Қазақ прозасындағы жатсыну мәселесі экзистенциализм
Жоспар
Кіріспе
Негізгі бөлім
1. Жатсыну . экзистенциализм концепциясы
2. Қазақ прозасындағы (1970.80 ж.ж.) жатсыну мәселесі
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Негізгі бөлім
1. Жатсыну . экзистенциализм концепциясы
2. Қазақ прозасындағы (1970.80 ж.ж.) жатсыну мәселесі
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Жатсыну сияқты философиялық категория экзистенциализмнің күрделі концепцияларының бірі. Жатсыну мәселесі қазақ әдебиеттану ғылымында аз зерттелген. Философияның да ғылыми мәселесі ретінде жатсыну көп жылдар бойы маркстік- лениндік ілімге қарсы қойылып, тек бір жақты түсініктердің ауқымында қалып қойды. Бүгінгі дәуір әлемдік мәдениеттердің интеграциясы күшейген шақта, рухани ықпалдардың төркінін танып, өрісін барлау ғылым алдындағы маңызды істердің бірі екені анық. «Кеңестік жүйедегі жеке адамның еркі мен бостандығының шектелуі қоғамның бүкіл саласында жатсынуды тереңдетіп жіберді. Сананың тұйықталуы, адамның түпкі негізден, яғни өз- өзінен, өзінің ұлттық тегінен, тарихынан, әдет- ғұрпынан жатсынуына әкеп тіреді. Мұның бәрі қоғамдық қайшылықтардың барған үстіне ұлғая беруіне түрткі болды» [1, 65]. Осы мәселелер әдебиетімізде қаншалықты көрініс тапты, адамның қоғамнан, оның түрлі салаларынан ғана емес, адамның өз- өзінен, әлемнен, қоршаған болмыстан жатсынуы бүгінгі күнгі біздің ғылыми тұрғыдан зерттеуге бет алған нысандарымыз. Бұл проблема шет ел, орыс әдебиеттануында жалпы модернистік поэтика мәселелеріне байланысты зерттелініп жүргенін айта кетуіміз керек. Ф.Кафканың творчествасын зерттегендер оның модернист жазушыларға тән стильдік бедерінде (адамның өмір ортасынан, әлемнен тысқары қалуын) бейнелеу ерекшелігі басымырақ танылатыны жөнінде айтқан болатын. Г.Г.Маркестің (Жүз жылдық жалғыздық) романында адам санасындағы күрделі құбылыстарды бейнелеуде жалғыздық пен өз ортасын жатсыну сынды терең философиялық пікірді кездестіреміз. Әсіресе, бұл мәселедегі автордың позициясын толықтай көрсете алатын образ – Аурелиана Буендиа. Оның ішкі трагедиясы да, мазасыз болмысы да шексіз жалғыздығында. Ғалым Е.С.Померанцева белгілі бір қаламгер шығармасындағы жатсыну мәселесін арнайы алып қарастырған еңбектердің ішінде американ зерттеушісі Р.Стриулидің «Джузеппе Берто романындағы жатсыну» деп аталатын монографиясына ерекше ілтипат білдіреді. Американ әдебиеттанушысының бұл күрделі мәселенің тарихын Фрейд, Кафка, Джойс, Свевордың шығармаларынан бастағанын құптайды. Сонымен бірге Эдуардо Олби, Ульям Голдинг, Грэм Грин сияқты жазушылардың творчестволары осы мәселе тұрғысынан Батыс сыншыларының ортасында болған пікірталастарды талдайды [2, 71- 93]. Сол сияқты, экзистенционалдық ойдың жатсыну түріндегі қазақ әдебиетіндегі көрінісі қазақ ғылымында толықтай зерттелмегеннен кейін оған қатысты пікірлер туғызу маңызды деп санасақ, тағы да 70- 80 жылдар прозасын сөз етеміз.
Жатсыну сияқты философиялық категория экзистенциализмнің күрделі концепцияларының бірі. Жатсыну мәселесі қазақ әдебиеттану ғылымында аз зерттелген. Философияның да ғылыми мәселесі ретінде жатсыну көп жылдар бойы маркстік- лениндік ілімге қарсы қойылып, тек бір жақты түсініктердің ауқымында қалып қойды. Бүгінгі дәуір әлемдік мәдениеттердің интеграциясы күшейген шақта, рухани ықпалдардың төркінін танып, өрісін барлау ғылым алдындағы маңызды істердің бірі екені анық. «Кеңестік жүйедегі жеке адамның еркі мен бостандығының шектелуі қоғамның бүкіл саласында жатсынуды тереңдетіп жіберді. Сананың тұйықталуы, адамның түпкі негізден, яғни өз- өзінен, өзінің ұлттық тегінен, тарихынан, әдет- ғұрпынан жатсынуына әкеп тіреді. Мұның бәрі қоғамдық қайшылықтардың барған үстіне ұлғая беруіне түрткі болды» [1, 65]. Осы мәселелер әдебиетімізде қаншалықты көрініс тапты, адамның қоғамнан, оның түрлі салаларынан ғана емес, адамның өз- өзінен, әлемнен, қоршаған болмыстан жатсынуы бүгінгі күнгі біздің ғылыми тұрғыдан зерттеуге бет алған нысандарымыз. Бұл проблема шет ел, орыс әдебиеттануында жалпы модернистік поэтика мәселелеріне байланысты зерттелініп жүргенін айта кетуіміз керек. Ф.Кафканың творчествасын зерттегендер оның модернист жазушыларға тән стильдік бедерінде (адамның өмір ортасынан, әлемнен тысқары қалуын) бейнелеу ерекшелігі басымырақ танылатыны жөнінде айтқан болатын. Г.Г.Маркестің (Жүз жылдық жалғыздық) романында адам санасындағы күрделі құбылыстарды бейнелеуде жалғыздық пен өз ортасын жатсыну сынды терең философиялық пікірді кездестіреміз. Әсіресе, бұл мәселедегі автордың позициясын толықтай көрсете алатын образ – Аурелиана Буендиа. Оның ішкі трагедиясы да, мазасыз болмысы да шексіз жалғыздығында. Ғалым Е.С.Померанцева белгілі бір қаламгер шығармасындағы жатсыну мәселесін арнайы алып қарастырған еңбектердің ішінде американ зерттеушісі Р.Стриулидің «Джузеппе Берто романындағы жатсыну» деп аталатын монографиясына ерекше ілтипат білдіреді. Американ әдебиеттанушысының бұл күрделі мәселенің тарихын Фрейд, Кафка, Джойс, Свевордың шығармаларынан бастағанын құптайды. Сонымен бірге Эдуардо Олби, Ульям Голдинг, Грэм Грин сияқты жазушылардың творчестволары осы мәселе тұрғысынан Батыс сыншыларының ортасында болған пікірталастарды талдайды [2, 71- 93]. Сол сияқты, экзистенционалдық ойдың жатсыну түріндегі қазақ әдебиетіндегі көрінісі қазақ ғылымында толықтай зерттелмегеннен кейін оған қатысты пікірлер туғызу маңызды деп санасақ, тағы да 70- 80 жылдар прозасын сөз етеміз.
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Ж. Ж. Жарылғапов. Қазақ прозасы: ағымдар мен әдістер: Монография. – Қарағанды: ЖШС «Гласир», 2009. – 400б.
2. Е.С. Померагцева. Человек и вселенная.//Концепция человека в современной литературе. 1980-е годы: Сборник обзоров. – Москва, 1990
3. Ч. Айтматов. Все касается всех. // Вопросы литературы. – Москва, 1980, №12
4. Т. Ғабитов. Кеңістік пен уақыт арасындағы өркениет ( қазақ мәдениетінің типологиясы). Философия ғыл. докторы ғыл. дәр. алу үшін дайынд. дисс-ның авторефераты. – Алматы, 1997
5. Д. Исабеков. Екі томдық таңдамалы шығармалар. Т.1: Повестер. – Алматы: Жазушы, 1993
6. В.И. Этов. Современный роман и его герой. – Москва: Знание,1986
7. Т. Рахымжанов. Қазіргі қазақ романының поэтикасы. Философия ғыл. докторы ғыл. дәр. алу үшін дайынд. дисс-ның авторефераты. – Алматы, 1993
8. Д. Исабеков. Екі томдық таңдамалы шығармалар. Т.2: Роман, повестер, әңгімелер. – Алматы: Жазушы, 1993
9. А. Исмақова. Әдебиетте тоқырау болды ма?// Уақыт және қаламгер: Әдеби- сын мақалалар. – Алматы: Жазушы, 1990
10. Қ.Керейқұлов. Теңізге түскен желқайық: Сын мақалалар. – Алматы Жазушы, 1991
11. Ә. Кекілбаев. Екі томдық таңдамалы шығармалар. Т.1: Роман және повестер. – Алматы: Жазушы, 1989
12. Н. Бердяев. Смысл истории. – Москва: Мысль, 1990
13. О. Бөкеев Ұйқым келмейді. – Алматы: Жалын, 1990
14. Ж. Дәдебаев. Шымырлап бойға жайылған. – Алматы: Жазушы, 1988
15. А. Рамазанова. Қазіргі қазақ повестеріндегі адам және табиғат қарым- қатынасы мәселелері (70-80 ж.ж.). Филология ғыл. канд. ғыл. дәр. алу үшін дайынд. дисс-ның авторефераты. – Алматы, 1993
16. Т. Сахарова. От философии существования к структурализму. – Москва – Москва Наука, 1974
17. О. Бөкеев Мұзтау: Повесть, әңгіме, новеллалар. – Алматы: Жазушы, 1975
18. Т. Тоқбергенов. Қос ағыс. Мақалалар мен портреттер. – Алматы: Жазушы, 1981
19. Ә. Тарази. Тасжарған: Роман. – Алматы: Жазушы, 1980
1. Ж. Ж. Жарылғапов. Қазақ прозасы: ағымдар мен әдістер: Монография. – Қарағанды: ЖШС «Гласир», 2009. – 400б.
2. Е.С. Померагцева. Человек и вселенная.//Концепция человека в современной литературе. 1980-е годы: Сборник обзоров. – Москва, 1990
3. Ч. Айтматов. Все касается всех. // Вопросы литературы. – Москва, 1980, №12
4. Т. Ғабитов. Кеңістік пен уақыт арасындағы өркениет ( қазақ мәдениетінің типологиясы). Философия ғыл. докторы ғыл. дәр. алу үшін дайынд. дисс-ның авторефераты. – Алматы, 1997
5. Д. Исабеков. Екі томдық таңдамалы шығармалар. Т.1: Повестер. – Алматы: Жазушы, 1993
6. В.И. Этов. Современный роман и его герой. – Москва: Знание,1986
7. Т. Рахымжанов. Қазіргі қазақ романының поэтикасы. Философия ғыл. докторы ғыл. дәр. алу үшін дайынд. дисс-ның авторефераты. – Алматы, 1993
8. Д. Исабеков. Екі томдық таңдамалы шығармалар. Т.2: Роман, повестер, әңгімелер. – Алматы: Жазушы, 1993
9. А. Исмақова. Әдебиетте тоқырау болды ма?// Уақыт және қаламгер: Әдеби- сын мақалалар. – Алматы: Жазушы, 1990
10. Қ.Керейқұлов. Теңізге түскен желқайық: Сын мақалалар. – Алматы Жазушы, 1991
11. Ә. Кекілбаев. Екі томдық таңдамалы шығармалар. Т.1: Роман және повестер. – Алматы: Жазушы, 1989
12. Н. Бердяев. Смысл истории. – Москва: Мысль, 1990
13. О. Бөкеев Ұйқым келмейді. – Алматы: Жалын, 1990
14. Ж. Дәдебаев. Шымырлап бойға жайылған. – Алматы: Жазушы, 1988
15. А. Рамазанова. Қазіргі қазақ повестеріндегі адам және табиғат қарым- қатынасы мәселелері (70-80 ж.ж.). Филология ғыл. канд. ғыл. дәр. алу үшін дайынд. дисс-ның авторефераты. – Алматы, 1993
16. Т. Сахарова. От философии существования к структурализму. – Москва – Москва Наука, 1974
17. О. Бөкеев Мұзтау: Повесть, әңгіме, новеллалар. – Алматы: Жазушы, 1975
18. Т. Тоқбергенов. Қос ағыс. Мақалалар мен портреттер. – Алматы: Жазушы, 1981
19. Ә. Тарази. Тасжарған: Роман. – Алматы: Жазушы, 1980
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Академик Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті
Филология факультеті
Қазақ әдебиеті кафедрасы
Реферат
Тақырыбы: Қазақ прозасындағы жатсыну мәселесі
Орындаған: КО-41 тобының студенті
Көзтай А.
Тексерген: оқытушы Мырзахметов А.
Қарағанды – 2014
Жоспар
Кіріспе
Негізгі бөлім
1. Жатсыну – экзистенциализм концепциясы
2. Қазақ прозасындағы (1970-80 ж.ж.) жатсыну мәселесі
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Жатсыну сияқты философиялық категория экзистенциализмнің күрделі
концепцияларының бірі. Жатсыну мәселесі қазақ әдебиеттану ғылымында аз
зерттелген. Философияның да ғылыми мәселесі ретінде жатсыну көп жылдар бойы
маркстік- лениндік ілімге қарсы қойылып, тек бір жақты түсініктердің
ауқымында қалып қойды. Бүгінгі дәуір әлемдік мәдениеттердің интеграциясы
күшейген шақта, рухани ықпалдардың төркінін танып, өрісін барлау ғылым
алдындағы маңызды істердің бірі екені анық.
Кеңестік жүйедегі жеке адамның еркі мен бостандығының шектелуі қоғамның
бүкіл саласында жатсынуды тереңдетіп жіберді. Сананың тұйықталуы, адамның
түпкі негізден, яғни өз- өзінен, өзінің ұлттық тегінен, тарихынан, әдет-
ғұрпынан жатсынуына әкеп тіреді. Мұның бәрі қоғамдық қайшылықтардың барған
үстіне ұлғая беруіне түрткі болды [1, 65]. Осы мәселелер
әдебиетімізде қаншалықты көрініс тапты, адамның қоғамнан, оның түрлі
салаларынан ғана емес, адамның өз- өзінен, әлемнен, қоршаған болмыстан
жатсынуы бүгінгі күнгі біздің ғылыми тұрғыдан зерттеуге бет алған
нысандарымыз. Бұл проблема шет ел, орыс әдебиеттануында жалпы модернистік
поэтика мәселелеріне байланысты зерттелініп жүргенін айта кетуіміз керек.
Ф.Кафканың творчествасын зерттегендер оның модернист жазушыларға тән
стильдік бедерінде (адамның өмір ортасынан, әлемнен тысқары қалуын)
бейнелеу ерекшелігі басымырақ танылатыны жөнінде айтқан болатын.
Г.Г.Маркестің (Жүз жылдық жалғыздық) романында адам санасындағы күрделі
құбылыстарды бейнелеуде жалғыздық пен өз ортасын жатсыну сынды терең
философиялық пікірді кездестіреміз. Әсіресе, бұл мәселедегі автордың
позициясын толықтай көрсете алатын образ – Аурелиана Буендиа. Оның ішкі
трагедиясы да, мазасыз болмысы да шексіз жалғыздығында. Ғалым
Е.С.Померанцева белгілі бір қаламгер шығармасындағы жатсыну мәселесін
арнайы алып қарастырған еңбектердің ішінде американ зерттеушісі
Р.Стриулидің Джузеппе Берто романындағы жатсыну деп аталатын
монографиясына ерекше ілтипат білдіреді. Американ әдебиеттанушысының бұл
күрделі мәселенің тарихын Фрейд, Кафка, Джойс, Свевордың шығармаларынан
бастағанын құптайды. Сонымен бірге Эдуардо Олби, Ульям Голдинг, Грэм Грин
сияқты жазушылардың творчестволары осы мәселе тұрғысынан Батыс
сыншыларының ортасында болған пікірталастарды талдайды [2, 71- 93].
Сол сияқты, экзистенционалдық ойдың жатсыну түріндегі қазақ әдебиетіндегі
көрінісі қазақ ғылымында толықтай зерттелмегеннен кейін оған қатысты
пікірлер туғызу маңызды деп санасақ, тағы да 70- 80 жылдар прозасын сөз
етеміз.
Негізгі бөлім
Кейінгі жылдары адамның адамнан жатсынуын барынша терең ашуға
ұмтылатын жазушылар – Ә.Кекілбаев пен Ш.Айтматовтардың шығармашылығында
көтерілген мәңгүрттік идеясы бұл орайда терең философиялық пкір болып
саналады. Ә.Кекілбаевтың Күй повесінде мәігүрттің бейнесі алғаш рет
сомдалды. Дегенмен, мұнда жазушы аңыздық желіні пайдалану үстінде Жөнейттің
қатыгездік бейнесін, моральдық тұрпатын жан- жақты ашу үшін тың өрнек
ретіндегі қызметіне көп көңіл бөлетіндей. Байырғы кезеңдегі тарихи жағдай
белестерін, қоғамдық қарым- қатынастардың қандай сипатта дамығандығын
аңдату үшін де қазақ тұтқындарының басындағы жағдайға екпін түсірілген, ол
суреттердің эмоционалдық әсері ескерілген. Әрине, мұндай оқиғалық желілер
жазушының адам жөнінде тұжырымдарына белгілі бір мөлшерде қатысы барлығын
ұмытпаймыз.
Ал Ш.Айтматовтың Боранды бекетіндегі мәңгүрт оқиғасы суреткердің
бүгінгі күннің мәселесін көтеруге тікелей қатысы бар философиялық терең
ойдың берілуіне негіз болған. Әлемдік ауқымдағы проблеманы көтерген
романдағы оқиға мен ойдың дамуы Едігеге қатысты өрбігенімен, мәңгүрі аңызы
шығарманың негізгі өзегі іспетті. Долг литературы – мыслить глобально,
невыпуская из поля зрения центрального своего интереса, который я понимаю
как исследование отдельной человеческой индивидуальности. А все это требует
от писателя расширения философского диапазона, усложнения мира восприятия,
детализации психологического изобрадения нашего современника [3,6] – деп
өзі айтпақшы, бұл идея бүгінгі дәуірдің рухани проблемаларына үңілудегі
бірден-бір тәсіл болды.
Мәңгүрт – рухани тамыр- тегі жойылған, ойлау мен сезінуге қабілетсіз
биологиялық дене. Ал осы мәңгүрттің түпкі бастауы Адам болатын. Яғни,
адамның табиғи- рухани алғы шарттарынан айыратын адамдардың өздері, солар
тудырған сыртқы әсер. Міне, адамзаттың қазіргі толғақты мәселелерінің
біріне айналған руханилық проблемасы соңғы жылдары әлем әдебиетінде
мәңгүрт сынды типтің пайда болуына мұрындық болды.
Мәңгүрттік типке салт- дәстүрден жұрдай, оның рәміздік- рәсімдік мағынасын
білмейтін, күнделікті өмірде ұлттық мәдени жүйенің құндылықтарын
қолданбайтын адамдар жататын [4,38] болса, Д.Исабековтің Сүйекші
повесіндегі орталық кейіпкер Тұңғыш та осы типке жақын. Жазушы оның
мағынасыз тіршілігін, мәнсіз болмысын, адамдық негізден алшақтатқан сыртқы
әсерлерден іздейді.
Жатсынудың мұндайлық көрінісі қаламгердің Тіршілік повесінен де
аңдалады. Алғашында ауруға шипа деп тапқан көкнәрдің дәмі Молдарәсілдің
енді өмірінің мағынасына айналды. Жалғызілікті жігіт өзін ауылдың бел
баласындай көреді. Топырақты өлім, торқалы тойдың атқарылуы осы
Молдарәсілсіз өтпейтіндей. Оның ақ тер, көк терге малшынып істеген қызметі
көкнәрге иеленіп, көкнәрмен өлшенеді. Осылайша елдің ықыласы өзіне ерекше
деп санайтын ол кәфіпшіл Киеванға айналып шыға келеді. Оның Тұңғыштан
айырмашылығы бір сәт болса да өзінің жалғыздығына опынады. Осы жалғыздық
туралы ойлау оның адамдық кейпін білдіріп тұрған жалқы қасиет сияқты. Дәл
осы кезге шейін ол өзін осы ауылдың бел баласы санап, егер ауырып- сырқай
қалсам бүкіл жұрт шулап, көңілімді сұрауға шұбырып келетін шығар деген
берік байламда еді, бірақ екі күннен бері есігінен тірі пенденің сығаламауы
алдың күні- ақ шалдардың сөзінен секем алған көңілін біржолата суытайын
деді. Япыр- ау, сонда пәленше- екем мынадай, пәленше- екем анадай деп
арқадан қағып, қолпаштап жүрген талайлар мені оп- оңай- ақ ұмыта салғаны
ма? Мен іздесем, мені іздейтін бір адамның жоқ болғаны ма сонша? Осы бойы
өле кетсем, жаназам да шығарусыз қалатын түрі бар- ау, шамасы! [5, 326].
Бұл – Молдарәсілдің алғаш рет тағдырмен бетпе-
бет келуі, алғаш рет өзін- өзі тануға ұмтылысы. Өз ортасының
мейірімсіздігіне көзі жеткен тағы бір сәт – бөтен ауылдың жігіттері алып
қашқан Таңатар байдың қызын серіктерімен бірге жолдан қайтарып алып
келгеннен кейінгі эпизод. Ол байдың намысын қорғап қалған жігіттерге сый-
сияпат үлестіретін сәт.
- Ал, қане, айта ғой қалауыңды, ұялма.
-Ұялатын несі бар, көкнәр ғой қалауы, - деді әлгі жігіт. Молдарәсілдің
іші мұсатыр жалағандай мұздап кетті. Неменеге қабаттаса қалды қиқаңдап?
- Болды ендеше. Үш ат, жарты қап көкнәр. – Көзін жерден көтермеген
бойы Таңатар тіл қатты.
- Серіктеріне басы бүтін ат беріп жатқанда Молдарәсілге жарты қап
көкнәр беріп шеттетпейік. Бір қабын алсын.
- Әумин! Игіліктеріңе жаратыңдар! [5,330].
Молдарәсілдің ішкі ойына құрылған жолдар мен келтірілген диалогтағы
көріністер айрықша маңызды. Өйткені кейіпкер бұл жерде жатсынған ортаның
шеңберінің ішінде қалғандығын, өзін сыртқа тепкен, рухани жаратылысына
қызықпайтын адамдармен бетпе- бет келіп, соны ңштей түйсінгені танылады.
Ендігі оның өмірі осы тұйықтан шығудың жанталасына арналып кетеді.
Д.Исабековтің адам табиғаты, оның тіршілігінің
маңызы жөніндегі тұжырымдамаларының жалғасын алғашқы романы Қарғыннан да
танимыз. Өзі өндіре еңбек еткен повесть жанрындағы бейнелеу машығы, стиль
бедері осы романда айқын танылады. В.И.Этов: Егер де әдебиет – адамтану
болса, оған мұндай мағынаны бірінші кезекте – табиғат пен қоғам туралы
шексіз білім қайнары болып табылатын роман береді [6, 4-] – деп
айтқанындай, жазушының повестеріндегі адам проблемасы жанрдың талаптары мен
ерекшеліктеріне сай тереңдетіліп беріледі. Әдебиеттің шағын жанрларында
танылған философтық қарымы да тереңдеп, лирикалық, психологиялық,
публицистикалық сарындармен берік жымдасып, тұтастық табады. Қаламгер
Жасын, Мәлике, Бағила өмірлерін алып олардың ішкі болмысына, дүниетанымдық
қырларына үңіле отырып романдық сюжет жасаған. Әдебиет дамуына оралғы болар
кедергілердің қирай бастауы, бұрынғы жат деп танылып келген ағымдардың да
үлгілерін тәжңрибеге алу еркіндігі де қазақ жазушысына дем бергені ақиқат.
Романның жарық көруіне
байланысты сыни ой- пікір бірталай қарама- қайшылыққа келді. Шығарманың
көркемдік- идеялық бітімін сөз етумен қоса, оның жанрлық ерекшелігіне, яғни
роман екеніне келісудің өзі біраз уақыт алды. Туынды етек- жеңі жинақы,
ықшам жазылса да ондағы характерлердің кесектігі, қамтыған тақырыптық-
идеялық ауқымы бүгінгі күні Д.Исабековтің бұл дүниесін эпикалық жанрға
жатқызуымызға негіз бола алады. Сынның шығарма проблематикасына кеелгенде
тоқтам жасағандай болған тұжырымдарының бірі – суреткердің романында
тоғышарлықтың сынға алынып,қоғамдағы осы бір мерезді әшкерелеудегі тың
амалдары мен өткір сыншылдық позициясы.
Әрине, бүгінгі күннің көкейкесті мәселелерінің ішінде тоғышарлық
құбылыстар жазушыны бей- жай қалдырып көрген емес. Дегенмен, бұл айтылып
отырған мәселе шығарманың негізгі тінін толық, айқара ашуға мүмкіндікті
шектейді. Автор мұнда типтік шындық – адам тағдырына, оның түрлі қасиеттік-
мінездік құбылыстарына философиялық тұрғыдан жақындайды.
Шығарманың орталық тұлғаларының бірі Жасын
Мадиев – тікелей жазушының бұл тараптағы ой- толғамдарын арқалаған
кейіпкер. Т.Рақымжановтың Қазіргі романның көркем бейнелеген объектісі –
қоғамдағы әлеуметтік- психологиялық құбылыстар, адамның жан қозғалысы,
орталық және қосалқы кейіпкердің ішкі менінің өсуі болып табылады [7,
337] дегеніне келісе отырып, романдағы авторлық меннің айрықша қызметіне
тоқтала кеткен орынды. Асылы, философиялық мазмұнда дамитын шығармалардан
мынаны аңғаруымызға болады. Ол – автордың суреттеп отырған оқиғаға, жалпы
айнала дүниеге субъективті көзқарасының артуы. Мұндай ерекшелік Дулатқа да
тән. Күрделі сомдалған Жасын өзінің
ойлау және мінез ерекшелігімен күнделікті не істеп, не қоярын жоспарлап
алатын, өмір ағымымен жағаласпай- ақ тіршілік кешіп жатқан кәдімгі
адамдарға ұқсамайды. Басқалар Жасын үшін бөтен болмыс сияқты. Ол Лирик
ақындардың өлеңін оқымайтын. Тіпті, Толстойдың махаббат жайлы ой толғаған
тұстарына тыжырына белгі соғушы еді, ал Достаевскийдің Ақ түндер атты
сентиментальды рационның соңына: Бишара Федор! Осындай мармелад- адамдар
болады деп ойлаған- ау шамасы, - деп жазып қойған- ды. Ол әр нәрсеге
нақтылы қарайтын. Романтика мен лирика өмірдің иллюзиясы, ол адамды
шатастырады, өмір құбылысына дәл баға беруге кесірін тигізеді деген
тұжырымды берік ұстайтын- ды [8,97]. Дулат
Исабеков кейіпкердің ішкі ой ағымы арқылы да, мінездік бітіміндегі
өзгешеліктерді сырттай баяндау арқылы да оның дүниетанымындағы айрықша
тұстарды көрсетіп отырады. Бұл кейіпкер Ж.П.Сартрдың Жиіркеніш
романындағы басты тұлға Антуан Рокантенмен ерекше ұқсас. Ж.П.Сартрдың
Рокантені өзінің ішкі өмірімен тіршілік етіп жатқан, ғылыммен айналыса
бастаған, жеке ойлары мен кітаптары арасында бұйығы өмір кешіп жүрген адам
болатын. Кенет оның санасында күрт сілкініс болып, ұйқыдан оянғандай хал
кешеді, өзі үшін ғаламат жаңалық ашады. Ол жаңалық әр заттың өзіндік өмір
сүруі туралы болатын. Енді оның бұрынғы ұстанғанкөзқарастары мен
принциптерінің күл- талқаны шығады. Ол алғаш рет мына әлемдегі заттардың
өзінен тыс өмір сүретіндігіне көзі жетеді. Тіпті, романда Рокантеннің есік
тұтқасын ұстап тұрып тұтқаның бөлек дүние, өзінің бөлек дүние екендігіне
қайран қалатын сурет бар. Сөйтіп ол қалыпты адамдар түсіне алмайтын
танымдық өлшем табады.
Екі қаһарманды туыстырып тұратын қасиеттері: екеуі де дүние танудағы
қалыпты нормаларға қарсы шығатыны. Жасын бүгінгі адамдардың санасында
қалыптасқан сезімдік- рухани сапаларға, оның ішінде махаббат ұғымына да
келіспейді. Бірін- бірі өзгелерден гөрі ерекше жақсы көретін екі адам үшін
де ерекше, өзгеше форма керек қой, неге бәрі бірдей жаралған, неге түптеп
келгенде ерекше сезімдер не тұрпайы, анайы инстинкке бағынуы керек? Бұл
әділетсіз, мүлде әділетсіз деуші еді ол [9, 98-99].
Сартрдың қаөарманы өзін қоршаған заттардан тыс, жат деп түсінеді. Содан
барып ол дүниенің өгейлігін сезініп, оның өткінші, кездейсоқ екеніне көзі
жеткендей болып бойын жиіркеніш сезім билеп азаптанады. Міне, осы жерде
жазушылардың дүниетанымдық концепцияларында тоқайластық анық байқалады.
Жасын адам тағдырының талайсыздығына назар аударады, адам баласының
тіршілік тіректерінің тиянақсыздығын айтқысы келгендей. Мәселен, шығармадан
бас кейіпкердің мына бір монологын алып қарайық: Егер құдай адамды шын
жаратқан болса, онда да өзі үшін. Жападан- жалғыз сұрланып отыра беруден
жалыққан соң адамды ойлап тауып, бүкіл галактикадан тәуір планета
таппағандай қияндағы бір алақандай Жерге таратқан да жіберген. Адамдар
барға да, жоққа да сеніп, жапа тармағай тіршілікке кірісіп кеткен. Санаулы
демі, санаулы күні бола тұрса да, бірінің өлігін бірі жерлеп отырса да,
ғұмыры құдайдай мәңгі көрініп түкке тұрғысыз ұсақ тірлігіне қайта кіріседі
[8, 104]. Жазушының бұл идеясы
жекелеген әңгіме, повестерінде де ұсынылып, осы романда күрделенген
күйінде, қаламгердің тұжырым- қорытындысы іспетті қабылданады. Тіршілік,
Сүйекші, Гаухартас повестерінде нақты трагедиялық жағдай үстемдік
жасайтын кейіпкерлердің тірлігіне үңілу арқылы адамның рухани-
психологиялық табиғатын тануға талпынса, Қарғын романында адамның
интеллектуалды болмысы қалам қырына алынады. Шығарманы ой ағымына құрылған
десек, ол Жасын арқылы жүзеге асып жатады.
Романда Бағила өмірінің бір кезеңі алынып (студент шағы),
басқалардан гөрі біршама толығырақ суреттелген. Оқиғалық желілер де
Бағилаға қатысты өрбиді. Оның ішкі әлемі де Жасынға қарағанда анағұрлым
молырақ бейнеленеді. Дей тұрсақ та, біз романның логикалық үрдісіне
қарайотырып, басты кейіпкердің рольі Жасынға берілген деп айтуымызға
болады. Өйткені шығарма ой ағымына құрылады, негізгі тартыста қимылдық-
әрекеттік сипат, қаһармандардың арасында ашық шарпысулар аз. Ал щығармада
айтылуға тиісті өзекті ойдың иесі Бағила емес, Жасын. Яғни, образдың
эволюциясы мен авторлық идеяның ашылуында фабуладан тыс та элементтердің
қызметі айрықша. Жасынның монологтары сыртқы әлемге өзіндік субъективті
көзқкркс ретінде ғана қалмағанына шығарманы жіті талдау үстінде көзіміз
жетеді. Жасын – трагедиялық кейіпкер. Ол өз ортасымен үйлесім таба алмай,
қоршаған айналасын жатсынған адам. Ә.Кекілбаевтың Аңыздың
ақыры романы да философиялық ойға құрылған шығарма. Жазушының
психологиялық талдау шеберлігі, кейіпкер характерін ашудағы ішкі монологы
сынды көркемдік тәсілді айшықты қолданысы т.б. қаламгерлік ерекшеліктері
оның адам ғұмыры мен болмысына барынша терең үңілуіне қызмет етеді.
Суреткер Аңыздың ақырында адамның болмыс категорияларына қатысын
бейнелеуде өзінің стильдік ерекшелігін танытқан сананың ағымына қатты көңіл
бөледі. Суреткерлік пен ойшылдық қабаттаса келіп интеллектуалдық
концепцияның жарқырай көрінуіне жағдай жасайды. Бірде қаламгердің өзі
Осыған дейін ойлағанымыз мынау болды: әдебиетшілер мен зерттеушілер
тырнақшаға алып айтып жүрген сана ағымының әдебиеттегі көрінісі қандай?
Адам бойындағы бұлқыныс- буырқаныстарды, санамыздағы өзімізге де түсініксіз
болып келе жатқан қайсыбір психологиялық процестерді тап басып суреттеуде
психологиялық талдаудың өзі де жетпей жататын көрінеді. Алғаш психологияға,
артынша әдебиетке енген сана ағымы ұғымының өмірге келуі осыған
байланысты болса керек [10, 201] – дегені бар. Және де ол өзінің
шығармашылығына осы тұрғыдан Пруст, Джойс, Кафка, Сартр, Камю, Белльдердің
белгілі мөлшерде ықпалы болғандығын да айтады. Адам
бойындағы өзгеше құбылыстарды, тосын ассоциацияларды мейлінше тереңірек
шынайы беруді ой тасқынына жүктеу үлгісін романдағы Алмас хан бейнесінен
табар едік. Әмірші үшін абсолютті ақиқат – мәңгілік. Жазушы хан бейнесін
осы философиялық категорияның аясынан алып шыққан. Романда бірден көзге
шалына кететін тартыс байқалмайды. Мұндағы тартыс нақты қимылдық- әрекеттік
немесе идеялардың шарпысуы емес, тартыс адамның ішкі әлемінде, саныраған
санасында. Алмас хан – даңққұмарлық пен өркеуделікті,
дұшпанына алдырмас айлакерлікті, батырлық пен менмендікті, ақылдылық пен
қатыгездікті бойына сыйдырған адам. Жер- жаһанды тулақтай илеп, жалпақ
әлемді өзіне бағындырғысы келетін оның бар мұраты – Мәңгілікті өзіне
табындыру. Бірақ басқасы қолынан келгенде осы бір мәңгілік деп аталатын
тылсым жалына жармастырмай- ақ кетеді. Ол тіршілік, өмір деп аталатын мынау
құмырсқадай қыбырлаған қозғалысты, соның қайнаған ортасындағы адамдардың
пиғыл- мақсатын, мәнісін түсінбей- ақ қойды. Мәңгілікті күш, даңқ деп
түсінетін хан өз ғұмырына көз жібере қалса ылғи тұйыққа тіреле береді.
Есіне кешегі пайғамбар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Академик Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті
Филология факультеті
Қазақ әдебиеті кафедрасы
Реферат
Тақырыбы: Қазақ прозасындағы жатсыну мәселесі
Орындаған: КО-41 тобының студенті
Көзтай А.
Тексерген: оқытушы Мырзахметов А.
Қарағанды – 2014
Жоспар
Кіріспе
Негізгі бөлім
1. Жатсыну – экзистенциализм концепциясы
2. Қазақ прозасындағы (1970-80 ж.ж.) жатсыну мәселесі
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Жатсыну сияқты философиялық категория экзистенциализмнің күрделі
концепцияларының бірі. Жатсыну мәселесі қазақ әдебиеттану ғылымында аз
зерттелген. Философияның да ғылыми мәселесі ретінде жатсыну көп жылдар бойы
маркстік- лениндік ілімге қарсы қойылып, тек бір жақты түсініктердің
ауқымында қалып қойды. Бүгінгі дәуір әлемдік мәдениеттердің интеграциясы
күшейген шақта, рухани ықпалдардың төркінін танып, өрісін барлау ғылым
алдындағы маңызды істердің бірі екені анық.
Кеңестік жүйедегі жеке адамның еркі мен бостандығының шектелуі қоғамның
бүкіл саласында жатсынуды тереңдетіп жіберді. Сананың тұйықталуы, адамның
түпкі негізден, яғни өз- өзінен, өзінің ұлттық тегінен, тарихынан, әдет-
ғұрпынан жатсынуына әкеп тіреді. Мұның бәрі қоғамдық қайшылықтардың барған
үстіне ұлғая беруіне түрткі болды [1, 65]. Осы мәселелер
әдебиетімізде қаншалықты көрініс тапты, адамның қоғамнан, оның түрлі
салаларынан ғана емес, адамның өз- өзінен, әлемнен, қоршаған болмыстан
жатсынуы бүгінгі күнгі біздің ғылыми тұрғыдан зерттеуге бет алған
нысандарымыз. Бұл проблема шет ел, орыс әдебиеттануында жалпы модернистік
поэтика мәселелеріне байланысты зерттелініп жүргенін айта кетуіміз керек.
Ф.Кафканың творчествасын зерттегендер оның модернист жазушыларға тән
стильдік бедерінде (адамның өмір ортасынан, әлемнен тысқары қалуын)
бейнелеу ерекшелігі басымырақ танылатыны жөнінде айтқан болатын.
Г.Г.Маркестің (Жүз жылдық жалғыздық) романында адам санасындағы күрделі
құбылыстарды бейнелеуде жалғыздық пен өз ортасын жатсыну сынды терең
философиялық пікірді кездестіреміз. Әсіресе, бұл мәселедегі автордың
позициясын толықтай көрсете алатын образ – Аурелиана Буендиа. Оның ішкі
трагедиясы да, мазасыз болмысы да шексіз жалғыздығында. Ғалым
Е.С.Померанцева белгілі бір қаламгер шығармасындағы жатсыну мәселесін
арнайы алып қарастырған еңбектердің ішінде американ зерттеушісі
Р.Стриулидің Джузеппе Берто романындағы жатсыну деп аталатын
монографиясына ерекше ілтипат білдіреді. Американ әдебиеттанушысының бұл
күрделі мәселенің тарихын Фрейд, Кафка, Джойс, Свевордың шығармаларынан
бастағанын құптайды. Сонымен бірге Эдуардо Олби, Ульям Голдинг, Грэм Грин
сияқты жазушылардың творчестволары осы мәселе тұрғысынан Батыс
сыншыларының ортасында болған пікірталастарды талдайды [2, 71- 93].
Сол сияқты, экзистенционалдық ойдың жатсыну түріндегі қазақ әдебиетіндегі
көрінісі қазақ ғылымында толықтай зерттелмегеннен кейін оған қатысты
пікірлер туғызу маңызды деп санасақ, тағы да 70- 80 жылдар прозасын сөз
етеміз.
Негізгі бөлім
Кейінгі жылдары адамның адамнан жатсынуын барынша терең ашуға
ұмтылатын жазушылар – Ә.Кекілбаев пен Ш.Айтматовтардың шығармашылығында
көтерілген мәңгүрттік идеясы бұл орайда терең философиялық пкір болып
саналады. Ә.Кекілбаевтың Күй повесінде мәігүрттің бейнесі алғаш рет
сомдалды. Дегенмен, мұнда жазушы аңыздық желіні пайдалану үстінде Жөнейттің
қатыгездік бейнесін, моральдық тұрпатын жан- жақты ашу үшін тың өрнек
ретіндегі қызметіне көп көңіл бөлетіндей. Байырғы кезеңдегі тарихи жағдай
белестерін, қоғамдық қарым- қатынастардың қандай сипатта дамығандығын
аңдату үшін де қазақ тұтқындарының басындағы жағдайға екпін түсірілген, ол
суреттердің эмоционалдық әсері ескерілген. Әрине, мұндай оқиғалық желілер
жазушының адам жөнінде тұжырымдарына белгілі бір мөлшерде қатысы барлығын
ұмытпаймыз.
Ал Ш.Айтматовтың Боранды бекетіндегі мәңгүрт оқиғасы суреткердің
бүгінгі күннің мәселесін көтеруге тікелей қатысы бар философиялық терең
ойдың берілуіне негіз болған. Әлемдік ауқымдағы проблеманы көтерген
романдағы оқиға мен ойдың дамуы Едігеге қатысты өрбігенімен, мәңгүрі аңызы
шығарманың негізгі өзегі іспетті. Долг литературы – мыслить глобально,
невыпуская из поля зрения центрального своего интереса, который я понимаю
как исследование отдельной человеческой индивидуальности. А все это требует
от писателя расширения философского диапазона, усложнения мира восприятия,
детализации психологического изобрадения нашего современника [3,6] – деп
өзі айтпақшы, бұл идея бүгінгі дәуірдің рухани проблемаларына үңілудегі
бірден-бір тәсіл болды.
Мәңгүрт – рухани тамыр- тегі жойылған, ойлау мен сезінуге қабілетсіз
биологиялық дене. Ал осы мәңгүрттің түпкі бастауы Адам болатын. Яғни,
адамның табиғи- рухани алғы шарттарынан айыратын адамдардың өздері, солар
тудырған сыртқы әсер. Міне, адамзаттың қазіргі толғақты мәселелерінің
біріне айналған руханилық проблемасы соңғы жылдары әлем әдебиетінде
мәңгүрт сынды типтің пайда болуына мұрындық болды.
Мәңгүрттік типке салт- дәстүрден жұрдай, оның рәміздік- рәсімдік мағынасын
білмейтін, күнделікті өмірде ұлттық мәдени жүйенің құндылықтарын
қолданбайтын адамдар жататын [4,38] болса, Д.Исабековтің Сүйекші
повесіндегі орталық кейіпкер Тұңғыш та осы типке жақын. Жазушы оның
мағынасыз тіршілігін, мәнсіз болмысын, адамдық негізден алшақтатқан сыртқы
әсерлерден іздейді.
Жатсынудың мұндайлық көрінісі қаламгердің Тіршілік повесінен де
аңдалады. Алғашында ауруға шипа деп тапқан көкнәрдің дәмі Молдарәсілдің
енді өмірінің мағынасына айналды. Жалғызілікті жігіт өзін ауылдың бел
баласындай көреді. Топырақты өлім, торқалы тойдың атқарылуы осы
Молдарәсілсіз өтпейтіндей. Оның ақ тер, көк терге малшынып істеген қызметі
көкнәрге иеленіп, көкнәрмен өлшенеді. Осылайша елдің ықыласы өзіне ерекше
деп санайтын ол кәфіпшіл Киеванға айналып шыға келеді. Оның Тұңғыштан
айырмашылығы бір сәт болса да өзінің жалғыздығына опынады. Осы жалғыздық
туралы ойлау оның адамдық кейпін білдіріп тұрған жалқы қасиет сияқты. Дәл
осы кезге шейін ол өзін осы ауылдың бел баласы санап, егер ауырып- сырқай
қалсам бүкіл жұрт шулап, көңілімді сұрауға шұбырып келетін шығар деген
берік байламда еді, бірақ екі күннен бері есігінен тірі пенденің сығаламауы
алдың күні- ақ шалдардың сөзінен секем алған көңілін біржолата суытайын
деді. Япыр- ау, сонда пәленше- екем мынадай, пәленше- екем анадай деп
арқадан қағып, қолпаштап жүрген талайлар мені оп- оңай- ақ ұмыта салғаны
ма? Мен іздесем, мені іздейтін бір адамның жоқ болғаны ма сонша? Осы бойы
өле кетсем, жаназам да шығарусыз қалатын түрі бар- ау, шамасы! [5, 326].
Бұл – Молдарәсілдің алғаш рет тағдырмен бетпе-
бет келуі, алғаш рет өзін- өзі тануға ұмтылысы. Өз ортасының
мейірімсіздігіне көзі жеткен тағы бір сәт – бөтен ауылдың жігіттері алып
қашқан Таңатар байдың қызын серіктерімен бірге жолдан қайтарып алып
келгеннен кейінгі эпизод. Ол байдың намысын қорғап қалған жігіттерге сый-
сияпат үлестіретін сәт.
- Ал, қане, айта ғой қалауыңды, ұялма.
-Ұялатын несі бар, көкнәр ғой қалауы, - деді әлгі жігіт. Молдарәсілдің
іші мұсатыр жалағандай мұздап кетті. Неменеге қабаттаса қалды қиқаңдап?
- Болды ендеше. Үш ат, жарты қап көкнәр. – Көзін жерден көтермеген
бойы Таңатар тіл қатты.
- Серіктеріне басы бүтін ат беріп жатқанда Молдарәсілге жарты қап
көкнәр беріп шеттетпейік. Бір қабын алсын.
- Әумин! Игіліктеріңе жаратыңдар! [5,330].
Молдарәсілдің ішкі ойына құрылған жолдар мен келтірілген диалогтағы
көріністер айрықша маңызды. Өйткені кейіпкер бұл жерде жатсынған ортаның
шеңберінің ішінде қалғандығын, өзін сыртқа тепкен, рухани жаратылысына
қызықпайтын адамдармен бетпе- бет келіп, соны ңштей түйсінгені танылады.
Ендігі оның өмірі осы тұйықтан шығудың жанталасына арналып кетеді.
Д.Исабековтің адам табиғаты, оның тіршілігінің
маңызы жөніндегі тұжырымдамаларының жалғасын алғашқы романы Қарғыннан да
танимыз. Өзі өндіре еңбек еткен повесть жанрындағы бейнелеу машығы, стиль
бедері осы романда айқын танылады. В.И.Этов: Егер де әдебиет – адамтану
болса, оған мұндай мағынаны бірінші кезекте – табиғат пен қоғам туралы
шексіз білім қайнары болып табылатын роман береді [6, 4-] – деп
айтқанындай, жазушының повестеріндегі адам проблемасы жанрдың талаптары мен
ерекшеліктеріне сай тереңдетіліп беріледі. Әдебиеттің шағын жанрларында
танылған философтық қарымы да тереңдеп, лирикалық, психологиялық,
публицистикалық сарындармен берік жымдасып, тұтастық табады. Қаламгер
Жасын, Мәлике, Бағила өмірлерін алып олардың ішкі болмысына, дүниетанымдық
қырларына үңіле отырып романдық сюжет жасаған. Әдебиет дамуына оралғы болар
кедергілердің қирай бастауы, бұрынғы жат деп танылып келген ағымдардың да
үлгілерін тәжңрибеге алу еркіндігі де қазақ жазушысына дем бергені ақиқат.
Романның жарық көруіне
байланысты сыни ой- пікір бірталай қарама- қайшылыққа келді. Шығарманың
көркемдік- идеялық бітімін сөз етумен қоса, оның жанрлық ерекшелігіне, яғни
роман екеніне келісудің өзі біраз уақыт алды. Туынды етек- жеңі жинақы,
ықшам жазылса да ондағы характерлердің кесектігі, қамтыған тақырыптық-
идеялық ауқымы бүгінгі күні Д.Исабековтің бұл дүниесін эпикалық жанрға
жатқызуымызға негіз бола алады. Сынның шығарма проблематикасына кеелгенде
тоқтам жасағандай болған тұжырымдарының бірі – суреткердің романында
тоғышарлықтың сынға алынып,қоғамдағы осы бір мерезді әшкерелеудегі тың
амалдары мен өткір сыншылдық позициясы.
Әрине, бүгінгі күннің көкейкесті мәселелерінің ішінде тоғышарлық
құбылыстар жазушыны бей- жай қалдырып көрген емес. Дегенмен, бұл айтылып
отырған мәселе шығарманың негізгі тінін толық, айқара ашуға мүмкіндікті
шектейді. Автор мұнда типтік шындық – адам тағдырына, оның түрлі қасиеттік-
мінездік құбылыстарына философиялық тұрғыдан жақындайды.
Шығарманың орталық тұлғаларының бірі Жасын
Мадиев – тікелей жазушының бұл тараптағы ой- толғамдарын арқалаған
кейіпкер. Т.Рақымжановтың Қазіргі романның көркем бейнелеген объектісі –
қоғамдағы әлеуметтік- психологиялық құбылыстар, адамның жан қозғалысы,
орталық және қосалқы кейіпкердің ішкі менінің өсуі болып табылады [7,
337] дегеніне келісе отырып, романдағы авторлық меннің айрықша қызметіне
тоқтала кеткен орынды. Асылы, философиялық мазмұнда дамитын шығармалардан
мынаны аңғаруымызға болады. Ол – автордың суреттеп отырған оқиғаға, жалпы
айнала дүниеге субъективті көзқарасының артуы. Мұндай ерекшелік Дулатқа да
тән. Күрделі сомдалған Жасын өзінің
ойлау және мінез ерекшелігімен күнделікті не істеп, не қоярын жоспарлап
алатын, өмір ағымымен жағаласпай- ақ тіршілік кешіп жатқан кәдімгі
адамдарға ұқсамайды. Басқалар Жасын үшін бөтен болмыс сияқты. Ол Лирик
ақындардың өлеңін оқымайтын. Тіпті, Толстойдың махаббат жайлы ой толғаған
тұстарына тыжырына белгі соғушы еді, ал Достаевскийдің Ақ түндер атты
сентиментальды рационның соңына: Бишара Федор! Осындай мармелад- адамдар
болады деп ойлаған- ау шамасы, - деп жазып қойған- ды. Ол әр нәрсеге
нақтылы қарайтын. Романтика мен лирика өмірдің иллюзиясы, ол адамды
шатастырады, өмір құбылысына дәл баға беруге кесірін тигізеді деген
тұжырымды берік ұстайтын- ды [8,97]. Дулат
Исабеков кейіпкердің ішкі ой ағымы арқылы да, мінездік бітіміндегі
өзгешеліктерді сырттай баяндау арқылы да оның дүниетанымындағы айрықша
тұстарды көрсетіп отырады. Бұл кейіпкер Ж.П.Сартрдың Жиіркеніш
романындағы басты тұлға Антуан Рокантенмен ерекше ұқсас. Ж.П.Сартрдың
Рокантені өзінің ішкі өмірімен тіршілік етіп жатқан, ғылыммен айналыса
бастаған, жеке ойлары мен кітаптары арасында бұйығы өмір кешіп жүрген адам
болатын. Кенет оның санасында күрт сілкініс болып, ұйқыдан оянғандай хал
кешеді, өзі үшін ғаламат жаңалық ашады. Ол жаңалық әр заттың өзіндік өмір
сүруі туралы болатын. Енді оның бұрынғы ұстанғанкөзқарастары мен
принциптерінің күл- талқаны шығады. Ол алғаш рет мына әлемдегі заттардың
өзінен тыс өмір сүретіндігіне көзі жетеді. Тіпті, романда Рокантеннің есік
тұтқасын ұстап тұрып тұтқаның бөлек дүние, өзінің бөлек дүние екендігіне
қайран қалатын сурет бар. Сөйтіп ол қалыпты адамдар түсіне алмайтын
танымдық өлшем табады.
Екі қаһарманды туыстырып тұратын қасиеттері: екеуі де дүние танудағы
қалыпты нормаларға қарсы шығатыны. Жасын бүгінгі адамдардың санасында
қалыптасқан сезімдік- рухани сапаларға, оның ішінде махаббат ұғымына да
келіспейді. Бірін- бірі өзгелерден гөрі ерекше жақсы көретін екі адам үшін
де ерекше, өзгеше форма керек қой, неге бәрі бірдей жаралған, неге түптеп
келгенде ерекше сезімдер не тұрпайы, анайы инстинкке бағынуы керек? Бұл
әділетсіз, мүлде әділетсіз деуші еді ол [9, 98-99].
Сартрдың қаөарманы өзін қоршаған заттардан тыс, жат деп түсінеді. Содан
барып ол дүниенің өгейлігін сезініп, оның өткінші, кездейсоқ екеніне көзі
жеткендей болып бойын жиіркеніш сезім билеп азаптанады. Міне, осы жерде
жазушылардың дүниетанымдық концепцияларында тоқайластық анық байқалады.
Жасын адам тағдырының талайсыздығына назар аударады, адам баласының
тіршілік тіректерінің тиянақсыздығын айтқысы келгендей. Мәселен, шығармадан
бас кейіпкердің мына бір монологын алып қарайық: Егер құдай адамды шын
жаратқан болса, онда да өзі үшін. Жападан- жалғыз сұрланып отыра беруден
жалыққан соң адамды ойлап тауып, бүкіл галактикадан тәуір планета
таппағандай қияндағы бір алақандай Жерге таратқан да жіберген. Адамдар
барға да, жоққа да сеніп, жапа тармағай тіршілікке кірісіп кеткен. Санаулы
демі, санаулы күні бола тұрса да, бірінің өлігін бірі жерлеп отырса да,
ғұмыры құдайдай мәңгі көрініп түкке тұрғысыз ұсақ тірлігіне қайта кіріседі
[8, 104]. Жазушының бұл идеясы
жекелеген әңгіме, повестерінде де ұсынылып, осы романда күрделенген
күйінде, қаламгердің тұжырым- қорытындысы іспетті қабылданады. Тіршілік,
Сүйекші, Гаухартас повестерінде нақты трагедиялық жағдай үстемдік
жасайтын кейіпкерлердің тірлігіне үңілу арқылы адамның рухани-
психологиялық табиғатын тануға талпынса, Қарғын романында адамның
интеллектуалды болмысы қалам қырына алынады. Шығарманы ой ағымына құрылған
десек, ол Жасын арқылы жүзеге асып жатады.
Романда Бағила өмірінің бір кезеңі алынып (студент шағы),
басқалардан гөрі біршама толығырақ суреттелген. Оқиғалық желілер де
Бағилаға қатысты өрбиді. Оның ішкі әлемі де Жасынға қарағанда анағұрлым
молырақ бейнеленеді. Дей тұрсақ та, біз романның логикалық үрдісіне
қарайотырып, басты кейіпкердің рольі Жасынға берілген деп айтуымызға
болады. Өйткені шығарма ой ағымына құрылады, негізгі тартыста қимылдық-
әрекеттік сипат, қаһармандардың арасында ашық шарпысулар аз. Ал щығармада
айтылуға тиісті өзекті ойдың иесі Бағила емес, Жасын. Яғни, образдың
эволюциясы мен авторлық идеяның ашылуында фабуладан тыс та элементтердің
қызметі айрықша. Жасынның монологтары сыртқы әлемге өзіндік субъективті
көзқкркс ретінде ғана қалмағанына шығарманы жіті талдау үстінде көзіміз
жетеді. Жасын – трагедиялық кейіпкер. Ол өз ортасымен үйлесім таба алмай,
қоршаған айналасын жатсынған адам. Ә.Кекілбаевтың Аңыздың
ақыры романы да философиялық ойға құрылған шығарма. Жазушының
психологиялық талдау шеберлігі, кейіпкер характерін ашудағы ішкі монологы
сынды көркемдік тәсілді айшықты қолданысы т.б. қаламгерлік ерекшеліктері
оның адам ғұмыры мен болмысына барынша терең үңілуіне қызмет етеді.
Суреткер Аңыздың ақырында адамның болмыс категорияларына қатысын
бейнелеуде өзінің стильдік ерекшелігін танытқан сананың ағымына қатты көңіл
бөледі. Суреткерлік пен ойшылдық қабаттаса келіп интеллектуалдық
концепцияның жарқырай көрінуіне жағдай жасайды. Бірде қаламгердің өзі
Осыған дейін ойлағанымыз мынау болды: әдебиетшілер мен зерттеушілер
тырнақшаға алып айтып жүрген сана ағымының әдебиеттегі көрінісі қандай?
Адам бойындағы бұлқыныс- буырқаныстарды, санамыздағы өзімізге де түсініксіз
болып келе жатқан қайсыбір психологиялық процестерді тап басып суреттеуде
психологиялық талдаудың өзі де жетпей жататын көрінеді. Алғаш психологияға,
артынша әдебиетке енген сана ағымы ұғымының өмірге келуі осыған
байланысты болса керек [10, 201] – дегені бар. Және де ол өзінің
шығармашылығына осы тұрғыдан Пруст, Джойс, Кафка, Сартр, Камю, Белльдердің
белгілі мөлшерде ықпалы болғандығын да айтады. Адам
бойындағы өзгеше құбылыстарды, тосын ассоциацияларды мейлінше тереңірек
шынайы беруді ой тасқынына жүктеу үлгісін романдағы Алмас хан бейнесінен
табар едік. Әмірші үшін абсолютті ақиқат – мәңгілік. Жазушы хан бейнесін
осы философиялық категорияның аясынан алып шыққан. Романда бірден көзге
шалына кететін тартыс байқалмайды. Мұндағы тартыс нақты қимылдық- әрекеттік
немесе идеялардың шарпысуы емес, тартыс адамның ішкі әлемінде, саныраған
санасында. Алмас хан – даңққұмарлық пен өркеуделікті,
дұшпанына алдырмас айлакерлікті, батырлық пен менмендікті, ақылдылық пен
қатыгездікті бойына сыйдырған адам. Жер- жаһанды тулақтай илеп, жалпақ
әлемді өзіне бағындырғысы келетін оның бар мұраты – Мәңгілікті өзіне
табындыру. Бірақ басқасы қолынан келгенде осы бір мәңгілік деп аталатын
тылсым жалына жармастырмай- ақ кетеді. Ол тіршілік, өмір деп аталатын мынау
құмырсқадай қыбырлаған қозғалысты, соның қайнаған ортасындағы адамдардың
пиғыл- мақсатын, мәнісін түсінбей- ақ қойды. Мәңгілікті күш, даңқ деп
түсінетін хан өз ғұмырына көз жібере қалса ылғи тұйыққа тіреле береді.
Есіне кешегі пайғамбар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz