Нұрпейіс Байғанин - халық ақыны
Жоспар:
Кіріспе
Негізгі бөлім
1. Нұрпейіс Байғанин өмірі
2. Шығармашылығы
3. Шығармаларының тілі мен көркемдік ерекшеліктері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Негізгі бөлім
1. Нұрпейіс Байғанин өмірі
2. Шығармашылығы
3. Шығармаларының тілі мен көркемдік ерекшеліктері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Курстық жұмыс тақырыбының маңыздылығы. Қазақ совет поэзиясының алыбы Жамбыл Жабаевпен ақындық дарындылығы жағынан болсын, жас жағынан болсын тетелес келетін ақын –Нұрпейіс Байғанин. Ол өзінің 85-тен аса жыл жасаған өмірінің 70-ке жақын уақытын халыққа қызмет етумен өткізді, халықтың мұң-мұқтажын, арман-тілегін жырлады.
Қуанып сол дауылды қарсы алғанмын,
Дауылдың жаршысы боп жар салғанмын.
Күй шертіп, ән шырқаған, өлең айтқан
Заманның жаршысы боп саналғанмын.
Нұрпейіс көп жасаған, көп жырлаған ақын. Ол өзінің революциядан бұрынғы елу жылдан аса өмірінде де, совет тұсындағы отыз жылдық өнер жолында да неше алуан жыр-дастандар шығарады. Үкімет Нұрпейістің көп жылғы ақындық еңбегін өте жоғары бағалап, 1939 жылы Нұрпейіс Байғанинге «Қазақ ССР-ның исскуствоға еңбек сіңірген қайраткері» деген құрметті атақ береді және Қазақ ССР Жоғарғы Советі Президиумының грамотасымен марапаттайды.
Нұрпейіс Байғанин – ерекше көркем, айрықша әсерлі, аса өн¬імді шығармашылық иесі, жы¬рау¬лық дәстүр мен жазба әдебиет арасындағы алтын көпір іспетті сөз зергерлерінің бірі. Екі кезең әде¬биетін ұштастырудағы маңызды орын осы ақын шығармашы¬лы¬ғына тиесілі. Ол қазақ поэзия¬сындағы дәстүр жалғастығының ең белсенді үдерісін жасаушылардың қатарынан саналады.
2010 жылы белгілі ақын, бірегей шығармашылық тұлға Нұр¬пейіс Байғаниннің туғанына 150 жыл толды. Осы айтулы мерейтой қарса¬ңында академик С.Қасқабасов бас¬қаратын Әдебиет және өнер инс¬титуты Н.Байғанин шығармала¬ры¬ның 5 томдық толық жинағын дай¬ын¬¬дады (құрастырған – осы жол¬дардың авторы). 1956 жылдан бергі жарты ға-сырдан астам уақыт ішінде ақын шы¬ғармаларының толық жинағы жарық көрмегенін ескерсек, бұл шараның ғы¬лыми маңызы қан¬ша¬л¬ықты зор екенін ұғынуға болады. Жинақтың дайындалу барысына Н.Байғаниннің не¬мересі Ерболат Момынұлы Байға¬нин басқаратын “Қазақтың халық ақыны Нұрпейіс Байғанин атындағы қор” ұжымы қаржылай қолдау көрсетті.
Н.Байғанин шығармаларының І-томында ақынның бұған дейінгі басылымдарда жарық көрген барлық өлеңдерін толық қамтуға талпыныс жасалды. Сонымен қатар бабаның бұ¬рын еш жерде жарияланбаған бірнеше өлеңі (“Окопқа”, “Кектің даусы”, “Ең¬бекші елім, құлақ сал”, “Отан ту¬ралы жыр”, “Мұғалімге”, т.б.) акаде¬мия¬ның қолжазба қор¬ларынан алы-нып, жинаққа енгізілді. Жекелеген өлеңдер мерзімді басы¬лым¬дардан алы-нып, ақын шығарма¬ларының жи¬на¬ғына алғаш рет жі¬бе¬рілді. ІІ-томда ақынның толғаулары мен дастандары, айтыстары мен сөз қағыстырулары, жоқтаулары мен нақыл-термелері қамтылды. Қол¬жаз¬ба қорларында сақ-талған нұсқалар негізінде дайындалған “Ел тілегі”, “Өткен күн”, “Даңқты жиырма се¬гіз” секілді көлемді толғау-дастандар, “Нақыл терме”, “Жұмбақ өлеңдер”, “Жоқ¬таулар” секілді әртүрлі жанр¬дағы бірқатар туындылар, ақынның арнау-
Курстық жұмыс тақырыбының маңыздылығы. Қазақ совет поэзиясының алыбы Жамбыл Жабаевпен ақындық дарындылығы жағынан болсын, жас жағынан болсын тетелес келетін ақын –Нұрпейіс Байғанин. Ол өзінің 85-тен аса жыл жасаған өмірінің 70-ке жақын уақытын халыққа қызмет етумен өткізді, халықтың мұң-мұқтажын, арман-тілегін жырлады.
Қуанып сол дауылды қарсы алғанмын,
Дауылдың жаршысы боп жар салғанмын.
Күй шертіп, ән шырқаған, өлең айтқан
Заманның жаршысы боп саналғанмын.
Нұрпейіс көп жасаған, көп жырлаған ақын. Ол өзінің революциядан бұрынғы елу жылдан аса өмірінде де, совет тұсындағы отыз жылдық өнер жолында да неше алуан жыр-дастандар шығарады. Үкімет Нұрпейістің көп жылғы ақындық еңбегін өте жоғары бағалап, 1939 жылы Нұрпейіс Байғанинге «Қазақ ССР-ның исскуствоға еңбек сіңірген қайраткері» деген құрметті атақ береді және Қазақ ССР Жоғарғы Советі Президиумының грамотасымен марапаттайды.
Нұрпейіс Байғанин – ерекше көркем, айрықша әсерлі, аса өн¬імді шығармашылық иесі, жы¬рау¬лық дәстүр мен жазба әдебиет арасындағы алтын көпір іспетті сөз зергерлерінің бірі. Екі кезең әде¬биетін ұштастырудағы маңызды орын осы ақын шығармашы¬лы¬ғына тиесілі. Ол қазақ поэзия¬сындағы дәстүр жалғастығының ең белсенді үдерісін жасаушылардың қатарынан саналады.
2010 жылы белгілі ақын, бірегей шығармашылық тұлға Нұр¬пейіс Байғаниннің туғанына 150 жыл толды. Осы айтулы мерейтой қарса¬ңында академик С.Қасқабасов бас¬қаратын Әдебиет және өнер инс¬титуты Н.Байғанин шығармала¬ры¬ның 5 томдық толық жинағын дай¬ын¬¬дады (құрастырған – осы жол¬дардың авторы). 1956 жылдан бергі жарты ға-сырдан астам уақыт ішінде ақын шы¬ғармаларының толық жинағы жарық көрмегенін ескерсек, бұл шараның ғы¬лыми маңызы қан¬ша¬л¬ықты зор екенін ұғынуға болады. Жинақтың дайындалу барысына Н.Байғаниннің не¬мересі Ерболат Момынұлы Байға¬нин басқаратын “Қазақтың халық ақыны Нұрпейіс Байғанин атындағы қор” ұжымы қаржылай қолдау көрсетті.
Н.Байғанин шығармаларының І-томында ақынның бұған дейінгі басылымдарда жарық көрген барлық өлеңдерін толық қамтуға талпыныс жасалды. Сонымен қатар бабаның бұ¬рын еш жерде жарияланбаған бірнеше өлеңі (“Окопқа”, “Кектің даусы”, “Ең¬бекші елім, құлақ сал”, “Отан ту¬ралы жыр”, “Мұғалімге”, т.б.) акаде¬мия¬ның қолжазба қор¬ларынан алы-нып, жинаққа енгізілді. Жекелеген өлеңдер мерзімді басы¬лым¬дардан алы-нып, ақын шығарма¬ларының жи¬на¬ғына алғаш рет жі¬бе¬рілді. ІІ-томда ақынның толғаулары мен дастандары, айтыстары мен сөз қағыстырулары, жоқтаулары мен нақыл-термелері қамтылды. Қол¬жаз¬ба қорларында сақ-талған нұсқалар негізінде дайындалған “Ел тілегі”, “Өткен күн”, “Даңқты жиырма се¬гіз” секілді көлемді толғау-дастандар, “Нақыл терме”, “Жұмбақ өлеңдер”, “Жоқ¬таулар” секілді әртүрлі жанр¬дағы бірқатар туындылар, ақынның арнау-
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Нұрмағамбетова О. Өмір өрнектері (зерттеулер, естеліктер, хаттар). –Астана:COSMOS, 2004. -436 б.
2. Мәмбетов І. Нарқыз. Дастандар мен өлеңдер. – Алматы: Жазушы, 1974. -352 б.
3. Ғаламтор желісі.
http://kk.wikipedia.org/
http://www.bnews.kz/
http://www.inform.kz/
http://egemen.kz/
http://baq.kz/
1. Нұрмағамбетова О. Өмір өрнектері (зерттеулер, естеліктер, хаттар). –Астана:COSMOS, 2004. -436 б.
2. Мәмбетов І. Нарқыз. Дастандар мен өлеңдер. – Алматы: Жазушы, 1974. -352 б.
3. Ғаламтор желісі.
http://kk.wikipedia.org/
http://www.bnews.kz/
http://www.inform.kz/
http://egemen.kz/
http://baq.kz/
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Академик Е. А. Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті
Филология факультеті
Қазақ әдебиеті кафедрасы
Курстық жұмыс
Тақырыбы: Нұрпейіс Байғанин - халық ақыны
Орындаған: КО - 31 тобының студенті
Ибрагимова З.
Тексерген: оқытушы Бейсентай А.
Қарағанды 2014
Жоспар:
Кіріспе
Негізгі бөлім
1. Нұрпейіс Байғанин өмірі
2. Шығармашылығы
3. Шығармаларының тілі мен көркемдік ерекшеліктері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Курстық жұмыс тақырыбының маңыздылығы. Қазақ совет поэзиясының алыбы Жамбыл Жабаевпен ақындық дарындылығы жағынан болсын, жас жағынан болсын тетелес келетін ақын - Нұрпейіс Байғанин. Ол өзінің 85-тен аса жыл жасаған өмірінің 70-ке жақын уақытын халыққа қызмет етумен өткізді, халықтың мұң-мұқтажын, арман-тілегін жырлады.
Қуанып сол дауылды қарсы алғанмын,
Дауылдың жаршысы боп жар салғанмын.
Күй шертіп, ән шырқаған, өлең айтқан
Заманның жаршысы боп саналғанмын.
Нұрпейіс көп жасаған, көп жырлаған ақын. Ол өзінің революциядан бұрынғы елу жылдан аса өмірінде де, совет тұсындағы отыз жылдық өнер жолында да неше алуан жыр-дастандар шығарады. Үкімет Нұрпейістің көп жылғы ақындық еңбегін өте жоғары бағалап, 1939 жылы Нұрпейіс Байғанинге Қазақ ССР-ның исскуствоға еңбек сіңірген қайраткері деген құрметті атақ береді және Қазақ ССР Жоғарғы Советі Президиумының грамотасымен марапаттайды.
Нұрпейіс Байғанин - ерекше көркем, айрықша әсерлі, аса өн - імді шығармашылық иесі, жы - рау - лық дәстүр мен жазба әдебиет арасындағы алтын көпір іспетті сөз зергерлерінің бірі. Екі кезең әде - биетін ұштастырудағы маңызды орын осы ақын шығармашы - лы - ғына тиесілі. Ол қазақ поэзия - сындағы дәстүр жалғастығының ең белсенді үдерісін жасаушылардың қатарынан саналады.
2010 жылы белгілі ақын, бірегей шығармашылық тұлға Нұр - пейіс Байғаниннің туғанына 150 жыл толды. Осы айтулы мерейтой қарса - ңында академик С.Қасқабасов бас - қаратын Әдебиет және өнер инс - титуты Н.Байғанин шығармала - ры - ның 5 томдық толық жинағын дай - ын - - дады (құрастырған - осы жол - дардың авторы). 1956 жылдан бергі жарты ға - сырдан астам уақыт ішінде ақын шы - ғармаларының толық жинағы жарық көрмегенін ескерсек, бұл шараның ғы - лыми маңызы қан - ша - л - ықты зор екенін ұғынуға болады. Жинақтың дайындалу барысына Н.Байғаниннің не - мересі Ерболат Момынұлы Байға - нин басқаратын "Қазақтың халық ақыны Нұрпейіс Байғанин атындағы қор" ұжымы қаржылай қолдау көрсетті.
Н.Байғанин шығармаларының І-томында ақынның бұған дейінгі басылымдарда жарық көрген барлық өлеңдерін толық қамтуға талпыныс жасалды. Сонымен қатар бабаның бұ - рын еш жерде жарияланбаған бірнеше өлеңі ("Окопқа", "Кектің даусы", "Ең - бекші елім, құлақ сал", "Отан ту - ралы жыр", "Мұғалімге", т.б.) акаде - мия - ның қолжазба қор - ларынан алы - нып, жинаққа енгізілді. Жекелеген өлеңдер мерзімді басы - лым - дардан алы - нып, ақын шығарма - ларының жи - на - ғына алғаш рет жі - бе - рілді. ІІ-томда ақынның толғаулары мен дастандары, айтыстары мен сөз қағыстырулары, жоқтаулары мен нақыл-термелері қамтылды. Қол - жаз - ба қорларында сақ - талған нұсқалар негізінде дайындалған "Ел тілегі", "Өткен күн", "Даңқты жиырма се - гіз" секілді көлемді толғау-дастандар, "Нақыл терме", "Жұмбақ өлеңдер", "Жоқ - таулар" секілді әртүрлі жанр - дағы бірқатар туындылар, ақынның арнау-тілектері мен бірнеше сөз қағыстырулары осы томда алғаш рет баспа жүзін көріп отыр.
Н.Байғанин шығармаларының ІІІ және ІV-томдары батырлық жыр - лардың ақын жырлаған нұсқаларын қамтиды. ІІІ-томға "Алпамыс батыр" және "Қобыланды батыр" жырла - ры - ның баба жырлаған нұсқасы енгі - зілсе, ІV-томға "Құбығұл", "Төре - хан", "Қа - расай-Қази" дастандары жіберілді. ІV-томның кіріспесі ретінде Нұрпейіс ақынның батырлар жырын жырлар алдында айтатын атақты "Желісі" берілді. "Желінің" оншақты жолдан тұ - ратын шағын үзіндісін белгілі әде - биет зерттеушісі Е.Ысмайылов 1940 жылы жарық көрген "Ақын шабыты" жинағының алғысөзінде келтірген болатын. Сонымен қатар осы томға "Қарасай-Қази" дастанының құрам - дас бөлігі іспетті "Қараүлектің Ма - май - ды жоқ - тағаны" атты толғаудың Н.Бай - ғанин жырлаған нұсқасы ен - гізілді. "Есте - ліктер. Зерттеулер. Ар - наулар" деген атпен дайындалған V-томға ғылыми еңбектерден, мерзімді басылым - дар - дан және қолжазба қорларынан ал - ынған Н.Байғанин туралы естелік - тер, ақын шығарма - шы - лығы туралы зерттеулер және бабаға арналған өлеңдер іріктеліп, топтас - ты - рылды. Бұл томда қамтылған мате - риал - - дардың бірқатары қолжазба күй - інде сақталып келген, осы жинақта алғаш рет баспаға жіберіліп отыр.
Ұлт тарихының маңызды белес - терін халықпен бірге өткерген, жет - піс жыл жырлап, өз дәуіріндегі аза - мат - тық тарихтың көркем шежіресін жасаған Нұрпейіс ақынның әрбір өлеңінен оның бойындағы сарқыл - мас күш-қуат, қажымас қайсарлық, риясыз шынайылық, терең парасат, мызғымас сенімділік төгіліп тұрады. Жырларындағы осы қасиет Нұрпейіс ақынды өмірінің өн бойында халық - тың арқа сүйер азаматы ретінде танытты. Өлеңдерінің асқақ рухты мазмұнына көңіл сүйсінтер көркем - дігі мен көз тойдырар кемел құры - лы - мы астасқан ақын шығармашы - лы - ғы төл әдебиетіміздің тарихына шын мәніндегі дара құбылыстардың бірі ретінде енді. Сол дара құбылыстың бірегей бейнесін толық әрі түпнұсқа қалпында айшықтай көрсету жолын - да жасалған біздің осы еңбегіміз ел игілігіне қызмет етсе, мақсаты - мыз - дың орындалғаны деп білеміз.
Курстық жұмыстың нысаны. Нұрпейіс Байғанин шығармашылығы.
Курстық жұмыстың мақсаты:
oo Нұрпейіс Байғанин шығармашылығын қарастыру;
oo халық ақыны екендігін дәлелдеу.
Курстық жұмыстың міндеттері:
- Нұрпейіс Байғанин шығармашылығын зерттеу;
- шығармаларының тілі мен көркемдік ерекшелігіне тоқталу;
- ғалымдардың пікірлеріне шолу.
Курстық жұмыстың әдістері. Курстық жұмыста талдау, сараптау, салыстыру, қорытындылау әдістері пайдаланылды.
Негізгі бөлім
Көрнекті халық ақыны, атақты жыршы әрі жырау бұл бабамыз 1860 жылы Орал губерниясы, Те - мір уезі, Қалмаққырған болысы - ның №2 ауылында дүниеге келген. Әкесі Байғана жалшылықпен күнелткен, шаруасы төмен адам болған. Ақынның анасы - атақты Бұқарбай жыраудың қызы Үміт күміс көмей әнші әрі суырып сал - ма ақын екен. Ірі айтыстарға қатыспағанымен, орайы келген жерде қатар-құрбы, замандас қай - ныларының мінез-құлқын әзілдеп өлеңге қосып, тапқырлығымен көзге түсіп отырған.
Анадан қасиет дарыған бола - шақ ақынның өлең-жырға, дом - бы - раға құмарлығы балаң сәби к - е - зі - нен басталыпты. 13 жасынан бас - тап ақ - ын - - дыққа анық бет бұрған Нұр - пейіс "бала жырау", "жаяу жыр - - шы" атанып, елге таныла бас - тай - ды. Жас кезінде-ақ Әбубәкір Кер - - - дері, Мұрат Мөңкеұлы, Ма - ра - бай Құл - жабайұлы, Нұрым Шыр - шы - ғұл - ұлы, Шернияз Жарыл - ғасұлы се - кіл - ді дүлдүлдермен жолдас бо - лып, со - лардың ақындық өнеге - сі - нен тәлім алады. Белгілі жыршы-жы - раулар - дан үйренген жыр-дас - тан - дарын да ақын жас - тайынан жыр - лаған. Өзі туып-өскен өңірдің той-жиыны Нұрпей - іс - сіз өтпейтін болған.Тұрмыс тауқыметі өнерлі ананың өз талантын жарыққа шығаруына мүмкіндік бермегенімен жаңа жаңа жалын атып, талпынып келе жатқан баласы болашақ ақынның көңіліне жарық нұр құюына себепші болады.
Нұрпейіс ақын ел арасында ас - қан жыршылық өнерімен де ке - ңі - нен танылады. Ақынның таңнан-таңға жалықпай жырлаған телегей-теңіз жыр-дастандарының қата - ры - нда "Алпамыс", "Қобыланды", "Ор - ақ-Мамай", "Қарасай-Қази", "Жас Еділ", "Төрехан", "Құбы - ғұл", "Ер Тарғын", "Күлше қыз", та - ғы басқа көптеген айтулы жы - р - лар болған. Олардың бірқатары - атақты "Қырымның қырық ба - тыры" жырының салалары болып келеді. Көзкөргендердің айтуын - ша, Нұрпейіс ақын "Қырымның қырық батырын" тұтастай да жырлаған көрінеді. Осындай кең қарымға ие жыршы өзі көрген, ес - тіген оқиғалары негізінде "Ақкен - же", "Нарқыз" секілді төлтума дастандарын да дүниеге келтірген.
1938 жыл - Нұрпейіс Байға - нин - нің шығармашылық ғұмырын - да - ғы ең елеулі жыл болды. Алыс Ақтөбеде, астанадан шалғайда жатқан ақын дарыны Жамбыл Жабаев шығармашылығының 75 жылдық мерейтойы қарсаңында әдебиетші қауым назарына ілікті. Жазушылар одағының тапсырма - сы - мен Жәкең тойына дайындық ретінде Ақтөбеде ақындар слетін өткізуге келген ақын Дихан Әбілов осы сапар барысында Нұрпейіс ақ - ынмен танысады. Дарынның да - риядай тасып-төгілген жырларын тыңдап, таңғажайып талантына тәнті болған Дыхаң Ақтөбеде бол - ған күндерінде Нұрпейіс өлеңдерін алғаш рет облыстық "Социалды жол" газетінде жариялатады, радио арқылы ақын жырларын респуб - лика жұртшылығына тыңдатады. Облыс басшылығы Нұрпейіс ақынды Жам - был тойына жіберуге бірауыздан шешім қабылдап, оған хатшы етіп жас ақын, журналист Мәселе Жа - ңабаевты тағайын - дай - ды. Осы кезең - нен бастап Нұрпейіс Байғанин өлең - дері мерзімді бас - па - сөзде жиі жария - ланып, атағы бүкіл Қазақстанға мәлім бола бастайды.
1938 жылдың мамыр айында Ал - матыда өткен Жамбыл тойы Нұр - пей - істің ақындық талантын даралай танытқан жыр бәйгесі іспетті болды. Ақын Жәкеңе бірнеше жыр-шашу - мен келеді.
Мерейтойдан кейін Жазу - шы - лар одағы ақынға көңіл бөліп, шы - ғар - машылығына жағдай туғыза - ды. Бабаның әдеби хатшысы болып Ақ - төбе облысына белгілі ақын, жур - - налист Ахмет Ескен - діров та - ғай - ында - ла - ды. Өзі хатшылық қыз - мет атқарған 1938-1941 жылдар аралығында А.Ес - кен - діров Нұр - пейіс атамыздың ай - туы - нан оның көп - теген өлеңдерін, жыр-тол - ғау - ларын, "Ақкенже", "Нар - қыз", "Қарасай-Қази", "Қобыланды ба - тыр" секілді ірі дастандарын хатқа түсіреді.
Ақын шығарма - шы - лығы - ның өзіне етене жақын эпикалық ар - на - ға ойысуына Жазушылар одағы - ның да ықпалы болған тәрізді. Бұл ұйым басқармасының жауапты хатшысы Дихан Әбілов пен Халық ақындары секциясының жетекшісі Қасым Аманжоловтың 1938 жыл - дың 10 шілдесінде Нұрпейіс Бай - ғанинге жолдаған хатында: "Оқи - ға - лы ірі поэма беру сіздің қолы - ңыздан келеді деп санаймыз. Ұзақ өлеңдермен қатар ірі шығарма берсеңіз өте жақ - сы болар еді... Жұрт - шылық сіздей ақыннан көп - теген жақсы өлеңдерді құмарта күтеді. Сіз бұл тілекті ақтайды деп сенеміз", делінген.
Нұрпейіс баба шығармашылы - ғы - ның тақырыптық жағынан түр - лене түсуіне сол кездегі қоғамдық өмірге белсене араласуы тікелей әсер етті. 1939 жылы ақын қазақ совет жазу - шыларының ІІ съезіне делегат болады. Съезден кейін ол кісі та - лантты ақын-жазушылар қатарында Қазақстан Жазушылар одағының мү - шелігіне қабылданып, республика - лық слетке қатысады. Сол жылдың 16 тамызында Мәскеуде өткен Бүкілодақтық ауыл шаруа - шы - лы - ғы көрмесіне барған ақын көр - меден алған әсерімен "Өңімдегі жұмақ" атты өлеңін шығарады. Бұл шы - ғарма іле-шала орыс тіліне ауда - ры - лып, Бүкілодақтық радиодан оқы - лады. Нұрпейіс ақынның КСРО кө - лемінде танылуы осылай басталады.
1940 жылы Нұрпейіс Байғанин - нің қоғамдық еңбегі лайықты ба - ға - ланып, "Құрмет белгісі" орденімен марапат - талады. "Ақын шабыты" атты Н.Бай - ғаниннің таңдамалы жинағы осы жылы жарық көреді. Оның алғысөзін жазған көрнекті әдебиет зерттеушісі Е.Ысмайылов "Нұрпейіс ақын" мақаласында ба - ба - ның өмірі мен шығармашылығына кең көлемді шолу жасап, құнды ғы - лыми мәліметтер келтірген, Нұрпей - іс ақын талантының барлық қыр - ла - рына тереңдей тоқ - талып, оның біре - гей шығармашылық портретін сом - да - ған.
Нұрпейіс ақын шығармашы - лы - ғы - ның соңғы кезеңі Ұлы Отан соғы - сы жылдарына тұстас келді. Ақын бойындағы мұқалмас қайрат, сөнбес сенім, асқақ отаншылдық рух оның соғыс жылдарында жазылған жырла - рында ерекше көрініс тапты. Өзі жет - піс жылға жуық жырлаған "Батырлар жырының" бар асылын ақын осы жауынгерлік жырларына сыйғыза білген. Отан соғысы кезінде де ақын сексеннен асқан жасына қарамай, үнемі ел арасында болып, майданға көмек жинады, жеңіске деген сенімге толы жырларымен жұртшылықты жігерлендіріп, еселей еңбек етуге шақырды. Майдандағы жауынгерлерге елден жолданған аз - ық-түлік, киім-кешекпен бірге Нұр - пейіс ақынның жалынды жырлары да үздіксіз жетіп жатты. Бабамыздың көптеген өршіл өлеңдері, "Даңқты жиырма сегіз", "Ер туралы жыр", "Жиырма бес" атты поэмалары осы кезеңде дүниеге келді. "Қазақстан - майданға" өлеңі бойынша сол тұста деректі киноочерк жасалды. Батыс - тағы әрбір жақсы хабарға қуаныш - пен жыр арнап, жеңіс сағатын тағат - сыздана тосқан, ауру меңдеп, төсек тартып жатқан соңғы сәтіне дейін "Мен өлмеймін, өрлеймін" деп жі - гер - лене жыр жазған ақын 9 мамырға бір ай қалғанда - 1945 жылдың 9 сәуірінде көз жұмады.
Н.Байғаниннің өмірбаяны өте бай. Басқасын айтпағанда, 1916 жыл - ғы көтеріліске де қатысқан. Жа - - ратылыс оған әншілік пен жыр - шылықты, ақындық пен кісілікті сыйлаған. Ол домбыра мен қобызда ойнаған. Алғырлығы, тапқырлы - ғынан жырдан дауыл тұрғызған, ті - лі мірдің оғындай, әрі төкпе айтыс ақыны болған. Ол Ақтан, Қазақбай, Нұрым сияқты ақында - р - мен айты - сып, жеңіске жеткен. Әсіресе, ақ - ын - ның өлеңдері сымға тарт - қан кү - містей сыңғырлап тұра - ды. Мәсе - лен, "Қарасай-Қази" жы - рындағы Тәтті көлді: "Шортаны қара ба - қандай, бақасы шөккен атан - дай, жапырақтың жалпағы, ер - лер киген шапандай" деп сипат - таса, еңсесі биік елдің болмысын: "Жас бүр - кіттей қайраттым, айда - һар - дай ай - баттым" деп бейнелейді. Ал өзінің ақындық тұлғасын: "Жар - - қырып атқан таңдаймын, асу - сыз биік таудаймын. Сөз тиегін ағыт - сам, тәкаппар соққан жел - дей - мін...", - деп көрсетеді.
Қазақтың халық поэзиясы тарихында импровизатор-ақын, даңқты эпикалық жырларды біздің заманымызға жеткізген жыршы Нұрпейіс Байғанин шығармашы - лығы деректілік, тарихилық, көр - кем - дік-рухани құндылықтармен қым - бат. Нұрпейістің әдеби орта - сы - ның сипаты, шеберлік мектебінің іргетасы, жыраулық, жыршылық эпи - калық дәстүрдің тамыры қан - ша - лықты жан-жақты, терең екен - дігін айтар болсақ, Н.Байғанин "Қа - - расай-Қази", "Орақ-Мамай", "Едіге", "Ер Тарғын", "Қобы - ланды", "Алпамыс", "Қыз Жібек", "Айман-Шолпан", "Құбығұл", "Төрехан", "Қырымның қырық батыры", "Ақкенже", "Нарқыз", "Ақын", "Ер туралы жыр", "Күлше қыз", "Жиырма бес", т.б. күрделі сюжетке құрылған жырларды тол - қыта жырлады. Негізінде, "Қырым - ның қырық батырын" арғы заманда Сыпыра жырау жырлап, сонан соң Абыл, Қарасай, Қалнияз, Нұрым, Қашаған, Ақтан, Қазақбай, Мұ - рын - - дар жаңғыртса, Нұрпейіс өнер - паздықпен жұтынтып жырлаған, - дей келе ғалым, шайырды жыр тұйғындарының жауһар мұрасы, тағылым мектебі, ақындық, дана - лық сабақтары екендігіне екпін түсіре жеткізді. Сондай-ақ, баян - да - машы Сәбит Мұқановтың "Есею жылдарындағы" Нұрпейіске қа - тыс - ты мына жайды еске сала кетті. Отан соғысы жылдарында орыс әде - биетінің марқасқалары Алма - ты - да болғанда Сәбит Мұқанов А.Н.Толс - той (әйелімен), Михаил Зо - щенко және Нұрпейіс Байғанин, Ғабит Мүсірепов, Ғабиден Мұста - финдерді үйіне шақырады. "Жасы сексенді алқымдағанмен, Нұрпейіс - тің денесі тік, беті қанды сұлу кісі еді. Қуатты дауысымен Нұрпейіс жырлап жібергенде үн екпініне, жыр ырғағына қайран қалған Алек - сей Николаевич: "Шын ақынды жаңа көрдім ғой! - деді шаттанған кескінмен, - қазақ тілін білмесем де, не айтқанына түсініп отырған - дай болдым. Бұл шынында да жыр - - дың пайғамбары екен!.." - деді".
Оның соғыс жылдарындағы шығармашылығы табысты болды. Бұл кезеңдегі ақынның шығармалары еркін әрі тамаша өмір үшін күреске арналған. Ол эпостардағы халықтық қаһармандықты көрсете отырып, жеке батырлар мен майдандағы оқиғалар жөнінде өлеңдер мен дастандар шығарады. Бұл кезеңдегі шығармаларының белгілілері - Батыр туралы жыр, Батыр ұлға, Жеңіс үшін, Қазақстан - майданғажәне басқалар.
Нұрпейіс Байғанин қиын кезеңде халықты тек жырымен демеп қоймай, үгіт бригадасының құрамында республиканы аралап, елдегі еңбекшілердің жауынгерлік рухын көтерген. 1944 жылы маусымда өзінің еңбектегі ерліктерімен белгілі болған Шығанақ Берсиевке қоштасу әнұранын арнаған.
Нұрпейіс Байғанин жеңіс күніне дәл бір ай жетпей дүние салды. Ақынның шығармаларын Мәриям Хакімжанова, Қуандық Шаңғытбаев, Ержан Ахметов, тағы басқа ақындар ұқыпты түрде қағазға түсіріп отырған.
Ақтөбе облысындағы ауданға, туған ауылына, Ақтөбе және тағы басқа қалалардағы көшелер мен мектептерге Нұрпейіс Байғаниннің есімі берілген.
Совет өкіметі жылдарында Нұрпейіс Байғанин шығармалары тек газет- журнал беттерінде ғана емес, өз алдына жеке жинақ болып та жарияланып тұрды. Бұған: Өрістеген өмір(1939), Ақын шабыты(1940), Таңдамалы шығармалары(1945), Избранные произведения(1945), Шығармаларының жинағы (1950,1956) сияқты әр жылдарда шыққан кітаптары дәлел[1, 62]. Нұрпейістің шығармашылығы туралы алғашқы зерттеу мақалалар жылдан бастап жариялана бастады. Оның шығармашылығын сөз еткенде оның революциядан бұрынғы бай репертуарына тоқталмай кетуге болмайды. Нұрпейіс өзінің 85 жыл жасаған өмірінің елу жылдан аса уақытын Октябрь революциясынан бұрын өткізді дедік. Ақынның алғашқы үйрену, іздену, ақындық өнерді игеру дәуірі де сол шақ.
Нұрпейіс Байғанин шығармашылығы жан-жақты. Оның басқа ақын, жыршылардан айрықша көзге түсетін бір ерекшелігі, - ол әрі асқан шебер жырау-орындаушы да, әрі талантты үлкен импровизатор эпик ақын. Оның революцияға дейінгі репертуары - негізінен халық арасында ертеден жырланып келе жатқан эпостық жырлардaн тұрады [1, 62].
Басқа ақын, жыршылар сияқты Нұрпейіс те үйрену, іздену кезеңдерін өтеді. Ол кездегі ақын-жыршылардың ертеден ұстаған дәстүрі - халық сүйіп тыңдайтын батырлықты, адамгершілік, адалдықты, әділдік пен ізгілікті дәріптейтін, ұрпақтан-ұрпаққа ауысып келе жатқан жырларды жаттап алып, оны жұрт алдында әрлендіре, жандандыра жырлау болса, Нұрпейіс те осы дәстүрді қатты ұстаған.
Нұрпейіс қазақтың батырлық жырын өте көп білген, көп жырлаған ақын. Бірақ, соншалықты мол қазына ақынның өз айтуынан кезінде түгел жазылып алынбаған. Нұрпейіс жырлаған халық жырларынан қазір қолымызда бары: Құбығұл, Қобыланды, Төрехан, т.б. жырлар. Ал, Нұрпейіс жырлады дейтін Ер Тарғын, Алпамыс, Қыз Жібек, Айман Шолпан т.б. жырлардың жазылмай қалғаны өкінішті іс.
Нұрпейіс жырлаған Қобыланды батыр жыры осы жырдың басқа ақын-жыршылар айтқан барлық нұсқасынан көлемі жағынан болсын, оқиғасының байлығы жағынан болсын ең мол, ең мазмұндысы деуге сыяды.
Көлемі он мың жолдық бұл эпостық шығарма Нұрпейіс тұстас ақындардың біразына тараған. Мазмұны жағынан қарақалпақтың халық жыры Қобланмен көп жерде үндес. Жырдың негізгі идеясы қыпшақ-қазақ жерін шетел шабуылынан қорғау, батырлықты, ерлікті, достықты, адалдықты дәріптеу.
Нұрпейістің халықтық, сыншылдық беті-оның революцияға дейінгі шығарған Кектің дауысы, Нұрпейістің Қазақбаймен айтысы секілді қысқа өлең-жырларында да, ұзақ сонар дастандарында да өзгерген емес. Бірақ, Нұрпейіс жұртқа мәлім ескі тақырыптарды орындағанда сол ескі жыр үлгісімен шектеліп қалмайды, дайын сюжеттерді пайдалана отырып, өзінің бұқарашылдық-сыншылдық топшылауынан өткізіп, көркемдік үлгі, өрнегін тыңнан түлете, жаңарта жырлайды. Бұған әсіресе Құбығұл дастаны дәлел [1, 63].
Құбығұл - ел аузында сақталып келген аңыз негізінде жасалған жыр.
Құбығұлда таза махаббат, берік достық, әділеттік пен ерлік дәріптеледі. Құбығұл жырының бірнеше варианты бар. Соның ішінде мазмұны жағынан татымды, көркемділігі жағынан да тәуір жырланғаны осы Нұрпейіс жырлаған нұсқасы. Жыр мазмұны аңызға құрылғанымен Құбығұлды ежелгі дәстүрлі батырлық жыр деуге әбден болады. Өйткені мұнда дәст-үрлі батырлық жырына тән қасиеттің бәрі де бар. Жырдың соңғы бөлімі түгелдей реалистік мотивке құрылған.
Жырда бұрынғы батырлық эпоста кездесетін миф элементтері де аз емес. Уәлиханның бала тілеп, әулие, әнбие қоймай түнеуі, бір әулие бейітінің басында ұйықтап жатқанда қырық шілтен Қайып ереннің ақ шалмалы шал бейнесінде келіп, балалы боласың деп аян беруі, атасының теріс бата бергенінен кейін Ақбілекті айдаһарды жұтуы, бұл жерде де ақ шалмалы Қайып атаның аян беруі, жәрдемдесуімен Құбығұлдың айдаһарды өлтіріп Ақбілекті ажалдан құтқаруы, сонымен бірге Аққұла аттың Құбығұлға адамша сөйлеп, ақыл беруі, құсша ұшуы, тіпті Құбығұлдың түсінде Ақбілектің қайта-қайта келіп, мені іздеп тап деп шақыруы - міне осының бәрі де эпостық жырларда өте әріден келе жатқан мотивтер. Бірақ жырда шындық та басым. Әрбір кейіпкердің іс-әрекеті, әрбір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Академик Е. А. Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті
Филология факультеті
Қазақ әдебиеті кафедрасы
Курстық жұмыс
Тақырыбы: Нұрпейіс Байғанин - халық ақыны
Орындаған: КО - 31 тобының студенті
Ибрагимова З.
Тексерген: оқытушы Бейсентай А.
Қарағанды 2014
Жоспар:
Кіріспе
Негізгі бөлім
1. Нұрпейіс Байғанин өмірі
2. Шығармашылығы
3. Шығармаларының тілі мен көркемдік ерекшеліктері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Курстық жұмыс тақырыбының маңыздылығы. Қазақ совет поэзиясының алыбы Жамбыл Жабаевпен ақындық дарындылығы жағынан болсын, жас жағынан болсын тетелес келетін ақын - Нұрпейіс Байғанин. Ол өзінің 85-тен аса жыл жасаған өмірінің 70-ке жақын уақытын халыққа қызмет етумен өткізді, халықтың мұң-мұқтажын, арман-тілегін жырлады.
Қуанып сол дауылды қарсы алғанмын,
Дауылдың жаршысы боп жар салғанмын.
Күй шертіп, ән шырқаған, өлең айтқан
Заманның жаршысы боп саналғанмын.
Нұрпейіс көп жасаған, көп жырлаған ақын. Ол өзінің революциядан бұрынғы елу жылдан аса өмірінде де, совет тұсындағы отыз жылдық өнер жолында да неше алуан жыр-дастандар шығарады. Үкімет Нұрпейістің көп жылғы ақындық еңбегін өте жоғары бағалап, 1939 жылы Нұрпейіс Байғанинге Қазақ ССР-ның исскуствоға еңбек сіңірген қайраткері деген құрметті атақ береді және Қазақ ССР Жоғарғы Советі Президиумының грамотасымен марапаттайды.
Нұрпейіс Байғанин - ерекше көркем, айрықша әсерлі, аса өн - імді шығармашылық иесі, жы - рау - лық дәстүр мен жазба әдебиет арасындағы алтын көпір іспетті сөз зергерлерінің бірі. Екі кезең әде - биетін ұштастырудағы маңызды орын осы ақын шығармашы - лы - ғына тиесілі. Ол қазақ поэзия - сындағы дәстүр жалғастығының ең белсенді үдерісін жасаушылардың қатарынан саналады.
2010 жылы белгілі ақын, бірегей шығармашылық тұлға Нұр - пейіс Байғаниннің туғанына 150 жыл толды. Осы айтулы мерейтой қарса - ңында академик С.Қасқабасов бас - қаратын Әдебиет және өнер инс - титуты Н.Байғанин шығармала - ры - ның 5 томдық толық жинағын дай - ын - - дады (құрастырған - осы жол - дардың авторы). 1956 жылдан бергі жарты ға - сырдан астам уақыт ішінде ақын шы - ғармаларының толық жинағы жарық көрмегенін ескерсек, бұл шараның ғы - лыми маңызы қан - ша - л - ықты зор екенін ұғынуға болады. Жинақтың дайындалу барысына Н.Байғаниннің не - мересі Ерболат Момынұлы Байға - нин басқаратын "Қазақтың халық ақыны Нұрпейіс Байғанин атындағы қор" ұжымы қаржылай қолдау көрсетті.
Н.Байғанин шығармаларының І-томында ақынның бұған дейінгі басылымдарда жарық көрген барлық өлеңдерін толық қамтуға талпыныс жасалды. Сонымен қатар бабаның бұ - рын еш жерде жарияланбаған бірнеше өлеңі ("Окопқа", "Кектің даусы", "Ең - бекші елім, құлақ сал", "Отан ту - ралы жыр", "Мұғалімге", т.б.) акаде - мия - ның қолжазба қор - ларынан алы - нып, жинаққа енгізілді. Жекелеген өлеңдер мерзімді басы - лым - дардан алы - нып, ақын шығарма - ларының жи - на - ғына алғаш рет жі - бе - рілді. ІІ-томда ақынның толғаулары мен дастандары, айтыстары мен сөз қағыстырулары, жоқтаулары мен нақыл-термелері қамтылды. Қол - жаз - ба қорларында сақ - талған нұсқалар негізінде дайындалған "Ел тілегі", "Өткен күн", "Даңқты жиырма се - гіз" секілді көлемді толғау-дастандар, "Нақыл терме", "Жұмбақ өлеңдер", "Жоқ - таулар" секілді әртүрлі жанр - дағы бірқатар туындылар, ақынның арнау-тілектері мен бірнеше сөз қағыстырулары осы томда алғаш рет баспа жүзін көріп отыр.
Н.Байғанин шығармаларының ІІІ және ІV-томдары батырлық жыр - лардың ақын жырлаған нұсқаларын қамтиды. ІІІ-томға "Алпамыс батыр" және "Қобыланды батыр" жырла - ры - ның баба жырлаған нұсқасы енгі - зілсе, ІV-томға "Құбығұл", "Төре - хан", "Қа - расай-Қази" дастандары жіберілді. ІV-томның кіріспесі ретінде Нұрпейіс ақынның батырлар жырын жырлар алдында айтатын атақты "Желісі" берілді. "Желінің" оншақты жолдан тұ - ратын шағын үзіндісін белгілі әде - биет зерттеушісі Е.Ысмайылов 1940 жылы жарық көрген "Ақын шабыты" жинағының алғысөзінде келтірген болатын. Сонымен қатар осы томға "Қарасай-Қази" дастанының құрам - дас бөлігі іспетті "Қараүлектің Ма - май - ды жоқ - тағаны" атты толғаудың Н.Бай - ғанин жырлаған нұсқасы ен - гізілді. "Есте - ліктер. Зерттеулер. Ар - наулар" деген атпен дайындалған V-томға ғылыми еңбектерден, мерзімді басылым - дар - дан және қолжазба қорларынан ал - ынған Н.Байғанин туралы естелік - тер, ақын шығарма - шы - лығы туралы зерттеулер және бабаға арналған өлеңдер іріктеліп, топтас - ты - рылды. Бұл томда қамтылған мате - риал - - дардың бірқатары қолжазба күй - інде сақталып келген, осы жинақта алғаш рет баспаға жіберіліп отыр.
Ұлт тарихының маңызды белес - терін халықпен бірге өткерген, жет - піс жыл жырлап, өз дәуіріндегі аза - мат - тық тарихтың көркем шежіресін жасаған Нұрпейіс ақынның әрбір өлеңінен оның бойындағы сарқыл - мас күш-қуат, қажымас қайсарлық, риясыз шынайылық, терең парасат, мызғымас сенімділік төгіліп тұрады. Жырларындағы осы қасиет Нұрпейіс ақынды өмірінің өн бойында халық - тың арқа сүйер азаматы ретінде танытты. Өлеңдерінің асқақ рухты мазмұнына көңіл сүйсінтер көркем - дігі мен көз тойдырар кемел құры - лы - мы астасқан ақын шығармашы - лы - ғы төл әдебиетіміздің тарихына шын мәніндегі дара құбылыстардың бірі ретінде енді. Сол дара құбылыстың бірегей бейнесін толық әрі түпнұсқа қалпында айшықтай көрсету жолын - да жасалған біздің осы еңбегіміз ел игілігіне қызмет етсе, мақсаты - мыз - дың орындалғаны деп білеміз.
Курстық жұмыстың нысаны. Нұрпейіс Байғанин шығармашылығы.
Курстық жұмыстың мақсаты:
oo Нұрпейіс Байғанин шығармашылығын қарастыру;
oo халық ақыны екендігін дәлелдеу.
Курстық жұмыстың міндеттері:
- Нұрпейіс Байғанин шығармашылығын зерттеу;
- шығармаларының тілі мен көркемдік ерекшелігіне тоқталу;
- ғалымдардың пікірлеріне шолу.
Курстық жұмыстың әдістері. Курстық жұмыста талдау, сараптау, салыстыру, қорытындылау әдістері пайдаланылды.
Негізгі бөлім
Көрнекті халық ақыны, атақты жыршы әрі жырау бұл бабамыз 1860 жылы Орал губерниясы, Те - мір уезі, Қалмаққырған болысы - ның №2 ауылында дүниеге келген. Әкесі Байғана жалшылықпен күнелткен, шаруасы төмен адам болған. Ақынның анасы - атақты Бұқарбай жыраудың қызы Үміт күміс көмей әнші әрі суырып сал - ма ақын екен. Ірі айтыстарға қатыспағанымен, орайы келген жерде қатар-құрбы, замандас қай - ныларының мінез-құлқын әзілдеп өлеңге қосып, тапқырлығымен көзге түсіп отырған.
Анадан қасиет дарыған бола - шақ ақынның өлең-жырға, дом - бы - раға құмарлығы балаң сәби к - е - зі - нен басталыпты. 13 жасынан бас - тап ақ - ын - - дыққа анық бет бұрған Нұр - пейіс "бала жырау", "жаяу жыр - - шы" атанып, елге таныла бас - тай - ды. Жас кезінде-ақ Әбубәкір Кер - - - дері, Мұрат Мөңкеұлы, Ма - ра - бай Құл - жабайұлы, Нұрым Шыр - шы - ғұл - ұлы, Шернияз Жарыл - ғасұлы се - кіл - ді дүлдүлдермен жолдас бо - лып, со - лардың ақындық өнеге - сі - нен тәлім алады. Белгілі жыршы-жы - раулар - дан үйренген жыр-дас - тан - дарын да ақын жас - тайынан жыр - лаған. Өзі туып-өскен өңірдің той-жиыны Нұрпей - іс - сіз өтпейтін болған.Тұрмыс тауқыметі өнерлі ананың өз талантын жарыққа шығаруына мүмкіндік бермегенімен жаңа жаңа жалын атып, талпынып келе жатқан баласы болашақ ақынның көңіліне жарық нұр құюына себепші болады.
Нұрпейіс ақын ел арасында ас - қан жыршылық өнерімен де ке - ңі - нен танылады. Ақынның таңнан-таңға жалықпай жырлаған телегей-теңіз жыр-дастандарының қата - ры - нда "Алпамыс", "Қобыланды", "Ор - ақ-Мамай", "Қарасай-Қази", "Жас Еділ", "Төрехан", "Құбы - ғұл", "Ер Тарғын", "Күлше қыз", та - ғы басқа көптеген айтулы жы - р - лар болған. Олардың бірқатары - атақты "Қырымның қырық ба - тыры" жырының салалары болып келеді. Көзкөргендердің айтуын - ша, Нұрпейіс ақын "Қырымның қырық батырын" тұтастай да жырлаған көрінеді. Осындай кең қарымға ие жыршы өзі көрген, ес - тіген оқиғалары негізінде "Ақкен - же", "Нарқыз" секілді төлтума дастандарын да дүниеге келтірген.
1938 жыл - Нұрпейіс Байға - нин - нің шығармашылық ғұмырын - да - ғы ең елеулі жыл болды. Алыс Ақтөбеде, астанадан шалғайда жатқан ақын дарыны Жамбыл Жабаев шығармашылығының 75 жылдық мерейтойы қарсаңында әдебиетші қауым назарына ілікті. Жазушылар одағының тапсырма - сы - мен Жәкең тойына дайындық ретінде Ақтөбеде ақындар слетін өткізуге келген ақын Дихан Әбілов осы сапар барысында Нұрпейіс ақ - ынмен танысады. Дарынның да - риядай тасып-төгілген жырларын тыңдап, таңғажайып талантына тәнті болған Дыхаң Ақтөбеде бол - ған күндерінде Нұрпейіс өлеңдерін алғаш рет облыстық "Социалды жол" газетінде жариялатады, радио арқылы ақын жырларын респуб - лика жұртшылығына тыңдатады. Облыс басшылығы Нұрпейіс ақынды Жам - был тойына жіберуге бірауыздан шешім қабылдап, оған хатшы етіп жас ақын, журналист Мәселе Жа - ңабаевты тағайын - дай - ды. Осы кезең - нен бастап Нұрпейіс Байғанин өлең - дері мерзімді бас - па - сөзде жиі жария - ланып, атағы бүкіл Қазақстанға мәлім бола бастайды.
1938 жылдың мамыр айында Ал - матыда өткен Жамбыл тойы Нұр - пей - істің ақындық талантын даралай танытқан жыр бәйгесі іспетті болды. Ақын Жәкеңе бірнеше жыр-шашу - мен келеді.
Мерейтойдан кейін Жазу - шы - лар одағы ақынға көңіл бөліп, шы - ғар - машылығына жағдай туғыза - ды. Бабаның әдеби хатшысы болып Ақ - төбе облысына белгілі ақын, жур - - налист Ахмет Ескен - діров та - ғай - ында - ла - ды. Өзі хатшылық қыз - мет атқарған 1938-1941 жылдар аралығында А.Ес - кен - діров Нұр - пейіс атамыздың ай - туы - нан оның көп - теген өлеңдерін, жыр-тол - ғау - ларын, "Ақкенже", "Нар - қыз", "Қарасай-Қази", "Қобыланды ба - тыр" секілді ірі дастандарын хатқа түсіреді.
Ақын шығарма - шы - лығы - ның өзіне етене жақын эпикалық ар - на - ға ойысуына Жазушылар одағы - ның да ықпалы болған тәрізді. Бұл ұйым басқармасының жауапты хатшысы Дихан Әбілов пен Халық ақындары секциясының жетекшісі Қасым Аманжоловтың 1938 жыл - дың 10 шілдесінде Нұрпейіс Бай - ғанинге жолдаған хатында: "Оқи - ға - лы ірі поэма беру сіздің қолы - ңыздан келеді деп санаймыз. Ұзақ өлеңдермен қатар ірі шығарма берсеңіз өте жақ - сы болар еді... Жұрт - шылық сіздей ақыннан көп - теген жақсы өлеңдерді құмарта күтеді. Сіз бұл тілекті ақтайды деп сенеміз", делінген.
Нұрпейіс баба шығармашылы - ғы - ның тақырыптық жағынан түр - лене түсуіне сол кездегі қоғамдық өмірге белсене араласуы тікелей әсер етті. 1939 жылы ақын қазақ совет жазу - шыларының ІІ съезіне делегат болады. Съезден кейін ол кісі та - лантты ақын-жазушылар қатарында Қазақстан Жазушылар одағының мү - шелігіне қабылданып, республика - лық слетке қатысады. Сол жылдың 16 тамызында Мәскеуде өткен Бүкілодақтық ауыл шаруа - шы - лы - ғы көрмесіне барған ақын көр - меден алған әсерімен "Өңімдегі жұмақ" атты өлеңін шығарады. Бұл шы - ғарма іле-шала орыс тіліне ауда - ры - лып, Бүкілодақтық радиодан оқы - лады. Нұрпейіс ақынның КСРО кө - лемінде танылуы осылай басталады.
1940 жылы Нұрпейіс Байғанин - нің қоғамдық еңбегі лайықты ба - ға - ланып, "Құрмет белгісі" орденімен марапат - талады. "Ақын шабыты" атты Н.Бай - ғаниннің таңдамалы жинағы осы жылы жарық көреді. Оның алғысөзін жазған көрнекті әдебиет зерттеушісі Е.Ысмайылов "Нұрпейіс ақын" мақаласында ба - ба - ның өмірі мен шығармашылығына кең көлемді шолу жасап, құнды ғы - лыми мәліметтер келтірген, Нұрпей - іс ақын талантының барлық қыр - ла - рына тереңдей тоқ - талып, оның біре - гей шығармашылық портретін сом - да - ған.
Нұрпейіс ақын шығармашы - лы - ғы - ның соңғы кезеңі Ұлы Отан соғы - сы жылдарына тұстас келді. Ақын бойындағы мұқалмас қайрат, сөнбес сенім, асқақ отаншылдық рух оның соғыс жылдарында жазылған жырла - рында ерекше көрініс тапты. Өзі жет - піс жылға жуық жырлаған "Батырлар жырының" бар асылын ақын осы жауынгерлік жырларына сыйғыза білген. Отан соғысы кезінде де ақын сексеннен асқан жасына қарамай, үнемі ел арасында болып, майданға көмек жинады, жеңіске деген сенімге толы жырларымен жұртшылықты жігерлендіріп, еселей еңбек етуге шақырды. Майдандағы жауынгерлерге елден жолданған аз - ық-түлік, киім-кешекпен бірге Нұр - пейіс ақынның жалынды жырлары да үздіксіз жетіп жатты. Бабамыздың көптеген өршіл өлеңдері, "Даңқты жиырма сегіз", "Ер туралы жыр", "Жиырма бес" атты поэмалары осы кезеңде дүниеге келді. "Қазақстан - майданға" өлеңі бойынша сол тұста деректі киноочерк жасалды. Батыс - тағы әрбір жақсы хабарға қуаныш - пен жыр арнап, жеңіс сағатын тағат - сыздана тосқан, ауру меңдеп, төсек тартып жатқан соңғы сәтіне дейін "Мен өлмеймін, өрлеймін" деп жі - гер - лене жыр жазған ақын 9 мамырға бір ай қалғанда - 1945 жылдың 9 сәуірінде көз жұмады.
Н.Байғаниннің өмірбаяны өте бай. Басқасын айтпағанда, 1916 жыл - ғы көтеріліске де қатысқан. Жа - - ратылыс оған әншілік пен жыр - шылықты, ақындық пен кісілікті сыйлаған. Ол домбыра мен қобызда ойнаған. Алғырлығы, тапқырлы - ғынан жырдан дауыл тұрғызған, ті - лі мірдің оғындай, әрі төкпе айтыс ақыны болған. Ол Ақтан, Қазақбай, Нұрым сияқты ақында - р - мен айты - сып, жеңіске жеткен. Әсіресе, ақ - ын - ның өлеңдері сымға тарт - қан кү - містей сыңғырлап тұра - ды. Мәсе - лен, "Қарасай-Қази" жы - рындағы Тәтті көлді: "Шортаны қара ба - қандай, бақасы шөккен атан - дай, жапырақтың жалпағы, ер - лер киген шапандай" деп сипат - таса, еңсесі биік елдің болмысын: "Жас бүр - кіттей қайраттым, айда - һар - дай ай - баттым" деп бейнелейді. Ал өзінің ақындық тұлғасын: "Жар - - қырып атқан таңдаймын, асу - сыз биік таудаймын. Сөз тиегін ағыт - сам, тәкаппар соққан жел - дей - мін...", - деп көрсетеді.
Қазақтың халық поэзиясы тарихында импровизатор-ақын, даңқты эпикалық жырларды біздің заманымызға жеткізген жыршы Нұрпейіс Байғанин шығармашы - лығы деректілік, тарихилық, көр - кем - дік-рухани құндылықтармен қым - бат. Нұрпейістің әдеби орта - сы - ның сипаты, шеберлік мектебінің іргетасы, жыраулық, жыршылық эпи - калық дәстүрдің тамыры қан - ша - лықты жан-жақты, терең екен - дігін айтар болсақ, Н.Байғанин "Қа - - расай-Қази", "Орақ-Мамай", "Едіге", "Ер Тарғын", "Қобы - ланды", "Алпамыс", "Қыз Жібек", "Айман-Шолпан", "Құбығұл", "Төрехан", "Қырымның қырық батыры", "Ақкенже", "Нарқыз", "Ақын", "Ер туралы жыр", "Күлше қыз", "Жиырма бес", т.б. күрделі сюжетке құрылған жырларды тол - қыта жырлады. Негізінде, "Қырым - ның қырық батырын" арғы заманда Сыпыра жырау жырлап, сонан соң Абыл, Қарасай, Қалнияз, Нұрым, Қашаған, Ақтан, Қазақбай, Мұ - рын - - дар жаңғыртса, Нұрпейіс өнер - паздықпен жұтынтып жырлаған, - дей келе ғалым, шайырды жыр тұйғындарының жауһар мұрасы, тағылым мектебі, ақындық, дана - лық сабақтары екендігіне екпін түсіре жеткізді. Сондай-ақ, баян - да - машы Сәбит Мұқановтың "Есею жылдарындағы" Нұрпейіске қа - тыс - ты мына жайды еске сала кетті. Отан соғысы жылдарында орыс әде - биетінің марқасқалары Алма - ты - да болғанда Сәбит Мұқанов А.Н.Толс - той (әйелімен), Михаил Зо - щенко және Нұрпейіс Байғанин, Ғабит Мүсірепов, Ғабиден Мұста - финдерді үйіне шақырады. "Жасы сексенді алқымдағанмен, Нұрпейіс - тің денесі тік, беті қанды сұлу кісі еді. Қуатты дауысымен Нұрпейіс жырлап жібергенде үн екпініне, жыр ырғағына қайран қалған Алек - сей Николаевич: "Шын ақынды жаңа көрдім ғой! - деді шаттанған кескінмен, - қазақ тілін білмесем де, не айтқанына түсініп отырған - дай болдым. Бұл шынында да жыр - - дың пайғамбары екен!.." - деді".
Оның соғыс жылдарындағы шығармашылығы табысты болды. Бұл кезеңдегі ақынның шығармалары еркін әрі тамаша өмір үшін күреске арналған. Ол эпостардағы халықтық қаһармандықты көрсете отырып, жеке батырлар мен майдандағы оқиғалар жөнінде өлеңдер мен дастандар шығарады. Бұл кезеңдегі шығармаларының белгілілері - Батыр туралы жыр, Батыр ұлға, Жеңіс үшін, Қазақстан - майданғажәне басқалар.
Нұрпейіс Байғанин қиын кезеңде халықты тек жырымен демеп қоймай, үгіт бригадасының құрамында республиканы аралап, елдегі еңбекшілердің жауынгерлік рухын көтерген. 1944 жылы маусымда өзінің еңбектегі ерліктерімен белгілі болған Шығанақ Берсиевке қоштасу әнұранын арнаған.
Нұрпейіс Байғанин жеңіс күніне дәл бір ай жетпей дүние салды. Ақынның шығармаларын Мәриям Хакімжанова, Қуандық Шаңғытбаев, Ержан Ахметов, тағы басқа ақындар ұқыпты түрде қағазға түсіріп отырған.
Ақтөбе облысындағы ауданға, туған ауылына, Ақтөбе және тағы басқа қалалардағы көшелер мен мектептерге Нұрпейіс Байғаниннің есімі берілген.
Совет өкіметі жылдарында Нұрпейіс Байғанин шығармалары тек газет- журнал беттерінде ғана емес, өз алдына жеке жинақ болып та жарияланып тұрды. Бұған: Өрістеген өмір(1939), Ақын шабыты(1940), Таңдамалы шығармалары(1945), Избранные произведения(1945), Шығармаларының жинағы (1950,1956) сияқты әр жылдарда шыққан кітаптары дәлел[1, 62]. Нұрпейістің шығармашылығы туралы алғашқы зерттеу мақалалар жылдан бастап жариялана бастады. Оның шығармашылығын сөз еткенде оның революциядан бұрынғы бай репертуарына тоқталмай кетуге болмайды. Нұрпейіс өзінің 85 жыл жасаған өмірінің елу жылдан аса уақытын Октябрь революциясынан бұрын өткізді дедік. Ақынның алғашқы үйрену, іздену, ақындық өнерді игеру дәуірі де сол шақ.
Нұрпейіс Байғанин шығармашылығы жан-жақты. Оның басқа ақын, жыршылардан айрықша көзге түсетін бір ерекшелігі, - ол әрі асқан шебер жырау-орындаушы да, әрі талантты үлкен импровизатор эпик ақын. Оның революцияға дейінгі репертуары - негізінен халық арасында ертеден жырланып келе жатқан эпостық жырлардaн тұрады [1, 62].
Басқа ақын, жыршылар сияқты Нұрпейіс те үйрену, іздену кезеңдерін өтеді. Ол кездегі ақын-жыршылардың ертеден ұстаған дәстүрі - халық сүйіп тыңдайтын батырлықты, адамгершілік, адалдықты, әділдік пен ізгілікті дәріптейтін, ұрпақтан-ұрпаққа ауысып келе жатқан жырларды жаттап алып, оны жұрт алдында әрлендіре, жандандыра жырлау болса, Нұрпейіс те осы дәстүрді қатты ұстаған.
Нұрпейіс қазақтың батырлық жырын өте көп білген, көп жырлаған ақын. Бірақ, соншалықты мол қазына ақынның өз айтуынан кезінде түгел жазылып алынбаған. Нұрпейіс жырлаған халық жырларынан қазір қолымызда бары: Құбығұл, Қобыланды, Төрехан, т.б. жырлар. Ал, Нұрпейіс жырлады дейтін Ер Тарғын, Алпамыс, Қыз Жібек, Айман Шолпан т.б. жырлардың жазылмай қалғаны өкінішті іс.
Нұрпейіс жырлаған Қобыланды батыр жыры осы жырдың басқа ақын-жыршылар айтқан барлық нұсқасынан көлемі жағынан болсын, оқиғасының байлығы жағынан болсын ең мол, ең мазмұндысы деуге сыяды.
Көлемі он мың жолдық бұл эпостық шығарма Нұрпейіс тұстас ақындардың біразына тараған. Мазмұны жағынан қарақалпақтың халық жыры Қобланмен көп жерде үндес. Жырдың негізгі идеясы қыпшақ-қазақ жерін шетел шабуылынан қорғау, батырлықты, ерлікті, достықты, адалдықты дәріптеу.
Нұрпейістің халықтық, сыншылдық беті-оның революцияға дейінгі шығарған Кектің дауысы, Нұрпейістің Қазақбаймен айтысы секілді қысқа өлең-жырларында да, ұзақ сонар дастандарында да өзгерген емес. Бірақ, Нұрпейіс жұртқа мәлім ескі тақырыптарды орындағанда сол ескі жыр үлгісімен шектеліп қалмайды, дайын сюжеттерді пайдалана отырып, өзінің бұқарашылдық-сыншылдық топшылауынан өткізіп, көркемдік үлгі, өрнегін тыңнан түлете, жаңарта жырлайды. Бұған әсіресе Құбығұл дастаны дәлел [1, 63].
Құбығұл - ел аузында сақталып келген аңыз негізінде жасалған жыр.
Құбығұлда таза махаббат, берік достық, әділеттік пен ерлік дәріптеледі. Құбығұл жырының бірнеше варианты бар. Соның ішінде мазмұны жағынан татымды, көркемділігі жағынан да тәуір жырланғаны осы Нұрпейіс жырлаған нұсқасы. Жыр мазмұны аңызға құрылғанымен Құбығұлды ежелгі дәстүрлі батырлық жыр деуге әбден болады. Өйткені мұнда дәст-үрлі батырлық жырына тән қасиеттің бәрі де бар. Жырдың соңғы бөлімі түгелдей реалистік мотивке құрылған.
Жырда бұрынғы батырлық эпоста кездесетін миф элементтері де аз емес. Уәлиханның бала тілеп, әулие, әнбие қоймай түнеуі, бір әулие бейітінің басында ұйықтап жатқанда қырық шілтен Қайып ереннің ақ шалмалы шал бейнесінде келіп, балалы боласың деп аян беруі, атасының теріс бата бергенінен кейін Ақбілекті айдаһарды жұтуы, бұл жерде де ақ шалмалы Қайып атаның аян беруі, жәрдемдесуімен Құбығұлдың айдаһарды өлтіріп Ақбілекті ажалдан құтқаруы, сонымен бірге Аққұла аттың Құбығұлға адамша сөйлеп, ақыл беруі, құсша ұшуы, тіпті Құбығұлдың түсінде Ақбілектің қайта-қайта келіп, мені іздеп тап деп шақыруы - міне осының бәрі де эпостық жырларда өте әріден келе жатқан мотивтер. Бірақ жырда шындық та басым. Әрбір кейіпкердің іс-әрекеті, әрбір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz