саясатты іске асыру үшін арналады. Тиісті
қаржы жылына арналған облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қаланың,
астананың бюджеті облыстың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың
мәслихатының шешімімен бекітіледі.
Ерекше жағдайларда төтенше мемелекеттік бюджет әрекет етеді - Қазақстан
Республикасында төтенше немесе әскери жағдай болған кезде республикалық
және жергілікті бюджеттердің негізінде құрылатын төтенше мемлекеттік бюджет
енгізіледі. Төтенше мемлекеттік бюджетті енгізу және оны тоқтату үшін
негіздеме Қазақстан Республикасы Президентінің республиканың бүкіл
аумағында төтенше немесе әскери жағдай енгізу немесе оның күшін жою туралы
Жарлығы болып табылады.
Төтенше мемлекеттік бюджеттің әрекет етуі кезінде республикалық бюджет
туралы заңның және мәслихаттардың жергілікті бюджеттің барлық
деңгейлеріндегі бюджеттер туралы шешімінің қолданысы тоқтатыла тұрады.
Төтенше мемлекеттік бюджеттің қабылдануы туралы Республика Парламенті жедел
хабардар етіледі.
Шоғырландырылған бюджет - республикалық бюджетті, облыстардың,
республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджеттерін және олардың
арасындағы өзара өтелетін операцияларды ескерместен, Қазақстан
Республикасының Ұлттық қорына жіберілетін түсімдерді біріктіретін
мемлекеттің орталықтандырылған ақшалай қоры. Шоғырландырылған бюджетті
заңнамалық билік органдары бекітпейді және талдамалық мақсаттарда
пайдаланылады.
Ескерту - ҚР статистика Агенттері мәліметтері негізінде
2-сурет. Шоғырландырылған бюджеттің құрылымы
2-суретте көрсетілгендей шоғырландырылған бюджеттің құрылымы мынадай
бөлімдерден тұрады:
- республикалық бюджет;
- облыстың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджеттері;
- Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына жіберілетін бюджетке түсімдер
мен олардың Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына аударымдары[5,б.35].
1.2 Салық жүйесінің түсінігі, құрылу принцптері мен даму кезеңдері
Салықтар - мемлекеттік бюджет кірістерінің негізгі көзі. Сондықтан
бюджеттің кіріс бөлігінің мөлшері елеулі шамада екі шамаға - өз кезегінде
төлем қабілеті бар экономикалық агенттердің санымен, мөлшерімен және жұмыс
істеуінің тиімділігімен айқындалатын салық ауыртпалығы мен салық базасының
шамасына тәуелді болады.
Қазақстанда салықтар республикалық және жергілікті болып бөлінеді.
Айталық, мысалы, мұнай секторын ұйымдастырудан түсетін түсімдерді
қоспағанда, корпоративтік табыс салығы; қосымша құнға салынатын салық және
т.б. республикалық бюджетке, жеке табыс салығы, әлеуметтік салық және
басқалары - жергілікті бюджетке түсетін салық түсімдері болып табылады.
Салық саясатын мемлекет салықтық реттеу саласындағы шаралар кешені
арқылы жүзеге асырады. Мемлекет салықтарды, олардың ставкалары мен
жеңілдіктерді белгілейді, жаңа төлемдер енгізеді, ескілерінің күшін жояды.
Салық саясаты мемлекеттің әлеуметтік - экономикалық бағдарламаларды іске
асыруы мақсатында мемлекеттік бюджетке ақшалай қаражаттың түсуін қамтамасыз
етеді.
Диаграммадан көрініп тұрғанындай (3 - сурет), Қазақстан Республикасының
бюджеті кірістерінің негізгі бөлігін корпоративтік табыс салығы (орта
есеппен 31,8%), ҚҚС (22,5%), әлеуметтік салық (16,2%), сондай - ақ жер
қойнауын пайдаланушылардың өзге де салықтары мен төлемдері (19%) және т.б.
құрайды.
Ескерту - ҚР статистика Агенттері мәліметтері негізінде
3 - сурет. Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетіне түсетін
салық түсімдерінің құрылым.
Бюджеттік саясаттың құралдары болып мемлекеттік бюджеттің шығыстары мен
кірістері, атап айтқанда, мемлекеттік сатып алу, салықтар, трансферттер
әрекет етеді.
Қазақстанның әлеуметтік - экономикалық дамуының басым міндеттерін шешу
мақсатындағы салық - бюджет саясатының тетіктерін жетілдіру мәселелері ел
Үкіметінің көптеген нормативтік құқықтық актілерінде қарастырылады. Қазіргі
кезде Қазақстан Республикасы Үкіметінің алдына мынадай міндеттер қойылған:
- Салық - бюджет жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз ету, фискальдық
тәртіпті арттыру, мемлекеттік шығыстардың қалыпты қатаң саясатын жүргізу
және Ұлттық қордың активтерін тиімді басқаруды жүзеге асыру.
- Экономикаға салық жүктемесін оңтайландыруға, салық рәсімдерін
оңайлату мен олардың ашықтығын арттыруға бағытталған салық саясатын жүргізу
жолымен шаруашылық жүргізуші субъектілердің және халықтың іскерлік
белсенділігін өсіруді ынталандыру.
- Бюджет қаражатын мемлекеттік әлеуметтік - экономикалық саясаттың
негізгі міндеттерін шешуге жұмсауды қамтамасыз ету
Қойылған міндеттерді шешу үшін 2008 жылы жаңа Бюджет және Салық
кодекстері әзірленді.
Салықтар мемлекеттің құрылуымен біріге пайда болады және мемлекеттің
өмір сүруі мен дамуының негізгі қаржылық көзі болып табылады. Мемлекет
құрылымының өзгеруі, өркендеуі қашан да болса оның салық жүйесінің қайта
құрылуымен, жаңаруымен бірге қалыптасады. Әрбір мемлекетке өзінің ішкі және
сыртқы саясатын жүргізу үшін белгілі бір мөлшерде қаржы көздері қажет.
Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты
экономикалық тетік ретінде пайдаланылады.
Осы салық салуға байланысты әр дәуірлерде мемлекет қайраткерлері,
экономистер, философтар, ойшылдар көптеген еңбектер жазған.
Салық салу элементтеріне келетін болсақ олар( Ж- Қосымшада )
көрсетілген.
"Салық" ұғымымен "салық жүйесі" ұғымы тығыз байланысты. Мемлекетте
алынатын салық түрлерінің, оны құру мен алудың нысандары мен әдістерінің,
салық службасы органдарының жиынтығы әдетте мемлекеттің салық жүйесін
құрайды. Салық жүйесі - (гректің systema - барлық бөлімнен құралған,
қосылулар ) яғни, бұл салық төлеушілермен мемлекеттің қызығушылықтарын
қамтамасыз етуге арналған, салық жиынтығынан құралған және олардың
бөліктерінен тұратын бір тұтастық немесе кешен (З - Қосымша) [6].
Бұл жүйе құрамына мыналар кіреді.
- салық қатынастарын реттеуші ( ҚР Салық және бюджетке төленетін
міндетті төлемдер туралы заң, Салық кодексі, нұсқаулар, қаулы, хат,
салықтық төлем туралы нұсқаулық ) заң шығарушылық және нормативтік база;
- салықты және міндетті төлемдерді,олардың алуан түрлілігін, салық
салу принциптерін, салықтық элементтерін өндіріп алу және тұрғызу әдісі;
- салық бақылауын жүргізу формасы мен түрлері (камералдық бақылау,
салық есептілігі, салық төлеушінің монитарингі, құжаттық және рейдтік
салықтықұ тексерулер және т.б.)
- салықты және басқа да міндетті төлемдерді ҚР мемлекеттік табыс
министерствасы, салық органы, қаржы полициясы бөлімдері арқылы өндіріп алу
функциясына кіретін ұйым.
Салық жүйесін жетілдіру жұмысы 1992 жылдан бері жүргізіліп келе жатыр.
Біздің салық жүйемізді халаықаралық стандарттарға жақындататын шаралар -
салық жүйесін төмендету және салық түрлерін қысқарту. Осының барлығы
Қазақстан Республикасының Президентінің 1995 жылғы 24 суірдегі заң күші бар
Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы
Жарлығында қаланған болатын. Өткен он жылдың ішінде ел экономикасында көп
нәрсе өзгерді. Онымен бірге салық заңнамасы өзгерді.
Тікелей және жанама салықтардың бірнеше ерекшеліктері бар:
- біріншіден, тікелей салық телеушілер сияқты, жанама салықтарда занды
тұлғалар салық субъектісі ретінде салық төлеуші болып табылады.Бірақ, бұл
жерде салық төлеуші болып тауарды (жұмыс, қызмет) сатушылар саналады.
Тауарды тұгынушы мемлекетпен салықтық қарым - қатынаста және салық төлеуші
ретінде ешқандай келісімге келмейді. Тауарды тұтынушы тауарды сатушымен
келісімге келеді, бірақ бұл салықтық қатынастар болмаса да, тауар - ақша
қатынастары болып саналады;
- екіншіден, жанама салықтарда төлем көзі ретінде - сатушының жалпы
табысы, яғни өнімді өткізуден түскен түсім қарастырылады. Салық төлеушілер
салықты өзінің меншікті қаражаттарынан (салық төлеушілердің меншігі ақша
қаражаттарынан) төлейді.
Тікелей және жанама салықтардыңсалық салу объектілеріне және басқа да
белгілеріне байланысты бірнеше айырмашылықтары бар. Атап айтқанда:
- бірінші, салық объектісі мен салық бұйымына байланысты.
Жанама салықтар кезінде тауарды өткізумен байланысты болады. Мәселен,
қосылған құн салығында салық объектісі ретінде нақты өткізілген тауарлар,
ал салық бұйымы - өткізуден түскен түсім, немесе баламалы қосылған құн.
Ал, тікелей салықтар кезінде салық объектісі ретінде - меншік құқықтары
(шаруашылық иеліктері, ал, салық бұйымы - ақша түріндегі мүліктер (жеке
табыс салығы, әлеуметтік салық), болмаса заттар (жер учаскесі, мүліктер,
көлік құралдары);
- екінші, салықты төлеу кездерінің қалыптасуына орай.Жанама салықтар
кезінде төлем көзін мемлекет тауар бағаларына үстеме ретінде бекітеді.
Сондықтан салық төлеушілер тауар өткізгені жөнінде төлемді алған кезде,
сонымен қатар түсімнің
құрамында төленуге тиіс салық сомасын да алады.
Ал, тікелей салықтарда салықтың төлем көзі салық төлеушінің қатысуымен
жасалады.
Нақты салықтар деп (ағылшын сөзі, геаl - мүлік) - мүлікке салынатын
салықты атаймыз.
Нақты салықтарда мүмкіндіктер сыртқы белгшеріне қарап алынады, яғни
салық салуда салық объектісі назарға алынады.
Нақты салықтарға қатыстылар:
- мүлік салығы;
- көлік құралдары салығы;
-жер салығы.
Дербес салықтар (кейде жеке деп аталады) деп - салық төлеушілердің
табыстарына салынатын салықтарды атауға болады.
Дербес салықтарда тек табысы ғана емес, сонымен қатар салық төлеушінің
қаржылық жағдайы да ескеріледі.
Қазақстан Республикасында дербес салықтарға жататындар:
- корпорациялык табыс салығы;
- жеке табыс салығы;
- жер қойнауын пайдаланушылардагы үстеме пайда салығы;
- әлеуметтік салық.
Сонымен бірге салықтарды обьектінің экономикалық белгілері бойынша
былайша бөлуге болады:
- тұтынуға салынатын салықтар;
- табысқа салынатын салықтар.
Тұтынуға салынатын салық - мұнда белгілі бір тауарларға (қызмет
көрсету) салық салынады. Көптеген мемлекеттерде тұтыну салығы деп аталады.
Табысқа салынатын салық - салық төлеушілердің әр түрлі табыстарынан
түскен ақша қаражаттарына салық салынады.
Салық сомасы түсетін бюджет деңгейіне немесе салықты алатын және оған
билік жасайтын органға қарай:
- жалпы мемлекеттік немесе республикалық салықтар;
- жергілікті салықтар болып бөлінеді.
Салықтарды аймақтық деңгейіне қарай және Қазақстан Республикасының
бюджет жүйесіне орай республикалық және жергілікті деп бөлеміз.
Бұл негізінен төрт фактор арқылы анықталады:
- салықты кім бекітеді (орталық және жергілікті орган);
- аталған салықтар қай органға жатқызылады және салық салудың шарттарын
кім анықтайды;
- салықтар бюджеттің қай түріне бекітілген (республикалық және
жергілікті), яғни мемлекеттік салықтар республикалық бюджетке, жергілікті
салықтар жергілікті бюджетке түседі;
- қай бюджеттің табысы болып саналады [7,б.78].
Қазақстан Ресдубликасында салыктардың жалпы салығы мемлекетгік және
жергілікті болып бөлінуі 1995 жылы 24 сәуірде Қазақстан Республикасы
Президентінің "Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер
туралы" Жарлығына сәйкес жүзеге асырылды. Сол кезде 5 мемлекеттік жэне 6
жергілікті салықтар болды.
Қазіргі кезде кең көлемде әлемнің көптеген мемлекеттерінде, оның ішінде
Еуропалық экономикалық одақтың барлық елдерінде және Тәуелсіз мемлекеттер
достастығы республикаларында қосылған құнға салынатын салық қолданылады.
Жеке жанама салықтар тауардың белгілі бір түрінен алынады.Бұл салық
акциз деп аталады. XX ғасырға дейін күнделікті сұраныс тауарларына акциз
салынып келді.
Салық субъектілеріне қарай немесе салықты төлеушіге байланысты былайша
топтауға болады:
- занды тұлғалардың салықтары;
- жеке тұлғалардың салықтары.
Қазақстан Республикасында заңды тұлғалардың (салықтарына жататындар:
- корпорациялық табыс салығы;
- заңды тұлғалардың мүлік салығы.
Ал, жеке тұлғалардың салықтарына мына салық түрлерін жатқызуға болады:
- жеке табыс салығы;
- жеке түлғалардың мүлік салығы.
Аралас салықтар деген де болады, яғни салықты әрі заңды тұлға, әрі жеке
тұлға ретінде төлейді.
Қазақстан Республикасында аралас салықтарға:
- қосылған құн салығы;
- акциз салығы;
- жер салығы;
- әлеуметтік салық жатады[8,б.56].
Айта кету керек, Қазақстан Республикасында салықтардың басым бөлігін
аралас салықтар санаттарына жатқызуға болады.
Салықтарды ұтымды ұйымдастырудың классикалық принциптерін экономист
Адам Смит ұсынған еді.
Олар мыналар:
- салық әрбір төлеушінің табысына қарай салынуы тиіс;
- салықтың мөлшері мен төленетін мерзімі алдын ала, әрі нақты
белгіленуі тиіс;
- әрбір салық төлеуші үшін неғұрлым қолайлы уақытта және тиімді әдіспен
салынуға тиіс;
- өндіріп алынатын салықтың шығындары мейлінше аз болуға тиіс.
Нақтырақ айтатын болсақ: әділеттілік, анықтылық, қолайлылық, жалпылық.
Бұл тізім тағы да 3 принциппен толықтырылады:
жеткілікті және жалпыламалықты қамтамасыз етеді (салықтарды мемлекеттің
обьектілік қажетіне және мүмкіндігіне қарай ұлғайтуға болса, азайтуға да
болады);
- керекті көзін және салық салудың объектілерін талдау;
- салық салудың бір дүркінділігі.
Принциптердің қолданылуы салық салудағы сорақылықтарды жойып, салық
салу жүйесін ретке келтірді.
Сондықтан Адам Смит: Салық төлеушілер үшін құлдықтың емес,
бостандықтың белгісі - деп жазған болатын.
Философ Ф.Аквинский философиялық тұрғыдан Ерік берілген тонау формасы
ретінде анықтады.
АҚШ - тың тәуелсіздік декларациясы авторларының бірі Франклин: Өмірде
салық пен өлімнен қашып құтыла алмайсың - деп атап көрсетті.
АҚШ - та екі мейрам бар:
- туылған күні;
- салықты төлеген күні[9].
Мұндағы мақсат дамыған мемлекеттер үшін салық төлеу белгілі бір дәстүр
ретінде қалыптасқан.
Салықты уақтысында төлеу міндет болып саналады.Себебі, уақтысында
төленбеген салықтың айыппұлы мен өсімпұлы өте жоғары болады.Осы дәстүр
біздің еліміздің азаматтарында қалыптасса, өз ісімізді бір қадам алға
жылжытар едік.
Салықтардың мынадай негізгі кызметтері (функциялары) бар:
- фискалдық;
- реттеушілік;
- қайта бөлу.
Салықтардың бірінші қызметі - фискалдық. немесе бюджеттік қызмет. Бұл
қызмет арқылы мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлімі құрылымы салықтардың
қоғамдық міндеті артады. Себебі, салықтар мемлекеттік бюджеттің кірісін
топтастыра отырып, әлеуметтік, әскери, корғаныс, тағы басқа да шаралардың
іске асуын қамтамасыз етеді.
Салықтарды және салықтық жүйені зерттеу салық салудың және салықтық
жүйенің теориялық негіздерін ашуды, елдегі салықтық жүйені ұйымдастырудың
принциптерін аныктап алуды, бюджетті қалыптастырудың ерекшеліктерін,
салықтық қызмет органдарының құрылымын, міндеттері мен құқықтарын, салықтық
жүйені одан әрі жетілдірудің негізгі бағыттарын анықтауды талап етеді.
1991 жылға дейін, яғни КСРО ыдырағанға дейін елде көбінесе экономиканы
басқарудың әміршіл - әкімшіл жүйесіне, бағаларға қатаң мемлекеттік реттеуге
сәйкес келетін салық жүйесі қызмет етті. Бюджеттің басты кіріс көздерінің
бірі болған айналым салығы тіркелген бөлшек сауда және көтерме сатып алу
бағаларын қолдануға және мемлекеттік реттеп отыруға бағытталған болатын.
Қазақстан егемендікке ие болғаннан кейін 1991 - 1995 жылдары қабылдаған
бірқатар зандарға сәйкес республикада жаңа салық жүйесі қалыптасты.
Еліміздің салық жүйесінің дамуын алты кезеңге бөліп қарастыруға болады:
- 1 кезең (1992 - 1995ж) - жаңа салық жүйесі базисінің, салық
кезеңінің өңделуі және іске қосылуы;
- 2 кезең (1996 - 1998ж) - нарықтық эконмика талаптарына сай келетін
салық жүйесін құруды анықтау;
- 3 кезең (1998 - 2000ж) - барлық қағидалардың ескерілуі арқылы салық
жүйесіне өзгерістер мен толықтыруларды енгізу, салық жүйесін одан әрі
жетілдіру;
- 4 кезең (2001 - 2002ж) - Жаңа Салық Кодексі қабылданып, іске
қосылды;
- 5 кезең (2005 - 2008ж) - кейбір алым және төлемақы түрлеріне
өзгерістер енгізу;
- 6 кезең (2008 - ... .) - кейбір салық түрлеріне өзгерістер енгізумен
салық ставкаларын төмендетуіне байланысты Жаңа Салық Кодексін қабылдау.
Енді осы кезеңдердің әрқайысына толықталып өтелік.Қазақстан
Республикасының 1991 жылдың 25 - желтоқсанында қабылданған Қазақстан
Республикасындағы Салық жүйесі туралы Заң тәуелсіз салық жүйесін құрудың ең
алғашқы бастамасы болып табылды. Бұл еліміздің экономикасын реформалаудағы
күрделі жұмыстардың бірі болып саналады. Осы кезеңдерде елде көптеген
өзгерістер болды және экономиканың дамуына көптеген құбылыстар, атп
айтқанда, меншіктің көптеген түрлерінің дамуы, шаруашылық жүргізуші
субъектілер мен мемлекет арасындағы қатынастардың құқықтық негізде
жүргізілуі және т.б. құбылыстар іске аса бастады.
Осы заң бойынша алғаш рет Қазақстан Республикасында 43 салық түрі
қызмет етті және олар 3 топқа бөлінді:
- жалпы мемлекеттік салықтар - 16;
- жалпыға бірдей міндетті жергілікті салықтар мен алымдар - 10;
жергілікті салықтар мен алымдар - 17.
Алғашқы салық жүйесінің көптеген кемшіліктері де болды.Атап айтқанда,
басқа елдерге қарағанда біздің салық жүйеміздің жинақталған ғылыми және
практмкалық тәжірибелерінің жеткіліксіздігі, салық түрлерінің көптігі
халықаралық салық салу қағидаларының назардан тыс қалуы айналымды
анықтаудың қиындығы, дәлелсіз берілген жеңілдікгердің көптігі, т.б.Осыдан
келіп еліміздің салық жүйесін реформалаудың қажеттігі туындады.Қазақстан
Үкіметі 1992 жылдың басында салық жүйесін кезеңді түрде реформалаудың
концепциясын қабылдады.
Екінші кезең .
Аталмыш концепцияны іске асырудағы негізгі кезең болып Қазақстан
Республикасы Президентінің 24.04.95. жылы қабылданған Салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы Заң күші бар Жарлығы табылады.
Ол 1995 жылдың 1 - ші шілдесінен бастап іске қосылды, нәтижесінде бұрын
қызмет еткен 43 салық түрінің орнына 11 салықтар мен алымдар қызмет ететін
болды. Бұл Салық Заңдылығы бойынша еліміздің салық жүйесі нарықтық
қатынастар талабына біршама бейімделіп, халықаралық тәжірибеге мейлінше
жақындатылған.Оның ішінде бесеуі мемлекеттік, алтауы жергілікті салықтар.
Үшінші кезең.
Қазақстан Республикасы Президентінің бүл Жарлығы Қазақстан
Республикасының 1999 жылғы 16 шілдедегі ғ440 - 1 заңына сәйкес заң
мәртебесін алды.
Төртінші кезең.
2001 жылы 12 маусымда Қазақстан Республикасының жаңа Салық кодексі
қабылданып, 2002 жылдың 1 қаңтарынан бастап қолданысқа енгізілді.
Салық кодексі салықты және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдерді белгілеу, енгізу және есептеу мен төлеу тәртібі жөніндегі билік
қатынастарын, сондай - ақ мемлекет пен салық төлеуші арасындағы салық
міндеттемелерін орындауға байланысты қатынастарды реттейді. Қазақстан
Республикасының салық зандары Салық кодексінен, сондай - ақ қабылдануы
Салық кодексінде көзделген нормативтік құқықтық актілерден тұрады.
Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеу
жөніндегі Салық кодексінде көзделмеген міндет ешкімге жүктелуге тиіс емес.
Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер - Салық
кодексінде белгіленген тәртіпте және жағдайларда белгіленеді, енгізіледі,
өзгертіледі немесе күшін жояды.
Салық кодексі мен Қазақстан Республикасының басқа да заң акгілерінің
арасында қайшылықтар болған кезде, салық салу мақсатында Салық кодексінің
нормалары қодданылады. Салық кодексінде көзделген жағдайларды қоспағанда,
салық қатынастарын реттейтін нормаларды салықтық емес заңдарға енгізуге
тыйым салынады.
Салық заңдары Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында қолданыста
болады, сонымен бірге жеке түлғалар және заңды тұлғалар мен олардың
құрылымдық бөлімшелері қолданады.
Салық кодексіне жаңа салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдер белгілеу, қолданыстағы салық және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдер ставкалары мен салық базасын өзгерту бойьшша өзгерістер
мен толықтырулар енгізетін Қазақстан Республикасының заң актілері ағымдағы
жылдың 1 желтоқсанынан кешіктірілмей қабылдануы және олар қабылданған
жылдан кейінгі жылдың 1 қаңтарынан бастап қана қолданысқа енгізілуі мүмкін.
Салық Кодексінде Қазақстан Республикасында қолданылатын салықтар мен
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер, атап айтқанда 9 салық, 13
алым, 1 мемлекеттік баж, 4 кедендік алым белгіленген.
Салық Кодексі 2002 жылдың 1 - ші қаңтарында Қазақстан республикасында
жаңа салықтар енгізілді.
Мемлекеттік баж дегеніміз - уәкілдік берілген мемлекеттік органдардың
немесе лауазымды адамдардың заңдық мәні бар іс - қимылдар жасағаны үшін
және құжаттарды бергені үшін алынатын міндетгі төлем.
Баж салығы - алып келінген, сыртқа шығарылатын, сондай - ақ транзитгі
тауарлар, бұйымдар мен қызметтерден алынатын салықтар.
Бесінші кезең.
2002 жылы алымның 13 түрі болды. 2003 жылдан бастап "елтаңбалық алым
"алынып тасталды.2005 жылы алымдарға өзгерістер енгізілді, яғни: "жылжымалы
мүлік кепілін мемлекеттік тіркегені үшін алым" және "кеменің немесе жасалып
жатқан кеменің ипотекасын мемлекеттік тіркеу үшін" және туындылар мен
сабақтас құқықтар объектілеріне құқықтарды, туындылар мен сабақтас құқықтар
объектілерін пайдалануға лицензиялық шарттарды мемлекеттік тіркеу үшін
алымдары қосылды.
Алымдардың түрлері:
1.Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркегені үшін алым.
2.Жеке кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркегені үшін алым.
3.Жылжымайтын мүлікке құқықтарды және олармен жасалған мәмілелерді
мемлекеттік тіркегені үшін алым.
3.1.Жылжымалы мүлік кепілін мемлекеттік тіркегені үшін алым (2005 жылы
1 қаңтардан).
4.Радиоэлектрондық құралдарды және жиілігі жоғары құрылғыларды
мемлекеттік тіркегені үшін алым.
5.Механикалық көлік құралдары мен тіркемелерді мемлекеттік тіркегені
үшін алым.
6.Теңіз, өзен кемелері мен шағын көлемді кемелерді мемлекеттік
тіркегені үшін алым.
6.1.Кеменің немесе жасалып жатқан кеменің ипотекасын мемлекеттік тіркеу
үшін алым (2005 жылы 1 қаңтардан).
7. Азаматтық әуе кемелерін мемлекеттік тіркегені үшін алым.
8.Дәрі - дәрмек құралдарын мемлекеттік тіркегені үшін алым.
8.1.Туындылар мен сабақтас құқықтар объектілеріне құқықтарды,
туындылар мен сабақтас құқықтар объектілерін пайдалануға лицензиялық
шарттарды мемлекеттік тіркеу үшін алым (2006 жылы 1 қаңтардан).
9.Автокөлік құралдарының Қазақстан Республикасының аумағы арқылы жүру
алымы.
10.Аукциондардан алынатын алым.
11.Жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқығы үшін лицензиялық алым.
12.Телевизия және радио хабарларын тарату ұйымдарына радиожиілік
спектрін пайдалануға рұқсат бергені үшін алым.
Төлемақының 9 түрі бар. 2005 жылы төлемақыға езгеріс енгізілді.
Радиожиілік спектрін пайдаланғаны үшін телемақыға қосымша ретінде
"қалааралық және халықаралық телефон байланысын бергені үшін төлемақы"
төлейді.
Төлемақының түрлері:
1.Жер учаскелерін пайдаланғаны үшін төлемақы.
2.Жер бетіндегі көздердің су ресурстарын пайдаланғаны үшін төлемақы.
3.Қоршаған ортаны ластағаны үшін төлемақы.
4.Жануарлар дүниесін пайдаланғаны үшін төлемақы.
5.Орманды пайдаланғаны үшін төлемақы.
6.Ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды пайдаланғаны үшін төлемақы.
7.Радиожиілік спектрін пайдаланғаны үшін төлемақы.
8.Кеме жүретін су жолдарын пайдаланғаны үшін төлемақы.
9.Сыртқы (көрнекі) жарнаманы орналастырғаны үшін төлемақы[10].
1.3 Жергілікті бюджеттің мәні, құрылу ерекшеліктері
Елдің мемлекеттік құрылысында аумақтық құрылымдардың болуы оларда
тіршілік ету қызметін қамтамасыз ету үшін оларға белгілі бір өкілеттіктер
мен қаржы ресурстарының көлемін беру қажеттілігін негіздейді. Осыған
байланысты қаржылық жүйенің құрылымында жергілікті бюджеттер ерекше буын
ретінде бөлінеді.
Жергілікті бюджет тиісті мәслихаттың шешімімен бекітілетін, түсімдердің
және жергілікті атқарушы орган өзіне жүктелген функцияларды жүзеге асыру
үшін айқындайтын жергілікті бюджеттік бағдарламаларды қаржыландыруға
арналған бюджеттің тапшылығын (профицитті пайдалану) қаржыландырудың
есебінен қалыптастырылатын әкімшілік аумақтық бірліктің ақшалай қорын
білдіреді.
Жергілікті бюджеттердің рөлі, олардың құрамы мен құрылымы жергілікті
мемлекеттік органдарға жүктелген функциялар мен міндеттердің мазмұнымен
және сипатымен, сондай - ақ мемлекеттің әкімшілік - аумақтық құрылысымен
және саяси - экономикалық бағыттылығымен толықтай айқындалады.
Жергілікті бюджеттердің жай - күйі әр түрлі факторларға тәуелді болады.
Оларға мыналар жатады:
- елдің жалпы экономикалық жағдайы;
- тиісті аумақтың экономикалық әлеуеті;
- жергілікті билік және басқару органдарының құқықтары мен міндеттерін
реттейтін мемлекеттік заңнаманың деңгейі;
- жергілікті билік және басқару органдарының өздеріне берілген
құқықтарды іске асырудағы құзыреттілік дәрежесі.
Жергілікті бюджеттер тұрақтылығының басты шарты нақты қаржы кезеңі мен
нақты аумақтың шеңберінде жергілікті мемлекеттік органдардың келіп түсетін
кірістер мен жүзеге асырылатын қажетті шығыстардың арасындағы тиісті тепе -
теңдікті қамтамасыз ете білу шеберлігі болып табылады.
Қазақстан Республикасында жергілікті бюджеттер (әкімшілік - аумақтық
бірліктердің бюджеттері) облыстық бюджеттермен, республикалық маңызы бар
қаланың және астананың бюджеттерімен және аудандық бюджеттермен ұсынылған.
Облыстың бюджеті олардың арасындағы өзара өтемелі операцияларды
ескерместен облыстық, қалалық және аудандық бюджеттердің жиынтығы болып
табылады [11,б.114].
Қазіргі кезде Қазақстандағы жергілікті бюджеттер мемлекеттік бюджет
қаражатының жалпы көлемінің кірістер бойынша шамамен 30% - ын және шығыстар
бойынша - шамамен 48% - ын алады.
Жергілікті бюджеттерді қалыптастырудың олардың өз бетімен жұмыс
істеуінің үш деңгейі бойынша өз ерекшеліктері бар: облыстық бюджет
деңгейінде, республикалық маңызы бар қала мен астананың бюджеті деңгейінде
және аудан бюджеті деңгейінде. Жергілікті бюджеттердің кірістері
республикалық бюджеттің кірістері сияқты салықтық және салықтық емес
түсімдерден қалыптастырылады. Бұл ретте жергілікті бюджетке түсетін салық
түсімдері Бюджет және Салық кодекстерінің регламенттеуші ережелеріне сәйкес
республикалық бюджетке түсетін салық түсімдері түрлерінен ерекшеленеді.
Жергілікті бюджетке түсетін салықтық емес түсімдер коммуналдық
меншіктен; облыстық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелердің
тауарларды (жұмыстарды, қызметтерді) сатуынан түскен түсімдерден; облыстық
бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелер ұйымдастыратын
мемлекеттік сатып алу өткізуден ақша түсімдерінен; облыстық бюджеттен
қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелер салатын. айыппұлдардан,
өсімақылардан, санкциялардан, алымдардан түсетін кірістерді; облыстық
бюджетке түсетін басқа да салықтық емес түсімдерді білдіреді.
Мыналар:
- аудандардың (облыстық маңызы бар қалалардың) бюджеттерінен облыстық
бюджетке трансферттер;
- республикалық бюджеттен трансферттер жергілікті бюджетке трансферт
түсімдері болып табылады.
Республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджетіне республикалық
маңызы бар қаланың, астананың бюджетінен берілген кредиттерді өтеуден,
республикалық маңызы бар қаланың, астананың коммуналдық меншігінде тұрған
мемлекеттің қаржы активтерін сатудан, республикалық маңызы бар қаланың,
астананың жергілікті атқарушы органының қарыздарынан түскен түсімдер
есептеледі.
Мыналардың:
- облыстың;
- республикалық маңызы бар қаланың;
- астананың,
- ауданның (қаланың),
- қаладағы ауданның,
- аудандық маңызы бар қаланың,
- кенттің, ауылдың (селоның),
- ауылдық (селолық) округтің бюджеттік бағдарламалары жергілікті болып
табылады.
Облыстық бюджеттің шығыстары облыстық деңгейдегі билік органдарының
функцияларына сәйкес шығыстардың бағыттары бойынша жүзеге асырылады.
Облыстық деңгейдегі жергілікті өкілдік және атқарушы органдардың жұмыс
істеуіне; облыстың әлеуметтік - экономикалық дамуын стратегиялық
жоспарлауға; облыстың деңгейінде бюджеттік жоспарлауға; облыстық бюджеттің
орындалуын ұйымдастыруға; облыстық коммуналдық меншікті басқаруға
жұмсалатын шығындар жалпы сипаттағы мемлекеттік қызметтерді қамтамасыз
ететін шығыстарға жатады.
Сондай-ақ, Қазақстан Республикасының бюджет заңдары Қазақстан
Республикасының бүкіл аумағында қолданысқа болады және борлық жеке және
заңды тұлғаларға қолданылады.
Қазақстан Республикасының Үкіметі мен жергілікті атқарушы органдардың
тиісінше республикалық және жергілікті бюджеттерден тиісті қаржы жылына
арнап ақша бөлу туралы актілері, осы атілердің қайтарымды негізде ақша бөлу
туралы ерешелерін қоспағанда, ағымдағы қаржы жылы аяталғаннан кейін күшін
жояды.
Тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңға
өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы заңдар, тиісті қаржы жылына
арналған жергілікті бюджет туралы мәслихаттардың шешімдеріне өзгерістер мен
толықтырулар енгізу туралы мәслихаттардың шешімдері, сондай - ақ Қазақстан
Республикасының үкіметі мен жергілікті атқарушы органдардың оларды іске
асыру туралы актілері тиісті қаржы жылының 1 қаңтарына бастап қолданысқа
енгізіледі [12,б.12].
Егер заң актілерінде және өзге де нормативтік құқықтық актілерде
Қазақстан Республикасының бюджет заңдарына қайшы келетін ережелер көзделсе,
онда Қазақстан Республикасы бюджет заңдарының ережелері қолданылады.
Мемлекеттік бюджет - араларындағы өзара өтелетін операцияларды есепке
алмағанда, республикалық және жергілікті бюджеттерді біріктіретін,
талдамалы ақпарат ретінде пайдаланылатын және бекітуге жатпайтын жиынтық
бюджет;
Инвестициялық ұсыныс - инвестициялық жобаның мақсатын, оған жету
жолдарын көрсетені және инвестициялық жобаны одан әрі үшін оны алдын ала
іріктеуді жүзеге асыру мүмкіндігін қамтамасыз ететін инвестициялық жоба
тұжырымдамасы;
Кассалық алшақтық - қаржы жылы ішінде шығыстар көлемінің бюджетке
түсетін түсімдер мен бюджет қаражатының бос қалдықтары көлемінен асып
түсуі;
Жергілікті бюджет - облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қаланың,
астананың бюджеті, ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) бюджеті;
Бюджеттік жоспарлау жөніндегі жергілікті уәкілетті орган - жергілікті
бюджеттен қаржыландырылатын, жергілікті бюджеттің орташа мерзімді кезеңге
арналған болжамды көрсеткіштерін және тиісті қаржы жылына арналған
жергілікті бюджеттің жобасын жоспарлау жөніндегі функцияларды жүзеге
асыратын атқарушы орган;
Бюджетті атқару жөніндегі жергілікті уәкілетті орган - жергілікті
бюджеттен қаржылындыратын, бюджетті атқару, жергілікті бюджеттің атқарылуы
жөніндегі бюджеттік есеп және есептілікті жүргізу саласындағы функцияларды
жүзеге асыратын атқарушы орган;
Кірістерді бөлу нормативі - кірістерді әр түрлі деңгейлердегі
бюджеттердің арасында бөлудың проценттік арақатынасы ( Б - Қосымша );
Салалық (секторлық) бағдарлама - Қазақстан Республикасының Үкіметі
бекітетін, экономиканың жекелеген салаларының неғұрлым маңызды міндеттерін
шешуге бағытталған бағдарлама;
Басым (республикалық немесе жергілікті) бюджеттік инвестициялық
жобалардың (бағдарламалардың) тізбесі республикалық немесе жергілікті
бюджеттердің қаражаты есебінен қаржыландыру жоспарланған инвестициялық
жобалардың(бағдарламалардың) тізімі болып табылатын, республиканы немесе
аймақтарды әлеуметтік - экономикалық дамытудың орта мерзімді жоспарына
қосымша;
Бюджет қаражатын алушы - бюджет қаражатын игерудің барлық деңгейінде
бюджет қаражатын пайдалатын орталық және жергілікті атқарушы органдар,
мемлекеттік мекемелер, жеке және заңды тұлғалар, сондай - ақ қаржылық
қызмет көрсететін, соның ішінде азаматтық - құқықтық мәмілелер негізінде
қызмет көрсететін тұлғалар;
Аймақтық бағдарлама - мәслихаттар бекітетін, аймақтың әлеуметтік -
экономикалық дамыту міндеттерін шешуге бағытталған бағдарлама;
Түзетілген бюджет - тиісінше Қазақстан республикасының Парламентінде
немесе мәслихатта нақтыланбай, Қазақстан Республикасының Үкіметі және
жергілікті атқарушы органдар енгізген өзгерістер мен толықтыруларды ескере
отырып бекітілген немесе нақтыланғанбюжет;
Әлеуметтік - экономикалық дамудың орташа мерзімдік жосапры - Қазақстан
республикасының Үкіметі немесе мәслихат бекітетін, республиканы немесе
аймақты әлеуметтік - экономикалық дамытудың үш жылдық кезеңге арналған
негізгі көрсеткіштері мен бағыттарын және оларды іске асыру жөніндегі
шараларды айқындайтын құжат;
Трансфеттер - бюджетке және Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына,
сондай - ақ бюджеттен, соның ішінде жеке және заңды тұлғаларға Қазақстан
Республикасының Ұлттық қорынан бюджетке төленетін өтеусіз және
қайтарылмайтын төлемдер;
Бекітілген бюджет - тиісті қаржы жылына арналған, Қазақстан
Республикасының Парламенті немесе тисті мәслихат бекіткен бюджет;
Нақтыланған бюджет - атқарылуы барысында Қазақстан Республикасының
Парламенті немесе тиісті мәслихат қабылданған өзгерістер мен толықтыруларды
ескере отырып тиісті қаржы жылына бекітілген бюджет;
Қаржыландыру - бюджет қаражатын алушыларға осы қаражатты бөлу;
Қаржы жылы - бюджеттің атқарылуы жүзеге асырылатын, күнтізбелік жылдың
1 қаңтарынан басталып, 31 желтоқсанында аяқталатын уақыт кезеңі [13].
Бюджеттің құрылымы мынадай бөлімдерден тұрады:
- кірістер;
- салықтық түсімдер (В - Қосымша);
- салықтық емес түсімдер
- негізгі капиталды сатудан түскен түсімдер;
- ресми трансфеттер түсімдері;
- шығындар:
- операциялық сальдо;
- таза бюджеттік кредит беру;
- бюджеттік кредиттер;
- бюджеттік кредиттерді өтеу;
- қаржы активтерімен жасалатын операциялар бойынша сальдо;
- қаржы активтерін сатып алу;
- мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін түсімдер;
- бюджет тапшылығы (профициті);
- бюджет тапшылығын қаржыландыру (профицитін пайдалану);
- қарыздар түсімі;
- қарыздарды өтеу;
- бюджет қаражаты қалдықтарының қозғалысы.
Бюджеттерді бекіту және бюджеттердің атқарылуы туралы есептерді түзу
осы баптың 1 - тармағында көрсетілген құрылым бойынша жүзеге асырылады.
[1,7.б.]
Жергілікі бюджеттің жобасын қарау мен бекіту туралы жалпы ережелер.
Алдағы қаржы жылына арналған облыстық бюджеттің, республикалық маңызы
бар қала, астана бюжетінің жобасын облыстың, республикалық маңызы бар
қаланың, астананың жергілікті атқарушы органы жоспарланып отырған жыл
алдындағы жылдың 15 қазанынан кешіктірмей тиісті мәслихатқа енгізеді.
Алдағы қаржы жылына арналған аудан (облыстық маңызы бар қала)
бюджетінің жобасын ауданның (облыстық маңызы бар қала) жергілікті атқарушы
органы жоспарланып отырған жылдың алдындағы жылдың қарашасынан кешіктірмей
тиісті мәслихатқа енгізеді.
Жергілікті атқарушы орган алдағы қаржы жылына арналған жергілікті
бюджеттің жобасымен бір мезгілде мынандай құжаттарды және материалдарды:
- Әлеуметтік - экономикалық дамудың орта мерзімді жоспарын;
- Үш жылдық кезеңге арналған орта мерзімді фискалдық саясатты;
- Жергілікті бюджеттік бағдарламалар паспорттарының жобаларын;
- Жергілікті бюджеттің түсімдері бойынша негіздемелер мен болжамдық
есептерді;
- Алдағы қаржы жылына жергілікті бюджет жобасында негізге алынған
шешімдерді ашып көрсететін түсіндірме жазбаны табыс етеді.
Алдағы қаржы жылына арналған облыстық бюджет, республикалық маңызы бар
қаланың, астананың бюджеті Қазақстан Республикасының Президенті тиісті
қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңға қол қойғаннан кейін
екі апта мерзімнен кешіктірмей бекітіледі.
Ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) алдағы қаржы жылына арналған
бюджеті тиісті қаржы жылына арналған облыстық бюджетті бекіту туралы,
облыстық мәслихаттың шешіміне қол қойылғаннан кейін екі апта мерзімнен
кешіктірілмей бекітіледі.
Мәслихат белгіленген мерзімде алдағы қаржы жылына арналған жергілікті
бюджет туралы шешімді қабылдамаған жағдайда, тиісті әкімшілік - аумақтық
бірліктің жергілікті атқарушы органы алдағы қаржы жылының бірінші тоқсанына
арналған жергілікті атқарушы органы алдағы қаржы жылының бірінші тоқсанында
арналған жергілікті қаржы жоспары туралы шешім шығаруға құқылы, ол
жергілікті бюджетті мәслихат бекіткенге дейін қолданылады.
Алдағы қаржы жылының бірінші тоқсанына арналған жергілікті қаржы
жоспары ағымдағы жылдың 30 желтоқсанынан кешіктірілмей алдағы қаржы жылына
арналған жергілікті бюджет жобасының төрттен бір бөлігі көлемінде
бекітіледі.
Жергілікті қаржы жоспарының атқарылуы осы Кодексте белгіленген
тәртіппен жүзеге асырылады.
Кезекті қаржы жылының бірінші тоқсанына арналған жергілікті қаржы
жоспары бекітілген жағдайда осы қаржы жылына арналған жергілікті бюджет сол
жылғы 1 наурыздан кешіктірілмей бекітілуі тиіс. [1,15.б.]
Облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың, астананың жергілікті
атқарушы органдары аудандық (қалалық) мәслихаттар аудандардың (облыстық
маңызы бар қалалардың) бюджеттерін бекіту туралы шешім қабылдағаннан кейін
бір апта мерзімде бюджеттік жоспарлау жөніндегі орталық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..3
I БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІ МЕН САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ТЕОРЕТИКО - ӘДІСТЕМЕЛІК
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 6
1.1 Бюджет жүйесінің мәні,
жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Салық жүйесінің түсінігі, құрылу принцптері мен даму
кезеңдері ... .9
1.3 Жергілікті бюджеттің мәні, құрылу ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... 19
II ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТІҢ ҚАЛЫПТАСТЫРУ БАРЫСЫН
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 25
2.1 Жергілікті бюджеттің
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.2 Қарағанды қаласының бюджеттік жүйесінің даму перспективасы ... 29
III ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТТІ ҚАЛЫПТАСТЫРУ
МЕХАНИЗМІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ МЕН БАҒЫТТАРЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 32
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 40
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..4 3
КІРІСПЕ
Ел экономикасын тұрақты дамытуға бағытталған мемлекеттің бюджет саясаты
- бюджеттік процесс қатысушыларының экономикалық, аймақтық және әлеуметтік
мүдделерін максималды ескеретін бюджетаралық қатынастардың тиімді жүйесін
құрусыз жүзеге асуы мүмкін емес.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесіндегі тиісті жергілікті
бюджеттің кірістері мен шығындарының құрылымын ұтымды белгілеу, сондай - ақ
бюджеттік қатынастарды реттеу соңғы кездерде қоғам өмірінің әлеуметтік -
экономикалық аясындағы өзекті мәселеге айналып, жергілікті бюджеттер
жүйесі, жергілікті мемлекеттік басқару органдарының бюджеттік
өкілеттіктері, жергілікті деңгейдегі қаржылық - бюджеттік қызмет, бюджеттік
құқықтың қазіргі заманғы реттеуші қуаты, орталық және жергілікті
мемлекеттік басқару органдарының бюджеттік қатынастардағы өкілеттіктерінің
аражігін айқындау жөніндегі теориялық - тәжірибелік тұрғыдан маңызды әрі
кезек күттірмей шешуді талап ететін көкейкесті проблемаларды алдыңғы
қатарға шығарған болатын.
Қазақстанда мемлекеттік басқару, салық - бюджет, қаржы және
экономикалық саясат жүйесін реформалау - барлығының жиынтығы аймақтың,
аудандардың және ауылдық аумақтардың әлеуметтік - экономикалық жағдайына
әсер етеді. Бұл өз кезегінде бюджетаралық қатынастар механизмінде көптеген
проблемалардың туындауына жол береді. Осыған байланысты жергілікті
бюджеттердің қалыптасу механизмі мен оның бюджеттің басқа деңгейлерімен
қатынастарын қарастыруға қызығушылық туындайды.
Жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасында жергілікті бюджеттерді
қалыптастыру механизмін талдау және жетілдіру. Бұл мақсатқа жетуде келесі
міндеттерді шешу қажет:
- бюджет түсінігінің мәнін ашу;
- жергілікті бюджеттің кірістер бөлігінің құрылымын талдау;
- бюджеттің шығындар бөлігін қалыптастыруды зерттеу;
- бюджеттер арасында салықтық түсімдерді бөлу нормативін талдау;
- бюджетаралық қатынастар механизмінің шетелдік тәжірибесін талдау;
- Қазақстан Республикасындағы бюджет деңгейлері арасындағы бюджетаралық
қатынастар механизмін қарастыру;
- жергілікті бюджеттерді әзірлеу мен бекітудегі мемлекеттік басқару
органдарының рөлі;
- бюджет жүйесін орталықсыздандыру мәселесіне сипаттама беру;
- жергілікті мемлекеттік басқару органдарының бюджеттік құзыреттерін
нығайту жолдарын табу және т.б.
Жергілікті бюджеттерді қалыптастыру жүйесін нормативтік негізде қайта
құру болып табылады. Жергілікті бюджеттерді қалыптастыру жүйесін қайта
ұйымдастыру олардың тұрақтылығын, жергілікті басқару органдарының
экономикалық қызығушылығын арттыруды қамтамасыз ету мақсатымен жүргізілуі
тиіс.
Жергілікті басқару органдарының қызмет ету саласы кеңейе түсуде,
сондықтан олар әлеуметтік, экономикалық, экологиялық, демографиялық
мазмұндағы мәселелерді шешуде өз бетінше әрекет ете алады. Жергілікті
басқару органдарына мемлекеттің әлеуметтік бағдарламаларын, мемлекеттік
қаржыны тиімді басқаруды, бюджеттік сала құрылымын қайта құру, аумақтың
экономикалық өркендеуі үшін қолайлы шарттар қалыптастыру сияқты аса маңызды
міндеттерді жүзеге асыру жүктеледі.
Бюджеттік ресурстар аймақтың қаржылық қорының басты бөлігі болып
табылатындықтан, аталмыш ресурстардың қалыптасуымен бөлінуіне талдау жасау
жалпы аймақтың қаржылық қорын салық салу арқылы қалыптасуы мен
қолданылуында маңызды роль атқарады.
Мемлекеттік сектор мемлекеттік бюджет көмегімен қоғамда толығымен
ресурстардың тиімді бөлінуіне жағдай жасайды. Бүгінгі таңдағы мемлекеттің
тұрақты экономикалық дамуы тұрғысынан негізгі мәселе бюджет жүйесін басқару
процесі деп санауға болады.
Мемлекеттік бюджеттің табысы негізгі макроэкономикалық көрсеткіштер
базасында елдің экономикасын ары қарай дамыту мен инвестиция тартуға
бағытталған белгіленген халықты ынталандырушы шаралары мен орта мерзімге
елдің әлеуметтік - экономикалық дамуының индикативті жоспарымен
анықталынады.
Бюджет кірісін басқарудың барлық процесі табысты реттеудің неігізгі
принциптері бекітілген Бюджет туралы, Салық және басқа да бюджетке
міндетті төлемдер туралы Қазақстан Республикасы заңдарымен реттеледі,
сондай - ақ республикалық бюджетте ағымдағы жылға сәйкестендірілген
табыстардан нақты аударымдар бекітіледі [1].
Елбасы 2012 жылдың 14 желтоқсаныда шыққан “Қазақстан - 2050”
Стратегиясы атты Қазақстан халқына Жолдауында тұрғындардың әл - ауқатын
жақсартуды әкімдердің бірінші кезектегі міндеті деп жүктеп отыр. Ол осы
бағыттағы бірнеше мақсаттарды атап өтті. Оның ішінде негізгісі - бюджет
нәтижелілігін арттыру болып табылды[2].
Курстық жұмысының мақсаты: жергілікті бюджеттен және салық жүйесін
ерекшеліктерін қарастыру.
Мақсаттарға сәйкес мынадай міндеттер:
- бюджеттік жүйе және жергілікті бюджет түсімдері мен шығындардың
мазмұнын ашу;
-жергілікті бюджетке түсетін салық және салықтық емес түсімдерді
жіктеу;
- Қарағанды қаласының жыл сайын құрылатын бюджетіне талдау жасау;
Курстық жұмыстың объектісі: Жергілікті бюджет және жергілікті салық
салу жүйесінін құрылымы және Қарағанды қаласы бойынша жергілікті бюджеттің
көрсеткіштері болып табылады.
Курстық жұмысты жазу барысында отандық және шетелдік мына авторлардың
еңбектерін қолдандым: Зейнелгабдин А.Б., Иванова Г.Г., Ильясов К.К,
Саткалиева В.А., Кулекеев Ж.А., С.Н. Абдрахманованың “Жергілікті бюджет:
қалыптасуы мен атқарылу көрсеткіштері”, С.С. Ахметованың “Мемлекеттік
бюджет мемлекеттік секторды басқарудың құралы ретінде” және т.б. ақпарат
көздеріне жарияланғаны пайдаланылды.
Курстық жұмысытың құрылымы: кіріспеден, негізгі бөлімнен және қорытынды
мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІ МЕН САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ТЕОРЕТИКО - ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1 Бюджет жүйесінің мәні, жіктелу және салық жүйесінің түсінігі,
құрылу принцптері мен даму кезеңдері
Бюджет - мемлекеттің міндеттері мен функцияларын іске асыруды қаржылық
қамтамасыз ету үшін арналған оның орталықтандырылған ақшалай қоры.
Бюджет деген көптеген ұғымға сүйене отырып, ол келесідей
түсініктемелерден қалыптасады деп айтуға болады:
- ол өз алдында жеке бір экономикалық категория;
- ол мемлекеттің ақша қаражаттарының орталықтандырылған қоры;
- ол экономиканы реттеуге арналған құрал (бюджеттік механизм арқылы);
-ол мемлекеттің негізгі қаржы жоспары;
- ол барлық бюджеттік қарым-қатынасқа қатысушылар міндетті түрде
орындайтын заң.
Бюджет экономикалық қарым-қатынасқа негізделгендіктен объективтік түрде
сипатталады. Өз алды бюджеттік сала болуы адамзаттың субъективтік пікіріне
байланысты емес, ең алдымен ол қоғамдық өндірістің дамуына керекті
орталықтандырылған ресурстарға, мемлекеттің табиғаты мен функцияларынан
туатын объективтік қажеттілікке байланысты. Ақша қаражаттары ресурстарын
орталықтандырудың экономикалық және саясаттық мәні өте зор, себебі олар
мемлекеттің жоспарлаған шараларын іске асырудың негізгі құралы, біріккен
экономикалық және қаржылық саясатты жүргізуге қажет болып табылады.
Сондықтан, Бюджет кодексінде мемлекеттік бюджетке мынадай түсінік
берілген - ол республикалық және жергілікгі бюджеттердің арасындағы қарама-
қарсы өтеу операцияларын есептемегенде сараптамалық ақпарат ретінде
пайдаланатын және бекітуге жатпайтын қосындысын құрайтын жалпы бюджет.
Сонымен қатар, мемлекеттік бюджет термині - мемлекет құрастыратын және
басқаратын орталыктандырылған бюджеттік қор мағынасында да пайдаланады.
Бюджеттік құрылыс деп экономикалық та, сондай - ақ ұйымдастырушылық -
құқықтық та тұрғыдан алғанда, мемлекеттік бюджетті ұйымдастыру ұғынылады.
Бұған мемлекеттік бюджеттің ішкі бөлімшелерінің құрамы мен құрылымы, оларды
пайдалану саласының функционалдық ара жігінің ажыратылуы, тең бағыныстылық,
өзара іс - қимыл, сондай - ақ бюджетті ұйымдастырудың құқықтық және
рәсімдік жағы енгізіледі. Басқа сөзбен айтқанда, бюджеттік құрылыс - бұл
бюджет жүйесін ұйымдастыру, оны құру қағидаттары [3,б.17].
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі Қазақстан Республикасы Бюджет
кодексінің 4 - бабында айқындалған қағидаттарға негізделеді. Оларға бірлік,
толықтық, шынайылық, транспаренттілік, сабақтастық, нәтижелілік,
дәйектілік, негізділік, уақтылылық, кассалардың бірлігі, бюджеттердің
дербестігі, тиімділік, жауапкершілік, бюджет қаражатының атаулылық және
нысаналы сипаты сияқты қағидаттар жатады [4].
Мемлекеттің әкімшілік - аумақтық бөлінісіне мемлекеттік билік пен
басқару деңгейлері сәйкес келеді, бұл өзара байланысқан және бірыңғай
бюджет жүйесіне біріктірілген әр түрлі деңгейдегі бюджеттерді де алдын ала
айқындайды.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі республикалық және жергілікті
бюджеттер мен Ұлттық қордың, сондай - ақ бюджет үдерісінің жиынтығын
білдіреді.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры елдің тұрақты әлеуметтік -
экономикалық дамуын қамтамасыз ету, болашақ ұрпақтар үшін қаржы қаражатын
жинақтау, экономиканың қолайсыз сыртқы факторлардың әсеріне тәуелділігін
азайту үшін құрылды.
1 - сурет. Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі
Мемлекеттік бюджет олардың арасындағы өзара өтеу операцияларын
ескермегенде, республикалық және жергілікті бюджеттердің жиынтығын
білдіреді( А - Қосымша ).
Республикалық бюджет - бұл Бюджет кодексінде белгіленген салық және
басқа да түсімдер есебінен қалыптастырылатын орталықтандырылған ақшалай
қор. Республикалық бюджет орталық мемлекеттік органдардың, олардың
бағынысындағы мемлекеттік мекемелердің міндеттері мен функцияларын қаржылық
қамтамасыз ету және мемлекеттік саясаттың жалпы республикалық бағыттарын
іске асыру үшін арналған. Тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет
Қазақстан Республикасының заңымен бекітіледі. Қазақстандағы қаржы жылы
күнтізбелік жылға сәйкес келеді, яғни 1 қаңтарда басталады және 31
желтоқсанда аяқталады.
Облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджеті де
Бюджет кодексінде белгіленген салық және басқа да түсімдер есебінен
қалыптастырылатын орталықтандырылған ақшалай қорды білдіреді. Ол облыстық
деңгейдегі жергілікті атқарушы органдардың, республикалық маңызы бар
қаланың, астананың, олардың бағынысындағы мемлекеттік мекемелердің
міндеттері мен функцияларын қаржылық қамтамасыз ету және тиісті әкімшілік -
аумақтық бірліктегі мемлекеттік саясатты іске асыру үшін арналады. Тиісті
қаржы жылына арналған облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қаланың,
астананың бюджеті облыстың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың
мәслихатының шешімімен бекітіледі.
Ерекше жағдайларда төтенше мемелекеттік бюджет әрекет етеді - Қазақстан
Республикасында төтенше немесе әскери жағдай болған кезде республикалық
және жергілікті бюджеттердің негізінде құрылатын төтенше мемлекеттік бюджет
енгізіледі. Төтенше мемлекеттік бюджетті енгізу және оны тоқтату үшін
негіздеме Қазақстан Республикасы Президентінің республиканың бүкіл
аумағында төтенше немесе әскери жағдай енгізу немесе оның күшін жою туралы
Жарлығы болып табылады.
Төтенше мемлекеттік бюджеттің әрекет етуі кезінде республикалық бюджет
туралы заңның және мәслихаттардың жергілікті бюджеттің барлық
деңгейлеріндегі бюджеттер туралы шешімінің қолданысы тоқтатыла тұрады.
Төтенше мемлекеттік бюджеттің қабылдануы туралы Республика Парламенті жедел
хабардар етіледі.
Шоғырландырылған бюджет - республикалық бюджетті, облыстардың,
республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджеттерін және олардың
арасындағы өзара өтелетін операцияларды ескерместен, Қазақстан
Республикасының Ұлттық қорына жіберілетін түсімдерді біріктіретін
мемлекеттің орталықтандырылған ақшалай қоры. Шоғырландырылған бюджетті
заңнамалық билік органдары бекітпейді және талдамалық мақсаттарда
пайдаланылады.
Ескерту - ҚР статистика Агенттері мәліметтері негізінде
2-сурет. Шоғырландырылған бюджеттің құрылымы
2-суретте көрсетілгендей шоғырландырылған бюджеттің құрылымы мынадай
бөлімдерден тұрады:
- республикалық бюджет;
- облыстың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджеттері;
- Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына жіберілетін бюджетке түсімдер
мен олардың Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына аударымдары[5,б.35].
1.2 Салық жүйесінің түсінігі, құрылу принцптері мен даму кезеңдері
Салықтар - мемлекеттік бюджет кірістерінің негізгі көзі. Сондықтан
бюджеттің кіріс бөлігінің мөлшері елеулі шамада екі шамаға - өз кезегінде
төлем қабілеті бар экономикалық агенттердің санымен, мөлшерімен және жұмыс
істеуінің тиімділігімен айқындалатын салық ауыртпалығы мен салық базасының
шамасына тәуелді болады.
Қазақстанда салықтар республикалық және жергілікті болып бөлінеді.
Айталық, мысалы, мұнай секторын ұйымдастырудан түсетін түсімдерді
қоспағанда, корпоративтік табыс салығы; қосымша құнға салынатын салық және
т.б. республикалық бюджетке, жеке табыс салығы, әлеуметтік салық және
басқалары - жергілікті бюджетке түсетін салық түсімдері болып табылады.
Салық саясатын мемлекет салықтық реттеу саласындағы шаралар кешені
арқылы жүзеге асырады. Мемлекет салықтарды, олардың ставкалары мен
жеңілдіктерді белгілейді, жаңа төлемдер енгізеді, ескілерінің күшін жояды.
Салық саясаты мемлекеттің әлеуметтік - экономикалық бағдарламаларды іске
асыруы мақсатында мемлекеттік бюджетке ақшалай қаражаттың түсуін қамтамасыз
етеді.
Диаграммадан көрініп тұрғанындай (3 - сурет), Қазақстан Республикасының
бюджеті кірістерінің негізгі бөлігін корпоративтік табыс салығы (орта
есеппен 31,8%), ҚҚС (22,5%), әлеуметтік салық (16,2%), сондай - ақ жер
қойнауын пайдаланушылардың өзге де салықтары мен төлемдері (19%) және т.б.
құрайды.
Ескерту - ҚР статистика Агенттері мәліметтері негізінде
3 - сурет. Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетіне түсетін
салық түсімдерінің құрылым.
Бюджеттік саясаттың құралдары болып мемлекеттік бюджеттің шығыстары мен
кірістері, атап айтқанда, мемлекеттік сатып алу, салықтар, трансферттер
әрекет етеді.
Қазақстанның әлеуметтік - экономикалық дамуының басым міндеттерін шешу
мақсатындағы салық - бюджет саясатының тетіктерін жетілдіру мәселелері ел
Үкіметінің көптеген нормативтік құқықтық актілерінде қарастырылады. Қазіргі
кезде Қазақстан Республикасы Үкіметінің алдына мынадай міндеттер қойылған:
- Салық - бюджет жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз ету, фискальдық
тәртіпті арттыру, мемлекеттік шығыстардың қалыпты қатаң саясатын жүргізу
және Ұлттық қордың активтерін тиімді басқаруды жүзеге асыру.
- Экономикаға салық жүктемесін оңтайландыруға, салық рәсімдерін
оңайлату мен олардың ашықтығын арттыруға бағытталған салық саясатын жүргізу
жолымен шаруашылық жүргізуші субъектілердің және халықтың іскерлік
белсенділігін өсіруді ынталандыру.
- Бюджет қаражатын мемлекеттік әлеуметтік - экономикалық саясаттың
негізгі міндеттерін шешуге жұмсауды қамтамасыз ету
Қойылған міндеттерді шешу үшін 2008 жылы жаңа Бюджет және Салық
кодекстері әзірленді.
Салықтар мемлекеттің құрылуымен біріге пайда болады және мемлекеттің
өмір сүруі мен дамуының негізгі қаржылық көзі болып табылады. Мемлекет
құрылымының өзгеруі, өркендеуі қашан да болса оның салық жүйесінің қайта
құрылуымен, жаңаруымен бірге қалыптасады. Әрбір мемлекетке өзінің ішкі және
сыртқы саясатын жүргізу үшін белгілі бір мөлшерде қаржы көздері қажет.
Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты
экономикалық тетік ретінде пайдаланылады.
Осы салық салуға байланысты әр дәуірлерде мемлекет қайраткерлері,
экономистер, философтар, ойшылдар көптеген еңбектер жазған.
Салық салу элементтеріне келетін болсақ олар( Ж- Қосымшада )
көрсетілген.
"Салық" ұғымымен "салық жүйесі" ұғымы тығыз байланысты. Мемлекетте
алынатын салық түрлерінің, оны құру мен алудың нысандары мен әдістерінің,
салық службасы органдарының жиынтығы әдетте мемлекеттің салық жүйесін
құрайды. Салық жүйесі - (гректің systema - барлық бөлімнен құралған,
қосылулар ) яғни, бұл салық төлеушілермен мемлекеттің қызығушылықтарын
қамтамасыз етуге арналған, салық жиынтығынан құралған және олардың
бөліктерінен тұратын бір тұтастық немесе кешен (З - Қосымша) [6].
Бұл жүйе құрамына мыналар кіреді.
- салық қатынастарын реттеуші ( ҚР Салық және бюджетке төленетін
міндетті төлемдер туралы заң, Салық кодексі, нұсқаулар, қаулы, хат,
салықтық төлем туралы нұсқаулық ) заң шығарушылық және нормативтік база;
- салықты және міндетті төлемдерді,олардың алуан түрлілігін, салық
салу принциптерін, салықтық элементтерін өндіріп алу және тұрғызу әдісі;
- салық бақылауын жүргізу формасы мен түрлері (камералдық бақылау,
салық есептілігі, салық төлеушінің монитарингі, құжаттық және рейдтік
салықтықұ тексерулер және т.б.)
- салықты және басқа да міндетті төлемдерді ҚР мемлекеттік табыс
министерствасы, салық органы, қаржы полициясы бөлімдері арқылы өндіріп алу
функциясына кіретін ұйым.
Салық жүйесін жетілдіру жұмысы 1992 жылдан бері жүргізіліп келе жатыр.
Біздің салық жүйемізді халаықаралық стандарттарға жақындататын шаралар -
салық жүйесін төмендету және салық түрлерін қысқарту. Осының барлығы
Қазақстан Республикасының Президентінің 1995 жылғы 24 суірдегі заң күші бар
Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы
Жарлығында қаланған болатын. Өткен он жылдың ішінде ел экономикасында көп
нәрсе өзгерді. Онымен бірге салық заңнамасы өзгерді.
Тікелей және жанама салықтардың бірнеше ерекшеліктері бар:
- біріншіден, тікелей салық телеушілер сияқты, жанама салықтарда занды
тұлғалар салық субъектісі ретінде салық төлеуші болып табылады.Бірақ, бұл
жерде салық төлеуші болып тауарды (жұмыс, қызмет) сатушылар саналады.
Тауарды тұгынушы мемлекетпен салықтық қарым - қатынаста және салық төлеуші
ретінде ешқандай келісімге келмейді. Тауарды тұтынушы тауарды сатушымен
келісімге келеді, бірақ бұл салықтық қатынастар болмаса да, тауар - ақша
қатынастары болып саналады;
- екіншіден, жанама салықтарда төлем көзі ретінде - сатушының жалпы
табысы, яғни өнімді өткізуден түскен түсім қарастырылады. Салық төлеушілер
салықты өзінің меншікті қаражаттарынан (салық төлеушілердің меншігі ақша
қаражаттарынан) төлейді.
Тікелей және жанама салықтардыңсалық салу объектілеріне және басқа да
белгілеріне байланысты бірнеше айырмашылықтары бар. Атап айтқанда:
- бірінші, салық объектісі мен салық бұйымына байланысты.
Жанама салықтар кезінде тауарды өткізумен байланысты болады. Мәселен,
қосылған құн салығында салық объектісі ретінде нақты өткізілген тауарлар,
ал салық бұйымы - өткізуден түскен түсім, немесе баламалы қосылған құн.
Ал, тікелей салықтар кезінде салық объектісі ретінде - меншік құқықтары
(шаруашылық иеліктері, ал, салық бұйымы - ақша түріндегі мүліктер (жеке
табыс салығы, әлеуметтік салық), болмаса заттар (жер учаскесі, мүліктер,
көлік құралдары);
- екінші, салықты төлеу кездерінің қалыптасуына орай.Жанама салықтар
кезінде төлем көзін мемлекет тауар бағаларына үстеме ретінде бекітеді.
Сондықтан салық төлеушілер тауар өткізгені жөнінде төлемді алған кезде,
сонымен қатар түсімнің
құрамында төленуге тиіс салық сомасын да алады.
Ал, тікелей салықтарда салықтың төлем көзі салық төлеушінің қатысуымен
жасалады.
Нақты салықтар деп (ағылшын сөзі, геаl - мүлік) - мүлікке салынатын
салықты атаймыз.
Нақты салықтарда мүмкіндіктер сыртқы белгшеріне қарап алынады, яғни
салық салуда салық объектісі назарға алынады.
Нақты салықтарға қатыстылар:
- мүлік салығы;
- көлік құралдары салығы;
-жер салығы.
Дербес салықтар (кейде жеке деп аталады) деп - салық төлеушілердің
табыстарына салынатын салықтарды атауға болады.
Дербес салықтарда тек табысы ғана емес, сонымен қатар салық төлеушінің
қаржылық жағдайы да ескеріледі.
Қазақстан Республикасында дербес салықтарға жататындар:
- корпорациялык табыс салығы;
- жеке табыс салығы;
- жер қойнауын пайдаланушылардагы үстеме пайда салығы;
- әлеуметтік салық.
Сонымен бірге салықтарды обьектінің экономикалық белгілері бойынша
былайша бөлуге болады:
- тұтынуға салынатын салықтар;
- табысқа салынатын салықтар.
Тұтынуға салынатын салық - мұнда белгілі бір тауарларға (қызмет
көрсету) салық салынады. Көптеген мемлекеттерде тұтыну салығы деп аталады.
Табысқа салынатын салық - салық төлеушілердің әр түрлі табыстарынан
түскен ақша қаражаттарына салық салынады.
Салық сомасы түсетін бюджет деңгейіне немесе салықты алатын және оған
билік жасайтын органға қарай:
- жалпы мемлекеттік немесе республикалық салықтар;
- жергілікті салықтар болып бөлінеді.
Салықтарды аймақтық деңгейіне қарай және Қазақстан Республикасының
бюджет жүйесіне орай республикалық және жергілікті деп бөлеміз.
Бұл негізінен төрт фактор арқылы анықталады:
- салықты кім бекітеді (орталық және жергілікті орган);
- аталған салықтар қай органға жатқызылады және салық салудың шарттарын
кім анықтайды;
- салықтар бюджеттің қай түріне бекітілген (республикалық және
жергілікті), яғни мемлекеттік салықтар республикалық бюджетке, жергілікті
салықтар жергілікті бюджетке түседі;
- қай бюджеттің табысы болып саналады [7,б.78].
Қазақстан Ресдубликасында салыктардың жалпы салығы мемлекетгік және
жергілікті болып бөлінуі 1995 жылы 24 сәуірде Қазақстан Республикасы
Президентінің "Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер
туралы" Жарлығына сәйкес жүзеге асырылды. Сол кезде 5 мемлекеттік жэне 6
жергілікті салықтар болды.
Қазіргі кезде кең көлемде әлемнің көптеген мемлекеттерінде, оның ішінде
Еуропалық экономикалық одақтың барлық елдерінде және Тәуелсіз мемлекеттер
достастығы республикаларында қосылған құнға салынатын салық қолданылады.
Жеке жанама салықтар тауардың белгілі бір түрінен алынады.Бұл салық
акциз деп аталады. XX ғасырға дейін күнделікті сұраныс тауарларына акциз
салынып келді.
Салық субъектілеріне қарай немесе салықты төлеушіге байланысты былайша
топтауға болады:
- занды тұлғалардың салықтары;
- жеке тұлғалардың салықтары.
Қазақстан Республикасында заңды тұлғалардың (салықтарына жататындар:
- корпорациялық табыс салығы;
- заңды тұлғалардың мүлік салығы.
Ал, жеке тұлғалардың салықтарына мына салық түрлерін жатқызуға болады:
- жеке табыс салығы;
- жеке түлғалардың мүлік салығы.
Аралас салықтар деген де болады, яғни салықты әрі заңды тұлға, әрі жеке
тұлға ретінде төлейді.
Қазақстан Республикасында аралас салықтарға:
- қосылған құн салығы;
- акциз салығы;
- жер салығы;
- әлеуметтік салық жатады[8,б.56].
Айта кету керек, Қазақстан Республикасында салықтардың басым бөлігін
аралас салықтар санаттарына жатқызуға болады.
Салықтарды ұтымды ұйымдастырудың классикалық принциптерін экономист
Адам Смит ұсынған еді.
Олар мыналар:
- салық әрбір төлеушінің табысына қарай салынуы тиіс;
- салықтың мөлшері мен төленетін мерзімі алдын ала, әрі нақты
белгіленуі тиіс;
- әрбір салық төлеуші үшін неғұрлым қолайлы уақытта және тиімді әдіспен
салынуға тиіс;
- өндіріп алынатын салықтың шығындары мейлінше аз болуға тиіс.
Нақтырақ айтатын болсақ: әділеттілік, анықтылық, қолайлылық, жалпылық.
Бұл тізім тағы да 3 принциппен толықтырылады:
жеткілікті және жалпыламалықты қамтамасыз етеді (салықтарды мемлекеттің
обьектілік қажетіне және мүмкіндігіне қарай ұлғайтуға болса, азайтуға да
болады);
- керекті көзін және салық салудың объектілерін талдау;
- салық салудың бір дүркінділігі.
Принциптердің қолданылуы салық салудағы сорақылықтарды жойып, салық
салу жүйесін ретке келтірді.
Сондықтан Адам Смит: Салық төлеушілер үшін құлдықтың емес,
бостандықтың белгісі - деп жазған болатын.
Философ Ф.Аквинский философиялық тұрғыдан Ерік берілген тонау формасы
ретінде анықтады.
АҚШ - тың тәуелсіздік декларациясы авторларының бірі Франклин: Өмірде
салық пен өлімнен қашып құтыла алмайсың - деп атап көрсетті.
АҚШ - та екі мейрам бар:
- туылған күні;
- салықты төлеген күні[9].
Мұндағы мақсат дамыған мемлекеттер үшін салық төлеу белгілі бір дәстүр
ретінде қалыптасқан.
Салықты уақтысында төлеу міндет болып саналады.Себебі, уақтысында
төленбеген салықтың айыппұлы мен өсімпұлы өте жоғары болады.Осы дәстүр
біздің еліміздің азаматтарында қалыптасса, өз ісімізді бір қадам алға
жылжытар едік.
Салықтардың мынадай негізгі кызметтері (функциялары) бар:
- фискалдық;
- реттеушілік;
- қайта бөлу.
Салықтардың бірінші қызметі - фискалдық. немесе бюджеттік қызмет. Бұл
қызмет арқылы мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлімі құрылымы салықтардың
қоғамдық міндеті артады. Себебі, салықтар мемлекеттік бюджеттің кірісін
топтастыра отырып, әлеуметтік, әскери, корғаныс, тағы басқа да шаралардың
іске асуын қамтамасыз етеді.
Салықтарды және салықтық жүйені зерттеу салық салудың және салықтық
жүйенің теориялық негіздерін ашуды, елдегі салықтық жүйені ұйымдастырудың
принциптерін аныктап алуды, бюджетті қалыптастырудың ерекшеліктерін,
салықтық қызмет органдарының құрылымын, міндеттері мен құқықтарын, салықтық
жүйені одан әрі жетілдірудің негізгі бағыттарын анықтауды талап етеді.
1991 жылға дейін, яғни КСРО ыдырағанға дейін елде көбінесе экономиканы
басқарудың әміршіл - әкімшіл жүйесіне, бағаларға қатаң мемлекеттік реттеуге
сәйкес келетін салық жүйесі қызмет етті. Бюджеттің басты кіріс көздерінің
бірі болған айналым салығы тіркелген бөлшек сауда және көтерме сатып алу
бағаларын қолдануға және мемлекеттік реттеп отыруға бағытталған болатын.
Қазақстан егемендікке ие болғаннан кейін 1991 - 1995 жылдары қабылдаған
бірқатар зандарға сәйкес республикада жаңа салық жүйесі қалыптасты.
Еліміздің салық жүйесінің дамуын алты кезеңге бөліп қарастыруға болады:
- 1 кезең (1992 - 1995ж) - жаңа салық жүйесі базисінің, салық
кезеңінің өңделуі және іске қосылуы;
- 2 кезең (1996 - 1998ж) - нарықтық эконмика талаптарына сай келетін
салық жүйесін құруды анықтау;
- 3 кезең (1998 - 2000ж) - барлық қағидалардың ескерілуі арқылы салық
жүйесіне өзгерістер мен толықтыруларды енгізу, салық жүйесін одан әрі
жетілдіру;
- 4 кезең (2001 - 2002ж) - Жаңа Салық Кодексі қабылданып, іске
қосылды;
- 5 кезең (2005 - 2008ж) - кейбір алым және төлемақы түрлеріне
өзгерістер енгізу;
- 6 кезең (2008 - ... .) - кейбір салық түрлеріне өзгерістер енгізумен
салық ставкаларын төмендетуіне байланысты Жаңа Салық Кодексін қабылдау.
Енді осы кезеңдердің әрқайысына толықталып өтелік.Қазақстан
Республикасының 1991 жылдың 25 - желтоқсанында қабылданған Қазақстан
Республикасындағы Салық жүйесі туралы Заң тәуелсіз салық жүйесін құрудың ең
алғашқы бастамасы болып табылды. Бұл еліміздің экономикасын реформалаудағы
күрделі жұмыстардың бірі болып саналады. Осы кезеңдерде елде көптеген
өзгерістер болды және экономиканың дамуына көптеген құбылыстар, атп
айтқанда, меншіктің көптеген түрлерінің дамуы, шаруашылық жүргізуші
субъектілер мен мемлекет арасындағы қатынастардың құқықтық негізде
жүргізілуі және т.б. құбылыстар іске аса бастады.
Осы заң бойынша алғаш рет Қазақстан Республикасында 43 салық түрі
қызмет етті және олар 3 топқа бөлінді:
- жалпы мемлекеттік салықтар - 16;
- жалпыға бірдей міндетті жергілікті салықтар мен алымдар - 10;
жергілікті салықтар мен алымдар - 17.
Алғашқы салық жүйесінің көптеген кемшіліктері де болды.Атап айтқанда,
басқа елдерге қарағанда біздің салық жүйеміздің жинақталған ғылыми және
практмкалық тәжірибелерінің жеткіліксіздігі, салық түрлерінің көптігі
халықаралық салық салу қағидаларының назардан тыс қалуы айналымды
анықтаудың қиындығы, дәлелсіз берілген жеңілдікгердің көптігі, т.б.Осыдан
келіп еліміздің салық жүйесін реформалаудың қажеттігі туындады.Қазақстан
Үкіметі 1992 жылдың басында салық жүйесін кезеңді түрде реформалаудың
концепциясын қабылдады.
Екінші кезең .
Аталмыш концепцияны іске асырудағы негізгі кезең болып Қазақстан
Республикасы Президентінің 24.04.95. жылы қабылданған Салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы Заң күші бар Жарлығы табылады.
Ол 1995 жылдың 1 - ші шілдесінен бастап іске қосылды, нәтижесінде бұрын
қызмет еткен 43 салық түрінің орнына 11 салықтар мен алымдар қызмет ететін
болды. Бұл Салық Заңдылығы бойынша еліміздің салық жүйесі нарықтық
қатынастар талабына біршама бейімделіп, халықаралық тәжірибеге мейлінше
жақындатылған.Оның ішінде бесеуі мемлекеттік, алтауы жергілікті салықтар.
Үшінші кезең.
Қазақстан Республикасы Президентінің бүл Жарлығы Қазақстан
Республикасының 1999 жылғы 16 шілдедегі ғ440 - 1 заңына сәйкес заң
мәртебесін алды.
Төртінші кезең.
2001 жылы 12 маусымда Қазақстан Республикасының жаңа Салық кодексі
қабылданып, 2002 жылдың 1 қаңтарынан бастап қолданысқа енгізілді.
Салық кодексі салықты және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдерді белгілеу, енгізу және есептеу мен төлеу тәртібі жөніндегі билік
қатынастарын, сондай - ақ мемлекет пен салық төлеуші арасындағы салық
міндеттемелерін орындауға байланысты қатынастарды реттейді. Қазақстан
Республикасының салық зандары Салық кодексінен, сондай - ақ қабылдануы
Салық кодексінде көзделген нормативтік құқықтық актілерден тұрады.
Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеу
жөніндегі Салық кодексінде көзделмеген міндет ешкімге жүктелуге тиіс емес.
Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер - Салық
кодексінде белгіленген тәртіпте және жағдайларда белгіленеді, енгізіледі,
өзгертіледі немесе күшін жояды.
Салық кодексі мен Қазақстан Республикасының басқа да заң акгілерінің
арасында қайшылықтар болған кезде, салық салу мақсатында Салық кодексінің
нормалары қодданылады. Салық кодексінде көзделген жағдайларды қоспағанда,
салық қатынастарын реттейтін нормаларды салықтық емес заңдарға енгізуге
тыйым салынады.
Салық заңдары Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында қолданыста
болады, сонымен бірге жеке түлғалар және заңды тұлғалар мен олардың
құрылымдық бөлімшелері қолданады.
Салық кодексіне жаңа салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдер белгілеу, қолданыстағы салық және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдер ставкалары мен салық базасын өзгерту бойьшша өзгерістер
мен толықтырулар енгізетін Қазақстан Республикасының заң актілері ағымдағы
жылдың 1 желтоқсанынан кешіктірілмей қабылдануы және олар қабылданған
жылдан кейінгі жылдың 1 қаңтарынан бастап қана қолданысқа енгізілуі мүмкін.
Салық Кодексінде Қазақстан Республикасында қолданылатын салықтар мен
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер, атап айтқанда 9 салық, 13
алым, 1 мемлекеттік баж, 4 кедендік алым белгіленген.
Салық Кодексі 2002 жылдың 1 - ші қаңтарында Қазақстан республикасында
жаңа салықтар енгізілді.
Мемлекеттік баж дегеніміз - уәкілдік берілген мемлекеттік органдардың
немесе лауазымды адамдардың заңдық мәні бар іс - қимылдар жасағаны үшін
және құжаттарды бергені үшін алынатын міндетгі төлем.
Баж салығы - алып келінген, сыртқа шығарылатын, сондай - ақ транзитгі
тауарлар, бұйымдар мен қызметтерден алынатын салықтар.
Бесінші кезең.
2002 жылы алымның 13 түрі болды. 2003 жылдан бастап "елтаңбалық алым
"алынып тасталды.2005 жылы алымдарға өзгерістер енгізілді, яғни: "жылжымалы
мүлік кепілін мемлекеттік тіркегені үшін алым" және "кеменің немесе жасалып
жатқан кеменің ипотекасын мемлекеттік тіркеу үшін" және туындылар мен
сабақтас құқықтар объектілеріне құқықтарды, туындылар мен сабақтас құқықтар
объектілерін пайдалануға лицензиялық шарттарды мемлекеттік тіркеу үшін
алымдары қосылды.
Алымдардың түрлері:
1.Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркегені үшін алым.
2.Жеке кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркегені үшін алым.
3.Жылжымайтын мүлікке құқықтарды және олармен жасалған мәмілелерді
мемлекеттік тіркегені үшін алым.
3.1.Жылжымалы мүлік кепілін мемлекеттік тіркегені үшін алым (2005 жылы
1 қаңтардан).
4.Радиоэлектрондық құралдарды және жиілігі жоғары құрылғыларды
мемлекеттік тіркегені үшін алым.
5.Механикалық көлік құралдары мен тіркемелерді мемлекеттік тіркегені
үшін алым.
6.Теңіз, өзен кемелері мен шағын көлемді кемелерді мемлекеттік
тіркегені үшін алым.
6.1.Кеменің немесе жасалып жатқан кеменің ипотекасын мемлекеттік тіркеу
үшін алым (2005 жылы 1 қаңтардан).
7. Азаматтық әуе кемелерін мемлекеттік тіркегені үшін алым.
8.Дәрі - дәрмек құралдарын мемлекеттік тіркегені үшін алым.
8.1.Туындылар мен сабақтас құқықтар объектілеріне құқықтарды,
туындылар мен сабақтас құқықтар объектілерін пайдалануға лицензиялық
шарттарды мемлекеттік тіркеу үшін алым (2006 жылы 1 қаңтардан).
9.Автокөлік құралдарының Қазақстан Республикасының аумағы арқылы жүру
алымы.
10.Аукциондардан алынатын алым.
11.Жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқығы үшін лицензиялық алым.
12.Телевизия және радио хабарларын тарату ұйымдарына радиожиілік
спектрін пайдалануға рұқсат бергені үшін алым.
Төлемақының 9 түрі бар. 2005 жылы төлемақыға езгеріс енгізілді.
Радиожиілік спектрін пайдаланғаны үшін телемақыға қосымша ретінде
"қалааралық және халықаралық телефон байланысын бергені үшін төлемақы"
төлейді.
Төлемақының түрлері:
1.Жер учаскелерін пайдаланғаны үшін төлемақы.
2.Жер бетіндегі көздердің су ресурстарын пайдаланғаны үшін төлемақы.
3.Қоршаған ортаны ластағаны үшін төлемақы.
4.Жануарлар дүниесін пайдаланғаны үшін төлемақы.
5.Орманды пайдаланғаны үшін төлемақы.
6.Ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды пайдаланғаны үшін төлемақы.
7.Радиожиілік спектрін пайдаланғаны үшін төлемақы.
8.Кеме жүретін су жолдарын пайдаланғаны үшін төлемақы.
9.Сыртқы (көрнекі) жарнаманы орналастырғаны үшін төлемақы[10].
1.3 Жергілікті бюджеттің мәні, құрылу ерекшеліктері
Елдің мемлекеттік құрылысында аумақтық құрылымдардың болуы оларда
тіршілік ету қызметін қамтамасыз ету үшін оларға белгілі бір өкілеттіктер
мен қаржы ресурстарының көлемін беру қажеттілігін негіздейді. Осыған
байланысты қаржылық жүйенің құрылымында жергілікті бюджеттер ерекше буын
ретінде бөлінеді.
Жергілікті бюджет тиісті мәслихаттың шешімімен бекітілетін, түсімдердің
және жергілікті атқарушы орган өзіне жүктелген функцияларды жүзеге асыру
үшін айқындайтын жергілікті бюджеттік бағдарламаларды қаржыландыруға
арналған бюджеттің тапшылығын (профицитті пайдалану) қаржыландырудың
есебінен қалыптастырылатын әкімшілік аумақтық бірліктің ақшалай қорын
білдіреді.
Жергілікті бюджеттердің рөлі, олардың құрамы мен құрылымы жергілікті
мемлекеттік органдарға жүктелген функциялар мен міндеттердің мазмұнымен
және сипатымен, сондай - ақ мемлекеттің әкімшілік - аумақтық құрылысымен
және саяси - экономикалық бағыттылығымен толықтай айқындалады.
Жергілікті бюджеттердің жай - күйі әр түрлі факторларға тәуелді болады.
Оларға мыналар жатады:
- елдің жалпы экономикалық жағдайы;
- тиісті аумақтың экономикалық әлеуеті;
- жергілікті билік және басқару органдарының құқықтары мен міндеттерін
реттейтін мемлекеттік заңнаманың деңгейі;
- жергілікті билік және басқару органдарының өздеріне берілген
құқықтарды іске асырудағы құзыреттілік дәрежесі.
Жергілікті бюджеттер тұрақтылығының басты шарты нақты қаржы кезеңі мен
нақты аумақтың шеңберінде жергілікті мемлекеттік органдардың келіп түсетін
кірістер мен жүзеге асырылатын қажетті шығыстардың арасындағы тиісті тепе -
теңдікті қамтамасыз ете білу шеберлігі болып табылады.
Қазақстан Республикасында жергілікті бюджеттер (әкімшілік - аумақтық
бірліктердің бюджеттері) облыстық бюджеттермен, республикалық маңызы бар
қаланың және астананың бюджеттерімен және аудандық бюджеттермен ұсынылған.
Облыстың бюджеті олардың арасындағы өзара өтемелі операцияларды
ескерместен облыстық, қалалық және аудандық бюджеттердің жиынтығы болып
табылады [11,б.114].
Қазіргі кезде Қазақстандағы жергілікті бюджеттер мемлекеттік бюджет
қаражатының жалпы көлемінің кірістер бойынша шамамен 30% - ын және шығыстар
бойынша - шамамен 48% - ын алады.
Жергілікті бюджеттерді қалыптастырудың олардың өз бетімен жұмыс
істеуінің үш деңгейі бойынша өз ерекшеліктері бар: облыстық бюджет
деңгейінде, республикалық маңызы бар қала мен астананың бюджеті деңгейінде
және аудан бюджеті деңгейінде. Жергілікті бюджеттердің кірістері
республикалық бюджеттің кірістері сияқты салықтық және салықтық емес
түсімдерден қалыптастырылады. Бұл ретте жергілікті бюджетке түсетін салық
түсімдері Бюджет және Салық кодекстерінің регламенттеуші ережелеріне сәйкес
республикалық бюджетке түсетін салық түсімдері түрлерінен ерекшеленеді.
Жергілікті бюджетке түсетін салықтық емес түсімдер коммуналдық
меншіктен; облыстық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелердің
тауарларды (жұмыстарды, қызметтерді) сатуынан түскен түсімдерден; облыстық
бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелер ұйымдастыратын
мемлекеттік сатып алу өткізуден ақша түсімдерінен; облыстық бюджеттен
қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелер салатын. айыппұлдардан,
өсімақылардан, санкциялардан, алымдардан түсетін кірістерді; облыстық
бюджетке түсетін басқа да салықтық емес түсімдерді білдіреді.
Мыналар:
- аудандардың (облыстық маңызы бар қалалардың) бюджеттерінен облыстық
бюджетке трансферттер;
- республикалық бюджеттен трансферттер жергілікті бюджетке трансферт
түсімдері болып табылады.
Республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджетіне республикалық
маңызы бар қаланың, астананың бюджетінен берілген кредиттерді өтеуден,
республикалық маңызы бар қаланың, астананың коммуналдық меншігінде тұрған
мемлекеттің қаржы активтерін сатудан, республикалық маңызы бар қаланың,
астананың жергілікті атқарушы органының қарыздарынан түскен түсімдер
есептеледі.
Мыналардың:
- облыстың;
- республикалық маңызы бар қаланың;
- астананың,
- ауданның (қаланың),
- қаладағы ауданның,
- аудандық маңызы бар қаланың,
- кенттің, ауылдың (селоның),
- ауылдық (селолық) округтің бюджеттік бағдарламалары жергілікті болып
табылады.
Облыстық бюджеттің шығыстары облыстық деңгейдегі билік органдарының
функцияларына сәйкес шығыстардың бағыттары бойынша жүзеге асырылады.
Облыстық деңгейдегі жергілікті өкілдік және атқарушы органдардың жұмыс
істеуіне; облыстың әлеуметтік - экономикалық дамуын стратегиялық
жоспарлауға; облыстың деңгейінде бюджеттік жоспарлауға; облыстық бюджеттің
орындалуын ұйымдастыруға; облыстық коммуналдық меншікті басқаруға
жұмсалатын шығындар жалпы сипаттағы мемлекеттік қызметтерді қамтамасыз
ететін шығыстарға жатады.
Сондай-ақ, Қазақстан Республикасының бюджет заңдары Қазақстан
Республикасының бүкіл аумағында қолданысқа болады және борлық жеке және
заңды тұлғаларға қолданылады.
Қазақстан Республикасының Үкіметі мен жергілікті атқарушы органдардың
тиісінше республикалық және жергілікті бюджеттерден тиісті қаржы жылына
арнап ақша бөлу туралы актілері, осы атілердің қайтарымды негізде ақша бөлу
туралы ерешелерін қоспағанда, ағымдағы қаржы жылы аяталғаннан кейін күшін
жояды.
Тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңға
өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы заңдар, тиісті қаржы жылына
арналған жергілікті бюджет туралы мәслихаттардың шешімдеріне өзгерістер мен
толықтырулар енгізу туралы мәслихаттардың шешімдері, сондай - ақ Қазақстан
Республикасының үкіметі мен жергілікті атқарушы органдардың оларды іске
асыру туралы актілері тиісті қаржы жылының 1 қаңтарына бастап қолданысқа
енгізіледі [12,б.12].
Егер заң актілерінде және өзге де нормативтік құқықтық актілерде
Қазақстан Республикасының бюджет заңдарына қайшы келетін ережелер көзделсе,
онда Қазақстан Республикасы бюджет заңдарының ережелері қолданылады.
Мемлекеттік бюджет - араларындағы өзара өтелетін операцияларды есепке
алмағанда, республикалық және жергілікті бюджеттерді біріктіретін,
талдамалы ақпарат ретінде пайдаланылатын және бекітуге жатпайтын жиынтық
бюджет;
Инвестициялық ұсыныс - инвестициялық жобаның мақсатын, оған жету
жолдарын көрсетені және инвестициялық жобаны одан әрі үшін оны алдын ала
іріктеуді жүзеге асыру мүмкіндігін қамтамасыз ететін инвестициялық жоба
тұжырымдамасы;
Кассалық алшақтық - қаржы жылы ішінде шығыстар көлемінің бюджетке
түсетін түсімдер мен бюджет қаражатының бос қалдықтары көлемінен асып
түсуі;
Жергілікті бюджет - облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қаланың,
астананың бюджеті, ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) бюджеті;
Бюджеттік жоспарлау жөніндегі жергілікті уәкілетті орган - жергілікті
бюджеттен қаржыландырылатын, жергілікті бюджеттің орташа мерзімді кезеңге
арналған болжамды көрсеткіштерін және тиісті қаржы жылына арналған
жергілікті бюджеттің жобасын жоспарлау жөніндегі функцияларды жүзеге
асыратын атқарушы орган;
Бюджетті атқару жөніндегі жергілікті уәкілетті орган - жергілікті
бюджеттен қаржылындыратын, бюджетті атқару, жергілікті бюджеттің атқарылуы
жөніндегі бюджеттік есеп және есептілікті жүргізу саласындағы функцияларды
жүзеге асыратын атқарушы орган;
Кірістерді бөлу нормативі - кірістерді әр түрлі деңгейлердегі
бюджеттердің арасында бөлудың проценттік арақатынасы ( Б - Қосымша );
Салалық (секторлық) бағдарлама - Қазақстан Республикасының Үкіметі
бекітетін, экономиканың жекелеген салаларының неғұрлым маңызды міндеттерін
шешуге бағытталған бағдарлама;
Басым (республикалық немесе жергілікті) бюджеттік инвестициялық
жобалардың (бағдарламалардың) тізбесі республикалық немесе жергілікті
бюджеттердің қаражаты есебінен қаржыландыру жоспарланған инвестициялық
жобалардың(бағдарламалардың) тізімі болып табылатын, республиканы немесе
аймақтарды әлеуметтік - экономикалық дамытудың орта мерзімді жоспарына
қосымша;
Бюджет қаражатын алушы - бюджет қаражатын игерудің барлық деңгейінде
бюджет қаражатын пайдалатын орталық және жергілікті атқарушы органдар,
мемлекеттік мекемелер, жеке және заңды тұлғалар, сондай - ақ қаржылық
қызмет көрсететін, соның ішінде азаматтық - құқықтық мәмілелер негізінде
қызмет көрсететін тұлғалар;
Аймақтық бағдарлама - мәслихаттар бекітетін, аймақтың әлеуметтік -
экономикалық дамыту міндеттерін шешуге бағытталған бағдарлама;
Түзетілген бюджет - тиісінше Қазақстан республикасының Парламентінде
немесе мәслихатта нақтыланбай, Қазақстан Республикасының Үкіметі және
жергілікті атқарушы органдар енгізген өзгерістер мен толықтыруларды ескере
отырып бекітілген немесе нақтыланғанбюжет;
Әлеуметтік - экономикалық дамудың орташа мерзімдік жосапры - Қазақстан
республикасының Үкіметі немесе мәслихат бекітетін, республиканы немесе
аймақты әлеуметтік - экономикалық дамытудың үш жылдық кезеңге арналған
негізгі көрсеткіштері мен бағыттарын және оларды іске асыру жөніндегі
шараларды айқындайтын құжат;
Трансфеттер - бюджетке және Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына,
сондай - ақ бюджеттен, соның ішінде жеке және заңды тұлғаларға Қазақстан
Республикасының Ұлттық қорынан бюджетке төленетін өтеусіз және
қайтарылмайтын төлемдер;
Бекітілген бюджет - тиісті қаржы жылына арналған, Қазақстан
Республикасының Парламенті немесе тисті мәслихат бекіткен бюджет;
Нақтыланған бюджет - атқарылуы барысында Қазақстан Республикасының
Парламенті немесе тиісті мәслихат қабылданған өзгерістер мен толықтыруларды
ескере отырып тиісті қаржы жылына бекітілген бюджет;
Қаржыландыру - бюджет қаражатын алушыларға осы қаражатты бөлу;
Қаржы жылы - бюджеттің атқарылуы жүзеге асырылатын, күнтізбелік жылдың
1 қаңтарынан басталып, 31 желтоқсанында аяқталатын уақыт кезеңі [13].
Бюджеттің құрылымы мынадай бөлімдерден тұрады:
- кірістер;
- салықтық түсімдер (В - Қосымша);
- салықтық емес түсімдер
- негізгі капиталды сатудан түскен түсімдер;
- ресми трансфеттер түсімдері;
- шығындар:
- операциялық сальдо;
- таза бюджеттік кредит беру;
- бюджеттік кредиттер;
- бюджеттік кредиттерді өтеу;
- қаржы активтерімен жасалатын операциялар бойынша сальдо;
- қаржы активтерін сатып алу;
- мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін түсімдер;
- бюджет тапшылығы (профициті);
- бюджет тапшылығын қаржыландыру (профицитін пайдалану);
- қарыздар түсімі;
- қарыздарды өтеу;
- бюджет қаражаты қалдықтарының қозғалысы.
Бюджеттерді бекіту және бюджеттердің атқарылуы туралы есептерді түзу
осы баптың 1 - тармағында көрсетілген құрылым бойынша жүзеге асырылады.
[1,7.б.]
Жергілікі бюджеттің жобасын қарау мен бекіту туралы жалпы ережелер.
Алдағы қаржы жылына арналған облыстық бюджеттің, республикалық маңызы
бар қала, астана бюжетінің жобасын облыстың, республикалық маңызы бар
қаланың, астананың жергілікті атқарушы органы жоспарланып отырған жыл
алдындағы жылдың 15 қазанынан кешіктірмей тиісті мәслихатқа енгізеді.
Алдағы қаржы жылына арналған аудан (облыстық маңызы бар қала)
бюджетінің жобасын ауданның (облыстық маңызы бар қала) жергілікті атқарушы
органы жоспарланып отырған жылдың алдындағы жылдың қарашасынан кешіктірмей
тиісті мәслихатқа енгізеді.
Жергілікті атқарушы орган алдағы қаржы жылына арналған жергілікті
бюджеттің жобасымен бір мезгілде мынандай құжаттарды және материалдарды:
- Әлеуметтік - экономикалық дамудың орта мерзімді жоспарын;
- Үш жылдық кезеңге арналған орта мерзімді фискалдық саясатты;
- Жергілікті бюджеттік бағдарламалар паспорттарының жобаларын;
- Жергілікті бюджеттің түсімдері бойынша негіздемелер мен болжамдық
есептерді;
- Алдағы қаржы жылына жергілікті бюджет жобасында негізге алынған
шешімдерді ашып көрсететін түсіндірме жазбаны табыс етеді.
Алдағы қаржы жылына арналған облыстық бюджет, республикалық маңызы бар
қаланың, астананың бюджеті Қазақстан Республикасының Президенті тиісті
қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңға қол қойғаннан кейін
екі апта мерзімнен кешіктірмей бекітіледі.
Ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) алдағы қаржы жылына арналған
бюджеті тиісті қаржы жылына арналған облыстық бюджетті бекіту туралы,
облыстық мәслихаттың шешіміне қол қойылғаннан кейін екі апта мерзімнен
кешіктірілмей бекітіледі.
Мәслихат белгіленген мерзімде алдағы қаржы жылына арналған жергілікті
бюджет туралы шешімді қабылдамаған жағдайда, тиісті әкімшілік - аумақтық
бірліктің жергілікті атқарушы органы алдағы қаржы жылының бірінші тоқсанына
арналған жергілікті атқарушы органы алдағы қаржы жылының бірінші тоқсанында
арналған жергілікті қаржы жоспары туралы шешім шығаруға құқылы, ол
жергілікті бюджетті мәслихат бекіткенге дейін қолданылады.
Алдағы қаржы жылының бірінші тоқсанына арналған жергілікті қаржы
жоспары ағымдағы жылдың 30 желтоқсанынан кешіктірілмей алдағы қаржы жылына
арналған жергілікті бюджет жобасының төрттен бір бөлігі көлемінде
бекітіледі.
Жергілікті қаржы жоспарының атқарылуы осы Кодексте белгіленген
тәртіппен жүзеге асырылады.
Кезекті қаржы жылының бірінші тоқсанына арналған жергілікті қаржы
жоспары бекітілген жағдайда осы қаржы жылына арналған жергілікті бюджет сол
жылғы 1 наурыздан кешіктірілмей бекітілуі тиіс. [1,15.б.]
Облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың, астананың жергілікті
атқарушы органдары аудандық (қалалық) мәслихаттар аудандардың (облыстық
маңызы бар қалалардың) бюджеттерін бекіту туралы шешім қабылдағаннан кейін
бір апта мерзімде бюджеттік жоспарлау жөніндегі орталық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz