Буынаяқтылар, Шаянтәрізділер,Өрмекшітәрізділер

Жоспар

Буынаяқтылар . омыртқа жотасы жоқ жәндіктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Шаянтәрізділер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Өрмекшітәрізділер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Бунақденелілер (түрленгілер) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қосқанаттылар отряды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

Буынаяқтылар – омыртқа жотасы жоқ жәндіктер. Бұлардың аяқтары буын арқылы жақсы қимылдайтын бірнеше бунақтардан құралғандықтан, буынаяқтылар деп аталады.
Буынаяқтылар типіне жататын жәндіктердің жалпы сипаттамасы.
Буынаяқтылар-Жер шарындағы өте көп таралған жәндіктер. Ғалымдардың есептеуіне қарағанда буынаяқтылардың екі миллионнан астам белгілі екен, ал жануарлар әлемінің қалған 15 типіндегі жануарлар түрі екі жүз мыңнан аспйтын көрінеді. Буынаяқты жәндіктер суда да (теңізде,тұщы суда), құрлықта да мекендейді, олардың көпшілігі тіпті құрлықтағы жануарлардың денесінде де тіршілік етеді.
Буынаяқтылардың денесі негізінен алғанда үш бөліктен (бас,көкірек,құрсақ) құралғанымен де, барлығынд бірдей айқын білінбейді. Олардың денесі әктенген тұздар сіңген органикалық заттармен-хитинді жабынмен қапталады. Хитинді жабын жәндіктің ішкі мүшелердің зақымданудан қорғайды. Жабынның ішкі жағына бұлшықеттер бекінеді. Кейбір буынаяқтылардың, мысалы шаянтәрізділердің жабыны денені қаптайтын нағыз сауыт тәрізді болады.
Буынаяқтылардың ішкі құрылысы буылтық құрттарға көбірек ұқсайды, сондықтан да олардың арғы тегі қарапайым теңіз буылтық құрттары деп есептелінеді. Олардың дене қуысындағы мүшелерінің (асқорту, тынысалу, қанайналым, зәршығару, жыныс, жүйке жүйелері, сезім мүшелері) одан әрі дамып, жетіле түскенін байқау қиын емес.
Сендер уынаяқтылардың сыртқы және ішкі құрылысын оқып үйренген кезде бұрын оқып өткен жәндіктердің, әсіресе буылтық құрттар мүшелерінің құрылысы мен атқаратын қызметіндегі ерекшеліктерді еске түсіріп көріңдер, сонда сендерге эволюция барысында қандай өзгерістер болғанын, әр түрлі мүшелер жүйесінің жоғары сатыға көтерілуі мен мәнін түсіну оңайырақ болады.
Сөйтіп,біз буынаяқтылардың үш класын оқып үйренеміз, атап айтқанда: шаянтәрізділер, өрмекшітәрізділер және бунақденелілер класы.

Шаянтәрізділер-дене бөліктері айқын бөлінбейтін, желбезек арқылы тыныс алып, суда (теңізде,мұхитта, тұщысулы қоймаларда) мекендейтін буынаяқты жәндіктер. Шаянтәрізділердің 25-30 мың түрі бар деп есептеледі.Шаянтәрізділер басқа буынаяқтылардың басындағы екі жұп мұрты, желбезек арқылы тыныс алуы жұмыртқадан дамуы арқылы ерекшеленеді.
Шаянтәрізділердің табиғатта сан алуан түрлері кездеседі. 200 миллион жылдан бері Жер бетінде келбетін өзгертпестен тіршілік етіп келе жатқан дулығар-жаңбырдан соң сүрлеу жол торабынан табылатын шаянтәрізді жәндік.
Шаянтәрізділердің кездеспейтін жері жоқ, олар тоқтау суларда да, теңіз бен мұхитта да, арктикалык көлдерде де су қоймалар мен тартылып кететін суларда да жағажай құмында да шабындықтарда да тіпті үйде де тіршілік етеді. Олар судың тұздылығына, температурасына, қышқылдығына, судағы газ құрамына оп-оңай бейімделеді. Каспий теңізіндегі ең тұзды бұғаз-Қарабұғаз көлін суында артемия деген шаянша тіршілік етеді. Ал кейбір тармақмұртты шаяншалар суы тартылған суқоймада үш жыл бойы тіршілігін жоймайды.
Шаянтәрізділердің мөлшері де алуан түрлі-дафния және циклоптың тұрқы 1-8 мм, ал жапондық таңқышаяны алдыңғы аяқтарын созғанда қысқыштарының аралығы 3 метрге жетеді.Олардың пішіні, сондай-ақ реңі бірін-бірі қайталамайды,кейбір онаяқты шаянтәрізділер реңін мекен еткен жерінің түсіне клтіріп,өзгерте алады.
Шаянтәрізділердің біреуі еркін жүріп, жүзе алатын болса, енді біреуі астындағы заттарға бекініп, тапжылмай отырады. Теңізжаңғақ, теңізүйрек тәрізді мұраяқты шаянтәрізділер қозғалмай тіршілік еткендіктен олардың денесі әктенген бақалшақпен қапталады.
Теңіз планктонының 90 процентке жуығы шаянтәрізділерден құралады. Планктон дегеніміз-су бетінде қалқып жүретін ұсақ тірі ағзалар. Олардың кейбіреуі-өсімдікпен, енді біреуі жәндіктермен қоректенеді. Қалқыма шааяндардың негізгі қорегі-ұсақ балдырлар.Суда да, ылғалды құрлықта да тіршілік ететін жылбысқа-өсімдікпен қоректенетін шаянтәрізділердің бірі, оның Өзбекстандағы түрі шабындықтағы өсімдіктерді жайпап жібереді. Ал онаяқты шаяндар-өзен шаяны, қысқышсыз шаян, омар, таңқышаян-жыртқыш жәндіктер, бұлардың кейбіреуі шіріген жануар және өсімдік қалдықтарымен қоректеніп, кейбіреулері паразиттікпен тіршілік етеді.
Шаянтәрізділердің тіршілік ету ұзақтығы түрліше болып келеді. Мұртаяқты шаяншалар-7 жыл, ал жамбасқұрттар 30 жылға дейін әрекетін тоқтатпайды.

Пайдаланған әдебиеттер
Жануартану..............................................................................................................
Тіршіліктану кітабы...............................................................................................
Әр түрлі журналдар...............................................................................................
Әлемнің қызықтары...............................................................................................

Пән: Биология
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 15 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

Буынаяқтылар – омыртқа жотасы жоқ
жәндіктер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Шаянтәрізділер ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Өрмекшітәрізділер ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Бунақденелілер (түрленгілер)
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ..
Қосқанаттылар
отряды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

Буынаяқтылар – омыртқа жотасы жоқ жәндіктер. Бұлардың аяқтары буын
арқылы жақсы қимылдайтын бірнеше бунақтардан құралғандықтан, буынаяқтылар
деп аталады.
Буынаяқтылар типіне жататын жәндіктердің жалпы сипаттамасы.
Буынаяқтылар-Жер шарындағы өте көп таралған жәндіктер. Ғалымдардың
есептеуіне қарағанда буынаяқтылардың екі миллионнан астам белгілі екен, ал
жануарлар әлемінің қалған 15 типіндегі жануарлар түрі екі жүз мыңнан
аспйтын көрінеді. Буынаяқты жәндіктер суда да (теңізде,тұщы суда), құрлықта
да мекендейді, олардың көпшілігі тіпті құрлықтағы жануарлардың денесінде де
тіршілік етеді.
Буынаяқтылардың денесі негізінен алғанда үш бөліктен
(бас,көкірек,құрсақ) құралғанымен де, барлығынд бірдей айқын білінбейді.
Олардың денесі әктенген тұздар сіңген органикалық заттармен-хитинді
жабынмен қапталады. Хитинді жабын жәндіктің ішкі мүшелердің зақымданудан
қорғайды. Жабынның ішкі жағына бұлшықеттер бекінеді. Кейбір
буынаяқтылардың, мысалы шаянтәрізділердің жабыны денені қаптайтын нағыз
сауыт тәрізді болады.
Буынаяқтылардың ішкі құрылысы буылтық құрттарға көбірек ұқсайды,
сондықтан да олардың арғы тегі қарапайым теңіз буылтық құрттары деп
есептелінеді. Олардың дене қуысындағы мүшелерінің (асқорту, тынысалу,
қанайналым, зәршығару, жыныс, жүйке жүйелері, сезім мүшелері) одан әрі
дамып, жетіле түскенін байқау қиын емес.
Сендер уынаяқтылардың сыртқы және ішкі құрылысын оқып үйренген кезде
бұрын оқып өткен жәндіктердің, әсіресе буылтық құрттар мүшелерінің құрылысы
мен атқаратын қызметіндегі ерекшеліктерді еске түсіріп көріңдер, сонда
сендерге эволюция барысында қандай өзгерістер болғанын, әр түрлі мүшелер
жүйесінің жоғары сатыға көтерілуі мен мәнін түсіну оңайырақ болады.
Сөйтіп,біз буынаяқтылардың үш класын оқып үйренеміз, атап айтқанда:
шаянтәрізділер, өрмекшітәрізділер және бунақденелілер класы.

Шаянтәрізділер-дене бөліктері айқын бөлінбейтін, желбезек арқылы тыныс
алып, суда (теңізде,мұхитта, тұщысулы қоймаларда) мекендейтін буынаяқты
жәндіктер. Шаянтәрізділердің 25-30 мың түрі бар деп
есептеледі.Шаянтәрізділер басқа буынаяқтылардың басындағы екі жұп мұрты,
желбезек арқылы тыныс алуы жұмыртқадан дамуы арқылы ерекшеленеді.
Шаянтәрізділердің табиғатта сан алуан түрлері кездеседі. 200 миллион
жылдан бері Жер бетінде келбетін өзгертпестен тіршілік етіп келе жатқан
дулығар-жаңбырдан соң сүрлеу жол торабынан табылатын шаянтәрізді жәндік.
Шаянтәрізділердің кездеспейтін жері жоқ, олар тоқтау суларда да, теңіз
бен мұхитта да, арктикалык көлдерде де су қоймалар мен тартылып кететін
суларда да жағажай құмында да шабындықтарда да тіпті үйде де тіршілік
етеді. Олар судың тұздылығына, температурасына, қышқылдығына, судағы газ
құрамына оп-оңай бейімделеді. Каспий теңізіндегі ең тұзды бұғаз-Қарабұғаз
көлін суында артемия деген шаянша тіршілік етеді. Ал кейбір тармақмұртты
шаяншалар суы тартылған суқоймада үш жыл бойы тіршілігін жоймайды.
Шаянтәрізділердің мөлшері де алуан түрлі-дафния және циклоптың тұрқы 1-8
мм, ал жапондық таңқышаяны алдыңғы аяқтарын созғанда қысқыштарының аралығы
3 метрге жетеді.Олардың пішіні, сондай-ақ реңі бірін-бірі
қайталамайды,кейбір онаяқты шаянтәрізділер реңін мекен еткен жерінің түсіне
клтіріп,өзгерте алады.
Шаянтәрізділердің біреуі еркін жүріп, жүзе алатын болса, енді біреуі
астындағы заттарға бекініп, тапжылмай отырады. Теңізжаңғақ, теңізүйрек
тәрізді мұраяқты шаянтәрізділер қозғалмай тіршілік еткендіктен олардың
денесі әктенген бақалшақпен қапталады.
Теңіз планктонының 90 процентке жуығы шаянтәрізділерден құралады.
Планктон дегеніміз-су бетінде қалқып жүретін ұсақ тірі ағзалар. Олардың
кейбіреуі-өсімдікпен, енді біреуі жәндіктермен қоректенеді. Қалқыма
шааяндардың негізгі қорегі-ұсақ балдырлар.Суда да, ылғалды құрлықта да
тіршілік ететін жылбысқа-өсімдікпен қоректенетін шаянтәрізділердің бірі,
оның Өзбекстандағы түрі шабындықтағы өсімдіктерді жайпап жібереді. Ал
онаяқты шаяндар-өзен шаяны, қысқышсыз шаян, омар, таңқышаян-жыртқыш
жәндіктер, бұлардың кейбіреуі шіріген жануар және өсімдік қалдықтарымен
қоректеніп, кейбіреулері паразиттікпен тіршілік етеді.
Шаянтәрізділердің тіршілік ету ұзақтығы түрліше болып келеді. Мұртаяқты
шаяншалар-7 жыл, ал жамбасқұрттар 30 жылға дейін әрекетін тоқтатпайды.
Шаянтәрізділердің табиғаттағы және адам өміріндегі маңызы орасан зор.
Теңізде тіршілік ететін шаянтәрізділер балықтардың, мұртты киттердің,
былқылдақденелілердің мен құстардың жемі болып табылады. Көптеген
шаянтәрізділердің кәсіптік маңызы бар. Балтық теңізі алқабындағы
суқоймаларда тіршілік ететін жалпақ саусақты шаян мен Каспий теңізі
алқабындағы суқоймаларда мекендейтін жіңішкесаусақты шаяндар тағам әзірлеу
үшін ауланады. Бұрынғы ТМД-да кәсіптік жағынан камчаткалық таңқышаян
тиімді деп есептелді. Шетелдерде,әсіресе Қытай, АҚШ,Үндістан, Жапонияда
онаяқты шаяндардан асшаян көбірек ауланады. Сендер көптеген жануарларды
қорек, адам үшін тағамға пайдаланылатын шаянтәрізділерді қорғап, өнеркәсіп
немесе ауылшаруашылық қалдықтарымен судың ластанбауына ат салысыңдар.
Негізінен алғанда шаянтәрізділерділер су да тіршілік ететіндіктен,
олардың тынысалу мүшесі-желбезек.
Жәндікте денесінің жұмсақ бөлігін қорғайтын қатты хитинді жабын болады.
Шаянтәрізділердің денесі екі бөліктен құралады: қомақты бөлігі-
баскөкірек, екінші бөлігі-бунақтанған құрсақ.
Шаянтәрізділер екі жасыл бездер арқылы зәр шығарады.
Шаянтәрізділердің жүйке жүйесі жақсы жетілген. Баскөкіректің алдыңғы
жағындағы соядың екі жағында екі жұп бунақтанған мұртшалары бар.

Өрмекшітәрізділер-дене бөліктері айқын білінбейтін, өкпе немесе демтүтік
арқылы тыныс алып, басым көпшілігі құрлықта мекендейтін жай көзді
жәндіктер. Бұлардың 60 мыңға тарта түрі бар деп есептелінеді.
Өрмекшітәрізділердің басқа буынаяқтылардан ерекшелігі-жай көзді, ауамен
тыныс алады, төрт жұп жүретін аяқтары болады, жұмыртқалау немесе тірілей
туу арқылы көбейеді. Бұлар дана жынысты буынаяқтылар.Бұлардың негізгі
өкілдері:шарылы өрмекші, қыршаян, бүйі, қарақұрт және кенелер.
Шаршылы өрмекші. Ағаштың бұтақтарының қолтығынан, дөңгелене керілген
өрмекау ортасынан аулағыш торға түскен олжасын жәукеңдеп отырған өрмекшінің
денесінен айқын екі бөліктен құралған. Бірінші шағын бөлігі-бас көкірек
буылтықсыз доп тәрізді, екінші үлкен бөлігі-құрсақ. Оның үстіңгі жағынан
қарағанда арқасындағы ақ шаршы анық көрінеді. Өрмекшінің баскөкірегінің
алдыңғы бөлігінде сегіз жай көздері болады. Олар әр жаққа бағыттала
орналасқандықтан, өрмекші айналасындағы заттарды түгел көре алады.
Баскөрікектің астыңғы жағында, ауыздың үстіне қарай улы безді, ұшы тырнақ
тәрізді болып аяқталған екі күйіс аяқ жүретін сегіз аяқтардың алдыңғы
жағында екі тұтқы аяқ бірден көзге шалынады. Өрмекші ұшатын
бунақденелілер: шыбын, көбелек, өсімдік бітесімен, сондай-ақ әр түрлі
қоңыздармен коректенетіндіктен, жыртқыш жәндік болып саналады. Корегін
аулау үшін өрмекші құрсағының ұшындағы үш жұп өрмек сүйелдерінен бөлінетін
жіп тәрізді бөлінді мен өрмек ау тоқиды. Өрмек сүйелдерімен бір жұбынан-
берік те жуандық өрмек; екінші жұбынан-корегін аулайтын жабысқақ өрмек;
үшінші жұбынан пілдеге жұмсалатын нәзік жіп тәрізді өрмек шығады. Аулауыш
торды аналық өрмекші тоқып әзірлейді. Өрмекші ең алдымен жуантық өрмек- тен
көп бұрышты жақтау дайындап, одан аулауыш тордан тармақтарын созып, бірімен-
бірі түйістіру арқылы өрмекау жасап шығады. Ауға түскен корегін өрмекші
өрмекаудың ортасынан созылған хабаршы жіптің қимылынан сезеді.Жер бетінде
өрмекшілердің 20 мыңнан астам түрі бар деп есептелінеді, солардың екі мыңы
бұрынғы ТМД территориясында мекендейді. Қазақстанда да өрмекшілердің түрі
көп. Шыбын, тарақан және басқа бунақденелілерді аулайтын үй өрмекшісі
баршаға мәлім. Суқоймаларда өрмектен қоңырау тәрізді үйшік жасап алатын
мизан-су өрмекшісін кездестіруге болады.қазақстанның шөл және шөлейт
аймақтарында улы өрмекшілер түрі өте көп. Енді республикада кездесетін
жұртқа мәлім улы өрмекшілерге жеке тоқталып көрейік.
Бүйі-шөл және шөлейт аймақтың өзен аңғарларымен сайларында, кейде орманда
тіршілік ететін жәндік.
Ол кезде өрмекшілер тұқымдасына жатады. Мұның түкті тұрқы 4 см-ге дейін
жетеді.Бүйінің реңі тұрақты болмайды, кейде қызылсары, кейде тіпті қошқыл
түске дейін өзгереді, ал бауыр жағы ақшылдау болып келеді. Ол жерден
тереңдігі 60 см етіп тік қапзылған інде күндіз жасырынып, түнде корегін
аулауға шығады. Жаздың соңғы айларында аналық бүйінің уы күшейеді, алайда
құрттардың уындай адамды өлтіріп жібермейді. Қысқа қарай аналық бүйі
бұрынғы інді тереңдетіп, жас даралары мен бірге қыстап шығады. Қысты күні
іннің аузын топырақпен бекітіп алады. Бүйі жұмыртқа арқылы көбейеді.
Бүйілер тек құрғақ жерде ғана емес су маңында мекендейді, мысалы Көкшетау
маңыдағы көлдердің жағалауларында бүйілер өте көп кездеседі.

Қарақұрт-ықтырмашы тұқымдастарға жататын улы өрмекші. Қарақұрттың аналығы
аталығынан ірі болады-тұрқы 1-2 см, түсі-қара, құрсақ бөлігінің үстіңгі
жағында қызыл ноқаттар көзге бірден шалынады.Ноқаттар санының 13 болуы
өрмекшінің улылығын айқындай түседі. Жыныстық жағынан жетілген қарақұрт
аналығының улылығы ең қауыпті күркіреуік жыланның уынан 15 есе күшті
болады, оның уынан түйе, жылқы, сиыр өліп кетеді. Дер кезінде емдеу шарасы
қолданылмай қалса, тіпті адам да қарақұрттың уынан қазаға ұшырайды.Қарақұрт
шаққан жер қызарады да дереу жоғалып кетеді.10-15 минуттан соң бас айналып,
іш, кеуде,бел ауыра бастайды да аяқ ұйиды.Кейде адамның өңі
көгілдірленіп,әлсірейді,түнгі ұйқысы бұзылады, тек 3-4 күннен соң ғана
денеге ерекше бөрткен шығып, науқастың беті бері қарайды. Қарақұрт қатты
шаққанда медициналық жәрдем көрсетілмесе, адам бір-екі күнде дүние салуы
мүмкін.
Қарақұрт әсіресе жусанды тың жерлерде, бос алаңқайларда, арық
жағалауында, жыра беткейлерінде мекендейді, ылғалды онша
жақтырмайды.Жыныстық жағынан жетілген аналық қарақұрттың түсі барқыттай қап-
қара болады.Қарақұрт әсіресе мамыр-шілде айларында көбірек шығады. Маусым,
шілде айларында қарақұрттың аналығы кемірушілер інінің аузына аулауыш
ықтырма жасайды да, сонда паналап, пілдеге салған жұмыртқаларын іліп
қойады.Пілдедегі жұмыртқалар қыстап шығады, одан көктемде жас қарақұрттар
пайда болады.
Қарақұрт аулағыш ықтырманы қорегін аулау және өзі паналау үшін жасайды.
Белгілі пішіні жоқ өрмекау ынтырақ деп аталады.
Серуенге шыққанда қарақұрт мекендейтін жерлерді мұқият қарап, тынығу
немесе түнеу қажет болса, отыру немесе жату үшін қарақұрттың жоқтығына
әбден көз жеткізіп алу қажет.Дәрігерлік жәрдем жасауға мүмкіндік болған
жағдайда қарақұрттың тіршілігіне жете зеріттеген Қазақстан ғалымы Павел
Иустинович Мариковский ұсынған әдісті пайдаланып, қарақұрттың уын қайтаруға
болады. Ол үшін шаққан бойда, әрі кеткенде екі минуттан асырмай, қарақұрт
шаққан жерді дереу жанып тұрған сіріңке шырпысының басымен күйдіру керек.
Денеге толып сіңіп үлгірмеген у сонда бұзылады да әсері болмай қалады.
Қыршаян.Бұл-өзен шаянына ұқсас, өрмекшітәрізділер класына жататын улы
жәндік. Қыршаяндардың 750-ге тарта түрі белгілі, Бұрынғы ТМД-да да олардың
13 түрі мекендейді қазақстанда да қыршаяндар көп. Қыршаянның тұрқы 20
сантиметрге дейін жетеді. Денесі екі бөліктен: баскөкірек және құрсақтан
құралады. Құрсақ бөлігі бунақталған болады: алдыңғы бөлігі жуантық та,
соңғы бөлігі жіңішкеріп, құйрық тәрізді созылыңқы келеді.Қалқанмен
қапталған баскөкірегінде екі жұп ортаңғы үлкен көз және 5 жұп ұсақ қаптал
көздері болады. Құрсақ бөлігінің ең соңғы буындағы екі жұп улы бездің
өзекшесі үшкір шаншарға ашылады. Қыршаян құйрығын қатты сермеп улы
шаншарымен жемін (өрмекші,бунақдене) өлтіреді одан мал (қой,жылқы) және
адам ауыр сырқаттанады, кейде тіпті өлін кетуіде мүмкін.Сондықтан
қыршаяннан сақтана білген жөн.
Қыршаянның ауыз бөлігінде кішірек қысқышты күйісаяқ және үлкен қысқышты
тұтқыаяқтар болады, ол солар арқылы қорегін аулап, ұстап жейді. Қыршаяндар
өкпе арқылы тыныс алады, тірілей балалайды, жас қыршаяндар анасының
денесіне жабысып жүреді. Қыршаяндар ауа райы жылы және ыстық елдерде,
сондай-ақ ылғалды орманда да, құмды шөл далада да, кез келген жерлерде
тіршілік ете алады.
Кенелер.Бұлар-өрмекшітәрізді ұсақ жәндіктер-топырақта, орман төсемінде,
әр түрлі ұяларда,індерде, өсімдіктерде, тұщы суларда,теңіздерде тіршілік
етеді.Сондай-ақ паразиттік жолмен тіршілік ететін кенелердің 20 мыңнан
астам түрі бар деп есептеледі.Бұлардың дене мөлшері 0,05-13 мм шамасынан
аспайды.Тек қанға тойған кене мөлшері 30 мм-ге дейін жетуі мүмкін. Көпшілік
кенлердің медициналық және мал дәрігерлік салада мәні бар.Олар бір қатар
қауіпті ауруларды ұзақ сақтап,жануарлардан адамға тасымалдауға
бейімделгендіктен, адам мен үй хайуантатарын ауруға шалдықтырады.
Астық және ұн қорын ысырап етіп, бүлдіретін де кенелер тобы бар.Кейбір
кенелердің паразиттік тіршілік ету әсеріннен мәдени өсімдіктердің түсімі
кеміп, тіпті өсе алмай қалады. Дегенмен қураған өсімдік қалдықтарын шіріту
арқылы топырақ құнарлығын арыттыратын, топырақта тіршілік ететін де кенелер
болады.Кенелердің әр түрлі экологиялық ортада тіршілік етуі олардың мекен
ету ортасының алуан түрлілігүн және биологиялық ерекшеліктерін дәлелдейді.
Мысалы, жайылым кенесі, су кенесі, астық кенесі, қамбақ кенесі,өрмек кене,
берішкене, мамықкене,шашкене деген сан алуан топтары бар.
Кенелер азық-түлік қорын бүлдіріп, ауыл шаруашылығына үлкен зиян
келтіреді. Микроскоппен ғана көруге болатын өте ұсақ кенелер,мысалы,қамба
кенесі, сүтсірне кенесі азық-түлікті орынсыз ысырапқа ұшыратады. Ол қамба
ылғалданғанда өте тез көбейеді де, астық пен ұнды жеп оны шірік иісті сұр
затқа айналдырады.

Бунақденелілер (түрленгілер)-дене бөліктері айқын білінетін, негізінен
демтүтік арқылы ауамен тыныс алатын, басым көпшілігі құрлықта
мекендейтін, шала және толық түрленіп дамитын алты аяғы бар буынаяқты
жәндіктер. Бунақденелілердің 2 милионға тарта түрі бар деп
есептелінеді.Олардың 100 мыңға тарта түрлері бұрынғы ТМД териториясында
мекендейді.Көптеген бунақденелілердің ересек күйінді бір немесе екі жұп
қанаты болады. Бунақденелілердің құрсақ бөлігі пышақпен мөлшерлеп кескендей
бунақтардан құралады, сондықтан бұл класқа жататын жәндік-бунақдене,ал
жәндіктер тобы бунақденелілер деп аталады.
Бунақденелілер класы-жануарлар әлеміндегі ең алуан түрге бай, көп
таралған жәндіктер тобы. Сондықтан бұл класс екі класс тармағына
бөлінеді:бірінші-туақанатсыздар,екі ншісі-қанаттылар.Туақанатсыздар
қарапайым құрылысты бунақденелер оларда ешқашан қанат болмаған
туақанатсыздар-жай көзді(көпшілігінің көз жоқ), тура (өзгеріссіз) дамитын
жәндіктер.Ал қанаттылар-денесі едәуір жоғары құрылысты бунақденелілер тобы.
Бұлардың көпшілігінде қанат болады, алайда паразиттік тіршілікке
бейімделген бунақденелілер эволюция барысында қанатын жойған. Қанатылар
класс тармағындағы бунақденелілердің түрлері өте көп.Сондықтан қанатты
бунақденелер класс тармағына тоқталу қажет.Жалпы бунақденелілердің 34
отряды бар, сондықтан ауыл шаруашылығына көбірек қатысты бунақденелілерге
тоқталып,даму жолдарына байланысты отрядтарды шала түрленіп даму және толық
түрленіп даму елекшеліктері бойныша топтастырылған жөн.
Турақанаттылар отряды. Бұлардың алдыңғы қанаттары денесіне қомдалатын,
қатқылдау келген, денеге тура орналасқан, енсіздеу болады.Қанаттың
жалпақтау келген екінші жұбы-жарғақ қанат, тура қанаттың астына
орналасады.Ауыз мүшелері кміруге бейімделеді. Артқы аяқтары ұзын
болғандықтан, тура қанатты бунақденелілер ұзаққа секіре алады. Шегіртке,
шекшек, саяқ, шілделік,бұзаубас тәрізді бунақденелілер тура қанаттылар
отрядына жатады. Бұлардың кейбіреуі кейбір дене мүшелерін біріне-бірін
үйкелеу арқылы шырылдаған дыбыс шығарады; шекшек пен шілделік қанатын
қанатына үйкейді;шегіртке мен саяқшы артқы аяғының санымен қанаттың жиегін
үйкейді. Шегіртке, саяқ, бұзаубас тәрізділері ауыл шаруашылығына зиян
келтіреді.
Шегіртке. Шегірткілер егін жер, екпей-сеппей тегін жер деген мәтелді
халық бекер айтпаған. Қазақстанда, Сырдария, Іле, Алакөл, Зайсан көлі,
Каспий теңізінің қамысты жағалауын жайлайтын көкқасқа шегіртке-ауыл
шаруашылық дақылдарының аса қауіпті зиянкесі. Бұл басқа шегіртке түрлерінен
денесінің ірілігі және мұртының қысқалығымен ерекшеленеді. Көкқасқа
шегіртке оңтүстік аймақтағы өзен сағасында көбейеді. Көбею маусымы тамыз
айының соңын ала байқалады. Аналық шегіртке құрсағының ұшындағы қысқа
жұмыртқасалғышпен топырақты шұңқырлап, ерекше безден бөлініп шыққан көбікті
затпен бірге зол жерде жұмыртқа салады.Бөлінген зат жұмырқаларды
біріне-бірін жабыстырып, шұжық пішінді қоймақалта түзеді. Жұмыртқалар
қоймақалтада қыстап шығып, одан көктемде дернәсілдер дүниеге
келеді.Дернәсіл қанатсыз болады, сондықтан оны жаяушегіртке деп те атайды.

Дернәсілдер бірнеше рет түлейді де, топтасып тіршілік ете бастайды;
дернәсілдер тобы жаушоғыл деп аталады. Жаяушегірткелерден құралған жаушоғыл
жолында кездескен өсімдік атаулыны жайлап, бір жерден екінші жерге көшеді.
Дернәсіл бесінші рет түлеген соң ересек шегіртке (имагоға) айналады. Ересек
шегірткелер аспанды қаптап, егістегі жаяушегірткелерден әрмен тып-типыл
етеді.
Шегірткеден қорыққан егін екпесдемекші, қол қусырып қарап қалмай,
олардан қорғану шаралары жасалады. Ең алдымен шегірткелердің қоймақалтасын
құрту керек, ол үшін шегірткелер дамитын су сағаларын құрғатып, жыртады.
Сондай-ақ жаяушегірткелердің жаушоғылына тосқауыл жасап, жолына кесе
көлденең терең ор қазу керек. Жаяушегірткелер ұша алмайтындықтан, ордың
түбіне жиналады, сол кезде оларды жоюға болады. Көкқасқа шегірткені жою
үшін қызғылт қаоаторғай- таптырмайтын жәрдемші.Өйткені қызғылт қараторғай
күніне үлкенді-кішілі 200 шегірткені жей алады.Сондай-ақ ол балапанын
жемдеуге күні бойы 5-6 рет ұясына ұшып барады, әр жолы үш-төрт шегірткеден
тасып, балапандарын 15-20 шегірткемен қолректенеді.
Саяқ.Бұл-шегірткеге өте ұқсас, бірақ шағын денелі бунақдене.Қазақстанда
сияқтың әсіресе шұбар саяқ және көгілдірқанат саяқ деген түрлері
кездеседі.Саяқтардың кейбір түріауыл шаруашылық дақылдарын, шабындықты және
жайылымды бүлдіреді.
Шешек.Қазақстанда қысқақанатты шекшекті кездестіруге болады. Бұлар
жіңішке, ұзын мұртты арқылы оңай ажыратылады.Ол зиянды бунақденелілерді
жеп, көбірек пайда келтіреді. Шекшектің жалпы дене бітімі ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.