Сөз таптарындағы семантикалық тәсілдің қызметі
ЖОСПАР
КІРІСПЕ
І ТАРАУ. Сөзжасамдағы лексика . семантикалық тәсілдің тіл білімінде зерттелуі
1.1 Қазақ ғалымдарының лексика. семантикалық тәсілге қатысты тұжырымдары
1.2 Конверсия тәсілі бойынша сөз тудыру мәселесінің зерттелуі
ІІ ТАРАУ. Сөз таптарындағы лексика. семантикалық тәсілдің қызметі және лексика. семантикалық тәсіл бойынша сөз тудырудың ерекшеліктері
2.1 Лексика. семантикалық тәсілдің түрлері 2.2 Транспозиция түрлері 2.2.1Субстантивтену (зат есімге өту) 2.2.2 Адъективтену (сын есімге өту) 2.2.3 Вербалдану (етістік қатарына өту) 2. 2.4 Адвербиалдану (үстеуге айналу) 2.2.5 Прономиналдану (есімдікке өту) 2.2.6 Конъюнктену (шылауға өту)
ҚОРЫТЫНДЫ
КІРІСПЕ
І ТАРАУ. Сөзжасамдағы лексика . семантикалық тәсілдің тіл білімінде зерттелуі
1.1 Қазақ ғалымдарының лексика. семантикалық тәсілге қатысты тұжырымдары
1.2 Конверсия тәсілі бойынша сөз тудыру мәселесінің зерттелуі
ІІ ТАРАУ. Сөз таптарындағы лексика. семантикалық тәсілдің қызметі және лексика. семантикалық тәсіл бойынша сөз тудырудың ерекшеліктері
2.1 Лексика. семантикалық тәсілдің түрлері 2.2 Транспозиция түрлері 2.2.1Субстантивтену (зат есімге өту) 2.2.2 Адъективтену (сын есімге өту) 2.2.3 Вербалдану (етістік қатарына өту) 2. 2.4 Адвербиалдану (үстеуге айналу) 2.2.5 Прономиналдану (есімдікке өту) 2.2.6 Конъюнктену (шылауға өту)
ҚОРЫТЫНДЫ
Кіріспе
Тілдің сөздік қорын үздіксіз байытып отыру негізінен тілдің ішкі мүмкіндіктерімен, заңдылықтарымен байланысты. Басқа тілдерден сөз қабылдау арқылы да тілдің сөздік қоры байып отыратыны көпшілікке таныс. Бұл- құбылыс қай тілге де жат емес және ертеден келе жатқан белгілі жағдай. Алайда сөз байлығының толығу арнасы – тілдің сөзжасам жүйесі, оның ішінде сөзжасам тәсілдерімен тікелей байланысты. Ал ол сөзжасам жүйесінің негізгі құрылымдық мәселесі, сондықтан сөзжасам өзекті мәселе болған жерде – оның сөзжасамдық тәсілдері сөз болмауы мүмкін емес. Басқа тілден кірген сөздерді былай қойғанда, тілдің ішкі мүмкіндігі арқылы сөздік қорды молайтып, тілге үнемі қосылып жатқан жаңа сөздердің бәрі де белгілі жолмен жасалып, тілдің лексикалық қорынан орын тебеді. Тілде жаңа сөздердің жасалу жолы, тәсілдері аз емес. Бірақ олардың жалпылық жағын ескеріп, жинақтап үш түрлі тәсілді көрсету қазақ тіл білімінде дәстүрге айналып қалды. Олар: синтетикалық (морфологиялық), аналитикалық (синтаксистік) және лексика- семантикалық тәсілдер. Сөзжасамның лексика- семантикалық жолын белгілі ғалымдар Б.О.Оразбаева, Ф.А.Ғаниев өте көне тәсіл деп санаса , Ғ.С.Садвакасов бұл жолды сөзжасамға тән тәсіл деп қарамайды. Ғалым Ғ.С.Садвакасовтың пікірі- «сөзжасам қалай болғанда да белгілі бір аффиксация жолымен жасалады» деуі [1, 100]. Тілдің негізгі сөздік қоры мен грамматикалық құрылымының қарым- қатынасына және олардың ішкі даму заңдылығына лайық сөздердің ішінара бір мағынадан екінші мағынаға ауысып отырулары тек өткен – қазіргі заманның ғана жемісі емес, ілгері уақытта да болатын құбылыстар екені даусыз. «Лексика- семантикалық тәсіл белгілі бір сөздердің жаңа мағынаға ие болуы, көп мәнді, ең бастысы омонимдік қатарда келуі арқылы жасалады. Сондай- ақ осы жол кейбір сөздердің ол бастағы мәнін жоғалту не болмаса әлсірету барысында басқа бір сөз тобының қатарынан танылуға жол береді» [1, 99]. Тіл білімінде мұндай құбылыс лексика- семантикалық тәсіл деп аталады. Курстық жұмыстың мақсаты – зерттеуші ғалымдардың еңбектерін негізге ала отырып, қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесіндегі лексика- семантикалық тәсілдің қызметі және лексика- семантикалық тәсіл бойынша сөз тудырудың ерекшеліктерін қарастыру. Осы мақсатқа қол жеткізу үшін төмендегідей міндеттердің шешілуі көзделді.
Тілдің сөздік қорын үздіксіз байытып отыру негізінен тілдің ішкі мүмкіндіктерімен, заңдылықтарымен байланысты. Басқа тілдерден сөз қабылдау арқылы да тілдің сөздік қоры байып отыратыны көпшілікке таныс. Бұл- құбылыс қай тілге де жат емес және ертеден келе жатқан белгілі жағдай. Алайда сөз байлығының толығу арнасы – тілдің сөзжасам жүйесі, оның ішінде сөзжасам тәсілдерімен тікелей байланысты. Ал ол сөзжасам жүйесінің негізгі құрылымдық мәселесі, сондықтан сөзжасам өзекті мәселе болған жерде – оның сөзжасамдық тәсілдері сөз болмауы мүмкін емес. Басқа тілден кірген сөздерді былай қойғанда, тілдің ішкі мүмкіндігі арқылы сөздік қорды молайтып, тілге үнемі қосылып жатқан жаңа сөздердің бәрі де белгілі жолмен жасалып, тілдің лексикалық қорынан орын тебеді. Тілде жаңа сөздердің жасалу жолы, тәсілдері аз емес. Бірақ олардың жалпылық жағын ескеріп, жинақтап үш түрлі тәсілді көрсету қазақ тіл білімінде дәстүрге айналып қалды. Олар: синтетикалық (морфологиялық), аналитикалық (синтаксистік) және лексика- семантикалық тәсілдер. Сөзжасамның лексика- семантикалық жолын белгілі ғалымдар Б.О.Оразбаева, Ф.А.Ғаниев өте көне тәсіл деп санаса , Ғ.С.Садвакасов бұл жолды сөзжасамға тән тәсіл деп қарамайды. Ғалым Ғ.С.Садвакасовтың пікірі- «сөзжасам қалай болғанда да белгілі бір аффиксация жолымен жасалады» деуі [1, 100]. Тілдің негізгі сөздік қоры мен грамматикалық құрылымының қарым- қатынасына және олардың ішкі даму заңдылығына лайық сөздердің ішінара бір мағынадан екінші мағынаға ауысып отырулары тек өткен – қазіргі заманның ғана жемісі емес, ілгері уақытта да болатын құбылыстар екені даусыз. «Лексика- семантикалық тәсіл белгілі бір сөздердің жаңа мағынаға ие болуы, көп мәнді, ең бастысы омонимдік қатарда келуі арқылы жасалады. Сондай- ақ осы жол кейбір сөздердің ол бастағы мәнін жоғалту не болмаса әлсірету барысында басқа бір сөз тобының қатарынан танылуға жол береді» [1, 99]. Тіл білімінде мұндай құбылыс лексика- семантикалық тәсіл деп аталады. Курстық жұмыстың мақсаты – зерттеуші ғалымдардың еңбектерін негізге ала отырып, қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесіндегі лексика- семантикалық тәсілдің қызметі және лексика- семантикалық тәсіл бойынша сөз тудырудың ерекшеліктерін қарастыру. Осы мақсатқа қол жеткізу үшін төмендегідей міндеттердің шешілуі көзделді.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі. – Алматы: Ғылым, 1989. - 368 б.
2. Қазақ грамматикасы. – Астана: Елорда, 2002.- 784 б.
3. Салқынбай А. Қазіргі қазақ тілі: Оқу құралы.- Алматы: Қазақ университеті, 2008.- 340 б.
4. Сарбалаев Ж. Сөзжасам мәселелері (оқу құралы) – Алматы: Арыс, 2002.- 152 б.
5. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. – Алматы, 2002, - 664 б.
6. Сүлейменова Э. Тіл білімі сөздігі. – Алматы: Ғылым, -540 б.
7. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. – Алматы: Дайк- Пресс, 2008.- 968 б.
1. Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі. – Алматы: Ғылым, 1989. - 368 б.
2. Қазақ грамматикасы. – Астана: Елорда, 2002.- 784 б.
3. Салқынбай А. Қазіргі қазақ тілі: Оқу құралы.- Алматы: Қазақ университеті, 2008.- 340 б.
4. Сарбалаев Ж. Сөзжасам мәселелері (оқу құралы) – Алматы: Арыс, 2002.- 152 б.
5. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. – Алматы, 2002, - 664 б.
6. Сүлейменова Э. Тіл білімі сөздігі. – Алматы: Ғылым, -540 б.
7. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. – Алматы: Дайк- Пресс, 2008.- 968 б.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Академик Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті
Филология факультеті
5В011700 - қазақ тілі мен әдебиеті
Курстық жұмыс
Тақырыбы: Сөз таптарындағы семантикалық тәсілдің қызметі
Тексерген: аға оқытушы Ажарбекова Э.Н.
Орындаған: КО-21 тобының студенті Көзтай А.Б.
Қарағанды- 2013
ЖОСПАР
КІРІСПЕ
І ТАРАУ. Сөзжасамдағы лексика - семантикалық тәсілдің тіл білімінде
зерттелуі
1.1 Қазақ ғалымдарының лексика- семантикалық тәсілге қатысты
тұжырымдары
1.2 Конверсия тәсілі бойынша сөз тудыру мәселесінің зерттелуі
ІІ ТАРАУ. Сөз таптарындағы лексика- семантикалық тәсілдің қызметі және
лексика- семантикалық тәсіл бойынша сөз тудырудың ерекшеліктері
2.1 Лексика- семантикалық тәсілдің түрлері
2.2
Транспозиция түрлері
2.2.1Субстантивтену (зат есімге өту)
2.2.2 Адъективтену (сын есімге өту)
2.2.3 Вербалдану (етістік қатарына өту)
2. 2.4 Адвербиалдану (үстеуге айналу)
2.2.5 Прономиналдану (есімдікке өту)
2.2.6 Конъюнктену (шылауға өту)
ҚОРЫТЫНДЫ
Кіріспе
Тілдің сөздік қорын үздіксіз байытып отыру негізінен тілдің ішкі
мүмкіндіктерімен, заңдылықтарымен байланысты. Басқа тілдерден сөз қабылдау
арқылы да тілдің сөздік қоры байып отыратыны көпшілікке таныс. Бұл- құбылыс
қай тілге де жат емес және ертеден келе жатқан белгілі жағдай. Алайда сөз
байлығының толығу арнасы – тілдің сөзжасам жүйесі, оның ішінде сөзжасам
тәсілдерімен тікелей байланысты. Ал ол сөзжасам жүйесінің негізгі
құрылымдық мәселесі, сондықтан сөзжасам өзекті мәселе болған жерде – оның
сөзжасамдық тәсілдері сөз болмауы мүмкін емес. Басқа тілден кірген сөздерді
былай қойғанда, тілдің ішкі мүмкіндігі арқылы сөздік қорды молайтып, тілге
үнемі қосылып жатқан жаңа сөздердің бәрі де белгілі жолмен жасалып, тілдің
лексикалық қорынан орын тебеді. Тілде жаңа сөздердің жасалу жолы, тәсілдері
аз емес. Бірақ олардың жалпылық жағын ескеріп, жинақтап үш түрлі тәсілді
көрсету қазақ тіл білімінде дәстүрге айналып қалды. Олар: синтетикалық
(морфологиялық), аналитикалық (синтаксистік) және лексика- семантикалық
тәсілдер. Сөзжасамның лексика- семантикалық
жолын белгілі ғалымдар Б.О.Оразбаева, Ф.А.Ғаниев өте көне тәсіл деп
санаса , Ғ.С.Садвакасов бұл жолды сөзжасамға тән тәсіл деп қарамайды.
Ғалым Ғ.С.Садвакасовтың пікірі- сөзжасам қалай болғанда да белгілі бір
аффиксация жолымен жасалады деуі [1, 100]. Тілдің негізгі сөздік қоры мен
грамматикалық құрылымының қарым- қатынасына және олардың ішкі даму
заңдылығына лайық сөздердің ішінара бір мағынадан екінші мағынаға ауысып
отырулары тек өткен – қазіргі заманның ғана жемісі емес, ілгері уақытта да
болатын құбылыстар екені даусыз.
Лексика- семантикалық тәсіл белгілі бір сөздердің жаңа мағынаға ие
болуы, көп мәнді, ең бастысы омонимдік қатарда келуі арқылы жасалады.
Сондай- ақ осы жол кейбір сөздердің ол бастағы мәнін жоғалту не болмаса
әлсірету барысында басқа бір сөз тобының қатарынан танылуға жол береді [1,
99]. Тіл білімінде мұндай құбылыс лексика- семантикалық тәсіл деп аталады.
Курстық жұмыстың
мақсаты – зерттеуші ғалымдардың еңбектерін негізге ала отырып, қазіргі
қазақ тілінің сөзжасам жүйесіндегі лексика- семантикалық тәсілдің қызметі
және лексика- семантикалық тәсіл бойынша сөз тудырудың ерекшеліктерін
қарастыру. Осы мақсатқа қол жеткізу үшін төмендегідей міндеттердің шешілуі
көзделді.
Курстық жұмыстың міндеттері: -
келелі мәселелерді ескере отырып, сөзжасам саласындағы талас тудыратын
пікірлерді бір жүйеге келтіру; -
қазіргі қазақ тіліндегі лексика- семантикалық тәсіл арқылы жасалатын
сөздерге талдау жасау;
- сөз таптарындағы лексика- семантикалық тәсілдің қызметін анықтау.
Осындай мақсат- міндеттерді қамтыған курстық жұмыс екі тараудан тұрады.
Бірінші тарауда сөзжасам саласындағы лексика- семантикалық тәсілдің
зерттелу жайы, ғалымдардың пікірлері, лексика- семантикалық тәсілдің бір
формасы конверсия тәсілі жайында қаралса, курстық жұмыстың екінші тарауында
сөз таптарындағы лексика- семантикалық тәсілдің түрлері, қызметі және
транспозиция түрлері: субстантивтену (зат есімге өту), адъективтену (сын
есімге өту), вербалдану (етістік қатарына өту), адвербиалдану (үстеуге
айналу), прономиналдану (есімдікке өту), конъюнктену (шылауға өту) және
лексика - семантикалық жағынан сандық ұғымды білдіретін сөздер қамтылады.
І. Сөзжасамдағы лексика - семантикалық тәсілдің зерттелуі
1.1 Қазақ ғалымдарының лексика- семантикалық тәсілге қатысты
тұжырымдары
Сөзжасам – қай тілде де ертеден келе жатқан құбылыс. Түркі тілдерінің
жазба ескерткіштерінің тілі бұл мәселеге толық куә бола алады. Көне түрік
тілі қазіргі түркі тілдерінің алғашқы түп негізі екеніне сүйенсек, онда
көне түрік тілінің сөз жасалымы қазақ тіліне де жат емес. Белгілі ғалым
Ғ.Айдаров өзінің еңбектерінде көне жазба ескерткіштер тілінде сөз
тудырудың қазіргі тірі тұлғаларының бірсыпырасы барын және өлі тұлғалардың
кездесетінін де айтады [1, 9]. Тілдің
сөзжасам жүйесінің күрделенуі, баюы, толығуы көбінесе сөзжасаушы
жұрнақтардың мағыналық құрамының кеңеюі арқылы болады. Қосымшалардың мағына
жағынан дамуы өте ерте басталған. Мысалы, -ғы, -гі қосымшасы ең көне жазба
ескерткіш- орхон жазбаларында да әрі заттық мағына, әрі сындық мағына
берген. Ал, -ығ, -іг жұрнағы көне жазба ескерткіштердің өзінде көп мағыналы
қосымша болған. Мысалы, біліг сөзінде дерексіз заттық ұғым жасаса, учуқ
дегенде жанды заттың атын жасаған, яғни ол құс деген сөз. Сондай- ақ бітіг
деген жазу, жазба деген ұғым беріп, жоғарыда келтірілген мағыналардан да
басқа ұғым туғызып тұрғаны көрініп тұр. Бұдан шығатын қорытынды орхон
жазбалары кезеңінде қосымшалардың семантикалық жағынан даму процесі болған.
Бұл процесс тілдің даму тарихында үздіксіз жүріп отырған, сондықтан оны тіл
дамуына тән негізгі заңдылықтардың бірі ретінде қараған дұрыс. Осы
заңдылықтардың негізінде тілде көп мағыналы қосымшалардың саны көбейген.
Қазіргі тіліміз көп мағыналы жұрнақтарға өте бай. Мысалы -дық -дік, -
тық-тік, - лық-лік жұрнағы қазақ тілінде екі сөз табына жатады. Олар- зат
есім және сын есім. Осы жұрнақтың екі сөз табына қатысты болуы оның сөзге
заттық мағына беріп, зат есімдер жасауына және заттың сындық белгісін
білдіріп, сын есім сөздер жасауына тікелей байланысты. Мысалы: қымыздық,
өсімдік дегендерде өсімдіктерге қатысты атаулар, егіндік, шабындық –
шаруашылыққа қатысты атаулар, жазықтық, терістік, оңтүстік дегенде
географилық атаулар, көптік, жіктік, тәуелдік, септік дегендерде термин
жасалған. Сол сияқты -ыс, -іс, -с жұрнақтары қазір екі сөз табына етістік
және зат есімге қатысты. Етістікте бұл жұрнақ ортақ етіс жасап, қимылдың
бірнеше субьектіге қатыстығын білдіреді. Зат есім де етістіктен зат есім
жасап, одан заттық мағына туғызады. Мысалы, Ол ел аузынан естіген ертегі-
аңыздарын, жыр- дастандарын, айтыс өлеңдерін, тапқырлық сөздерін жазып
алып, тірнектеп жинай берген (Б.М.). Сөйтіп, екі сөз табында бұл қосымша
басқа- басқа мағыналар береді, ол қазір омоним қосымша дәрежесінде.
Семантикалық тәсіл тілдің
сөзжасам жүйесінде көне замандардан бар. Ғалым Анар Салқынбайдың Қазіргі
қазақ тілі оқу құралында көрсетілгендей: Диуани лұғат ат- түркте
сөзжасамдық тәсілдің семантикалық, фонетикалық, аналитакалық, синтетикалық
түрлеріне мысалдар беріліп, талдаулар жасаған. Заттық не қимылдық мағына
беретін атаулардың контексте жаңа туынды мәнге ие болатынына терең
талдаулар жасап, нақты тілдік деректер арқылы дәлелдемелер келтіреді.
Мәселен, автор етістіктерден жасалған құрал аттары өзінің етістік сипатынан
ауытқып, есім сөз ретінде танылатынына тоқталады. Иегу нан - желінетін
нан, ұрғу- ұру үшін жасалған құрал, йыач бығач- балта (ағаш кесетін
құрал аты), сорғу - соратын құрал (2-т.184) т.б. ) (сілтемелер Ә.Ибатов
тәржімасы негізінде жазылған Түбі бір түркі тілі еңбегінен алынды)
[3,290]. Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі еңбегінде көрсетілгендей,
бірақ бұл тәсілдің де қызметінің өте активтенген кезеңі бары анық. Октябрь
революциясынан кейнгі алғашқы 40-50 жылдарда тілде бұл тәсілдің атқарған
қызметі ерекше. Сөздің дыбыстық құрамын, тұлғасын өзгертпей, оның бұрынғы
мағынасының үстіне тағы жа жаңа мағына қосу, сол арқылы бір сөзге бірнеше
сөздің қызметін атқару тілде кең өріс алды. Мысалы: құн, одақ, таңба,
тұлға, көрме, негіз, түбір, шығыс, дыбыс, тарау, үндеу, әңгіме т.б.
сөздердің де ғылымның түрлі саласында термин сөзқызметіндегі мәні мен
мазмұны олардың тілдегі жай сөз ретіндегі мағынасынан өзгеше [1, 12].
Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі еңбегінде лексика- семантикалық
тәсілдің жасалуының бір жолы былай көрсетіледі: Кейбір ғалымдардың айтуы
бойынша, осы тәсіл қайсыбір сөздердегі дауыс екпінінің түрліше құбылып
отыруы арқылы да болады. Мысалы: алма (зат есім)- алма (етістік), жарма
(зат есім)- жарма (етістік), көрме (зат есім)- көрме (етістік), құдаша (зат
есім)- құдаша (үстеу) т.б. [1, 100]. Белгілі
ғалым К.Аханов Тіл білімінің негіздері деп аталатын еңбегінде: Кейбір
омонимдер сөз тудырудың лексика- семантикалық тәсілі арқылы пайда болады.
Тілдің даму барысында көп мағыналы сөздің мағыналарының арасындағы
семантикалық байланыс үзіліп, осының нәтижесінде әр басқа екі сөз-
омомнимдес сөздер жасалуы мүмкін. Көп мағыналы сөздердің мағыналарының
арасындағы семантикалық байланыстың жойылуы нәтижесінде әр басқа сөздердің
( омонимдес сөздердің) жасалу тәсілі сөз тудырудың лексика- семантикалық
тәсілі деп аталады деген анықтама береді [5,150].
Анар Салқынбай конверсияны лексика- семантикалық тәсілдің бір
формасы деп қарастырады. Конверсия терімсөзі екі түрлі қолданылады:
лексикалық конверсия және сөзжасамдық конверсия. Лексикалық конверсияның
мәні – лебізде бір құбылыс не бір жағдай туралы ақпаратты әр түрлі бағытта
айтып, негізгі ойды түсіндіру болса, сөзжасамдық конверсия – сөздердің
сыртқы таңбасын өзгертпей, жаңа семантикалық мағынаға ие болып, екіншілік
сөзжасамдық мағына жасау қабілеті (той- той- той) [3,106]. .
1.2 Конверсия тәсілі бойынша сөз тудыру мәселесінің зерттелуі
Белгілі ғалым Ысқақаов А. Сөз тудыру дегеніміз- жаңадан сөз жасау
заңдары мен ерекшеліктерінің жиынтығы десе, Жақсыбай Сарбалаев
конверсиялық тәсіл арқылы сөз тудыру тілдегі сөз таптарының бір- біріне
ауысуына сүйенеді деп көрсетеді[4, 26]. Конверсия тәсілі, әдетте, тілдегі
сөз таптарының арасында болатын сан қилы сөз алмасуларды білдіретін процесс
болып табылады да, жалпыламалық қасиетке ие болады. Ал, оның жекеленген сөз
таптарындағы көрінісі жеке термин сөзбен аталады да (мысалы, субстантия,
адвербиализация, промонолизация және т.б.), бір жағынан конверсиялық
тәсілдердің бір түрі немесе бір формасы болып танылады. Екінші жағынан,
олар сол сөз табын жаңа сөздермен толықтыратын бір көз есебінде яғни сол
сөз табының сөзжасамының бір амалы, тәсілі ретінде қабылданады.
Конверсиялық тәсіл арқылы сөз тудыру тілдегі сөз таптарының бір- біріне
ауысуына сүйенеді. Тілдің даму барысында белгілі бір сөз таптарындағы
сөздер өзінің бастапқы бастапқы лексика- грамматикалық категориясынан қол
үзіп, екінші бір лексика- грамматикалық категорияға ауысады. Басқа сөз
табынан ауысып келген сөздер уақыт өте келе өзі енген сөз табының
категориальды мағынасы мен грамматикалық ерекшеліктерін қабылдап, сол
категорияға сіңіп кетеді.Бірақ олар өздерінің бастапқы мағынасы мен
грамматикалық ерекшеліктерін жоғалтқанымен, тұлғалық қалпын сақтап қалады.
Сөйтіп, тілдің грамматикалық жүйесінде тұлғалануы бірдей болғанымен,
категориальды мәні мен грамматикалық сипаты әр түрлі сөз табына қатысты
болып келетін лексика- грамматикалық омонимдер пайда болады.
Мысалы: 1. Зат есім: Үлкен жүректі Ана бар жерде түр мен тілдің
бөлектігі адырам қалады екен.
Есімдік: Үлектің үстінен жасаураған көзіме ана жақтан да, мына жақтан да
құжынай көшкен қалың ел көрінеді. 2. Сын
есім: Осы бір қаны қызба, ақыл- айласы кем тобырдың қолымен талай рет от
көседі, мамыражай тіршілігіне мажырап, бейқам жатқан орыс, қазақ ауылдарын
шапты. Етістік: -Жә, мырза,
қызба! Өз ақылың кем болса, тыңдап үйренген жөн.
3. Зат есім: Бірақ көзінен жас
шыққан жоқ, егіліп іштей жылады. Сын есім: Малдас құрып үнсіз отырған
жас жігіт мырс етіп, күліп жіберді.
4. Етістік: Жаңағы жаңғырық өшкенше Айбек сол
тістенген күйі қалшиып қатты да тұрды.
Сын есім: Әлден соң иегі кемсеңдеп, тамағына тастай қатты зат
кептелді. Мұндай
тұлғалануы бірдей лексемалар тілде лексика- грамматикалық омонимдер деп
аталады да, өзара омонимдік қатар құрайды. Бұлардың әрқайсысы дербес сөз
ретінде танылады да, лингвистикалық сөздіктерде өз алдына бөлек, жеке сөз
ретінде беріледі. Тіл білімінде
сөздердің бір лексика- грамматикалық категорияда екінші лексика-
грамматикалық категорияға ауысулары конверсия (ағылшын тілінен алынған
термин: conversion- айналу) деп аталады да, ол сөзжасамның бір жолы (түрі)
ретінле танылады. Проблема перехода частей речи в другую, - дейді
академик В.В.Виноградов, - тесно связано с проблемами выделения частей речи
в языкознанию. Оно такде имеет отношение к словообразованию, так как
конверсия представляет собой один из способов словообразования. Белгілі
түрколог А.А.Юлдашев та конверсиялық процестің сөзжасам жүйесінде алатын
орны жайында осыған ұқсас пікір айтады: Конверси должна рассматриваться
как один из функционирующих в современных языках словообразования.
Молдаван тілінің зерттеушісі Н.Г.Корлэтяну болса, конверсиялық тәсіл
бойынша сөз тудыру дүние жүзіндегі көптеген тілдерде ұшырайтынын, оның
тілдердің бір тобында актив (мысалы, ағылшын, француз, неміс және т.б.), ал
енді бір тілдерде пассив түрде келетінін айта келіп, оны сөздік құрамды
жаңа лексемалармен байытатын маңызды факторлардың қатарына жатқызады.
Конверсиялық тәсіл- ағылшын тілінің жасам жүйесіндегі ең өнімді, актив
тәсілдердің біріне жатады. Л.А.Уримцеваның деректеріне қарағанда, қазіргі
ағылшын тілінің лексикалық құрамындағы конверсияланған сөздердің саны (яғни
бір сөз табынан екінші сөз табына ауысқан) 7- мыңнан асып жығылады [4, 3].
Е.А.Куриловичтің
түсінуінше, сөз тудырудың морфологиялық- синтаксистік тәсілі (конверсия)
морфологиялық және синтаксистік дервацияның нәтижесі. Е.А.Раевская мен
Н.Б.Гвигани сөздердің бір сөз табынан екінші сөз табына ауысуын лексикалық
единицалардың көп функциялылығы деп бағалайды. М.Д.Степанованың пікірінше
конверсия сөз тудырудың арнайы бір жолы емес, ол тек грамматикалық құбылыс
болып табылады. Сөз таптарының бір- біріне ауысуының нәтижесінде пайда
болатын лексикалық- грамматикалық омомнимдерді И.П.Иванов модельденген
омонимдер деп атаса, В.Д.Аракин оларды жұрнақсыз сөз тудыру деп қарайды
(безаффиксальное словообразование). Сонымен бірге, жалпы тіл білімінде
кейбір зерттеушілердің сөз тудырудың конверсиялық тәсілін мойындамайтынын,
тіпті, оны жоққа шығаратынын да айта кету қажет. Мысалы, Адмони, Б.С.Жаров,
В.С.Ярцева, И.А.Антипова т.б. сықылды ғалымдардың тілдің синтаксистік
жүйесінде сөз таптарының бір- бірінің орнына қолданылуын, яғни басқа сөз
таптарының функциясында жұмсалған сөздерді орынбасар- сөздер (слово-
заместитель) деп атауды ұсынады. Десек те, отандық ғалымдардың көпшілігі
(А.И.Смирницкий, А.Н.Тихонов, Н.К.Дмитриева, А.Н.Кононов, Н.А.Каламова,
Б.О.Орузбаева, Н.М.Шанский, В.В.Виноградов, Н.Г.Карлэтяну, Ю.А.Жлуктенко,
А.А.Ғаниев, А.А.Юлдашев, С.А.Бегляров, И.Н.Павлов және т.б.) сөз таптарынң
бір- біріне ауысуын конверсия деп атайды да, оны сөзжасамның бір жолы деп
санайды.
Түркологияда конверсия жайында үш түрлі көзқарас қалыптасқан. Оның бірі-
белгілі түрколог Э.В.Севортянның пікірі. Э.В.Севортян конверсияның қазіргі
түркі тілдерінде ағылшын тілдеріндегідей сөз тудырушы ролі жоқ екенін айта
келіп, оны түркі тілдерінің көне дәуірінде болған синкретизмнің лексика-
морфологиялық көрінісі деп қарайды. Алайда түркологтардың бәрі
Э.В.Севортянның пікірін қолдайды деп айта алмаймыз. Қазіргі түркі
тілдеріндегі әрі етістік, әрі есімберетін синкретизм сөздердің (мысалы,
қазақ тіліндегі ақ, көк, көне, той, жон, күй, аз, бос және т.б.) тарихи
қалыптасуын конверсия процесінің нәтижесімен байланыстырып қарайтын
көзқарастар жоқ емес. Мысалы, Г.Рамстедт кезінде түркі тілдеріндегі есім-
етістік омонимдердің тарихи қалыптасуын конверсия деп таныған болатын.
Осындай сан түрлі көзқарастарды саралай келе ғалым Ж.Сарбалаев конверсия
тәсілі жайлы: Біз де қазіргі қазақ тіліндегі синкретикалық жұп сөздерді
яғни етістік- есім омомнимдерді конверсия аясында қарастыру қажет деген
пікірді қолдаймыз. Себебі конверсиялық процесс Э.В.Севортян айтқандай,
түркі тілдерінің көне дәуірінде болып өткен процесс емес, ол да ағылшын
тіліндегідей дамудағы, қазіргі кезде кемеліне келген тілдік процесс.Тілдің
бір бөлшегі- сөз таптарының өзге де тілдік құбылыстар сияқты даму, қозғалыс
күйінде болатынын ескерсек, онда ешкім де конверсиялық тәсілді жоққа шығара
алмайды. Өйткені сөздерді белгілі бір сөз таптарына байлап қоюға болмайды.
Конверсия тәсілін мойындамау – бұл ең алдымен сөз таптарының дамуын,
басқаша айтқанда, тілдің жалпы дамуын мойындамаумен бірдей. Сөздер де
тілдің даму барысында түрлі өзгерістерді басынан өткізеді. Олар тілдің даму
процесінде кейде өзінің семантикалық мәні мен синтаксистік қызметінен қол
үзіп, көмекші сөздерге не болмасаграмматикалық фарманттарға айналып
отырады, енді бірде сөздер өздерінің категориялық мағынасы мен парадигмімен
жекешеленіп, өзге бір грамматикалық топтардың қатарына ауысып, тілдегі
лексикалық- грамматикалық омонимдердің түзілуіне себепші болады деп
тұжырымдайды [4, 9].
Сөздердің бір сөз табынан екінші сөз табына ауысуы өте ұзаққа созылатын
процесс. Олар бір лексика- грамматикалық категориядан басқа бір лексика –
грамматикалық категорияға ауыса салмайды. Бір сөз табынан екінші сөз табына
ауысқан сөз әуелі аралық категорияда өмір сүреді де, екі сөз табына ортақ
синтаксистік қызметте жұмсалады. Аралық категорияда өмір сүретін сөздің
бойында, сондай- ақ, өзінің бұрынғы категориальды мағынасы да жарым-
жартылай сақталады. Конверсия туралы
теріс түсінік , өкінішке орай, 1989 жылы шыққан Қазіргі қазақ тілінің
сөзжасам жүйесі деп аталатын іргелі еңбекте де орын алыпты. Бұл туралы
белгілі ғалым Жақсыбай Сарбалаев былай тұжырымдайды: Аталған монографияда
конверсиялық тәсіл сөзжасамның лексика –семантикалық тәсілі деп
аталыпты. Оған белгілі бір сөздердің жаңа мағынаға ие болуы, көп мәнді,
ең бастысы омонимдік қатарда келуі арқылы жасалады (?). Сондай- ақ осы
жол кейбір сөздердің ол бастағы мәнін жоғалту (?) не болмаса әлсірету
барысында басқа бір сөз тобының қатарынан танылуға жол береді (?). Тіл
білімінде мұндай құбылыс промонализация (сөздердің бір сөз табынан
екіншісіне айналуы) деп аталып жүр(?) деген анықтама беріліпті. [1, 99].
Біріншіден, сөздердің жаңа мағынаға ие болуы, авторлар айтқандай,
сөздердің омонимдік қатарда келуі арқылы жасалмайды. Керісінше, сол
сөздердің омонимдік қатарда келуі, сөйтіп, олардың тілде жаңа сөз болып
танылуы, ең алдымен, сол лексика- семантикалық тілдің нәтижесі емес пе?
Екіншіден, кейбір сөздердің о бастағы мәнін жоғалтуы не болмаса,
әлсіреуінің олардың басқа сөз табында танылуына негіз бола алмайды.
Сөздердің бір сөз табынан екінші сөз табына ауысуына басты себеп,
біріншіден, белгілі бір сөз табындағы лексемалардың жеткіліксіздігінен
болса, екіншіден, сөздердің өзіне тән әуел баста орныққан функциясын
өзгерту болып табылады [4, 16] деп тұжырымдайды.
Сондай- ақ ғалым Зерттеушілер,
әсіресе, конверсияның субстантивация, адективация, адвербиализация сияқты
формаларына ерекше ден қойған, бағалы пайымдаулар жасаған, нақты тұжырымдар
түйген (Бахараев А.И., Удалова Л.И., Соколов С.А., Корлэтяну Н.Г., Ғаниев
А.Ф., Беглярова С.А., Абдурахманов Г.А. және т.б.). Дегенмен ғалымдардың
конверсиялық процесс жайындағы айтқан ой- пікірлеріне бажайлап қарайтын
болсақ, онда олардан бірізділікті байқау қиын. Олардың конверсиялық тәсіл
арқылы сөз тудыруды бір ғана аспектіде емес, түрлі аспектіде қарастыруы әр
түрлі байламдардың тууына себепші болды. Кейбір ғалымдар лексика-
грамматикалық категориялардың бір- біріне ауысуын, соның нәтижесінде пайда
болған жаңа тұлғалы транспозициялық құбылыс (Ш.Балли, Л.Соколова) деп
атаса, енді біреулері мұны тілдегі трансляциялық құбылыс (Л.Теньер) деп
таниды дегенді айтады [4, 5]. Үшіншіден, бір сөз табының екінші сөз табына
ауысуы прономинализация деп аталмайды. Жалпы тіл білімінде сөз таптарының
бір- іріне ауысуы конверсия, трансформация, транспозиция, субститутция,
декорреляция т.б. атаулармен аталады. Бірақ бұлардың ішінде лингвистикада
жиі қолданылатыны – конверсия термині. Ал прономинализация болса, басқа сөз
таптарының есімдіктердің қатарына ауысуы болып табылады да, ол конверсиялық
бір формасы болып саналады.
Конверсиялық тәсіл арқылы яғни сөз таптарының бір- біріне ауысуы негізінде
жаңа сөз тудыру дүние жүзіндегі көптеген тілдерде, атап айтқанда, ағылшын,
неміс, француз, молдаван және т.б. тілдерде кең тарағана құбылыс. Аталған
тәсіл бойынша сөз тудыру амалы қазақ тіл білімінде енді- енлі зерттеліп, ол
жайында ғылыми- ой тұжырымдар бірте- бірте орнығып келеді.
Ғалым Жақсыбай Сарбалаев
Сөзжасамның сөз болып отырған амалын лексика- грамматикалық тәсіл немесе
конверсиялық тәсіл деп атаған орынды дейді [4, 15]. Себебі лексика-
граммтикалық тәсіл немесе конверсиялық тәсіл деп тану сөзжасамның бұл
түрінің табиғаты мен мазмұнына толық сай келеді. Конверсиялық тәсіл бойынша
сөз тудыруға сөзжасамның жалпыға кеңінен танылған лексикалық,
морфологиялық және синтаксистік амалдары қатысады. Бірақ конверсия бойынша
сөз тудыруда сөзжасамның атаған түрлері қалыпты (нормативті)
грамматикадағыдан мүлде басқаша сипатта көрінеді. Мысалы, қалыпты
грамматикада, әдетте, лексика- семантикалық тәсіл- полисемантизмді
сөздердің мағыналық жақтан дамып, олардың белгілі бір сөз табына жататын
омонимдес сөздерге жіктелінуінен көрінсе, конверсиялық амалда лексика-
ссемантикалық тәсіл сөздердің функциясын өзгертіп, олардың басқа бір сөз
табының мағынасын қабылдауынан және оның жаңа лексема ретінде сөздік
құрамға енуімен ерекшеленеді. Сол сияқты, қалыпты грамматикада
морфологиялық тәсілде жаңа сөз жасау сөздің түбіріне не негізіне сөз
тудырғыш аффикстердің жалғануы арқылы жүзеге асатын болса, мұнда,
конверсиялық тәсілде жұрнақтардың айрықша ролі жоқ, қайта конверсиялық
тәсіл оған антонимдік сипатта болады. Конверсиялық тәсіл бойынша сөз
тудыруда морфологиялық тәсіл сөздердің түрлену жүйесінің (парадигінің)
өзгеруінен, яғни белгілі бір сөз табындағы сөздің парадигмі өзгеріп, екінші
бір сөз табының парадигміне ауысуынан көрінеді.
Қазіргі түркология ғылымында аталған процестердің сөзжасамға қатысы
барлығын, оның ішінде конверсиялық тәсіл арқылы сөз тудырудың белгілі бір
формалары болып табылатынын А.А.Юлдашев, Ф.А.Ганиев, А.А.Павлов, А.Джафаров
және т.б. зерттеушілер өз еңбектерінде айтып та, жазып та жүр. Жалпы
тіл білімінде сөз таптарының бір-біріне ауысуы конверсия, трансформация,
транспозиция, субститутция, декорреляция т.б. атаулармен аталады. Бірақ
бұлардың ішінде лингвистикада ең жиі қолданылатыны - конверсия термині.
Сөздер тілдің даму барысында
түрлі өзгерістерді басынан өткізеді. Олар тілдің даму процесінде кейде
өзінің семантикалық мәні мен синтаксистік қызметінен қол үзіп, көмекші
сөздерге не болмаса грамматикалық форманттарға айналып отырады, енді бірде
сөздер өздерінің категориялық мағынасы мен парадигмінен жекешеленіп, өзге
бір грамматикалық топтардың қатарына ауысып, тілдегі лексикалық-
грамматикалық омонимдердің түзілуіне себепші болады.
ІІ. Сөз таптарындағы лексика- семантикалық тәсілдің қызметі және лексика-
семантикалық тәсіл бойынша сөз тудырудың ерекшеліктері
2.1 Лексика- семантикалық тәсілдің түрлері
Лексика- семантикалық тәсілде сөздің құрамы ешбір өзгеріске түспейді,
өзгеріс тек сөздің мағынасында ғана болады. Сөз дыбыстық, морфемдік құрамын
сақтай отырып, тілдегі бұрынғы қолданылып жүрген мағынасының үстіне жаңа
мағына қосып алады, тілде жаңа мағынасында қолданыла бастайды. Сөздің тек
мағынасында өзгеріс болатындықтан, бұл тәсіл лексика- семантикалық тәсіл
деп аталған. Бұл сөзжасамдық тәсіл көне заманнан бері қарай қызмет етіп
келеді [2, 207]. Тіліміздегі ақ деген сөз
түсті білдіретін сын есім екені белгілі: ақ орамал, ақ көйлек сияқты
қолданыстар әбден таныс. Осы ақ сөзінің тілде басқа да толып толып жатқан
мағынасы бар: Ақ І - адал, таза мағынасын
береді.
Ақ ІІ - мал сүтінен дайындаған тамақ, сусын.
Ақ ІІІ - шын, тура,ақиқат [7, 31].
Түс мағынасындағы ақ бұл сөздің негізгі мағынасы, ақ тілде негізгі
мағынасында да қазір қолданыста. Ал осы сөзде кейін басқа мағыналарды қосып
алғаны мысалдардан көрінеді. Олар: адал, тағам аты, ақиқат, шындық
деген мағыналар. Міне, бұл
мағыналар тілдегі түрлі қолданыста қалыптасқан. Әр мағынасында олар бір-
бірімен омоним жасаған. Осы сияқты тілдегі
қолданыста басқа мағыналарды қосып алып, тағы бір сөздің қызметін атқарып
жүрген сөздер өте көп. Жүзі түтігіп, қанын ішіне тартып, тістеніп тұр
екен. Шуақбай жүз қаралы қойды өріске айдап барады екен. Осы екі мағынада
ол- екі сөз. Лексика- семантикалық тәсіл арқылы
зат есімге заттану арқылы көшкен сөздер өте көп: бүлдірген, ағарған,
қорған, қамал, айтыс, қоршау, ақ, асыр, жетісі, қырқы, жүзі т.б.
Зат есім сөздердің ішінде өзіне басқа
мағынаны қосып алып, екінші сөздің өзіне басқа мағынаны қосып алып, екінші
сөздің қызметін атқарып жүрген сөздер аз емес. Мысалы, құн – экономикалық
термин, екпін- тіл біліміндегі термин, буын, сөз, мағына, есім, шылау,
одағай, үстеу дегендер де сол сияқты. Мұндай термин мәнін алған сөздер әр
ғылымда да баршылық. Теңеу, суреттеу, өлең - әдебиет саласындағы терминдер.
Ал қимыл, қозғалыс сияқты терминдер математикада көптеп қолданылып келеді.
Адам мүшесіне байланысты терминдер медицинада өте көп. Олар- осы сөздердің
жаңа мағынасы.
Лексика- семантикалық тәсіл арқылы сөздің жаңа мағынаға көшуіне байланысты
сөз бір сөз табынан екінші сөз табына ауысады, оны ғылымда конверсия деп
атайды. Конверсия жолымен жаңа жасалуы – өте көп тараған тәсіл, оның ішкі
ерекшеліктері бар. Лексика-
семантикалық тәсілде сөз мағынасының өзгеруіне байланысты ол үнемі бір сөз
табынан екінші сөз табына ауыса бермейді. Сондықтан лексика- семантикалық
тәсілдің іштей айырмасы бар: 1) сөздің жаңа мағына алуына
байланысты басқа сөз табына көшуі; Қарсыласса қырылып қалатынын біліп,
серіктеріне ескерту жасады. Мұндай кезде орнынан тұрып, өздері қоныстанған
сайдың қыр желкесіне шығып, Тар сайдың кіре беріс аузына қарап, мелшиіп
тұрады да қояды. Бұлар иіріліп тұрған жер жан- жағын биік- биік тау
қоршаған бір отар қой әрең сияр ойпаң.
2) сөз жаңа мағына алса да, сөз табын өзгертпей өз сөз
табының құрамында қалуы. Қаракүңгірт дәлізде үсті- басын қағынып жатқанда,
есігі ашық бөлмеден басқан көріктің дауысын естіді. Қызыл бет қазақ оған
басқаша әсер қалдырды. Бауыр басып қалған жерді қиып кету де оңай соқпайды
екен. Сөздің жаңа
мағына алуына байланысты басқа сөз табына көшуі. Ешбір тілдік бірліктің
көмегінсіз, сөз дыбыстық құрамын сақтай отырып, сөз мағынасы өзгеріп,басқа
сөз табына көшеді. Мысалы, қорған, айтыс, жарыс, бірге, біреу, басқа, өзге
т.б. Бұл сөздердің дәл осы тұлғада, осы құрамда тілде басқа мағыналары бар
және ол мағыналары алғашқы негізгі мағынаға жатады. Олар:
1) қорған, айтыс, жарыс –
етістік, қимыл, бірге, біреу - сан есім, сандық ұғым, басқа - сын есім,
өзге- есімдік (Жоғарыда осы сөздердің: 1) қорған, айтыс, жарыс зат есімге
көшкен мағынасы, 2) біреу- есімдікке көшкен мағынасы, 3) бірге, басқа, өзге-
сын есімге көшкен мағынасы келтірілді). Сөздің жаңа мағынаға ие
болуы, сол арқылы басқа сөз табына көшуі түрлі жолмен іске асады. Оның
ішінде ғылымда заттану ( субстантивация) тілдерге кең тараған түрі. Ал
заттану көбіне ықшамдау заңдылығына байланысты болатын құбылыс. Мысалы
қазіргі тілде бір жұма, бір жеті деген тіркестер бір- бірімен мағыналас.
Осыдан бір жұмадай өткенде Шынар мен Елеусіз Лизаның үйіне барды (Т.Ә.).
Осындағы жеті (апта) сөзінің заттық мағынасы алғаш жеті күн мағынасында
қолданылып, күн сөзінің қолданыста түсіп қалып, ықшамдалуынан оның заттық
мағынасы жеті сөзіне көшкен, сонда жеті сөзінің заттануына күн сөзінің
қолданыстан шығуы себеп болған.
Үш, жетісі, қырқы, жүзі, тоқсан (оқу мезгілі) сөздері де осы
ретте заттанған. Соққан, туысқан,суыртпақ, қашаған сияқты зат атаулары да
жоғарыдағы сияқты сөздермен бір жол, тәсіл арқылы заттанған.
Бір, біреу сөздерінің есімдікке көшуі, бірге, басқа, өзге, кетеген,
қашаған сөздерінің сын есімге көшуі, бірден, етпетінен, басқа, текке,
зорға, бекерге, әреңге, алға, артқа, әзірге, қазірге, күніге, кейде, артта,
алда, баяғыда, қапыда, қапелімде, әуелден, ежелден, шетінен, лажсыздан,
төтеден, шынымен, жайымен, түйдегімен т.б. осы сияқты сөздер үстеуге көшуі
көнеру арқылы жүзеге асқан. Бұл сөздер тілде осы тұлғада, осы қосымшалармен
қолданылып жүріп, бірте- бірте басқа мағынаға ие болып, жаңа мағынасына
қарай сөз табын өзгерткен, бұл үрдісте сөйлем (контекст) үлкен қызмет
атқарған. Келтірілген мысалдар тілдің сөздік құрамын байытуда лексика-
семантикалық тәсілдің орны барын білдіреді. Сөзжасамдық
тәсілдер арқылы жасалған туынды сөздердің бәрі сөзжасам процесінің
нәтижесіне жатады. Сондықтан туынды сөздер сөзжасам ілімінің зерттеу нысаны
болып табылады да, сөзжасам жүйесінде негізгі орын алады.
2.2 Транспозиция түрлері
Жалпы
тіл білімінде сөз таптарының бір-біріне ауысуы конверсия, трансформация,
транспозиция, субститутция т.б. атаулармен аталады. Транспозиция (лат.
transpositio – алмастыру, ауыстырып қою) ағыл. transposition, фр.
transpositio, нем. lautversetzung – 1. Бір тілдік единицаны екінші тілдік
единицаның орнына қолдану, мысалы, осы шақ формасының орнына өткен шақты,
сұраулы сөйлемнің орынына хабарлы сөйлемді қолдану. Сол сияқты метафоралық
және басқа да ауыс мағыналардың негізінде де транспозиция жатыр.
2. Сөздің басқа сөз табы функциясында қолданылуы, сөздің бір
парадигматикалық кластан (сөз табы) басқаға ауысуы. Транспозиция
сөзжасамның аффиксіз тәсілі және де басқа тәсілдердің көмегімен іске асады.
Транспозиция түрлері: субстантивтену (зат есімге өту), адъективтену (сын
есімге өту), вербалдану (етістік қатарына өту), адвербиалдану (үстеуге
айналу), прономиналдану (есімдікке өту), конъюнктену (шылауға өту) [6,
385]. Сөздікте келтірілген осы анықтамадан байқалып тұрғандай, лексика-
семантикалық тәсіл арқылы жасалған зат есімдер, яғни субстантивтену тәсілі
транспозициядан келіп шығады.
2.2.1 Субстантивтену (зат есімге өту)
Семантикалық тәсіл арқылы жасалған зат есімдер. Бұл тәсілге байырғы
зат есімдер, сондай-ақ басқа тілдерден енген зат есімдер, бастапқы
семантикалық мағынасы не кеңею, не тарылу, не ауысу арқылы туған жаңа зат
есімдер мен субстантивтену арқылы пайда болған зат есімдер жатады.
Субстантивтену деп сөз мағынасының заттануын, заттық тиянақтылық алуын
айтады. Қазақ тілінде сөз таптарының субстантивтену дәрежесі бірдей емес.
Мысалы, Аттыға еріп жаяудың таңы айырылыпты; Бөріктінің намысы бір; Көп
қорқытады, терең батырады т.б. Осындағы жаяу, бөрікті, көп, терең сын
есімдері субстантивтеніп тұр. Жалпыхалықтық сипаттағы субстантивтердің
біріне -ларлер, -дардер, -тартер көптік жалғауы жатады. Тіліміздегі
көптеген сын есімдер көптік жалғауы жалғанғанда, сындық сапасын жаңа,
заттық сапаға айналдырумен қоса өзінің көптік мағынасын түгелдей сақтап
қалады. Мысалы: үлкендер, оқымыстылар, ақтар, көшпенділер, жалдамалылар
т.б. -ласлес, -дасдес жұрнағы арқылы жасалған сын есімдер де
субстантивтенеді. Мысалы: күндес, құрдас, замандас, әріптес, бәсекелес т.б.
-лық және -ғыш тұлғалы зат есімдер субстантивтенеді: түстік, майлық,
шайлық, мінгіш, жыртқыш т.б. Тілде семантикалық тәсілмен жасалған күрделі
субстантивтер де бар. Мысалы: бойжеткен, атқамінер, еркек кіндікті, шүйке
бас, қол жаулық т.б. Қазақ тілінде зат есімнен өзге сөз
таптарының бәрі субстантивтенеді, көптеледі. Субстантивтену деп әдетте сөз
мағынасының заттануын, заттық тиянақтылық алуын айтады. Егер зат есім емес
сөз не септелуге келсе, не тәуелденуге жараса, не көптік жалғауын қабылдай
алса, онда бұл оның субстантивтенуге жарамдылығын көрсетеді. Демек
субстанивтенудің бірден бір белгісі – зат есім емес ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Академик Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті
Филология факультеті
5В011700 - қазақ тілі мен әдебиеті
Курстық жұмыс
Тақырыбы: Сөз таптарындағы семантикалық тәсілдің қызметі
Тексерген: аға оқытушы Ажарбекова Э.Н.
Орындаған: КО-21 тобының студенті Көзтай А.Б.
Қарағанды- 2013
ЖОСПАР
КІРІСПЕ
І ТАРАУ. Сөзжасамдағы лексика - семантикалық тәсілдің тіл білімінде
зерттелуі
1.1 Қазақ ғалымдарының лексика- семантикалық тәсілге қатысты
тұжырымдары
1.2 Конверсия тәсілі бойынша сөз тудыру мәселесінің зерттелуі
ІІ ТАРАУ. Сөз таптарындағы лексика- семантикалық тәсілдің қызметі және
лексика- семантикалық тәсіл бойынша сөз тудырудың ерекшеліктері
2.1 Лексика- семантикалық тәсілдің түрлері
2.2
Транспозиция түрлері
2.2.1Субстантивтену (зат есімге өту)
2.2.2 Адъективтену (сын есімге өту)
2.2.3 Вербалдану (етістік қатарына өту)
2. 2.4 Адвербиалдану (үстеуге айналу)
2.2.5 Прономиналдану (есімдікке өту)
2.2.6 Конъюнктену (шылауға өту)
ҚОРЫТЫНДЫ
Кіріспе
Тілдің сөздік қорын үздіксіз байытып отыру негізінен тілдің ішкі
мүмкіндіктерімен, заңдылықтарымен байланысты. Басқа тілдерден сөз қабылдау
арқылы да тілдің сөздік қоры байып отыратыны көпшілікке таныс. Бұл- құбылыс
қай тілге де жат емес және ертеден келе жатқан белгілі жағдай. Алайда сөз
байлығының толығу арнасы – тілдің сөзжасам жүйесі, оның ішінде сөзжасам
тәсілдерімен тікелей байланысты. Ал ол сөзжасам жүйесінің негізгі
құрылымдық мәселесі, сондықтан сөзжасам өзекті мәселе болған жерде – оның
сөзжасамдық тәсілдері сөз болмауы мүмкін емес. Басқа тілден кірген сөздерді
былай қойғанда, тілдің ішкі мүмкіндігі арқылы сөздік қорды молайтып, тілге
үнемі қосылып жатқан жаңа сөздердің бәрі де белгілі жолмен жасалып, тілдің
лексикалық қорынан орын тебеді. Тілде жаңа сөздердің жасалу жолы, тәсілдері
аз емес. Бірақ олардың жалпылық жағын ескеріп, жинақтап үш түрлі тәсілді
көрсету қазақ тіл білімінде дәстүрге айналып қалды. Олар: синтетикалық
(морфологиялық), аналитикалық (синтаксистік) және лексика- семантикалық
тәсілдер. Сөзжасамның лексика- семантикалық
жолын белгілі ғалымдар Б.О.Оразбаева, Ф.А.Ғаниев өте көне тәсіл деп
санаса , Ғ.С.Садвакасов бұл жолды сөзжасамға тән тәсіл деп қарамайды.
Ғалым Ғ.С.Садвакасовтың пікірі- сөзжасам қалай болғанда да белгілі бір
аффиксация жолымен жасалады деуі [1, 100]. Тілдің негізгі сөздік қоры мен
грамматикалық құрылымының қарым- қатынасына және олардың ішкі даму
заңдылығына лайық сөздердің ішінара бір мағынадан екінші мағынаға ауысып
отырулары тек өткен – қазіргі заманның ғана жемісі емес, ілгері уақытта да
болатын құбылыстар екені даусыз.
Лексика- семантикалық тәсіл белгілі бір сөздердің жаңа мағынаға ие
болуы, көп мәнді, ең бастысы омонимдік қатарда келуі арқылы жасалады.
Сондай- ақ осы жол кейбір сөздердің ол бастағы мәнін жоғалту не болмаса
әлсірету барысында басқа бір сөз тобының қатарынан танылуға жол береді [1,
99]. Тіл білімінде мұндай құбылыс лексика- семантикалық тәсіл деп аталады.
Курстық жұмыстың
мақсаты – зерттеуші ғалымдардың еңбектерін негізге ала отырып, қазіргі
қазақ тілінің сөзжасам жүйесіндегі лексика- семантикалық тәсілдің қызметі
және лексика- семантикалық тәсіл бойынша сөз тудырудың ерекшеліктерін
қарастыру. Осы мақсатқа қол жеткізу үшін төмендегідей міндеттердің шешілуі
көзделді.
Курстық жұмыстың міндеттері: -
келелі мәселелерді ескере отырып, сөзжасам саласындағы талас тудыратын
пікірлерді бір жүйеге келтіру; -
қазіргі қазақ тіліндегі лексика- семантикалық тәсіл арқылы жасалатын
сөздерге талдау жасау;
- сөз таптарындағы лексика- семантикалық тәсілдің қызметін анықтау.
Осындай мақсат- міндеттерді қамтыған курстық жұмыс екі тараудан тұрады.
Бірінші тарауда сөзжасам саласындағы лексика- семантикалық тәсілдің
зерттелу жайы, ғалымдардың пікірлері, лексика- семантикалық тәсілдің бір
формасы конверсия тәсілі жайында қаралса, курстық жұмыстың екінші тарауында
сөз таптарындағы лексика- семантикалық тәсілдің түрлері, қызметі және
транспозиция түрлері: субстантивтену (зат есімге өту), адъективтену (сын
есімге өту), вербалдану (етістік қатарына өту), адвербиалдану (үстеуге
айналу), прономиналдану (есімдікке өту), конъюнктену (шылауға өту) және
лексика - семантикалық жағынан сандық ұғымды білдіретін сөздер қамтылады.
І. Сөзжасамдағы лексика - семантикалық тәсілдің зерттелуі
1.1 Қазақ ғалымдарының лексика- семантикалық тәсілге қатысты
тұжырымдары
Сөзжасам – қай тілде де ертеден келе жатқан құбылыс. Түркі тілдерінің
жазба ескерткіштерінің тілі бұл мәселеге толық куә бола алады. Көне түрік
тілі қазіргі түркі тілдерінің алғашқы түп негізі екеніне сүйенсек, онда
көне түрік тілінің сөз жасалымы қазақ тіліне де жат емес. Белгілі ғалым
Ғ.Айдаров өзінің еңбектерінде көне жазба ескерткіштер тілінде сөз
тудырудың қазіргі тірі тұлғаларының бірсыпырасы барын және өлі тұлғалардың
кездесетінін де айтады [1, 9]. Тілдің
сөзжасам жүйесінің күрделенуі, баюы, толығуы көбінесе сөзжасаушы
жұрнақтардың мағыналық құрамының кеңеюі арқылы болады. Қосымшалардың мағына
жағынан дамуы өте ерте басталған. Мысалы, -ғы, -гі қосымшасы ең көне жазба
ескерткіш- орхон жазбаларында да әрі заттық мағына, әрі сындық мағына
берген. Ал, -ығ, -іг жұрнағы көне жазба ескерткіштердің өзінде көп мағыналы
қосымша болған. Мысалы, біліг сөзінде дерексіз заттық ұғым жасаса, учуқ
дегенде жанды заттың атын жасаған, яғни ол құс деген сөз. Сондай- ақ бітіг
деген жазу, жазба деген ұғым беріп, жоғарыда келтірілген мағыналардан да
басқа ұғым туғызып тұрғаны көрініп тұр. Бұдан шығатын қорытынды орхон
жазбалары кезеңінде қосымшалардың семантикалық жағынан даму процесі болған.
Бұл процесс тілдің даму тарихында үздіксіз жүріп отырған, сондықтан оны тіл
дамуына тән негізгі заңдылықтардың бірі ретінде қараған дұрыс. Осы
заңдылықтардың негізінде тілде көп мағыналы қосымшалардың саны көбейген.
Қазіргі тіліміз көп мағыналы жұрнақтарға өте бай. Мысалы -дық -дік, -
тық-тік, - лық-лік жұрнағы қазақ тілінде екі сөз табына жатады. Олар- зат
есім және сын есім. Осы жұрнақтың екі сөз табына қатысты болуы оның сөзге
заттық мағына беріп, зат есімдер жасауына және заттың сындық белгісін
білдіріп, сын есім сөздер жасауына тікелей байланысты. Мысалы: қымыздық,
өсімдік дегендерде өсімдіктерге қатысты атаулар, егіндік, шабындық –
шаруашылыққа қатысты атаулар, жазықтық, терістік, оңтүстік дегенде
географилық атаулар, көптік, жіктік, тәуелдік, септік дегендерде термин
жасалған. Сол сияқты -ыс, -іс, -с жұрнақтары қазір екі сөз табына етістік
және зат есімге қатысты. Етістікте бұл жұрнақ ортақ етіс жасап, қимылдың
бірнеше субьектіге қатыстығын білдіреді. Зат есім де етістіктен зат есім
жасап, одан заттық мағына туғызады. Мысалы, Ол ел аузынан естіген ертегі-
аңыздарын, жыр- дастандарын, айтыс өлеңдерін, тапқырлық сөздерін жазып
алып, тірнектеп жинай берген (Б.М.). Сөйтіп, екі сөз табында бұл қосымша
басқа- басқа мағыналар береді, ол қазір омоним қосымша дәрежесінде.
Семантикалық тәсіл тілдің
сөзжасам жүйесінде көне замандардан бар. Ғалым Анар Салқынбайдың Қазіргі
қазақ тілі оқу құралында көрсетілгендей: Диуани лұғат ат- түркте
сөзжасамдық тәсілдің семантикалық, фонетикалық, аналитакалық, синтетикалық
түрлеріне мысалдар беріліп, талдаулар жасаған. Заттық не қимылдық мағына
беретін атаулардың контексте жаңа туынды мәнге ие болатынына терең
талдаулар жасап, нақты тілдік деректер арқылы дәлелдемелер келтіреді.
Мәселен, автор етістіктерден жасалған құрал аттары өзінің етістік сипатынан
ауытқып, есім сөз ретінде танылатынына тоқталады. Иегу нан - желінетін
нан, ұрғу- ұру үшін жасалған құрал, йыач бығач- балта (ағаш кесетін
құрал аты), сорғу - соратын құрал (2-т.184) т.б. ) (сілтемелер Ә.Ибатов
тәржімасы негізінде жазылған Түбі бір түркі тілі еңбегінен алынды)
[3,290]. Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі еңбегінде көрсетілгендей,
бірақ бұл тәсілдің де қызметінің өте активтенген кезеңі бары анық. Октябрь
революциясынан кейнгі алғашқы 40-50 жылдарда тілде бұл тәсілдің атқарған
қызметі ерекше. Сөздің дыбыстық құрамын, тұлғасын өзгертпей, оның бұрынғы
мағынасының үстіне тағы жа жаңа мағына қосу, сол арқылы бір сөзге бірнеше
сөздің қызметін атқару тілде кең өріс алды. Мысалы: құн, одақ, таңба,
тұлға, көрме, негіз, түбір, шығыс, дыбыс, тарау, үндеу, әңгіме т.б.
сөздердің де ғылымның түрлі саласында термин сөзқызметіндегі мәні мен
мазмұны олардың тілдегі жай сөз ретіндегі мағынасынан өзгеше [1, 12].
Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі еңбегінде лексика- семантикалық
тәсілдің жасалуының бір жолы былай көрсетіледі: Кейбір ғалымдардың айтуы
бойынша, осы тәсіл қайсыбір сөздердегі дауыс екпінінің түрліше құбылып
отыруы арқылы да болады. Мысалы: алма (зат есім)- алма (етістік), жарма
(зат есім)- жарма (етістік), көрме (зат есім)- көрме (етістік), құдаша (зат
есім)- құдаша (үстеу) т.б. [1, 100]. Белгілі
ғалым К.Аханов Тіл білімінің негіздері деп аталатын еңбегінде: Кейбір
омонимдер сөз тудырудың лексика- семантикалық тәсілі арқылы пайда болады.
Тілдің даму барысында көп мағыналы сөздің мағыналарының арасындағы
семантикалық байланыс үзіліп, осының нәтижесінде әр басқа екі сөз-
омомнимдес сөздер жасалуы мүмкін. Көп мағыналы сөздердің мағыналарының
арасындағы семантикалық байланыстың жойылуы нәтижесінде әр басқа сөздердің
( омонимдес сөздердің) жасалу тәсілі сөз тудырудың лексика- семантикалық
тәсілі деп аталады деген анықтама береді [5,150].
Анар Салқынбай конверсияны лексика- семантикалық тәсілдің бір
формасы деп қарастырады. Конверсия терімсөзі екі түрлі қолданылады:
лексикалық конверсия және сөзжасамдық конверсия. Лексикалық конверсияның
мәні – лебізде бір құбылыс не бір жағдай туралы ақпаратты әр түрлі бағытта
айтып, негізгі ойды түсіндіру болса, сөзжасамдық конверсия – сөздердің
сыртқы таңбасын өзгертпей, жаңа семантикалық мағынаға ие болып, екіншілік
сөзжасамдық мағына жасау қабілеті (той- той- той) [3,106]. .
1.2 Конверсия тәсілі бойынша сөз тудыру мәселесінің зерттелуі
Белгілі ғалым Ысқақаов А. Сөз тудыру дегеніміз- жаңадан сөз жасау
заңдары мен ерекшеліктерінің жиынтығы десе, Жақсыбай Сарбалаев
конверсиялық тәсіл арқылы сөз тудыру тілдегі сөз таптарының бір- біріне
ауысуына сүйенеді деп көрсетеді[4, 26]. Конверсия тәсілі, әдетте, тілдегі
сөз таптарының арасында болатын сан қилы сөз алмасуларды білдіретін процесс
болып табылады да, жалпыламалық қасиетке ие болады. Ал, оның жекеленген сөз
таптарындағы көрінісі жеке термин сөзбен аталады да (мысалы, субстантия,
адвербиализация, промонолизация және т.б.), бір жағынан конверсиялық
тәсілдердің бір түрі немесе бір формасы болып танылады. Екінші жағынан,
олар сол сөз табын жаңа сөздермен толықтыратын бір көз есебінде яғни сол
сөз табының сөзжасамының бір амалы, тәсілі ретінде қабылданады.
Конверсиялық тәсіл арқылы сөз тудыру тілдегі сөз таптарының бір- біріне
ауысуына сүйенеді. Тілдің даму барысында белгілі бір сөз таптарындағы
сөздер өзінің бастапқы бастапқы лексика- грамматикалық категориясынан қол
үзіп, екінші бір лексика- грамматикалық категорияға ауысады. Басқа сөз
табынан ауысып келген сөздер уақыт өте келе өзі енген сөз табының
категориальды мағынасы мен грамматикалық ерекшеліктерін қабылдап, сол
категорияға сіңіп кетеді.Бірақ олар өздерінің бастапқы мағынасы мен
грамматикалық ерекшеліктерін жоғалтқанымен, тұлғалық қалпын сақтап қалады.
Сөйтіп, тілдің грамматикалық жүйесінде тұлғалануы бірдей болғанымен,
категориальды мәні мен грамматикалық сипаты әр түрлі сөз табына қатысты
болып келетін лексика- грамматикалық омонимдер пайда болады.
Мысалы: 1. Зат есім: Үлкен жүректі Ана бар жерде түр мен тілдің
бөлектігі адырам қалады екен.
Есімдік: Үлектің үстінен жасаураған көзіме ана жақтан да, мына жақтан да
құжынай көшкен қалың ел көрінеді. 2. Сын
есім: Осы бір қаны қызба, ақыл- айласы кем тобырдың қолымен талай рет от
көседі, мамыражай тіршілігіне мажырап, бейқам жатқан орыс, қазақ ауылдарын
шапты. Етістік: -Жә, мырза,
қызба! Өз ақылың кем болса, тыңдап үйренген жөн.
3. Зат есім: Бірақ көзінен жас
шыққан жоқ, егіліп іштей жылады. Сын есім: Малдас құрып үнсіз отырған
жас жігіт мырс етіп, күліп жіберді.
4. Етістік: Жаңағы жаңғырық өшкенше Айбек сол
тістенген күйі қалшиып қатты да тұрды.
Сын есім: Әлден соң иегі кемсеңдеп, тамағына тастай қатты зат
кептелді. Мұндай
тұлғалануы бірдей лексемалар тілде лексика- грамматикалық омонимдер деп
аталады да, өзара омонимдік қатар құрайды. Бұлардың әрқайсысы дербес сөз
ретінде танылады да, лингвистикалық сөздіктерде өз алдына бөлек, жеке сөз
ретінде беріледі. Тіл білімінде
сөздердің бір лексика- грамматикалық категорияда екінші лексика-
грамматикалық категорияға ауысулары конверсия (ағылшын тілінен алынған
термин: conversion- айналу) деп аталады да, ол сөзжасамның бір жолы (түрі)
ретінле танылады. Проблема перехода частей речи в другую, - дейді
академик В.В.Виноградов, - тесно связано с проблемами выделения частей речи
в языкознанию. Оно такде имеет отношение к словообразованию, так как
конверсия представляет собой один из способов словообразования. Белгілі
түрколог А.А.Юлдашев та конверсиялық процестің сөзжасам жүйесінде алатын
орны жайында осыған ұқсас пікір айтады: Конверси должна рассматриваться
как один из функционирующих в современных языках словообразования.
Молдаван тілінің зерттеушісі Н.Г.Корлэтяну болса, конверсиялық тәсіл
бойынша сөз тудыру дүние жүзіндегі көптеген тілдерде ұшырайтынын, оның
тілдердің бір тобында актив (мысалы, ағылшын, француз, неміс және т.б.), ал
енді бір тілдерде пассив түрде келетінін айта келіп, оны сөздік құрамды
жаңа лексемалармен байытатын маңызды факторлардың қатарына жатқызады.
Конверсиялық тәсіл- ағылшын тілінің жасам жүйесіндегі ең өнімді, актив
тәсілдердің біріне жатады. Л.А.Уримцеваның деректеріне қарағанда, қазіргі
ағылшын тілінің лексикалық құрамындағы конверсияланған сөздердің саны (яғни
бір сөз табынан екінші сөз табына ауысқан) 7- мыңнан асып жығылады [4, 3].
Е.А.Куриловичтің
түсінуінше, сөз тудырудың морфологиялық- синтаксистік тәсілі (конверсия)
морфологиялық және синтаксистік дервацияның нәтижесі. Е.А.Раевская мен
Н.Б.Гвигани сөздердің бір сөз табынан екінші сөз табына ауысуын лексикалық
единицалардың көп функциялылығы деп бағалайды. М.Д.Степанованың пікірінше
конверсия сөз тудырудың арнайы бір жолы емес, ол тек грамматикалық құбылыс
болып табылады. Сөз таптарының бір- біріне ауысуының нәтижесінде пайда
болатын лексикалық- грамматикалық омомнимдерді И.П.Иванов модельденген
омонимдер деп атаса, В.Д.Аракин оларды жұрнақсыз сөз тудыру деп қарайды
(безаффиксальное словообразование). Сонымен бірге, жалпы тіл білімінде
кейбір зерттеушілердің сөз тудырудың конверсиялық тәсілін мойындамайтынын,
тіпті, оны жоққа шығаратынын да айта кету қажет. Мысалы, Адмони, Б.С.Жаров,
В.С.Ярцева, И.А.Антипова т.б. сықылды ғалымдардың тілдің синтаксистік
жүйесінде сөз таптарының бір- бірінің орнына қолданылуын, яғни басқа сөз
таптарының функциясында жұмсалған сөздерді орынбасар- сөздер (слово-
заместитель) деп атауды ұсынады. Десек те, отандық ғалымдардың көпшілігі
(А.И.Смирницкий, А.Н.Тихонов, Н.К.Дмитриева, А.Н.Кононов, Н.А.Каламова,
Б.О.Орузбаева, Н.М.Шанский, В.В.Виноградов, Н.Г.Карлэтяну, Ю.А.Жлуктенко,
А.А.Ғаниев, А.А.Юлдашев, С.А.Бегляров, И.Н.Павлов және т.б.) сөз таптарынң
бір- біріне ауысуын конверсия деп атайды да, оны сөзжасамның бір жолы деп
санайды.
Түркологияда конверсия жайында үш түрлі көзқарас қалыптасқан. Оның бірі-
белгілі түрколог Э.В.Севортянның пікірі. Э.В.Севортян конверсияның қазіргі
түркі тілдерінде ағылшын тілдеріндегідей сөз тудырушы ролі жоқ екенін айта
келіп, оны түркі тілдерінің көне дәуірінде болған синкретизмнің лексика-
морфологиялық көрінісі деп қарайды. Алайда түркологтардың бәрі
Э.В.Севортянның пікірін қолдайды деп айта алмаймыз. Қазіргі түркі
тілдеріндегі әрі етістік, әрі есімберетін синкретизм сөздердің (мысалы,
қазақ тіліндегі ақ, көк, көне, той, жон, күй, аз, бос және т.б.) тарихи
қалыптасуын конверсия процесінің нәтижесімен байланыстырып қарайтын
көзқарастар жоқ емес. Мысалы, Г.Рамстедт кезінде түркі тілдеріндегі есім-
етістік омонимдердің тарихи қалыптасуын конверсия деп таныған болатын.
Осындай сан түрлі көзқарастарды саралай келе ғалым Ж.Сарбалаев конверсия
тәсілі жайлы: Біз де қазіргі қазақ тіліндегі синкретикалық жұп сөздерді
яғни етістік- есім омомнимдерді конверсия аясында қарастыру қажет деген
пікірді қолдаймыз. Себебі конверсиялық процесс Э.В.Севортян айтқандай,
түркі тілдерінің көне дәуірінде болып өткен процесс емес, ол да ағылшын
тіліндегідей дамудағы, қазіргі кезде кемеліне келген тілдік процесс.Тілдің
бір бөлшегі- сөз таптарының өзге де тілдік құбылыстар сияқты даму, қозғалыс
күйінде болатынын ескерсек, онда ешкім де конверсиялық тәсілді жоққа шығара
алмайды. Өйткені сөздерді белгілі бір сөз таптарына байлап қоюға болмайды.
Конверсия тәсілін мойындамау – бұл ең алдымен сөз таптарының дамуын,
басқаша айтқанда, тілдің жалпы дамуын мойындамаумен бірдей. Сөздер де
тілдің даму барысында түрлі өзгерістерді басынан өткізеді. Олар тілдің даму
процесінде кейде өзінің семантикалық мәні мен синтаксистік қызметінен қол
үзіп, көмекші сөздерге не болмасаграмматикалық фарманттарға айналып
отырады, енді бірде сөздер өздерінің категориялық мағынасы мен парадигмімен
жекешеленіп, өзге бір грамматикалық топтардың қатарына ауысып, тілдегі
лексикалық- грамматикалық омонимдердің түзілуіне себепші болады деп
тұжырымдайды [4, 9].
Сөздердің бір сөз табынан екінші сөз табына ауысуы өте ұзаққа созылатын
процесс. Олар бір лексика- грамматикалық категориядан басқа бір лексика –
грамматикалық категорияға ауыса салмайды. Бір сөз табынан екінші сөз табына
ауысқан сөз әуелі аралық категорияда өмір сүреді де, екі сөз табына ортақ
синтаксистік қызметте жұмсалады. Аралық категорияда өмір сүретін сөздің
бойында, сондай- ақ, өзінің бұрынғы категориальды мағынасы да жарым-
жартылай сақталады. Конверсия туралы
теріс түсінік , өкінішке орай, 1989 жылы шыққан Қазіргі қазақ тілінің
сөзжасам жүйесі деп аталатын іргелі еңбекте де орын алыпты. Бұл туралы
белгілі ғалым Жақсыбай Сарбалаев былай тұжырымдайды: Аталған монографияда
конверсиялық тәсіл сөзжасамның лексика –семантикалық тәсілі деп
аталыпты. Оған белгілі бір сөздердің жаңа мағынаға ие болуы, көп мәнді,
ең бастысы омонимдік қатарда келуі арқылы жасалады (?). Сондай- ақ осы
жол кейбір сөздердің ол бастағы мәнін жоғалту (?) не болмаса әлсірету
барысында басқа бір сөз тобының қатарынан танылуға жол береді (?). Тіл
білімінде мұндай құбылыс промонализация (сөздердің бір сөз табынан
екіншісіне айналуы) деп аталып жүр(?) деген анықтама беріліпті. [1, 99].
Біріншіден, сөздердің жаңа мағынаға ие болуы, авторлар айтқандай,
сөздердің омонимдік қатарда келуі арқылы жасалмайды. Керісінше, сол
сөздердің омонимдік қатарда келуі, сөйтіп, олардың тілде жаңа сөз болып
танылуы, ең алдымен, сол лексика- семантикалық тілдің нәтижесі емес пе?
Екіншіден, кейбір сөздердің о бастағы мәнін жоғалтуы не болмаса,
әлсіреуінің олардың басқа сөз табында танылуына негіз бола алмайды.
Сөздердің бір сөз табынан екінші сөз табына ауысуына басты себеп,
біріншіден, белгілі бір сөз табындағы лексемалардың жеткіліксіздігінен
болса, екіншіден, сөздердің өзіне тән әуел баста орныққан функциясын
өзгерту болып табылады [4, 16] деп тұжырымдайды.
Сондай- ақ ғалым Зерттеушілер,
әсіресе, конверсияның субстантивация, адективация, адвербиализация сияқты
формаларына ерекше ден қойған, бағалы пайымдаулар жасаған, нақты тұжырымдар
түйген (Бахараев А.И., Удалова Л.И., Соколов С.А., Корлэтяну Н.Г., Ғаниев
А.Ф., Беглярова С.А., Абдурахманов Г.А. және т.б.). Дегенмен ғалымдардың
конверсиялық процесс жайындағы айтқан ой- пікірлеріне бажайлап қарайтын
болсақ, онда олардан бірізділікті байқау қиын. Олардың конверсиялық тәсіл
арқылы сөз тудыруды бір ғана аспектіде емес, түрлі аспектіде қарастыруы әр
түрлі байламдардың тууына себепші болды. Кейбір ғалымдар лексика-
грамматикалық категориялардың бір- біріне ауысуын, соның нәтижесінде пайда
болған жаңа тұлғалы транспозициялық құбылыс (Ш.Балли, Л.Соколова) деп
атаса, енді біреулері мұны тілдегі трансляциялық құбылыс (Л.Теньер) деп
таниды дегенді айтады [4, 5]. Үшіншіден, бір сөз табының екінші сөз табына
ауысуы прономинализация деп аталмайды. Жалпы тіл білімінде сөз таптарының
бір- іріне ауысуы конверсия, трансформация, транспозиция, субститутция,
декорреляция т.б. атаулармен аталады. Бірақ бұлардың ішінде лингвистикада
жиі қолданылатыны – конверсия термині. Ал прономинализация болса, басқа сөз
таптарының есімдіктердің қатарына ауысуы болып табылады да, ол конверсиялық
бір формасы болып саналады.
Конверсиялық тәсіл арқылы яғни сөз таптарының бір- біріне ауысуы негізінде
жаңа сөз тудыру дүние жүзіндегі көптеген тілдерде, атап айтқанда, ағылшын,
неміс, француз, молдаван және т.б. тілдерде кең тарағана құбылыс. Аталған
тәсіл бойынша сөз тудыру амалы қазақ тіл білімінде енді- енлі зерттеліп, ол
жайында ғылыми- ой тұжырымдар бірте- бірте орнығып келеді.
Ғалым Жақсыбай Сарбалаев
Сөзжасамның сөз болып отырған амалын лексика- грамматикалық тәсіл немесе
конверсиялық тәсіл деп атаған орынды дейді [4, 15]. Себебі лексика-
граммтикалық тәсіл немесе конверсиялық тәсіл деп тану сөзжасамның бұл
түрінің табиғаты мен мазмұнына толық сай келеді. Конверсиялық тәсіл бойынша
сөз тудыруға сөзжасамның жалпыға кеңінен танылған лексикалық,
морфологиялық және синтаксистік амалдары қатысады. Бірақ конверсия бойынша
сөз тудыруда сөзжасамның атаған түрлері қалыпты (нормативті)
грамматикадағыдан мүлде басқаша сипатта көрінеді. Мысалы, қалыпты
грамматикада, әдетте, лексика- семантикалық тәсіл- полисемантизмді
сөздердің мағыналық жақтан дамып, олардың белгілі бір сөз табына жататын
омонимдес сөздерге жіктелінуінен көрінсе, конверсиялық амалда лексика-
ссемантикалық тәсіл сөздердің функциясын өзгертіп, олардың басқа бір сөз
табының мағынасын қабылдауынан және оның жаңа лексема ретінде сөздік
құрамға енуімен ерекшеленеді. Сол сияқты, қалыпты грамматикада
морфологиялық тәсілде жаңа сөз жасау сөздің түбіріне не негізіне сөз
тудырғыш аффикстердің жалғануы арқылы жүзеге асатын болса, мұнда,
конверсиялық тәсілде жұрнақтардың айрықша ролі жоқ, қайта конверсиялық
тәсіл оған антонимдік сипатта болады. Конверсиялық тәсіл бойынша сөз
тудыруда морфологиялық тәсіл сөздердің түрлену жүйесінің (парадигінің)
өзгеруінен, яғни белгілі бір сөз табындағы сөздің парадигмі өзгеріп, екінші
бір сөз табының парадигміне ауысуынан көрінеді.
Қазіргі түркология ғылымында аталған процестердің сөзжасамға қатысы
барлығын, оның ішінде конверсиялық тәсіл арқылы сөз тудырудың белгілі бір
формалары болып табылатынын А.А.Юлдашев, Ф.А.Ганиев, А.А.Павлов, А.Джафаров
және т.б. зерттеушілер өз еңбектерінде айтып та, жазып та жүр. Жалпы
тіл білімінде сөз таптарының бір-біріне ауысуы конверсия, трансформация,
транспозиция, субститутция, декорреляция т.б. атаулармен аталады. Бірақ
бұлардың ішінде лингвистикада ең жиі қолданылатыны - конверсия термині.
Сөздер тілдің даму барысында
түрлі өзгерістерді басынан өткізеді. Олар тілдің даму процесінде кейде
өзінің семантикалық мәні мен синтаксистік қызметінен қол үзіп, көмекші
сөздерге не болмаса грамматикалық форманттарға айналып отырады, енді бірде
сөздер өздерінің категориялық мағынасы мен парадигмінен жекешеленіп, өзге
бір грамматикалық топтардың қатарына ауысып, тілдегі лексикалық-
грамматикалық омонимдердің түзілуіне себепші болады.
ІІ. Сөз таптарындағы лексика- семантикалық тәсілдің қызметі және лексика-
семантикалық тәсіл бойынша сөз тудырудың ерекшеліктері
2.1 Лексика- семантикалық тәсілдің түрлері
Лексика- семантикалық тәсілде сөздің құрамы ешбір өзгеріске түспейді,
өзгеріс тек сөздің мағынасында ғана болады. Сөз дыбыстық, морфемдік құрамын
сақтай отырып, тілдегі бұрынғы қолданылып жүрген мағынасының үстіне жаңа
мағына қосып алады, тілде жаңа мағынасында қолданыла бастайды. Сөздің тек
мағынасында өзгеріс болатындықтан, бұл тәсіл лексика- семантикалық тәсіл
деп аталған. Бұл сөзжасамдық тәсіл көне заманнан бері қарай қызмет етіп
келеді [2, 207]. Тіліміздегі ақ деген сөз
түсті білдіретін сын есім екені белгілі: ақ орамал, ақ көйлек сияқты
қолданыстар әбден таныс. Осы ақ сөзінің тілде басқа да толып толып жатқан
мағынасы бар: Ақ І - адал, таза мағынасын
береді.
Ақ ІІ - мал сүтінен дайындаған тамақ, сусын.
Ақ ІІІ - шын, тура,ақиқат [7, 31].
Түс мағынасындағы ақ бұл сөздің негізгі мағынасы, ақ тілде негізгі
мағынасында да қазір қолданыста. Ал осы сөзде кейін басқа мағыналарды қосып
алғаны мысалдардан көрінеді. Олар: адал, тағам аты, ақиқат, шындық
деген мағыналар. Міне, бұл
мағыналар тілдегі түрлі қолданыста қалыптасқан. Әр мағынасында олар бір-
бірімен омоним жасаған. Осы сияқты тілдегі
қолданыста басқа мағыналарды қосып алып, тағы бір сөздің қызметін атқарып
жүрген сөздер өте көп. Жүзі түтігіп, қанын ішіне тартып, тістеніп тұр
екен. Шуақбай жүз қаралы қойды өріске айдап барады екен. Осы екі мағынада
ол- екі сөз. Лексика- семантикалық тәсіл арқылы
зат есімге заттану арқылы көшкен сөздер өте көп: бүлдірген, ағарған,
қорған, қамал, айтыс, қоршау, ақ, асыр, жетісі, қырқы, жүзі т.б.
Зат есім сөздердің ішінде өзіне басқа
мағынаны қосып алып, екінші сөздің өзіне басқа мағынаны қосып алып, екінші
сөздің қызметін атқарып жүрген сөздер аз емес. Мысалы, құн – экономикалық
термин, екпін- тіл біліміндегі термин, буын, сөз, мағына, есім, шылау,
одағай, үстеу дегендер де сол сияқты. Мұндай термин мәнін алған сөздер әр
ғылымда да баршылық. Теңеу, суреттеу, өлең - әдебиет саласындағы терминдер.
Ал қимыл, қозғалыс сияқты терминдер математикада көптеп қолданылып келеді.
Адам мүшесіне байланысты терминдер медицинада өте көп. Олар- осы сөздердің
жаңа мағынасы.
Лексика- семантикалық тәсіл арқылы сөздің жаңа мағынаға көшуіне байланысты
сөз бір сөз табынан екінші сөз табына ауысады, оны ғылымда конверсия деп
атайды. Конверсия жолымен жаңа жасалуы – өте көп тараған тәсіл, оның ішкі
ерекшеліктері бар. Лексика-
семантикалық тәсілде сөз мағынасының өзгеруіне байланысты ол үнемі бір сөз
табынан екінші сөз табына ауыса бермейді. Сондықтан лексика- семантикалық
тәсілдің іштей айырмасы бар: 1) сөздің жаңа мағына алуына
байланысты басқа сөз табына көшуі; Қарсыласса қырылып қалатынын біліп,
серіктеріне ескерту жасады. Мұндай кезде орнынан тұрып, өздері қоныстанған
сайдың қыр желкесіне шығып, Тар сайдың кіре беріс аузына қарап, мелшиіп
тұрады да қояды. Бұлар иіріліп тұрған жер жан- жағын биік- биік тау
қоршаған бір отар қой әрең сияр ойпаң.
2) сөз жаңа мағына алса да, сөз табын өзгертпей өз сөз
табының құрамында қалуы. Қаракүңгірт дәлізде үсті- басын қағынып жатқанда,
есігі ашық бөлмеден басқан көріктің дауысын естіді. Қызыл бет қазақ оған
басқаша әсер қалдырды. Бауыр басып қалған жерді қиып кету де оңай соқпайды
екен. Сөздің жаңа
мағына алуына байланысты басқа сөз табына көшуі. Ешбір тілдік бірліктің
көмегінсіз, сөз дыбыстық құрамын сақтай отырып, сөз мағынасы өзгеріп,басқа
сөз табына көшеді. Мысалы, қорған, айтыс, жарыс, бірге, біреу, басқа, өзге
т.б. Бұл сөздердің дәл осы тұлғада, осы құрамда тілде басқа мағыналары бар
және ол мағыналары алғашқы негізгі мағынаға жатады. Олар:
1) қорған, айтыс, жарыс –
етістік, қимыл, бірге, біреу - сан есім, сандық ұғым, басқа - сын есім,
өзге- есімдік (Жоғарыда осы сөздердің: 1) қорған, айтыс, жарыс зат есімге
көшкен мағынасы, 2) біреу- есімдікке көшкен мағынасы, 3) бірге, басқа, өзге-
сын есімге көшкен мағынасы келтірілді). Сөздің жаңа мағынаға ие
болуы, сол арқылы басқа сөз табына көшуі түрлі жолмен іске асады. Оның
ішінде ғылымда заттану ( субстантивация) тілдерге кең тараған түрі. Ал
заттану көбіне ықшамдау заңдылығына байланысты болатын құбылыс. Мысалы
қазіргі тілде бір жұма, бір жеті деген тіркестер бір- бірімен мағыналас.
Осыдан бір жұмадай өткенде Шынар мен Елеусіз Лизаның үйіне барды (Т.Ә.).
Осындағы жеті (апта) сөзінің заттық мағынасы алғаш жеті күн мағынасында
қолданылып, күн сөзінің қолданыста түсіп қалып, ықшамдалуынан оның заттық
мағынасы жеті сөзіне көшкен, сонда жеті сөзінің заттануына күн сөзінің
қолданыстан шығуы себеп болған.
Үш, жетісі, қырқы, жүзі, тоқсан (оқу мезгілі) сөздері де осы
ретте заттанған. Соққан, туысқан,суыртпақ, қашаған сияқты зат атаулары да
жоғарыдағы сияқты сөздермен бір жол, тәсіл арқылы заттанған.
Бір, біреу сөздерінің есімдікке көшуі, бірге, басқа, өзге, кетеген,
қашаған сөздерінің сын есімге көшуі, бірден, етпетінен, басқа, текке,
зорға, бекерге, әреңге, алға, артқа, әзірге, қазірге, күніге, кейде, артта,
алда, баяғыда, қапыда, қапелімде, әуелден, ежелден, шетінен, лажсыздан,
төтеден, шынымен, жайымен, түйдегімен т.б. осы сияқты сөздер үстеуге көшуі
көнеру арқылы жүзеге асқан. Бұл сөздер тілде осы тұлғада, осы қосымшалармен
қолданылып жүріп, бірте- бірте басқа мағынаға ие болып, жаңа мағынасына
қарай сөз табын өзгерткен, бұл үрдісте сөйлем (контекст) үлкен қызмет
атқарған. Келтірілген мысалдар тілдің сөздік құрамын байытуда лексика-
семантикалық тәсілдің орны барын білдіреді. Сөзжасамдық
тәсілдер арқылы жасалған туынды сөздердің бәрі сөзжасам процесінің
нәтижесіне жатады. Сондықтан туынды сөздер сөзжасам ілімінің зерттеу нысаны
болып табылады да, сөзжасам жүйесінде негізгі орын алады.
2.2 Транспозиция түрлері
Жалпы
тіл білімінде сөз таптарының бір-біріне ауысуы конверсия, трансформация,
транспозиция, субститутция т.б. атаулармен аталады. Транспозиция (лат.
transpositio – алмастыру, ауыстырып қою) ағыл. transposition, фр.
transpositio, нем. lautversetzung – 1. Бір тілдік единицаны екінші тілдік
единицаның орнына қолдану, мысалы, осы шақ формасының орнына өткен шақты,
сұраулы сөйлемнің орынына хабарлы сөйлемді қолдану. Сол сияқты метафоралық
және басқа да ауыс мағыналардың негізінде де транспозиция жатыр.
2. Сөздің басқа сөз табы функциясында қолданылуы, сөздің бір
парадигматикалық кластан (сөз табы) басқаға ауысуы. Транспозиция
сөзжасамның аффиксіз тәсілі және де басқа тәсілдердің көмегімен іске асады.
Транспозиция түрлері: субстантивтену (зат есімге өту), адъективтену (сын
есімге өту), вербалдану (етістік қатарына өту), адвербиалдану (үстеуге
айналу), прономиналдану (есімдікке өту), конъюнктену (шылауға өту) [6,
385]. Сөздікте келтірілген осы анықтамадан байқалып тұрғандай, лексика-
семантикалық тәсіл арқылы жасалған зат есімдер, яғни субстантивтену тәсілі
транспозициядан келіп шығады.
2.2.1 Субстантивтену (зат есімге өту)
Семантикалық тәсіл арқылы жасалған зат есімдер. Бұл тәсілге байырғы
зат есімдер, сондай-ақ басқа тілдерден енген зат есімдер, бастапқы
семантикалық мағынасы не кеңею, не тарылу, не ауысу арқылы туған жаңа зат
есімдер мен субстантивтену арқылы пайда болған зат есімдер жатады.
Субстантивтену деп сөз мағынасының заттануын, заттық тиянақтылық алуын
айтады. Қазақ тілінде сөз таптарының субстантивтену дәрежесі бірдей емес.
Мысалы, Аттыға еріп жаяудың таңы айырылыпты; Бөріктінің намысы бір; Көп
қорқытады, терең батырады т.б. Осындағы жаяу, бөрікті, көп, терең сын
есімдері субстантивтеніп тұр. Жалпыхалықтық сипаттағы субстантивтердің
біріне -ларлер, -дардер, -тартер көптік жалғауы жатады. Тіліміздегі
көптеген сын есімдер көптік жалғауы жалғанғанда, сындық сапасын жаңа,
заттық сапаға айналдырумен қоса өзінің көптік мағынасын түгелдей сақтап
қалады. Мысалы: үлкендер, оқымыстылар, ақтар, көшпенділер, жалдамалылар
т.б. -ласлес, -дасдес жұрнағы арқылы жасалған сын есімдер де
субстантивтенеді. Мысалы: күндес, құрдас, замандас, әріптес, бәсекелес т.б.
-лық және -ғыш тұлғалы зат есімдер субстантивтенеді: түстік, майлық,
шайлық, мінгіш, жыртқыш т.б. Тілде семантикалық тәсілмен жасалған күрделі
субстантивтер де бар. Мысалы: бойжеткен, атқамінер, еркек кіндікті, шүйке
бас, қол жаулық т.б. Қазақ тілінде зат есімнен өзге сөз
таптарының бәрі субстантивтенеді, көптеледі. Субстантивтену деп әдетте сөз
мағынасының заттануын, заттық тиянақтылық алуын айтады. Егер зат есім емес
сөз не септелуге келсе, не тәуелденуге жараса, не көптік жалғауын қабылдай
алса, онда бұл оның субстантивтенуге жарамдылығын көрсетеді. Демек
субстанивтенудің бірден бір белгісі – зат есім емес ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz