Смағұл Сәдуақасовтың дүниетанымының қалыптасуы және мемлекеттік қызметінің басталуы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
I.тарау Смағұл Сәдуақасовтың дүниетанымының қалыптасуы және мемлекеттік қызметінің басталуы.
1.1.Смағұл Сәдуақасов көрнекті мемлекет және қоғам қайраткері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1.2. Халық шаруашылығын дамыту саласындағы ой.пікірлері ... ... 25
II . тарау Смағұл Сәдуақасовтың халық ағарту және рухани мәдениет саласындағы қызметі.
2.1. Смағұл Сәдуақасовтың халық ағарту ісіне қосқан үлесі ... ... .. 37
2.2. Қазақ әдебиеті мен өнерінің қалыптасуындағы Смағұл Сәдуақасовтың рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 64
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... 67
I.тарау Смағұл Сәдуақасовтың дүниетанымының қалыптасуы және мемлекеттік қызметінің басталуы.
1.1.Смағұл Сәдуақасов көрнекті мемлекет және қоғам қайраткері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1.2. Халық шаруашылығын дамыту саласындағы ой.пікірлері ... ... 25
II . тарау Смағұл Сәдуақасовтың халық ағарту және рухани мәдениет саласындағы қызметі.
2.1. Смағұл Сәдуақасовтың халық ағарту ісіне қосқан үлесі ... ... .. 37
2.2. Қазақ әдебиеті мен өнерінің қалыптасуындағы Смағұл Сәдуақасовтың рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 64
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... 67
Тақырыптың өзектілігі. Рухани өмірімізде ақиқат шындық, иман тупкүлікті әділқазы болып орныққан соңғы жылдардың ішінде жүріп өткен жолымыз ақыл таразысына салынды. Коммунистік партияның билігі тұсындағы бар олқылық-кемшілігіміз, қателігіміз кеңінен сөз етіле бастады. Әдебиет пен мәдениет тарихынан әдейілеп аты өшірілген Ә.Бөкейханов, Ш.Құдайбердіұлы, Ғ.Қараш, А.Байтұрсынұлы, М.Шоқай, М.Дулатұлы, М .Жұмабайұлы, Ж.Аймауытұлы, Х.Досмұхамедұлы, С.Қожанұлы, Қ. Кемеңгерұлы сынды ұлт қайраткерлерінің есімі аталынып ғылым нысанасына ілінді.
Қайсы бір адамдарға коммунист Смағұл Сәдуақасұлының ұлтшыл (ұлт жанды екені түсінікті) пікір пайымы жұмбақтау көрінеді». Өзі коммунист болса, қалайша ұлтын сүймек? Неге ұлт деп бәйек болады?» - деп, уәж айтады олар. Көрдіңіз бе, бір кездері саясаттың ығына жығылып айтқан пайымдар қалыптаса бастаған азаматтық ой-санаға зиянын тигізген ХХ ғасыр басында қайта туып, 1906-1917 жылдары мықтап шыңдалған ұлттық тұтастық, ұлттық мемлекет идеясы қазақ топырағына большевиктік диктатура орныққан соң жойылып кетпеді. Адам айтқысыз ауыр жағдайда саяси сапырылыстар тұсында өмір шеңдігін сақтап, дербестік алған бүгінгі күнімізге жеттік. Идеяның жансірлігі оның хақ – адалдығынан байланысты екенін біз енді түсінгендейміз. Сонда ол бұл күнге қалай келді?
Қайсы бір адамдарға коммунист Смағұл Сәдуақасұлының ұлтшыл (ұлт жанды екені түсінікті) пікір пайымы жұмбақтау көрінеді». Өзі коммунист болса, қалайша ұлтын сүймек? Неге ұлт деп бәйек болады?» - деп, уәж айтады олар. Көрдіңіз бе, бір кездері саясаттың ығына жығылып айтқан пайымдар қалыптаса бастаған азаматтық ой-санаға зиянын тигізген ХХ ғасыр басында қайта туып, 1906-1917 жылдары мықтап шыңдалған ұлттық тұтастық, ұлттық мемлекет идеясы қазақ топырағына большевиктік диктатура орныққан соң жойылып кетпеді. Адам айтқысыз ауыр жағдайда саяси сапырылыстар тұсында өмір шеңдігін сақтап, дербестік алған бүгінгі күнімізге жеттік. Идеяның жансірлігі оның хақ – адалдығынан байланысты екенін біз енді түсінгендейміз. Сонда ол бұл күнге қалай келді?
Отан тарихы № 4-5 88 бет.
Жұртбаев Т. Талқы А. 1997. 109-112 беттер.
Исаұлы О. Ұлтшылдықтың аты. Алашорда// Қызыл Қазақстан. 1927. № 10-11. 23-24 беттер.
Львов Н. Казахский театр. Очерк истории. М – 1916. 16 бет.
Садуакасов С. О национальном театре. Кзыл-Орда. 1928. 17-28 беттер.
Жаманбаев К.Ж. Высшая школа в Казахстане. – А – А., 1972;
Осипов В.П. Полномочный орган ЧК РК (б) в Казахстане (Деятельность областного Бюро ЦК РК П (б) в Казахстане по укреплению партийной организации республики в 1922-1924 г.г.). – А – А., 1979.
Ақиқат, 1997 ж. №12 178 бет.
Қойшыбаев Б. Қайраткер Сәдуақасұлы.- Қазақ әдебиеті. 1988. 2 қыркүйек.
Бердібаев Р. Ғибратты ғұмыр кешкен Смағұл Сәдуақасұлы елінің адал перзенті еді.- Халық кеңесі,1993, 12 қазан.
Дәрімбетов Б. Ағып тускен бір жұлдыз.- Көкшетау, 1993, 24 маусым.
Қажыбаев Т. Смағұл сабақтары. – Көкшетау, 1993, 3 маусым.
Қозыбаев М. Ел қамын жеген екеу кім? – Арай, 1990, № 6.
Сансызбаев Н. Смағұл Сәдуақасұлы. – Қазақстан коммунисі, 1991, №4.
Төреғожин К. Алаштың асыл перзенті. – Халық кеңесі, 1993, 17 маусым. Тұрғынбаев Е. Сәдуақасұлы туралы. – Қазақ әдебиеті, 1989, 7 шілде.
Стенографический отчет VI Всеказахской партийной конференций. – Кзыл-Орда. 1927, 180-183 б.
Жұртбаев Т. Талқы А. 1997. 109-112 беттер.
Исаұлы О. Ұлтшылдықтың аты. Алашорда// Қызыл Қазақстан. 1927. № 10-11. 23-24 беттер.
Львов Н. Казахский театр. Очерк истории. М – 1916. 16 бет.
Садуакасов С. О национальном театре. Кзыл-Орда. 1928. 17-28 беттер.
Жаманбаев К.Ж. Высшая школа в Казахстане. – А – А., 1972;
Осипов В.П. Полномочный орган ЧК РК (б) в Казахстане (Деятельность областного Бюро ЦК РК П (б) в Казахстане по укреплению партийной организации республики в 1922-1924 г.г.). – А – А., 1979.
Ақиқат, 1997 ж. №12 178 бет.
Қойшыбаев Б. Қайраткер Сәдуақасұлы.- Қазақ әдебиеті. 1988. 2 қыркүйек.
Бердібаев Р. Ғибратты ғұмыр кешкен Смағұл Сәдуақасұлы елінің адал перзенті еді.- Халық кеңесі,1993, 12 қазан.
Дәрімбетов Б. Ағып тускен бір жұлдыз.- Көкшетау, 1993, 24 маусым.
Қажыбаев Т. Смағұл сабақтары. – Көкшетау, 1993, 3 маусым.
Қозыбаев М. Ел қамын жеген екеу кім? – Арай, 1990, № 6.
Сансызбаев Н. Смағұл Сәдуақасұлы. – Қазақстан коммунисі, 1991, №4.
Төреғожин К. Алаштың асыл перзенті. – Халық кеңесі, 1993, 17 маусым. Тұрғынбаев Е. Сәдуақасұлы туралы. – Қазақ әдебиеті, 1989, 7 шілде.
Стенографический отчет VI Всеказахской партийной конференций. – Кзыл-Орда. 1927, 180-183 б.
Мазмұны
Кіріспе ___________________________________ ___________________ 3
I–тарау Смағұл Сәдуақасовтың дүниетанымының қалыптасуы
және мемлекеттік қызметінің басталуы.
1.1.Смағұл Сәдуақасов көрнекті мемлекет және қоғам
қайраткері
___________________________________ ________________ 12
1.2. Халық шаруашылығын дамыту саласындағы ой–пікірлері _______ 25
II – тарау Смағұл Сәдуақасовтың халық ағарту және рухани мәдениет
саласындағы қызметі.
2.1. Смағұл Сәдуақасовтың халық ағарту ісіне қосқан үлесі __________ 37
2.2. Қазақ әдебиеті мен өнерінің қалыптасуындағы Смағұл Сәдуақасовтың
рөлі_______________________________ _________________ 50
Қорытынды ___________________________________ ______________ 64
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі _______________________________ 67
Жас Смағұл
үздік туған бала екен,
Байтақ елге
асқар таудай пана екен.
Сол баладан,
сол панадан айрылған,
Қайран
қазақ, орны толмас жара екен.
(М. Жұмабаев)
КІРІСПЕ.
Тақырыптың өзектілігі. Рухани өмірімізде ақиқат шындық, иман тупкүлікті
әділқазы болып орныққан соңғы жылдардың ішінде жүріп өткен жолымыз ақыл
таразысына салынды. Коммунистік партияның билігі тұсындағы бар олқылық-
кемшілігіміз, қателігіміз кеңінен сөз етіле бастады. Әдебиет пен мәдениет
тарихынан әдейілеп аты өшірілген Ә.Бөкейханов, Ш.Құдайбердіұлы, Ғ.Қараш,
А.Байтұрсынұлы, М.Шоқай, М.Дулатұлы, М .Жұмабайұлы, Ж.Аймауытұлы,
Х.Досмұхамедұлы, С.Қожанұлы, Қ. Кемеңгерұлы сынды ұлт қайраткерлерінің
есімі аталынып ғылым нысанасына ілінді.
Қайсы бір адамдарға коммунист Смағұл Сәдуақасұлының ұлтшыл (ұлт
жанды екені түсінікті) пікір пайымы жұмбақтау көрінеді. Өзі коммунист
болса, қалайша ұлтын сүймек? Неге ұлт деп бәйек болады? - деп, уәж айтады
олар. Көрдіңіз бе, бір кездері саясаттың ығына жығылып айтқан пайымдар
қалыптаса бастаған азаматтық ой-санаға зиянын тигізген ХХ ғасыр басында
қайта туып, 1906-1917 жылдары мықтап шыңдалған ұлттық тұтастық, ұлттық
мемлекет идеясы қазақ топырағына большевиктік диктатура орныққан соң
жойылып кетпеді. Адам айтқысыз ауыр жағдайда саяси сапырылыстар тұсында
өмір шеңдігін сақтап, дербестік алған бүгінгі күнімізге жеттік. Идеяның
жансірлігі оның хақ – адалдығынан байланысты екенін біз енді
түсінгендейміз. Сонда ол бұл күнге қалай келді? Күрделендірнмей айтсақ,
ұлттық ой – санаға Қытай қорғанын салған кеңестік өткелден ол амалға
көшіп, лажсыздан коммунистік идея-түсінгенге дұрыс идея деп өтті. Ұлтты
аман сақтап, ұлттық теңдік үшін күресер бұдан басқа жол жоқ-ты. Кез-келген
заманда, кез-келген құрлықта тұрып қарасаңызда, бұл жолдың саяси тактика
екенін ұғынар едіңіз. Сөйтіп, 1920 жылы Смағұл Алаш Орда идеясын жаңа
заманда, жаңа саяси қоғамда жаңаша жүргізу үшін коммунистік партия қатарына
өтті. Бұл- факт.
Қазақ тарихын дәуір-дәуірлерге бөліп сипатына қарай атау берер болсақ
ХХ ғасырдың басын Ұлттық ояну дәуірі немесе Өркениетке бет бұру кезеңі
деп атаған орынды. Осы шақта тарих сахнасыны ұлттың ой-аңсарын
ілгерілетуді, қазақты іргелі ел етуді көздеген алаш ұранды зиялы оқығандар
шықты олардың өмірдің сан саласындағы күресі, табанды қимыл- әрекеті қазақ
қауымын негіз-ұстынын сақтай отырып жаңа арнаға бұрды.Ол өркениетке апарар
жол еді. Алаш оқығандарының алдыңғы толқынының белсенді күрес жылдары Ресей
империясының қылышынан қан тамып тұрған кезіне тура келсе, олардан кейінгі
толқын қым-қуыт саясатқа басы даулы кеңес билігі орнаған уақытта араласты.
Смағұл Сәдуақасұлы ең бірінші саяси қайраткер ретінде зерттелінуі
қажет. Бұл тарапта түрен салынды деуге толық құқымыз бар. Белгілі қаламгер
Б.Қойшыбаевтан бастап қайраткерге сипаттама берген Б.Дәрімбетов,
М.Қойгелдиев сынды ғалымдардың мақалалары шықты. Тарихшы Қойгелдиев осы
зәрулікті тереңдете зерттеген. Әйтсе де қайраткер Смағұлдың ашылмай жатқан
қырлары аз емес. Айталық оның Алашорда қызметкерлерімен қарым-қатынасы,
Жас азамат ұйымындағы белсенділігі 1928 жылдан 1938 жылға дейінгі ұстаған
бағыты жете сөз бола қойған жоқ. Ұлттық ғылым академиясының тарих және
этнология институты қайракердің қоғамдық саяси қызметін диссертация
тақырыбы етпегенін ойлантады.
Екінші-әдебиетші, көркем әдебиет және театр сыншысы, жазушы екенін ашу
міндеті тұр. М.Әуезов атындағы әдебиет және өнер институтында Смағұл
әдебиетші есебінде зерттелінді. Яғни, диссертацияның тақырыбы Смағұл
Сәдуақасұлының әдеби-публицистикалық мұрасы . Осы институт оның екі томдық
таңдамалысын оқырмандарға ұсынды. Институт 2003 жылы қаламгердің
академиялық жинағын шығарды. Онда Смағұлдың қолда бар шығармалары, хаттары
жазбалары, баяндамалары енді. М.Әуезов мұражайындағы аты белгісіз романын
мүмкіндігінше қалпына келтіріп, бастыруды да ойластыруда.
Үшінші- Смағұл еңбектері тарихи дерек көзі ретінде қарастырылуы керек.
Қазақтың жер мәселесі тарихын әуезе еткен мақала, еңбектері (Керікті
кітап, Қазақ тарихынан) зерттеушісін күтіп жатыр. Сонымен бірге оның
баяндамаларындағы қазақ тарихы туралы пікірлерін тарихшыларымыз ескергені
жөн.
Төртінші- Смағұл кооперация білгірі, экономист шаруашылық маманы
ретінде зерттелінуі жөн.Оның көптеген еңбектері осы мәселелердің қазақ
топырағындағы күрмеуін шешуге арналған.
Бесінші-ұлттық білім деңгейін көтерген ағартушы, халық ағарту ісінің
ірі қайраткері есебінде қарастырылуы қажет.
Алтыншы-қазақтың ұлттық журналистикасын дамытқан көсемсөзші ретінде
зерттелінуі керек.
Тарихнама. С.Меңдешов 1928 жылы 17 наурызда Мәскеуден Большевик
журналының редакторы Е. Ярославскийге арнайы коммунистік сәлеммен хат
жолдайды. Онда ол осы журналда жылдың басында жарық көрген №1 санындағы
Смағұл Сәдуақасұлының аталмыш мақаласын өзінше сынап Ұлттар мен ұлт
өкілдері туралы мәселелер деген оған қарсы мақаласын басуды өтініп
сұрайды. Онда Мендешов Смағұлдың пікіріне негізсіз тиісіп, оған күйе жағуға
тырысқан. Мен дейді – Сейтқали Мендешов: Сізге белгілі, Қазақстанда
жүргенде Сәдуақасовшылдықпен ымырасыз күрес жүргізгенмін. Бұл жолы да ол
индустрияландыру мәселесі төңірегінде Зеленский мен Голощекин жолдастарды
ұлы державалық шовинистер, партия бағытынан ауытқушылар деп кінәлайды. Ал
Смағұл Сәдуақасұлы осы мақаласымен өзін ұлтшылдардың нағыз саяси идеологі
екенін дәлелдеп отыр, - деп айыптайды[1]
1929 жылы 10-шы сәуірде Ә. Байділдин Еңбекші қазақта Жас Қазақстан
тонын жамылған деген мақала жариялап, Смағұлды алашордашыл, ұлтшыл деп,
асыра сілтеу мен аяусыз сөгудің үлгісін көрсетіп берді. Осы мақаланың
орысша нұсқасын (Садвокасовщина под маской молодого Казахстана) БК (б)П
Қазөлкекомының үгіт-насихат бөлімі Ташкентке, Правда Востока газеті мен
За партию журналдарының редакцияларына басуға жібереді.[2] Кейін бұл
жинақта отқа жағылған кітаптардың арасында болды. Смағұлдың бір кездегі
(Омбылық кезеңінен) тәуір серігі болған Ә. Байділдин пендешілдікке ұрынып,
өзін жүкшілдік – уклондардан (Ол сейфиллиншіл де, сәдуақасовшыл да,
орта да болды) адал болғандығын көрсету үшін Смағұл Сәдуақасовты
Голощекинге сатып жіберді.
Сол жылы Алаш ісі бойынша тұтқындалған Ә. Байділдин тергеушілерге
берген жауабында 1921 жылы М. Әуезов оңшыл – алашордашыл, өзі (Байділдин) –
шын коммунист болғандығын, ал Смағұл Сәдуақасұлы екі ортада теңселіп жүрді
де алашордашыларға қарай бейімделе бастады деуі, М. Әуезұлының Смағұлға
Ташкентке кетуге, одан әрі Ферғана басмашыларына барып қосылуға кеңес берді
деген деректері шындыққа жанаса қоймайды және өзге деректермен
расталмайды.[3]
Голощекиннің ізімен Смағұл Сәдуақасұлымен сәдуақасовшылдыққа
О.Исаев қатты шүйлікті. О Исаев Смағұлдың жуас, қолдарынан түк келмейтін
өнерсіз деп қорғаштаған қазақтың байлары–Алашорданың, кеңеске қарсы барлық
күштердің түрегі, ұлтшылдықтың арқа сүйенері болып табылады, Қазақстанда
қазір ұлтшылдықтың барлығы былай тұрсын, күннен-күнге белең алып барады 1
деп байлар табымен және оның Смағұл Сәдуақасұлы сияқты жақтаушыларымен
аяусыз күрес жүргізуге шақырады. Ол Смағұл Сәдуақасұлының атақты Ұлттар
мен ұлт өкілдері мақаласында тұжырымдалған идеяларын әшкерелеуді мақсат
тұтқан Ұлттар және буржуазиялық ұлт өкілдері атты үдкен мақала жариялады.
Бұл мақаласында Исаев өзін большевизм теориясының білгір жаршысы, марксист
– ортодокс етіп көрсетіп, ресми идеологиялық тұрғыдан Смағұл Сәдуақасұлының
көзқарастарының зияндылығын дәлелдеуге тырысты. О. Исаев садвокасовшинаны
басқа да жарияланымдарында сынға алды.
Смағұл Сәдуақасұлының өмірі мен қызметіне арналған ғылыми теориялық
конференцияда алғаш сөз алған көрнекті ғалым, Республика Ғылым
Академиясының корреспондент мүшесі Р. Бердібаев Смағұлдың туған ел
алдындағы еңбектерінің елеулі-елеулі белесті тұстарына тоқталды. Ғалымның
Смағұл елінің ең ауыр жүгін көтерісті деген тұжырымы біраз жайдың мәніне
ой көзін қалай түсуге жетелегендей.
Смағұл есімі туған ортасына кешеуілдеп болса да оралды. Оның алуан
себептері болмай қойған жоқ. Тіпті 1956 жылы Қазақ әдебиеті газеті
алаштың аяулы азаматы жайлы өтелмеген парыз деген мақала жариялағаны үшін
сол тұстағы газет редакторы Сырбай Мәуленов, орынбасары Жұбан Молдағалиев,
жауапты хатшы Төкен Әбдірахмановтар қызметтерінен алынды, алашордашының
есімін мадақтауға жол бердіңдер деп айып тағылды.
Н. Львов: Сәдуақасұлы Нарком билігі қолында тұрғандықтан қазақ
театрын басқа халықтардың көркемдік өнерінен оқшауландырып алуды көздеген,
- деп баса атап айтты. Бұл да бір ұлтшығының бір қыры болатын1.
Сәдуақасұлы бұған кері ешқандай ойларын айтқан жоқ, қайта ол әлемдік
мәдениетке не бар соның бәрін білуге, соның ішінде орыс мәдениетін білуге
барынша ат салысты2.
Қазақстан мәдениетінің осы кезде дамуы кезінде, Смағұл Сәдуақасұлының
аты аталған. Оның халық театры ұйымыны істеген еңбектері тыс қалып отырды.
Сәдуақасұлының әдеби шығармаларын да елеусіз, ескерусіз қалып отырды3.
Қазақстанда комсомолдық ұйымдастыру барысында Ғылыми әдебиеттің
дамуына үлес қосқан екі авторды: Спиридонов И.А. пен Теренин М.С. атап
өтуге болады. Осы екеуінің баяндауында Сәдуақасұлының есімі аталып өтеді.
Онда Сәдуақасұлы Қазақстандағы комсомол ұйымында ортақ еңбек еткені аталып
кетеді. Бірақ, Спиридонов И.А. хронологиялық қателік жібереді, ал Теренин
М.С. Смағұл Сәдуақасұлының комсомолдардың өлкелік бюросының саяси хатшысы
және түркі халықтары комсомолдарының Орталық Шығыс Бюросының Президиумының
мүшесі болғандығын айтпайды.
В.П. Осипов өзінің бірінші еңбегінде4 Смағұл Сәдуақасовтың Қостанай
губерниясына КЦИК-ң өкілі ретінде 1922 жылы келгенін атап өтеді. В.П.
Осипов былай деп жазған: ұлтшыл саясатты түсінбеген Қостанай губерниялық
комитетінің мүшелері, А.Т. Шафетовтың басқаруымен Қостанай уезін Қазақстан
құрамынан бөлуді талап етті. Осыдан соң секретарь Шафетті және оның
мүшелерін Сараев, Фисак, Виенконы т.б. қызметкерлерді жұмысынан босатып,
Қостанайдан шеттетілді. Бізді қызықтыратыны мына жағдай, Смағұл Сәдуақасұлы
жоғарыда аттары аталып кеткен губком басшыларына қарсы шыққаны үшін, кейін
оны ұлтшыл деп айыптайды. В.П. Осипов енді Сәдуақасұлыны Ұлтшыл
ретінде сынай бастайды.
Смағұл Сәдуақасұлыны жайлы толығырақ зерттеу Қазақстан тарихында 1980
жылдың аяғында қолға алына бастады. Басты себеп әртүрлі авторлардың
баспасөз беттеріне оның ескі ғылыми және тарихи оқиғаларын басып шығара
бастауы. 1988 жылы жазушы, журналист, зерттеуші Қойшыбаевтың мақаласы
жарыққа шығарады1 осының артынан басқа да авторлардың бірнеше мақалалары
жарыққа шыға бастады2. Бұл жерде оқырмандарды Смағұл Сәдуақасұлының
өмірімен таныстырып, публицистік мінездеме беріп өтеді. Бірқатар
зерттеушілер өздерінің баяндамаларында тарихи фактілерінде хронологиялық
қателіктер жібереді.
Смағұл Сәдуақасұлының өмірін жан-жақты зерттеген тарихшылардың
монографиялары жарыққа шыға бастады. Бұлардың ішіндегі қызықтыратыны сол
заманға өзіндік шынайы мінездеме беріп өтулері.
М. Қойгелдиев пен Т. Омарбековтың Тарих тағылымы не дейді?
кітабында, толық бір тарау Смағұл Сәдуақасұлына арналған, сонымен қатар,
1920 жылдары ауылдың жағдайы және т.б. сұрақ тудыратын бірқатар жағдайлар
айтылады.
М.С. Бурабаевтың Общественная мысль Казахстана 1917-1940 г.г. деген
еңбегі және Д. Қамзабекұлының Смағұл Сәдуақасұлы атты мақалалар жинағы
Сәдуақасұлының өмір жолы жан-жақты барлық қырынан ашылып, жақсы
көрсетіледі.
Смағұл Сәдуақасұлы VI бүкіл қазақтық партия конференциясында былай
деген болатын: Біздің қазақ ауылдары тауар сияқты деген көз қарастан
арылып, жан-жақты қарауымыз керек деп баса көрсетеді1. Сәдуақасұлыны осы
сөздері үшін кінәләп, Кеңес үкіметі қазақ ауылдары өз жағдайларын көтеруге
мүмкіндіктері толығымен болды деп атап көрсетеді. Олар сол кезде өз
қажеттіліктерін сондай қиындықпен, күшпен қанағаттандырып отырды. Мысалы
тауарлық өнімге кедейлердің үлесі 1928 жылы тек қана 9,1% құрады, ол орта
қолдағылардың 17,2 %, ал 1924-1925 жылдары кедей шаруашылығы мал
шаруашылығының ¾ ғана құраған болатын.
Д. Мыңбаевтың кандидаттық диссертациясы Смағұл Сәдуақасұлының әдеби
шығармашылығы жайлы болады. Онда ол Смағұл Сәдуақасұлын қызметкер, жазушы,
театр сыншысы ретінде көсетеді. Бұнда көбіне ол публицистік және әдеби
мұраларына көп көңіл бөледі. Смағұл Сәдуақасұлының бірқатар еңбектері
қаралмай, ескерусіз қалды.
Тарихи дерек – айғақтарды объективті саралау Смағұл Сәдуақасұлыны
ұлтшыл дегендердің ол қазақты өзге жұрттан артық қоюға ұмтылды деп
сендірмекші болған ниеттерінің қып-қызыл жаладан басқа ештеңе емес
екендігіне көзімізді жеткізеді. Ұлт мәселесінде Смағұл Сәдуақасұлының
көздегені-елін отаршылдық езгі қанаудан азатету, қош соңында жүретін
қырғыз-бұратана статусынан шығарып, өзгелер сыйлайтын биікке көтеру, өз
тағдырын өз еркімен шешетін жағдайға жеткізу еді. Артықшылық емес, қазаққа
теңдік әперу еді. 1922 жылы Смағұл қазаққа не керек? деген көсемсөздік
мақаласында: Теңдікке тырысу – ұлтшылдық емес..., теңдікке тырысу -
кемшіліктегілерді табиғи міндеті, не болса да теңдікке тырысу керек деп
жазғаны бар. Теңдік –Смағұл және оның замандастары үшін қол жетпейтін үлкен
арман болып қалды.
Смағұл Сәдуақасұлы туралы осы күнге дейін не жазылды, соның ішінен
шындықты аршып-ажырытып алу ісі аяқталған жоқ. Қазақ ұлшылдығының идеологы
әрі көсемі саналған Смағұл Сәдуақасұлының өмірбаяны тарихшылырымыз үшін
жабық тақырып болатын. Әйткенмен, ол жөнінде аз жазылған жоқ. Бірқатар
олардың дені әкімшілдік-төрешілдік жүйе үстем құрған дәуірде жазылғандықтан
шындық буркеліп, немесе бұрмалаудың үстіне бұрмаланып келді. Біркелкі
даттау, жөн-жосықсыз айыптаулар турінде жазылған дүниелерден объективті-
ғылыми қорытындылар жасауға жарайтын сенімді деректерді, ой мен пікірлерді
іздеп, табу қиын шаруа болғанымен қолға алынады.
Осы тақырып көлемінде жазылған әдебиеттерге сүйенетін болсақ, мынадай
қорытындыға келуге болады:
1.Смағұл Сәдуақасұлы Қазақстан тарихында 80 жылдардың 0яғына дейін
орны мен бағасы бағаланбай келген тұлға.
2. 1980 жылдардың аяқ кезінде ғана журналистер, әдебиетшілер Смағұл
Сәдуақасұлының өміріне назар аудара бастады. Смағұлдың көптеген
шығармалары, еңбектекрі жарыққа шыға бастады.
3. Жоғарыды аттары аталып кеткен тарихшылыр 80-90 жылдары
(М.Қойгелдиев, Т.Омарбеков, М.Бурабаев, Қозыбаев) Смағұл Сәдуақасұлының
өмірін жан-жақ қырынан танытып, зерттеуге өзіндік мүмкіндіктер қосқан
болатын.
Менің дипломымның мақсаты:
- Смағұл Сәдуақасұлының өміріне анализ жасап зерттеу;
- Смағұл Сәдуақасұлының қоғамдық-саяси көзқарасын көрсету;
- Смағұл Сәдуақасұлының 1920 жылдары Қазақстан тарихында қоғамдық-саяси
және мемлекет қайраткерлігінің рөлін анықтау;
- Қазақстанның экономикалық және саяси – мәдени дамуындағы көзқарасын
оқып үйрену;
- Смағұл Сәдуақасұлының шығармаларына бастама жасау;
- Смағұл Сәдуақасұлының әдеби және театр сыншысы ретінде мінездеме бере
отырып, еңбектеріне талдау жасау мақсатында алған болатынмын.
Зерттеудің деректік базасы: Мұнда Смағұл Сәдуақасұлының әртүрлі
баяндамалары мақалалары және әртүрлі мемлекеттік және партиялық форумдағы
сөйлеген сөздері, сонымен қатар құжаттардың жинағы, статистикалық жинақтар
және де мерзімді басылымдар негізін құрайды.
I – ТАРАУ
Смағұл Сәдуақасовтың дүниетанымының қалыптасуы
және
мемлекеттік қызметінің басталуы.
1.1.Смағұл Сәдуақасов көрнекті мемлекет және қоғам қайраткері.
ХХ ғасырдың басындағы патша өкіметінің отарлық саясатына қарсы
бағытталған ұлт-азаттық қозғалысы қазақ жерінде жаңадан қанат жая бастаған
тұста, 1900 ж. сол шақтағы территориялық айырым бойынша Ақмола облысы,
Шарлақ уйезі, Қараой болысы, Жарқын ауылында (қазіргі Солтүстік Қазақстан
облысы, Ұялы – Жарқын ауылы) болашақ ұлы тарихи тұлға Смағұл Садуақасұлы
дүниеге келді.
Смағұлдың әкесі Сәдуақас Тұрабайұлы (1872-1937) хақ жолын ұстанған,
орта дәулетті молда болған. Ол Смағұлдай ұлды тәрбиелеп өсіргені үшін 1937
жылы нақақтан атылған. Анасы Мәжікен (1879-1938) перзенті Смағұлдың қайғылы
қазасы мен күйеуінің жазықсыз айдалғанын көтере алмай құсадан дүние салған.
Смағұлдың жалғыз бауыры-қарындасы Орынбасарда (1916-1990)өмірден өгейлік,
тағдырдан тәлкек көріп, өкіметтен бір тиын да зейнет ақы алмай көз жұмған.
Смағұл Сәдуақасұлы ұшқан ұяның қайғылы халі, міне, осындай. Бұл
тарих. Исі алаштың құрықпен ұсталып, қорада тұсалған тұсындағы шынайы
тарихының бір ұшқыны...
1912 жылы ауылындағы Әбіл молда Қуанышұлының Шығыс пен Батыс білімін
қатар негіз етіп алған мектебін тәмамдаған Смағұл өмірінде түрлі дәрежедегі
бірсыпыра оқу ордасының табалдырығын аттайды.
1912 ж. Сәдуақас ұлы Смағұлды Полтавка поселкесіндегі екі жылдық
(бастауыш мектеп) орыс-қырғыз (қазақ) училищесіне оқуға береді. 1915 ж.
училищені үздік аяқтайды. Қаражаттың жоқтығынан оқуын ары қарай
жалғастыруға мүмкіндігі болмайды.
1915-1916 ж.ж. қысында ауылға келіп, өзі оқыған мектепте уақытша
мұғалім болады. Осылай еңбек жолын мұғалімдік қызметтен бастайды. 1916 ж.
күзінде Омбыдағы ауыл-шаруашылық училищесіне түседі, бірақ сол уақытта
Ақмоланың вице-губернаторы болған Князев Смағұл Сәдуақасұлына стипендия
беруге рұқсат бермейді. Себебі, Ақмола губерниясының Оңтүстік бөлігіндегі
қазақтардың, тыл жұмысына қазақтарды мобилизациялауға келіспей көтеріліске
шығуы болды. Смағұл үйіне қайтуға мәжбүр болды, бірақ оған Омбыда оқыған
қазақтар көмек ретінде 125 сом ақша жинап беріп, училищеде оқуға мүмкіндік
береді.
1914 ж. 14 сәірде Мағжан Жұмабаев, С.Сейфуллин, Қошмұхамед
Кемеңгеровтар құрған қазақ жастарының алғашқы жасырын Бірлік ұйымына мүше
болады. С.Садуақасұлының қайраткерлік тұсауы осы ұйымға кіргенде-ақ қиылды.
Смағұл осы ұйымның мәдени-ағартушылық қызметіне белсене араласты. Смағұл
өміріндегі Омбылық кезең – үлкен белес болған еді. Бұл кезде ірі саяси әрі
экономикалық, мәдени орталық болған Омбы қаласында жүріп, Смағұл
революциялық идеяларға тартылады. 1915 жылдың соңына қарай Бірлік
ұйымының белсенді мүшесіне айналады.
Ақпан революциясы басталғаны туралы хабарды С.Садуақасұлы училищеде
оқып жүргенде естиді. Революцияның бірінші күнінен бастап жастар тобына
бірігіп, қалада милиция ұйымдастыруға қатысады.
1917 жылғы ақпан демократиялық төңкерісінен соң уақытша үкімет
шешімімен жер-жерлерде жергілікті басқару Комитеттері құрылуға тиіс болды.
Осындай комитеттердің бірі Омбыда құрылды. Ақмола губерниясының қазақ
комитеті деп аталған бұл ұйымға Мағжан Жұмабаев пен Смағұл Сәдуақасұлы
кіреді. Смағұл Сәдуақасұлы комитетке мүше болған жылдары жастар мәселесімен
айналысады. 1918 жылы ол саяси қарымын екі мәселеде анық көрсетті.
Бірінші: 1917 жылғы төңкерістің әсерінен қазақ жастары екіге, тіпті
үшке жарыла бастағанда Смағұл бастаған бір топ жас қайраткер
қатарластарының басым бөлігін Алаш Орданың мұратын қолдаған Жас Азамат
ұйымына топтастыра алды.
Екіншісі: Оқу мен қызметті қатар алып жүрген жас Смағұл қат уақытын
қиып, Алаш Орда үкіметінің Ақмола облыстық комитетін құруға белсене
атсалысады.
1918 ж. мамырда Бірлік ұйымының мүшелері бүкіл қазақ жастарының
съезін өткізуге ұмтылыс жасайды. Мақсаттары ұлт мүддесіне бірігіп қызмет
ету болды. Съезге қатысушылар барлық жастар ұйымдарын біртұтас Жас
Азамат ұйымына біріктіру туралы арнаулы қаулы қабылдайды. Оның басқармасы
құрамына Мырзаұлы (төраға), С. Сәдуақасұлы, М. Сейітұлы, Г.Досымбекова, А.
Байділдаұлы кірді. Жас Азамат деген газет шығаруға шешім қабылданды. Оның
редакторы болып Қ. Кемеңгеров сайланады.
Бірақ, Чехославак бүлігі мен колчакшылар билігі орнаған кезде Смағұл
және басқа да қазақ жастары өз елдеріне кетіп бой тасалайды. Ал Омбыда
Кеңес үкіметі орнаған соң, Смағұл қайта оралады. Осы кезден бастап Смағұл
Садуақасұлы өлкенің қоғамдық – саяси өміріне белсене араласа бастайды.
1918 жылы Ақмола облыстық жергілікті жер басқармасы жанындағы екі
айлық қазақ оқытушыларын даярлайтын курста кооперация қисыны мен
табиғаттанудан, екі жылдық қазақ курсында жаратылыстану һәм физикадан сабақ
берді. Сол жылдың соңында аталған Басқармадағы қазақ бөлімінің оқу ісі
меңгерушісі болған. 1918 ж. желтоқсан айында Омбыдағы Центросибирь
аталынатын Батыс Сібір кооперативтер бірлестігі қызметіне алынып, онда бір
жарым жылдай жұмыс жасаған.
1920 ж. 6 мамырда Смағұл Сәдуақасұлы қазақ елінде кооперация құру
мәселесіндегі көзқараста Центросибирь Әкімшілігімен ымыраға келе
алмайтындығын айтып және бұл істі әрі қарай жалғастыруды ұлтының келешегі
үшін негізсіз деп тауып, өз еркімен жұмыстан босайды. Араға ұзақ уақыт
салмай, ол көздеген арман-мұратын кеңес қызметінде жүріп орындауға
болатынын бағамдайды. Сол жылы замандастары Ж. Аймауытұлы, М.Әуезұлы т.б.
секілді коммунистік партия қатарына өтеді. Бұл қадам қым-қиғаш, аласапыран
шақта тығырықтан өзін ғана емес, көпті алып шығудың жолы еді.
1920 жылы Қазақстан өз алдына дербес автономиялы республика болып, өз
алдына енші алып шаңырақ көтергеннен кейін С.Сәдуақасұлы сол кездегі
республика астанасы Орынборға келіп, алғашқы комсомол ұйымдарын құруға
белсене атсалысады.
Орынборға жан-жақты көкірегі ояу, көзі ашық қыз-жігіттерді жиып,
арнайы курста оқытты. Сонда өз еліміздегі жастар ұйымдарының тарихы мен
қозғалысының жай-күйі, алда тұрған міндеттері, комсомол ұяларын ашудың жай-
жансары жөнінде лекция оқыды. Оның жазған Жастарға жаңа жол деп аталған
кітабы 1921 жылдың басында 20 мың дана болып басылып шықты. Бұл кітапша
Қазақ АССР аумағында комсомол ұяларының көбеюіне, ұйымдық жағынан нығайып,
тұтастануына, сол жылғы шілде де өткен республика комсомолының тұңғыш
съезін дайындауға айтарлықтай үлес қосты. Смағұл Садуақасұлы 1921 және 1922
жылдары болған алғашқы екі съезде РКЖО Қазақ облыстық комитетінің құрамына
сайланды. Ол 1920 жылы РКбП қатарына өтеді де партия-совет жұмысына
ауысады. Қазақ-комсомол жастарының тұңғыш газеті Еңбекшіл жастардың
редакторы қызметінде болады.
1920-1921 жылдары Кеңестердің Бүкіл Қазақстандық 1 және 11 съезіне
Ақмола губерниясынан делегат болып сайланады. Екеуінде де Орталық Атқару
Комитетінің президиум мүшесі болды. Артынша ВЦИК-ке мүше болады. Осы
жылдары әр-түрлі жауапты қызметтерді (халық ағарту комиссарының орынбасары,
ҚазОАҚ-нің Түркістан республикасындағы өкілі, кейінірек аштыққа ұшыраған
Торғай уезі бойынша айрықша өкілі) атқарады.
1920 жылы 26 тамызда Қазақ АССР-і жарияланған соң, Ақмола және Семей
губерниялары Батыс – Сібір (Омбы) губеркомына қарап қалған болатын. 1921
жылдың 1 қаңтарына дейін Батыс Сібір ревкомы ҚазОАК-не бұл екі губернияны
қайтаруы керек болатын. Бірақ Сібревком асықпайды. Бұл заңсыздықты тоқтату
үшін ҚазОАК төреғасы С.Мендешев – Омбыға, президиум мүшесі С.Садуақасұлы
Семейге аттанады. Семейге келген соң Смағұл 4 маусымда жиналыс ашып,
отаршылдық әрекеті үшін губаткомды тарқатып, оның орнына губревком
құрылатынын жариялайды. Отаршыл Сібревкомның Семейдегі өкілдерін қуып
таратқан Смағұлды ҚазОАК Семей губревкомының төрағасы етіп тағайындайды.
Қолына билік тиген соң Смағұл отаршыл орыстарды орнынан алып, қазақтандыру
процесін жүргізеді. Бұл төтенше шешімнен соң Смағұл мен бұрынғы губерниялық
басшылық арасында екі айға созылған дау басталады. Ақырында РКП б Семей
губкомының талабы бойынша ҚазОАК 19 шілдеде Смағұлды Орынборға шақыртып
алады. Кетерінде Смағұл М.Әуезовты өз орнына қалдырып, кейіннен оны ҚазОАК-
ң бекітуіне ықпал етеді. Бүкіл Қазақстандық Бақылау Комиссиясы оның
Семейдегі әрекетін қарап, ұлт-аралық қатынасты шиеленістіріп ұлттық
ауытқушылық жібергені үшін сөгіс жариялап, екі жыл жауапты әкімшілік
қызмет атқару құқынан айырады.
Бірақ, соған қарамастан, 1921 ж. Смағұл Қазақстан Кеңестерінің 4
съезіне Ақмола губерниясынан делегат болып сайланады. Ал 22 қазанда оны
Бүкіл ресейлік Кеңестердің съезіне жіберді. 1922 ж. 4 ақпанда
С.Садуақасұлыны ҚазОАК-нің Түркістан республикасындағы өкіметті өкілі етіп
тағайындайды. Қазақ даласында аштық ұлғайған тұста, 1922 жылы 21 наурызда
ҚазОАК Смағұлды Торғай уезіне өкілеттік беріп, тұрғындарға көмектесуі үшін
жібереді.
Наурыз айында Смағұлды армияға шақырады, бірақ, ҚазОАК – нің төрағасы
С.Мендешев РКП(б) ОК-не арнайы хат жазып, Смағұлды мобилизациядан
босаттырып алады. 1922 ж. 4 қарашада С.Сәдуақасұлыны Жер-су халкомының
уақытша орынбасары болып тағайындалады. Ең негізгісі, жастығына қарамай
1921-24 жылдары Смағұл ҚазОАК Президиумның ерекше құқықты мүшесі болып
табылғандығы болады.
Қазақстанның астанасы Орынбордан Қызылордаға көшірілгеннен кейін
болған Қазақстан кеңестері V съезінің республика тарихында алатын орны зор.
Съезд қазақ мемлекетін нығайтуға әсер етті, қазақ халқы патшалық отаршыл
саясатпен бұрмаланған өзінің тарихи атына ие болды. Оның шешімдерінде
бұдан былай қырғыздар-қазақтар деп, Қырғыз республикасы, Қазақ
Республикасы деп, оның астанасы Ақмешіт Қызылорда қаласы деп аталсын
делінген.
Осы съезде С.Сәдуақасұлыны халық ағарту, комиссары болып
тағайындалады, ал РК (б)П Қазақстан өлкелік партия конференциясында ол
өлкелік партия комитетінің бюро мүшелігіне сайланады. Сол жылы Бүкілодақтық
Коммунистер (большевиктер) партиясының ХIV съезіне делегат болып қатысты.
Сөйтіп, С.Садуақасұлы енді бүкіл Қазақстанның тағдырына да араласатын
дәрежеге жетті. Алты облыстан құралған біртұтас Қазақстаннан болып біріккен
республиканың мәдениетін дамыту, оқу-ағарту жұмысын жандандыру, жергілікті
кадрларды оқыту, тәрбиелеу, мекемелерді қазақыландыру, тағы басқа толып
жатқан мемлекеттік мәселелерді шешу істерінің басы-қасында болып, өзіндік
үлес қосты. 1924 жылдың қарашысына дейінгі екі жарым жыл оның өміріндегі
өшпес күндер, ең күрделі де жауапты кезең болып есептелінеді.
Ф.И. Голощекин Қазақстан өлкелік партия комитетінің жауапты хатшысы
болып сайланғаннан бастап (1925 жылдың жазы) біраз уақыт бюро мүшесі
С.Сәдуақасұлына арқа сүйеп, сенім артып жүреді. Онысы көпке ұзаған жоқ.
Себебі, өткір тілді, бір беткей оның қазақ халқының Әлеуметтік тұрмыс-
тіршілігін терең түсініп, білуге тырыспағаны, көшпелі өмір ерекшеліктерін
ескеруді қатеріне алмай жүргізген саясатына қарсыласа берген Сәдуақасұлы
тек экономикадағы қателіктерді ғана емес, идеологиялық жұмыстағы, ұлт
мәселесін жүргізудегі жолсыздықтарды сынады. Ал бұл Голощекинге ұнамады.
Голощекин Қазақстанға келген алғашқы айларынан бастап-ақ партияның суық
саясатының нышаны байқалды. Ел ішінде беделі, білім дәрежесі мен
парасаттылығы өзінен жоғары қайраткерлерді қызметтен босатуды алдына мақсат
етіп қойды.
Смағұл Сәдуақасұлы партия комитетінің жұмысына көңілі толмай, өз ойын
ашық айтып, принципті мәселелерде Голощекин мен келіспейтін кездері жиі
болды. Баспасөз бетінде жарық көрген Қазіргі дәуір-іс дәуірі, Оқу ісінің
кемшіліктері, оларға қарсы шаралар, Ойланатын уақыт жетті және тағы
басқа еңбектерінде ел ішінде орын алып отырған олқылықтар мен асыра
сілтеушіліктерді ашық сынға алды. Смағұл Сәдуақасұлы Қазіргі дәуір-іс
дәуірі1, деген мақаласында төмендегідей бағалы пікірлер айтады:
Қазақстанның Кеңес Одағымен жолы, бірақ сол жолмен жүргенде өз тізгінін
өзі ұстап отыруы керек. Бізге өз тұжырымызға лайықталған шара қолдану
керек. Жер мәселесі, мекемені қазақтандыру мәселесі, халық ағарту
жұмыстары....
Жиырмасыншы жылдардың бас кезінде республикада жүргізілген жұмыстардың
бірі-мекемелерді қазақыландыру, яғни ондағы іс қағаздарын қазақ тілінде
жүргізу және онда келген адамдар мен қызметкерлердің ұлт тілінде сөйлесе
білу қажеттілігі. Өтіп жатқан әрбір жиналыста (конференция, съезд, бюро
мәжілісі) осы мәселе көтерілмей қалмайтын. Смағұл соның бәрінде
қазақтандырудың қалай жүріп жатқанын, жергілікті бюрократтардың қарсылығын,
істі қай бағытта жүргізу керектігін үнемі айтып отырған. Голощекин бюро
мәжілісінде: Қазақыландыру жұмысы партиядан басқа мәселелердің бәрінде
жүруі керек, партияның қазақылануының керегі жоқ. Өйткені, партия
Россиянікі, оның тілі орысша болса да жетеді дейді. Ал Сәдуақасұлы болса
былай дейді: Партия қазақ жұртшылығымен жұмыс істейді, қазақ
коммунистерімен қарым-қатынаста болады, ол неге өз жұмысын қазақ тілінде
жүргізе алмайды2 .
1926 жылдың 8 ақпанында Смағұл Сәдуақасұлы өзін жұмыстан босату
жөнінде өлкелік партия комитетіне өтініш білдірді. Оның өтінішінде
шығармашылық жұмыстармен айналысуды жөн санайтынын, әдебиеттер, оқулықтар
жазу жұмысына араласуға мүмкіндіктер жасалуын сұраған еді. Сонымен қатар:
Менің мәлімдемем саяси ойлардан туған емес деп санамаймын. Қалай болғанда
да, мен саяси рең бергенін қаламаймын. ...Менің үлкен өтінішім, мені халық
ағарту комиссариатындағы және газеттегі жұмыстан босатуларыңызды сұраймын.
Мүмкін, мен мәжілістерге келетін болармын, бірақ барлық жұмыстан хабардар
болудың қажеті болмайды. Мүмкін өлкелік комитет мәжілісінде дауыс беруге
тиісті адам ретінде болмағандықтан мәжілістерге қатысуым міндетті емес
болар. Осының бәрін ескеріп, мені жұмыстан босату туралы шын ықыласпен
жазған өтінішімді қанағаттандырсаңыздар екен3 , - деп аяқтаған.
Смағұл Сәдуақасұлының бұл өтініші туралы мәселе 1926 жылы 17 ақпанда
өткен БКбП Қазақ өлкелік партия комитеті жиналысының жабық бөлімінде
қаралды.
Мәжілісті Ф. Голощекин ашып, Смағұл Сәдуақасұлының өтінішімен толық
таныстырып өтті. Екінші болып сөз алған Н. Нұрмақов Сәдуақасовтың бұл
өтініші кездейсоқ жазылмағандығын айтып: Халық ағарту комиссариаты кім
болса соны қоя салатын орган емес, оған басшы болатын адамның жақсы
ұйымдастырушылық қабілетімен қатар, аса мәдениетті адам болуы қажет.
Сәдуақасовты алмастыратын адам жоқтықтан емес, ол осы орынға барлық жағынан
лайықты кандидатура болғандықтан, оның бұл өтінішіне мен қарсымын4, -
деген пікірін білдірді. Н. Нұрмақовтың С. Сәдуақасұлыны орнында қалдыру
туралы ұсынысын О. Жандосов та, Ж. Мыңбаев мақұлдап сөйлейді. Ал, Тәтімов,
Исаев, Құрамысов болса, өтінішті қанағаттандыруды ұсынды. Құрамысов:
Ильичсіз де өмір сүріп келеміз, әрине? Сәдуақасовсыз да өмір сүруге
болады. Сондықтан да оның тілегін қанағаттандыру керек5, - деп көкейдегі
кекесін жасырмады. Алайда, Ленинсіз сөз сөйлемейтін Құрамысов сынды шолақ
белсенділерге Смағұлсыз өмір сүру жеңіл болғанымен, қазақ халқы үшін
С.Сәдуақасұлындай ұлт жанды азаматтан айырылу аса ауыр еді.
Смағұл Сәдуақасұлының өз өтініші бойынша оған жүктелген жұмыстардың
көптігін ескеріп Еңбекші қазақ газетінің редакторлығынан босатылсын6, -
деген қаулы қабылданды. Осылайша өрбіген оқиғалар салдарынан С. Сәдуақасұлы
Еңбекші қазақ газетінің редакторлығынан босатылғанымен, халық ағарту
комиссариатындағы жұмысында қалдырылды.
Сәдуақасов қазақ елін күйзеліске түсіретін Голощекин дауылының
салдарынан халықты аман алып қалуды мақсат етіп, өмірінің соңғы күндеріне
дейін алған бетінен таймады. Ол өлкелік партия Комитетінің хатшысы
Голощекиннің ұстанған бағыты дұрыс емес, өлкесін комитетте маңызды
мәселелерді шешу кезінде қазақтар дауыс беру кезінде болмаса, көптеген
мәселелер біздің пікірімізбен санаспай-ақ шешіліп жатады7, - деп, отарлық
саясаттың сырын ұғып, қазақ елінің сауатын ашып, санасын ояту үшін алашорда
оқығандарын партияға тартып, олардың мәдени-ағарту саласындағы жұмыстарды
атқаруын жөн көрді. Олар туралы: Орыс жандармдары қазір іске қосылмай отыр
ма? Ендеше, бізде алашордашыларды іске тартуымыз керек. Бұлардың жәрдемі
болмаса, саяси мәселелер жөнінде біз жетімдік көреміз. Алашорда адамдарының
тәрбиесі күшті. Түрлі даулы мәселелердің шешілуі жөнінде олар айтқандарын
берік ұстанып, дегендерін істете алады8,- деген пікірде болды.
1926 жылғы қарашадағы III пленумда Голощекиннің мекемені қазақыландыру
туралы “қазақыландыру” жұмысы партиядан басқа мәселелердің бәрінде жүру
керек, - деген пікіріне С. Сәдуақасұлы, Ж. Мыңбаев (Қазақ ОАК төрағасы)
және т.б. қазақ зиялылары: “Партия қазақ жұртшылығымен жұмыс істейді, қазақ
коммунистерімен қарым-қатынаста болады, сондықтан қазақыландыру партия
комитетінен басталсын, бақылау комитеттері, партия комитеттерінің
бастықтары қазақ болсын”,- деген талап қойды. III Пленумнан кейін
ұлтшылдарды, жікшілдерді айыптайтын мақалалар баспасөз беттерінде
көптеп жариялана бастайды.
С. Сәдуақасовтың Ф. Голощекинмен келісе алмаған негізгі мәселелері:
мекемені жергілектіндеру (қазақыландыру), оқығандарға көзқарас, байларға
көзқарас, өндіргіш күштерін дамыту жолдары еді. Жиырма бес жасында
мемлекеттік ірі істерге белсене араласқан ойы терең, сөзі салмақты, тура
сөйлейтін С.Сәдуақасұлыны республика басшылығының тізгінін ұстаған Ф.
Голощекин ойдан шығарылған жалалары мен қолдан жасалған қудалаулары арқылы
туған елінен кетуге мәжбүр етті.
Нарком қызметінен босағаннан кейін Смағұл Сәдуақасұлы 1926 жылы өзінің
белсенді қатысуымен орта дәрежелі мұғалімдер даярлайтын Қазақ ағарту
институтының (ҚазИНО) орнына Ташкентте шаңырақ көтерген тұңғыш ұлттық
педагогикалық институттың (Қазпедвуздың) директорлығына жіберілді.
С.Сәдуақасұлының Ташкентке жіберілуіне қарсылық білдіргендердің бірі
Ұлттық Педагокалық институты партия ұйымының жауапты хатшысы І. Қабылов
болды. Институт партия ұйымы атынан партия мүшесі Сейдузовты Қызылордаға
жіберіп, өлкелік Комитеттен С. Сәдуақасұлыны директорлық қызметке
жібермеуін өтінді. Ф. Голощекиннің мақсаты – ұлт зиялыларын мемлекеттік
жауапты қызметтен кетіріп, Қазақстандағы бар билікті өз қолына алу
болғандықтан, І. Қабыловтың бұл өтініші қабылданбады.
Смағұл Сәдуақасұлы өзінің төл мамандығына қатысты экономикаға да
әрқашан мән беріп, зәру мәселелерді тілге тиек етіп отырды. “Жоғары оқу
орнының Қазақстан үшін маңызы” деген баяндамасында (1926 ж.) Ол: ... орыс
отаршылдығы бізге Батыстың өз отарларына берген болымсыз экономикалық
“пайдасын да бере алмады” деп өзінің әлемдік экономикалық саясаттан да
хабары мол екендігін көрсетеді.
Смағұл 1920 жылы “Жұмыскер қара халықтың ұйым дүкендерінің Ережесі”
атты көлемді құжат жазып, 1923 жылы қазақ жерін білікті маман ретінде
басқарады. Сол кездегі жазған “Основные проблемы, возникшие при
районирований Киргизий”, “Итоги проделанной работы в области земельной
политики”, “Орта Азия өміріндегі жаңа дәуір ” секілді басқа да еңбектеріне
қарап, С.Сәдуақасұлыны қазақтың тұңғыш экономисі деуімізге болады.
Партияның XV съезі алдындағы пікір-таласқа үн қосу мақсатымен Смағұл
Правда газетіне өзінің Ұлттар және ұлт адамдары туралы деген мақаласын
жібереді. Бірақ, мақала Правданың тапсыруымен ВКПб Орталық Комитетінің
Большевик журналының 1928 жылғы бірінші нөмірінде басылып шықты. Бұл
мақала Ф. Голощекин мен оның төңірегіндегілерге ғана жайсыз тиіп қойған
жоқ, тіпті орталықты да елең еткізеді. Мақаланың жалпы мазмұны: Қазақстанда
ірі өнеркәсіп ашу жұмысын өркендету, жер мәселесі, мекемені жергілікті
халыққа жақындату мәселелерін қамтып, бұған қоса партиялық басшылық
бағыттарын жетілдіруді де әңгіме етеді. Осы мәселелерді айта келіп,
С.Сәдуақасұлы ұлт республикаларындағы партия орғандарын басқарып отырған
жолдастар ісінде “отаршылдық исі бар” деп, Голощекинді түйреп өтеді.
Сондай-ақ С.Сәдуақасұлының онда басқару аппаратын төрешіл, бюрократ
деп сынға алды. “Шет аймақтардағы бюрократтың басқалардан айырмасы”, - деп
атап көрсетті ол,- төрешіл болумен қатар мылқау, ол жергілікті халықпен
олардың өз тілінде сөйлесе алмайды”.
Бұл мақала партияның XV съезінің алдында елде орын алып отырған
кемшіліктерді көрсете отырып, съезд алдындағы пікірталасқа үн қосу
мақсатында жазылғанымен, оны БКбП Орталық Комитетінің Большевик
журналы, Правда газетінің тапсырмасымен съезд өтіп кеткеннен соң
жариялады.
Партия ұйымдарында аталған мақаланы талқылау мақсатында жиналыстар
өткізіліп, Сәдуақасұлының ұлтшылдығын және жікшілдігін жария ету үшін
Еңбекші қазақ газеті бірінен соң бірі саяси мақалалар басты. Солардың
алғы легінде І.Құрамысұлының 1928 жылы 28 ақпанда. Ұлттар және байшыл
ұлтшылдар туралы деген мақаласы жарияланды. С.Сәдуақасовтың нақты
дәлелдерге сүйене отырып, елдегі орын алып отырған кемшіліктерді көрсеткен
мақаласын бұрмалай түсіндіріп, өзінше сынамақ болған мақала авторы:
Сәдуақасовтың ұлттан шыққан бақытсыз демократ екенін Қазақстанда білмейтін
адам жоқ шығар, оны жақтайтындар саусақпен санарлық партия қатарында жүруге
тиіс емес. Сәдуақасовшылар мен Алашорда оқығандары, бұлармен біздің үш
қайнасақ сорпамыз қосылмайды9 дейді.
Осыдан кейін Ташкенттегі Казпединститутының партия ұйымы жалпы
жиналысында С.Сәдуақасұлыны жұмыстан босату туралы шешім қабылданды.
Сөйтіп, туған халқы үшін бар күш-жігерін жұмсап қызмет еткен асыл азамат
еріксіз елден кетуге мәжбүр болды. С.Сәдуақасұлыны 1928 жылдың қыркүйек
айында Москвадағы Транспорт инженерлерін даярлайтын институтқа оқуға түсіп,
оны бітіргеннен кейін Москва-Донбасс темір жол құрылысында басшы инженерлік
қызмет істеп жүріп, 1933 жылдың күзінде өндірістік апаттан уланып, ауруы
асқынып, Кремль ауруханасында қайтыс болады.
Смағұл ағамыз 1923 жылы Зейнеп Әлиханқызы Бөкейхановаға (1903 жылы
Омбы қаласында туған) үйленеді (анасы орыс болған соң Елизавета аталып
кеткен).
Жеңгеміз 1927 жылы Москва мемлекеттік университетінің медицина
факультетін, 1931 жылы аспирантурасын бітіріп, соғысқа дейін КСРО денсаулық
халық комиссариатында қызмет істейді. Ұлы Отан соғысы басталғанда Елизавета
Әлиханқызы Сәдуақасова дәрігер ретінде шұғыл Қызыл Армия қатарына
шақырылып, пионер лагеріне жіберілген жалғыз ұлы Ескендірмен қоштаса алмай,
майданға кете барады. Ұзамай жасын өсіріп, Ескендір Смағұлұлыда соғысқа
өзі тіленіп барып, ақыры хабарсыз кетеді.
Елизавета Сәдуақасова майданда жауынгерлерді емдеуде аянбай көрсеткен
еңбегі үшін Қызыл Жұлдыз, II дәрежелі Отан соғысы ордендерімен,
медальдармен наградталды. Соғыстан кейін КСРО медицина ғылымдары
академиясының денсаулық сақтау институтында ғылыми хатшы, КСРО Денсаулық
сақтау министрлігінде бөлім меңгерушісі болды. 1959 жылдан 1971 жылы қайтыс
болғанға дейін әлеуметтік гигиена-зерттеу институтының статистикалық
санатория бөлімін басқарады. 1965 жылы медицина ғылымдарының докторы
дәрежесіне, 1966 жылы профессорлық атаққа ие болды. Елуден астам ғылыми
еңбек жазды.
1.2. Халық шаруашылығын – дамыту саласындағы ой – пікірлері
ХХ ғасырдың 20-30 жылдарында қазақ еліне кеңестер өкіметі жүргізген
солақай саясаттың аласапыраны жергілікті халықты мүлдем күйзелтіп, оның бей-
берекетін кетірді. Өтпелі кезеңнің өтіне зорлықпен әкелінген қазақ
халқының мүддесін ойлап, келешегіне алаңдап жаны аурып, жүрегі сыздаған,
жалған саясатқа, қиянаттарға қасқайып қарсы тұрған алаш азаматтарының бірі
Смағұл Сәдуақасұлы еді.
ВКП (б) ХІV съезі индустрияландыру ісін социализмнің материалдық-
техникалық базасын жасаудың негізі деп есептеп, КСРО-ны аграрлық елден
дамыған мемлекетке айналдыруды камтамасыз ету үшін ауыр индустрияны
өрістетіп, өндіріс құрал-жабдықтарын өндіруді шапшаң қолға алуды көздеген.
Осы съезд шешімдеріне сүйене отырып Смағұл Сәдуақасұлы Қазақстандағы
индустрияландыруды қалай жүргізу қажеттілігі туралы ойын Большевик
журналының 1928 жылғы № 1 санындағы мақаласында кеңінен көрсетеді. Ол: Біз
бұл жерде ең әуелі шаруашылық мәселелері жөнінде айтпақпыз. Өйткені, оның
дұрыс шешілуі одақтағы ұлттардың шын мәніндегі теңдігінің орнауына оң әсер
етеді. Әртүрлі ұлттар мекендеген шет аймақтар шаруасының жай-күйі туралы
әңгіме қозғайтын кез келді, бұлай болатын себебі: біз қазір шаруашылықты
қалпына келтіру дәуірін бітіріп, енді оны қайта құру кезеңіне қадам бастық.
Миллиондаған орыс пролетариатының сапына жыл сайын шет аймақтарда
тұратын жергілікті ұлт өкілдері көптеп қосылған сайын елді индустриаландыру
тез жүріп, ұлттардың одағы да нығая бермек. Деревнядағы кедей шаруалардың
жағдайы жерге ие болуымен қатар фабрика-зауыттардың көптеп салынуына қарай
жақсаратын болса, ұсақ ұлт өкілдерінің жағдайы да сондай болмақ...
Қысқасын айтқанда, егер империалистік орыс буржуазиясы шет аймақтардан
шикізатты ішке жөнелтіп, ал фабрика – зауытты өзінің қолы жететін жерге
салдырса, социалистік өнеркәсіп шаруашылыққа қай жер тиімді болса, сол
жерде дамуға тиіс, егер шаруашылықты қалпына келтіру дәуірінде бізге патша
заманынан қалған қарғыс атқан мұраның белгісі ретінде әртүрлі ұлттардың
іс жүзіндегі теңсіздігі қалыбын сақтап келсе, қайта құру кезеңінде біз бұл
мұрадан құтылып, алдымызға тұрған қиындықтарды міндетті түрде жеңуіміз
(ХII партия съезі) керек – деп бұлтартпайтын дәлелдер келтіреді10.
Смағұл Сәдуақасұлы тағы да осы аталмыш мақаласында: Біздің еліміздегі
индустриаландыру мәселесі кеңестік одағын Батыс Еуропа мен Американың
капиталистік кіріптарлығынан азат етіп қана қоймай, сонымен қатар сол
одақтың ішіндегі ұлтаралық қатынастарды да социалистік жолмен шешуге тиіс,
- деп Қазақ Республикасының сол кездегі одақтың толық құқығы бар бір мүшесі
екендігін баса көрсетеді. Қазақстанның осындай құқықтары Смағұл айтқандай,
шындық бола тұрса да, билік басындағылар тарапынан әділдік көпе-көрнеу
бұрмаланады.
Мұнан әрі Смағұл БК (б) п Орталық Комитеті Орта Азия бюросының
төрағасы Зеленскийдің Сара бағыт деген мақаласындағы пікірін сынайды. Ол
былай деген11: КСРО-ның экономикалық саясатының негізгі міндеті – кеңестік
шаруашылықты капиталистік дүниеге тәуелділіктен біртіндеп құтқару
мүмкіндігін қамтамасыз ету... Бұл бағыттағы Орта Азия республикаларының
міндеті ең алдымен біздің капиталистік әлемнен кіріптарлығымызды азайтып,
әлсірететін шикізат өндіретін шаруашылық салаларын дамыту болып табылады,
- деуі дұрыс-ақ деп келіп сонымен қатар онымен кейбір мәселелерде мүлде
келіспейтінін де білдіре кетеді. Смағұлының пікірінше кеңес шаруашылығы
әрине капиталистік әлемге кіріптарлықты азайтатын шикізат өндіретін
шаруашылық салаларын дамытуға тиіс. Алайда мұның бәрі – мәселенің бір жағы
ғана.
Сәдуақасұлының жергілікті жерді индустрияландыру туралы пікіріне
қарсылардың ең бастысы БК (б) п Қазақ өлкелік Комитетінің бірінші хатшысы
Ф.И. Голощекин болды. Ол 1927 жылы қараша айында өткен БК (б) П-ның VI
бүкілқазақтық партия конференциясында жасаған есепті баяндамасында Смағұлға
қарсы былай деді Оның ойынша, Қазақстанның социалистік дамуы жайында, тек
бізде қашан өзіміздің дамыған өнеркәсіптеріміз, өзіміздің дамыған
қалаларымыз болғанда ғана сөз етуге болады екен және ол Қазақстанның
социалистік жолмен дамуы туралы емес, керісінше, өнеркәсіп туралы айтып
қоймайды. Онан ары Голощекин Смағұлға ашық күнә тағып былай дейді:
Мәселені осылай қойғанына қарағанда Сәдуақасов жолдас, біріншіден, КСРО-
ның мәнін және пролетариат диктатурасының артта қалған ұлт
республикаларының дамуына тигізген ықпалын түсінбейді, не түсінгісі
келмейді, екіншіден, ол Қазақстанның дамуын КСРО-дан тәуелсіз дербес
мемлекет ретінде көргісі келген буржуазиялық ұлтшылдарша ойлайды. Мәселенің
осылай қойылуының мәні мынада, әзірше бұл жерде жоғары биліктің қажетті
тұтқаларын жасақтамайынша Қазақстан социализмге қарай дами алмайтындай
көрінеді. Сөйтіп, бұл мәселе пролетариат диктатурасынан алшақтатылуда.
Бұған ең жақсы жауап, ол біздің елімізде социализм орнатудың мүмкіндігі
туралы Лениннің Сухановқа берген жауабы бола алатын.
КСРО-ның өз ішінде осылайша қойылған бұл мәселе, әрбір аудан елді
индустрияландыруға бүкілодақтық еңбек бөлінісінің негізінде, кеңестер
одағын индустрияландыруға яғни әрбір ауданның өзіндік және экономикалық
ерекшеліктері ескеріле отырылып қатыстырылады. Егер біз осы мәселені
Сәдуақасов айтқандай, немесе өз кезінде ұлтшылдардың жиналысы шешкендей
барлық шет аймақтарды бөліп алып, оларды индустрияландырып және үлкен
зауыттардың құрылысын жүргізсек не болар еді? Онда ешқандай
индустрияландыру болмаған болар еді және біз онда тек Москваға Қазақстанның
Төркүлі теңелгенге дейінгі ондаған жылдарды тосумен болар едік... Осылай болу
сұрқиялылық, шындықты бұрмалау. Біз 5 жылдыққа қалай енуіміз керек.
Жолдастар, біздің дамуымыздың сипатына қарай КСРО-ның жалпы міндеттеріне
және біздің жергілікті ерекшеліктеріміз бен міндеттерімізге сәйкес,
меніңше, КАССР жалпы бысжылдыққа шикізат базасы ретінде ғана кіруі керек
сияқты.
Біздің мақсатымызға осы толығымен сәйкес келе ме? Мал шаруашылығының
дамуы туралы және оның тауарлылығының өсуі жөніндегі мәселелерді және өзара
айырбас мәселелерін алыңыздар, осылар КСРО-ның даму мүддесіне сай келе ме?
Иә, келеді. Бұл сонымен бір уақытта одақтың өнеркәсіпке ықпал ететін мәселе
болып табылады. Одақтың өнеркәсіп бізде бар техникалық дақылдар, жүн, ет,
тері саласына және тағы басқалаларға тәуелді болуы мүмкін және біздің бұдан
әрі дамуымыз үшін оның үлкен маңызы бар. КСРО-ның көлеміндегі
индустрияландыру дегеніміз яғни ауылшаруашылығының мәдени түрлерінің
дамуына оның тауарлылығын ұлғайтуға, одақтық өнеркәсіпті қамтамасыз ету
үшін және елдің ішкі қажеттілігін қанағаттандыру үшін азық-түлік
молайтатындай етіп қаржыландыру және бұл көпшілік тұрғындардың пролетарлық
бөлігінің мүддесіне сай келеді. Ірі зауыт пен фабрикаларды емес, ұсақ және
орта шаруашылықтарын дамыту және оларды ұжымдастыру қажет12.
Өз кезегінде бірінші хатшының бұл амал-айласының негізсіз екендігін
айқындай келіп Смағұл енді былай деді: Голощекин жолдас өнеркәсіпті ауыл
шаруашылығының соңына апарып тіркеп, сол арқылы Қазақстанның мәңгі-бақи
ауыл шаруашылығымен айналысатынын алдын-ала кесіп-пішеді. Өнеркәсіп туралы
айта тұрып, жөндеу шеберханаларын ғана ұсынуға бола ма екен? Шұға
фабрикалалрын ұйымдастыру өз-өзінен сұранып тұрған кезде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ___________________________________ ___________________ 3
I–тарау Смағұл Сәдуақасовтың дүниетанымының қалыптасуы
және мемлекеттік қызметінің басталуы.
1.1.Смағұл Сәдуақасов көрнекті мемлекет және қоғам
қайраткері
___________________________________ ________________ 12
1.2. Халық шаруашылығын дамыту саласындағы ой–пікірлері _______ 25
II – тарау Смағұл Сәдуақасовтың халық ағарту және рухани мәдениет
саласындағы қызметі.
2.1. Смағұл Сәдуақасовтың халық ағарту ісіне қосқан үлесі __________ 37
2.2. Қазақ әдебиеті мен өнерінің қалыптасуындағы Смағұл Сәдуақасовтың
рөлі_______________________________ _________________ 50
Қорытынды ___________________________________ ______________ 64
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі _______________________________ 67
Жас Смағұл
үздік туған бала екен,
Байтақ елге
асқар таудай пана екен.
Сол баладан,
сол панадан айрылған,
Қайран
қазақ, орны толмас жара екен.
(М. Жұмабаев)
КІРІСПЕ.
Тақырыптың өзектілігі. Рухани өмірімізде ақиқат шындық, иман тупкүлікті
әділқазы болып орныққан соңғы жылдардың ішінде жүріп өткен жолымыз ақыл
таразысына салынды. Коммунистік партияның билігі тұсындағы бар олқылық-
кемшілігіміз, қателігіміз кеңінен сөз етіле бастады. Әдебиет пен мәдениет
тарихынан әдейілеп аты өшірілген Ә.Бөкейханов, Ш.Құдайбердіұлы, Ғ.Қараш,
А.Байтұрсынұлы, М.Шоқай, М.Дулатұлы, М .Жұмабайұлы, Ж.Аймауытұлы,
Х.Досмұхамедұлы, С.Қожанұлы, Қ. Кемеңгерұлы сынды ұлт қайраткерлерінің
есімі аталынып ғылым нысанасына ілінді.
Қайсы бір адамдарға коммунист Смағұл Сәдуақасұлының ұлтшыл (ұлт
жанды екені түсінікті) пікір пайымы жұмбақтау көрінеді. Өзі коммунист
болса, қалайша ұлтын сүймек? Неге ұлт деп бәйек болады? - деп, уәж айтады
олар. Көрдіңіз бе, бір кездері саясаттың ығына жығылып айтқан пайымдар
қалыптаса бастаған азаматтық ой-санаға зиянын тигізген ХХ ғасыр басында
қайта туып, 1906-1917 жылдары мықтап шыңдалған ұлттық тұтастық, ұлттық
мемлекет идеясы қазақ топырағына большевиктік диктатура орныққан соң
жойылып кетпеді. Адам айтқысыз ауыр жағдайда саяси сапырылыстар тұсында
өмір шеңдігін сақтап, дербестік алған бүгінгі күнімізге жеттік. Идеяның
жансірлігі оның хақ – адалдығынан байланысты екенін біз енді
түсінгендейміз. Сонда ол бұл күнге қалай келді? Күрделендірнмей айтсақ,
ұлттық ой – санаға Қытай қорғанын салған кеңестік өткелден ол амалға
көшіп, лажсыздан коммунистік идея-түсінгенге дұрыс идея деп өтті. Ұлтты
аман сақтап, ұлттық теңдік үшін күресер бұдан басқа жол жоқ-ты. Кез-келген
заманда, кез-келген құрлықта тұрып қарасаңызда, бұл жолдың саяси тактика
екенін ұғынар едіңіз. Сөйтіп, 1920 жылы Смағұл Алаш Орда идеясын жаңа
заманда, жаңа саяси қоғамда жаңаша жүргізу үшін коммунистік партия қатарына
өтті. Бұл- факт.
Қазақ тарихын дәуір-дәуірлерге бөліп сипатына қарай атау берер болсақ
ХХ ғасырдың басын Ұлттық ояну дәуірі немесе Өркениетке бет бұру кезеңі
деп атаған орынды. Осы шақта тарих сахнасыны ұлттың ой-аңсарын
ілгерілетуді, қазақты іргелі ел етуді көздеген алаш ұранды зиялы оқығандар
шықты олардың өмірдің сан саласындағы күресі, табанды қимыл- әрекеті қазақ
қауымын негіз-ұстынын сақтай отырып жаңа арнаға бұрды.Ол өркениетке апарар
жол еді. Алаш оқығандарының алдыңғы толқынының белсенді күрес жылдары Ресей
империясының қылышынан қан тамып тұрған кезіне тура келсе, олардан кейінгі
толқын қым-қуыт саясатқа басы даулы кеңес билігі орнаған уақытта араласты.
Смағұл Сәдуақасұлы ең бірінші саяси қайраткер ретінде зерттелінуі
қажет. Бұл тарапта түрен салынды деуге толық құқымыз бар. Белгілі қаламгер
Б.Қойшыбаевтан бастап қайраткерге сипаттама берген Б.Дәрімбетов,
М.Қойгелдиев сынды ғалымдардың мақалалары шықты. Тарихшы Қойгелдиев осы
зәрулікті тереңдете зерттеген. Әйтсе де қайраткер Смағұлдың ашылмай жатқан
қырлары аз емес. Айталық оның Алашорда қызметкерлерімен қарым-қатынасы,
Жас азамат ұйымындағы белсенділігі 1928 жылдан 1938 жылға дейінгі ұстаған
бағыты жете сөз бола қойған жоқ. Ұлттық ғылым академиясының тарих және
этнология институты қайракердің қоғамдық саяси қызметін диссертация
тақырыбы етпегенін ойлантады.
Екінші-әдебиетші, көркем әдебиет және театр сыншысы, жазушы екенін ашу
міндеті тұр. М.Әуезов атындағы әдебиет және өнер институтында Смағұл
әдебиетші есебінде зерттелінді. Яғни, диссертацияның тақырыбы Смағұл
Сәдуақасұлының әдеби-публицистикалық мұрасы . Осы институт оның екі томдық
таңдамалысын оқырмандарға ұсынды. Институт 2003 жылы қаламгердің
академиялық жинағын шығарды. Онда Смағұлдың қолда бар шығармалары, хаттары
жазбалары, баяндамалары енді. М.Әуезов мұражайындағы аты белгісіз романын
мүмкіндігінше қалпына келтіріп, бастыруды да ойластыруда.
Үшінші- Смағұл еңбектері тарихи дерек көзі ретінде қарастырылуы керек.
Қазақтың жер мәселесі тарихын әуезе еткен мақала, еңбектері (Керікті
кітап, Қазақ тарихынан) зерттеушісін күтіп жатыр. Сонымен бірге оның
баяндамаларындағы қазақ тарихы туралы пікірлерін тарихшыларымыз ескергені
жөн.
Төртінші- Смағұл кооперация білгірі, экономист шаруашылық маманы
ретінде зерттелінуі жөн.Оның көптеген еңбектері осы мәселелердің қазақ
топырағындағы күрмеуін шешуге арналған.
Бесінші-ұлттық білім деңгейін көтерген ағартушы, халық ағарту ісінің
ірі қайраткері есебінде қарастырылуы қажет.
Алтыншы-қазақтың ұлттық журналистикасын дамытқан көсемсөзші ретінде
зерттелінуі керек.
Тарихнама. С.Меңдешов 1928 жылы 17 наурызда Мәскеуден Большевик
журналының редакторы Е. Ярославскийге арнайы коммунистік сәлеммен хат
жолдайды. Онда ол осы журналда жылдың басында жарық көрген №1 санындағы
Смағұл Сәдуақасұлының аталмыш мақаласын өзінше сынап Ұлттар мен ұлт
өкілдері туралы мәселелер деген оған қарсы мақаласын басуды өтініп
сұрайды. Онда Мендешов Смағұлдың пікіріне негізсіз тиісіп, оған күйе жағуға
тырысқан. Мен дейді – Сейтқали Мендешов: Сізге белгілі, Қазақстанда
жүргенде Сәдуақасовшылдықпен ымырасыз күрес жүргізгенмін. Бұл жолы да ол
индустрияландыру мәселесі төңірегінде Зеленский мен Голощекин жолдастарды
ұлы державалық шовинистер, партия бағытынан ауытқушылар деп кінәлайды. Ал
Смағұл Сәдуақасұлы осы мақаласымен өзін ұлтшылдардың нағыз саяси идеологі
екенін дәлелдеп отыр, - деп айыптайды[1]
1929 жылы 10-шы сәуірде Ә. Байділдин Еңбекші қазақта Жас Қазақстан
тонын жамылған деген мақала жариялап, Смағұлды алашордашыл, ұлтшыл деп,
асыра сілтеу мен аяусыз сөгудің үлгісін көрсетіп берді. Осы мақаланың
орысша нұсқасын (Садвокасовщина под маской молодого Казахстана) БК (б)П
Қазөлкекомының үгіт-насихат бөлімі Ташкентке, Правда Востока газеті мен
За партию журналдарының редакцияларына басуға жібереді.[2] Кейін бұл
жинақта отқа жағылған кітаптардың арасында болды. Смағұлдың бір кездегі
(Омбылық кезеңінен) тәуір серігі болған Ә. Байділдин пендешілдікке ұрынып,
өзін жүкшілдік – уклондардан (Ол сейфиллиншіл де, сәдуақасовшыл да,
орта да болды) адал болғандығын көрсету үшін Смағұл Сәдуақасовты
Голощекинге сатып жіберді.
Сол жылы Алаш ісі бойынша тұтқындалған Ә. Байділдин тергеушілерге
берген жауабында 1921 жылы М. Әуезов оңшыл – алашордашыл, өзі (Байділдин) –
шын коммунист болғандығын, ал Смағұл Сәдуақасұлы екі ортада теңселіп жүрді
де алашордашыларға қарай бейімделе бастады деуі, М. Әуезұлының Смағұлға
Ташкентке кетуге, одан әрі Ферғана басмашыларына барып қосылуға кеңес берді
деген деректері шындыққа жанаса қоймайды және өзге деректермен
расталмайды.[3]
Голощекиннің ізімен Смағұл Сәдуақасұлымен сәдуақасовшылдыққа
О.Исаев қатты шүйлікті. О Исаев Смағұлдың жуас, қолдарынан түк келмейтін
өнерсіз деп қорғаштаған қазақтың байлары–Алашорданың, кеңеске қарсы барлық
күштердің түрегі, ұлтшылдықтың арқа сүйенері болып табылады, Қазақстанда
қазір ұлтшылдықтың барлығы былай тұрсын, күннен-күнге белең алып барады 1
деп байлар табымен және оның Смағұл Сәдуақасұлы сияқты жақтаушыларымен
аяусыз күрес жүргізуге шақырады. Ол Смағұл Сәдуақасұлының атақты Ұлттар
мен ұлт өкілдері мақаласында тұжырымдалған идеяларын әшкерелеуді мақсат
тұтқан Ұлттар және буржуазиялық ұлт өкілдері атты үдкен мақала жариялады.
Бұл мақаласында Исаев өзін большевизм теориясының білгір жаршысы, марксист
– ортодокс етіп көрсетіп, ресми идеологиялық тұрғыдан Смағұл Сәдуақасұлының
көзқарастарының зияндылығын дәлелдеуге тырысты. О. Исаев садвокасовшинаны
басқа да жарияланымдарында сынға алды.
Смағұл Сәдуақасұлының өмірі мен қызметіне арналған ғылыми теориялық
конференцияда алғаш сөз алған көрнекті ғалым, Республика Ғылым
Академиясының корреспондент мүшесі Р. Бердібаев Смағұлдың туған ел
алдындағы еңбектерінің елеулі-елеулі белесті тұстарына тоқталды. Ғалымның
Смағұл елінің ең ауыр жүгін көтерісті деген тұжырымы біраз жайдың мәніне
ой көзін қалай түсуге жетелегендей.
Смағұл есімі туған ортасына кешеуілдеп болса да оралды. Оның алуан
себептері болмай қойған жоқ. Тіпті 1956 жылы Қазақ әдебиеті газеті
алаштың аяулы азаматы жайлы өтелмеген парыз деген мақала жариялағаны үшін
сол тұстағы газет редакторы Сырбай Мәуленов, орынбасары Жұбан Молдағалиев,
жауапты хатшы Төкен Әбдірахмановтар қызметтерінен алынды, алашордашының
есімін мадақтауға жол бердіңдер деп айып тағылды.
Н. Львов: Сәдуақасұлы Нарком билігі қолында тұрғандықтан қазақ
театрын басқа халықтардың көркемдік өнерінен оқшауландырып алуды көздеген,
- деп баса атап айтты. Бұл да бір ұлтшығының бір қыры болатын1.
Сәдуақасұлы бұған кері ешқандай ойларын айтқан жоқ, қайта ол әлемдік
мәдениетке не бар соның бәрін білуге, соның ішінде орыс мәдениетін білуге
барынша ат салысты2.
Қазақстан мәдениетінің осы кезде дамуы кезінде, Смағұл Сәдуақасұлының
аты аталған. Оның халық театры ұйымыны істеген еңбектері тыс қалып отырды.
Сәдуақасұлының әдеби шығармаларын да елеусіз, ескерусіз қалып отырды3.
Қазақстанда комсомолдық ұйымдастыру барысында Ғылыми әдебиеттің
дамуына үлес қосқан екі авторды: Спиридонов И.А. пен Теренин М.С. атап
өтуге болады. Осы екеуінің баяндауында Сәдуақасұлының есімі аталып өтеді.
Онда Сәдуақасұлы Қазақстандағы комсомол ұйымында ортақ еңбек еткені аталып
кетеді. Бірақ, Спиридонов И.А. хронологиялық қателік жібереді, ал Теренин
М.С. Смағұл Сәдуақасұлының комсомолдардың өлкелік бюросының саяси хатшысы
және түркі халықтары комсомолдарының Орталық Шығыс Бюросының Президиумының
мүшесі болғандығын айтпайды.
В.П. Осипов өзінің бірінші еңбегінде4 Смағұл Сәдуақасовтың Қостанай
губерниясына КЦИК-ң өкілі ретінде 1922 жылы келгенін атап өтеді. В.П.
Осипов былай деп жазған: ұлтшыл саясатты түсінбеген Қостанай губерниялық
комитетінің мүшелері, А.Т. Шафетовтың басқаруымен Қостанай уезін Қазақстан
құрамынан бөлуді талап етті. Осыдан соң секретарь Шафетті және оның
мүшелерін Сараев, Фисак, Виенконы т.б. қызметкерлерді жұмысынан босатып,
Қостанайдан шеттетілді. Бізді қызықтыратыны мына жағдай, Смағұл Сәдуақасұлы
жоғарыда аттары аталып кеткен губком басшыларына қарсы шыққаны үшін, кейін
оны ұлтшыл деп айыптайды. В.П. Осипов енді Сәдуақасұлыны Ұлтшыл
ретінде сынай бастайды.
Смағұл Сәдуақасұлыны жайлы толығырақ зерттеу Қазақстан тарихында 1980
жылдың аяғында қолға алына бастады. Басты себеп әртүрлі авторлардың
баспасөз беттеріне оның ескі ғылыми және тарихи оқиғаларын басып шығара
бастауы. 1988 жылы жазушы, журналист, зерттеуші Қойшыбаевтың мақаласы
жарыққа шығарады1 осының артынан басқа да авторлардың бірнеше мақалалары
жарыққа шыға бастады2. Бұл жерде оқырмандарды Смағұл Сәдуақасұлының
өмірімен таныстырып, публицистік мінездеме беріп өтеді. Бірқатар
зерттеушілер өздерінің баяндамаларында тарихи фактілерінде хронологиялық
қателіктер жібереді.
Смағұл Сәдуақасұлының өмірін жан-жақты зерттеген тарихшылардың
монографиялары жарыққа шыға бастады. Бұлардың ішіндегі қызықтыратыны сол
заманға өзіндік шынайы мінездеме беріп өтулері.
М. Қойгелдиев пен Т. Омарбековтың Тарих тағылымы не дейді?
кітабында, толық бір тарау Смағұл Сәдуақасұлына арналған, сонымен қатар,
1920 жылдары ауылдың жағдайы және т.б. сұрақ тудыратын бірқатар жағдайлар
айтылады.
М.С. Бурабаевтың Общественная мысль Казахстана 1917-1940 г.г. деген
еңбегі және Д. Қамзабекұлының Смағұл Сәдуақасұлы атты мақалалар жинағы
Сәдуақасұлының өмір жолы жан-жақты барлық қырынан ашылып, жақсы
көрсетіледі.
Смағұл Сәдуақасұлы VI бүкіл қазақтық партия конференциясында былай
деген болатын: Біздің қазақ ауылдары тауар сияқты деген көз қарастан
арылып, жан-жақты қарауымыз керек деп баса көрсетеді1. Сәдуақасұлыны осы
сөздері үшін кінәләп, Кеңес үкіметі қазақ ауылдары өз жағдайларын көтеруге
мүмкіндіктері толығымен болды деп атап көрсетеді. Олар сол кезде өз
қажеттіліктерін сондай қиындықпен, күшпен қанағаттандырып отырды. Мысалы
тауарлық өнімге кедейлердің үлесі 1928 жылы тек қана 9,1% құрады, ол орта
қолдағылардың 17,2 %, ал 1924-1925 жылдары кедей шаруашылығы мал
шаруашылығының ¾ ғана құраған болатын.
Д. Мыңбаевтың кандидаттық диссертациясы Смағұл Сәдуақасұлының әдеби
шығармашылығы жайлы болады. Онда ол Смағұл Сәдуақасұлын қызметкер, жазушы,
театр сыншысы ретінде көсетеді. Бұнда көбіне ол публицистік және әдеби
мұраларына көп көңіл бөледі. Смағұл Сәдуақасұлының бірқатар еңбектері
қаралмай, ескерусіз қалды.
Тарихи дерек – айғақтарды объективті саралау Смағұл Сәдуақасұлыны
ұлтшыл дегендердің ол қазақты өзге жұрттан артық қоюға ұмтылды деп
сендірмекші болған ниеттерінің қып-қызыл жаладан басқа ештеңе емес
екендігіне көзімізді жеткізеді. Ұлт мәселесінде Смағұл Сәдуақасұлының
көздегені-елін отаршылдық езгі қанаудан азатету, қош соңында жүретін
қырғыз-бұратана статусынан шығарып, өзгелер сыйлайтын биікке көтеру, өз
тағдырын өз еркімен шешетін жағдайға жеткізу еді. Артықшылық емес, қазаққа
теңдік әперу еді. 1922 жылы Смағұл қазаққа не керек? деген көсемсөздік
мақаласында: Теңдікке тырысу – ұлтшылдық емес..., теңдікке тырысу -
кемшіліктегілерді табиғи міндеті, не болса да теңдікке тырысу керек деп
жазғаны бар. Теңдік –Смағұл және оның замандастары үшін қол жетпейтін үлкен
арман болып қалды.
Смағұл Сәдуақасұлы туралы осы күнге дейін не жазылды, соның ішінен
шындықты аршып-ажырытып алу ісі аяқталған жоқ. Қазақ ұлшылдығының идеологы
әрі көсемі саналған Смағұл Сәдуақасұлының өмірбаяны тарихшылырымыз үшін
жабық тақырып болатын. Әйткенмен, ол жөнінде аз жазылған жоқ. Бірқатар
олардың дені әкімшілдік-төрешілдік жүйе үстем құрған дәуірде жазылғандықтан
шындық буркеліп, немесе бұрмалаудың үстіне бұрмаланып келді. Біркелкі
даттау, жөн-жосықсыз айыптаулар турінде жазылған дүниелерден объективті-
ғылыми қорытындылар жасауға жарайтын сенімді деректерді, ой мен пікірлерді
іздеп, табу қиын шаруа болғанымен қолға алынады.
Осы тақырып көлемінде жазылған әдебиеттерге сүйенетін болсақ, мынадай
қорытындыға келуге болады:
1.Смағұл Сәдуақасұлы Қазақстан тарихында 80 жылдардың 0яғына дейін
орны мен бағасы бағаланбай келген тұлға.
2. 1980 жылдардың аяқ кезінде ғана журналистер, әдебиетшілер Смағұл
Сәдуақасұлының өміріне назар аудара бастады. Смағұлдың көптеген
шығармалары, еңбектекрі жарыққа шыға бастады.
3. Жоғарыды аттары аталып кеткен тарихшылыр 80-90 жылдары
(М.Қойгелдиев, Т.Омарбеков, М.Бурабаев, Қозыбаев) Смағұл Сәдуақасұлының
өмірін жан-жақ қырынан танытып, зерттеуге өзіндік мүмкіндіктер қосқан
болатын.
Менің дипломымның мақсаты:
- Смағұл Сәдуақасұлының өміріне анализ жасап зерттеу;
- Смағұл Сәдуақасұлының қоғамдық-саяси көзқарасын көрсету;
- Смағұл Сәдуақасұлының 1920 жылдары Қазақстан тарихында қоғамдық-саяси
және мемлекет қайраткерлігінің рөлін анықтау;
- Қазақстанның экономикалық және саяси – мәдени дамуындағы көзқарасын
оқып үйрену;
- Смағұл Сәдуақасұлының шығармаларына бастама жасау;
- Смағұл Сәдуақасұлының әдеби және театр сыншысы ретінде мінездеме бере
отырып, еңбектеріне талдау жасау мақсатында алған болатынмын.
Зерттеудің деректік базасы: Мұнда Смағұл Сәдуақасұлының әртүрлі
баяндамалары мақалалары және әртүрлі мемлекеттік және партиялық форумдағы
сөйлеген сөздері, сонымен қатар құжаттардың жинағы, статистикалық жинақтар
және де мерзімді басылымдар негізін құрайды.
I – ТАРАУ
Смағұл Сәдуақасовтың дүниетанымының қалыптасуы
және
мемлекеттік қызметінің басталуы.
1.1.Смағұл Сәдуақасов көрнекті мемлекет және қоғам қайраткері.
ХХ ғасырдың басындағы патша өкіметінің отарлық саясатына қарсы
бағытталған ұлт-азаттық қозғалысы қазақ жерінде жаңадан қанат жая бастаған
тұста, 1900 ж. сол шақтағы территориялық айырым бойынша Ақмола облысы,
Шарлақ уйезі, Қараой болысы, Жарқын ауылында (қазіргі Солтүстік Қазақстан
облысы, Ұялы – Жарқын ауылы) болашақ ұлы тарихи тұлға Смағұл Садуақасұлы
дүниеге келді.
Смағұлдың әкесі Сәдуақас Тұрабайұлы (1872-1937) хақ жолын ұстанған,
орта дәулетті молда болған. Ол Смағұлдай ұлды тәрбиелеп өсіргені үшін 1937
жылы нақақтан атылған. Анасы Мәжікен (1879-1938) перзенті Смағұлдың қайғылы
қазасы мен күйеуінің жазықсыз айдалғанын көтере алмай құсадан дүние салған.
Смағұлдың жалғыз бауыры-қарындасы Орынбасарда (1916-1990)өмірден өгейлік,
тағдырдан тәлкек көріп, өкіметтен бір тиын да зейнет ақы алмай көз жұмған.
Смағұл Сәдуақасұлы ұшқан ұяның қайғылы халі, міне, осындай. Бұл
тарих. Исі алаштың құрықпен ұсталып, қорада тұсалған тұсындағы шынайы
тарихының бір ұшқыны...
1912 жылы ауылындағы Әбіл молда Қуанышұлының Шығыс пен Батыс білімін
қатар негіз етіп алған мектебін тәмамдаған Смағұл өмірінде түрлі дәрежедегі
бірсыпыра оқу ордасының табалдырығын аттайды.
1912 ж. Сәдуақас ұлы Смағұлды Полтавка поселкесіндегі екі жылдық
(бастауыш мектеп) орыс-қырғыз (қазақ) училищесіне оқуға береді. 1915 ж.
училищені үздік аяқтайды. Қаражаттың жоқтығынан оқуын ары қарай
жалғастыруға мүмкіндігі болмайды.
1915-1916 ж.ж. қысында ауылға келіп, өзі оқыған мектепте уақытша
мұғалім болады. Осылай еңбек жолын мұғалімдік қызметтен бастайды. 1916 ж.
күзінде Омбыдағы ауыл-шаруашылық училищесіне түседі, бірақ сол уақытта
Ақмоланың вице-губернаторы болған Князев Смағұл Сәдуақасұлына стипендия
беруге рұқсат бермейді. Себебі, Ақмола губерниясының Оңтүстік бөлігіндегі
қазақтардың, тыл жұмысына қазақтарды мобилизациялауға келіспей көтеріліске
шығуы болды. Смағұл үйіне қайтуға мәжбүр болды, бірақ оған Омбыда оқыған
қазақтар көмек ретінде 125 сом ақша жинап беріп, училищеде оқуға мүмкіндік
береді.
1914 ж. 14 сәірде Мағжан Жұмабаев, С.Сейфуллин, Қошмұхамед
Кемеңгеровтар құрған қазақ жастарының алғашқы жасырын Бірлік ұйымына мүше
болады. С.Садуақасұлының қайраткерлік тұсауы осы ұйымға кіргенде-ақ қиылды.
Смағұл осы ұйымның мәдени-ағартушылық қызметіне белсене араласты. Смағұл
өміріндегі Омбылық кезең – үлкен белес болған еді. Бұл кезде ірі саяси әрі
экономикалық, мәдени орталық болған Омбы қаласында жүріп, Смағұл
революциялық идеяларға тартылады. 1915 жылдың соңына қарай Бірлік
ұйымының белсенді мүшесіне айналады.
Ақпан революциясы басталғаны туралы хабарды С.Садуақасұлы училищеде
оқып жүргенде естиді. Революцияның бірінші күнінен бастап жастар тобына
бірігіп, қалада милиция ұйымдастыруға қатысады.
1917 жылғы ақпан демократиялық төңкерісінен соң уақытша үкімет
шешімімен жер-жерлерде жергілікті басқару Комитеттері құрылуға тиіс болды.
Осындай комитеттердің бірі Омбыда құрылды. Ақмола губерниясының қазақ
комитеті деп аталған бұл ұйымға Мағжан Жұмабаев пен Смағұл Сәдуақасұлы
кіреді. Смағұл Сәдуақасұлы комитетке мүше болған жылдары жастар мәселесімен
айналысады. 1918 жылы ол саяси қарымын екі мәселеде анық көрсетті.
Бірінші: 1917 жылғы төңкерістің әсерінен қазақ жастары екіге, тіпті
үшке жарыла бастағанда Смағұл бастаған бір топ жас қайраткер
қатарластарының басым бөлігін Алаш Орданың мұратын қолдаған Жас Азамат
ұйымына топтастыра алды.
Екіншісі: Оқу мен қызметті қатар алып жүрген жас Смағұл қат уақытын
қиып, Алаш Орда үкіметінің Ақмола облыстық комитетін құруға белсене
атсалысады.
1918 ж. мамырда Бірлік ұйымының мүшелері бүкіл қазақ жастарының
съезін өткізуге ұмтылыс жасайды. Мақсаттары ұлт мүддесіне бірігіп қызмет
ету болды. Съезге қатысушылар барлық жастар ұйымдарын біртұтас Жас
Азамат ұйымына біріктіру туралы арнаулы қаулы қабылдайды. Оның басқармасы
құрамына Мырзаұлы (төраға), С. Сәдуақасұлы, М. Сейітұлы, Г.Досымбекова, А.
Байділдаұлы кірді. Жас Азамат деген газет шығаруға шешім қабылданды. Оның
редакторы болып Қ. Кемеңгеров сайланады.
Бірақ, Чехославак бүлігі мен колчакшылар билігі орнаған кезде Смағұл
және басқа да қазақ жастары өз елдеріне кетіп бой тасалайды. Ал Омбыда
Кеңес үкіметі орнаған соң, Смағұл қайта оралады. Осы кезден бастап Смағұл
Садуақасұлы өлкенің қоғамдық – саяси өміріне белсене араласа бастайды.
1918 жылы Ақмола облыстық жергілікті жер басқармасы жанындағы екі
айлық қазақ оқытушыларын даярлайтын курста кооперация қисыны мен
табиғаттанудан, екі жылдық қазақ курсында жаратылыстану һәм физикадан сабақ
берді. Сол жылдың соңында аталған Басқармадағы қазақ бөлімінің оқу ісі
меңгерушісі болған. 1918 ж. желтоқсан айында Омбыдағы Центросибирь
аталынатын Батыс Сібір кооперативтер бірлестігі қызметіне алынып, онда бір
жарым жылдай жұмыс жасаған.
1920 ж. 6 мамырда Смағұл Сәдуақасұлы қазақ елінде кооперация құру
мәселесіндегі көзқараста Центросибирь Әкімшілігімен ымыраға келе
алмайтындығын айтып және бұл істі әрі қарай жалғастыруды ұлтының келешегі
үшін негізсіз деп тауып, өз еркімен жұмыстан босайды. Араға ұзақ уақыт
салмай, ол көздеген арман-мұратын кеңес қызметінде жүріп орындауға
болатынын бағамдайды. Сол жылы замандастары Ж. Аймауытұлы, М.Әуезұлы т.б.
секілді коммунистік партия қатарына өтеді. Бұл қадам қым-қиғаш, аласапыран
шақта тығырықтан өзін ғана емес, көпті алып шығудың жолы еді.
1920 жылы Қазақстан өз алдына дербес автономиялы республика болып, өз
алдына енші алып шаңырақ көтергеннен кейін С.Сәдуақасұлы сол кездегі
республика астанасы Орынборға келіп, алғашқы комсомол ұйымдарын құруға
белсене атсалысады.
Орынборға жан-жақты көкірегі ояу, көзі ашық қыз-жігіттерді жиып,
арнайы курста оқытты. Сонда өз еліміздегі жастар ұйымдарының тарихы мен
қозғалысының жай-күйі, алда тұрған міндеттері, комсомол ұяларын ашудың жай-
жансары жөнінде лекция оқыды. Оның жазған Жастарға жаңа жол деп аталған
кітабы 1921 жылдың басында 20 мың дана болып басылып шықты. Бұл кітапша
Қазақ АССР аумағында комсомол ұяларының көбеюіне, ұйымдық жағынан нығайып,
тұтастануына, сол жылғы шілде де өткен республика комсомолының тұңғыш
съезін дайындауға айтарлықтай үлес қосты. Смағұл Садуақасұлы 1921 және 1922
жылдары болған алғашқы екі съезде РКЖО Қазақ облыстық комитетінің құрамына
сайланды. Ол 1920 жылы РКбП қатарына өтеді де партия-совет жұмысына
ауысады. Қазақ-комсомол жастарының тұңғыш газеті Еңбекшіл жастардың
редакторы қызметінде болады.
1920-1921 жылдары Кеңестердің Бүкіл Қазақстандық 1 және 11 съезіне
Ақмола губерниясынан делегат болып сайланады. Екеуінде де Орталық Атқару
Комитетінің президиум мүшесі болды. Артынша ВЦИК-ке мүше болады. Осы
жылдары әр-түрлі жауапты қызметтерді (халық ағарту комиссарының орынбасары,
ҚазОАҚ-нің Түркістан республикасындағы өкілі, кейінірек аштыққа ұшыраған
Торғай уезі бойынша айрықша өкілі) атқарады.
1920 жылы 26 тамызда Қазақ АССР-і жарияланған соң, Ақмола және Семей
губерниялары Батыс – Сібір (Омбы) губеркомына қарап қалған болатын. 1921
жылдың 1 қаңтарына дейін Батыс Сібір ревкомы ҚазОАК-не бұл екі губернияны
қайтаруы керек болатын. Бірақ Сібревком асықпайды. Бұл заңсыздықты тоқтату
үшін ҚазОАК төреғасы С.Мендешев – Омбыға, президиум мүшесі С.Садуақасұлы
Семейге аттанады. Семейге келген соң Смағұл 4 маусымда жиналыс ашып,
отаршылдық әрекеті үшін губаткомды тарқатып, оның орнына губревком
құрылатынын жариялайды. Отаршыл Сібревкомның Семейдегі өкілдерін қуып
таратқан Смағұлды ҚазОАК Семей губревкомының төрағасы етіп тағайындайды.
Қолына билік тиген соң Смағұл отаршыл орыстарды орнынан алып, қазақтандыру
процесін жүргізеді. Бұл төтенше шешімнен соң Смағұл мен бұрынғы губерниялық
басшылық арасында екі айға созылған дау басталады. Ақырында РКП б Семей
губкомының талабы бойынша ҚазОАК 19 шілдеде Смағұлды Орынборға шақыртып
алады. Кетерінде Смағұл М.Әуезовты өз орнына қалдырып, кейіннен оны ҚазОАК-
ң бекітуіне ықпал етеді. Бүкіл Қазақстандық Бақылау Комиссиясы оның
Семейдегі әрекетін қарап, ұлт-аралық қатынасты шиеленістіріп ұлттық
ауытқушылық жібергені үшін сөгіс жариялап, екі жыл жауапты әкімшілік
қызмет атқару құқынан айырады.
Бірақ, соған қарамастан, 1921 ж. Смағұл Қазақстан Кеңестерінің 4
съезіне Ақмола губерниясынан делегат болып сайланады. Ал 22 қазанда оны
Бүкіл ресейлік Кеңестердің съезіне жіберді. 1922 ж. 4 ақпанда
С.Садуақасұлыны ҚазОАК-нің Түркістан республикасындағы өкіметті өкілі етіп
тағайындайды. Қазақ даласында аштық ұлғайған тұста, 1922 жылы 21 наурызда
ҚазОАК Смағұлды Торғай уезіне өкілеттік беріп, тұрғындарға көмектесуі үшін
жібереді.
Наурыз айында Смағұлды армияға шақырады, бірақ, ҚазОАК – нің төрағасы
С.Мендешев РКП(б) ОК-не арнайы хат жазып, Смағұлды мобилизациядан
босаттырып алады. 1922 ж. 4 қарашада С.Сәдуақасұлыны Жер-су халкомының
уақытша орынбасары болып тағайындалады. Ең негізгісі, жастығына қарамай
1921-24 жылдары Смағұл ҚазОАК Президиумның ерекше құқықты мүшесі болып
табылғандығы болады.
Қазақстанның астанасы Орынбордан Қызылордаға көшірілгеннен кейін
болған Қазақстан кеңестері V съезінің республика тарихында алатын орны зор.
Съезд қазақ мемлекетін нығайтуға әсер етті, қазақ халқы патшалық отаршыл
саясатпен бұрмаланған өзінің тарихи атына ие болды. Оның шешімдерінде
бұдан былай қырғыздар-қазақтар деп, Қырғыз республикасы, Қазақ
Республикасы деп, оның астанасы Ақмешіт Қызылорда қаласы деп аталсын
делінген.
Осы съезде С.Сәдуақасұлыны халық ағарту, комиссары болып
тағайындалады, ал РК (б)П Қазақстан өлкелік партия конференциясында ол
өлкелік партия комитетінің бюро мүшелігіне сайланады. Сол жылы Бүкілодақтық
Коммунистер (большевиктер) партиясының ХIV съезіне делегат болып қатысты.
Сөйтіп, С.Садуақасұлы енді бүкіл Қазақстанның тағдырына да араласатын
дәрежеге жетті. Алты облыстан құралған біртұтас Қазақстаннан болып біріккен
республиканың мәдениетін дамыту, оқу-ағарту жұмысын жандандыру, жергілікті
кадрларды оқыту, тәрбиелеу, мекемелерді қазақыландыру, тағы басқа толып
жатқан мемлекеттік мәселелерді шешу істерінің басы-қасында болып, өзіндік
үлес қосты. 1924 жылдың қарашысына дейінгі екі жарым жыл оның өміріндегі
өшпес күндер, ең күрделі де жауапты кезең болып есептелінеді.
Ф.И. Голощекин Қазақстан өлкелік партия комитетінің жауапты хатшысы
болып сайланғаннан бастап (1925 жылдың жазы) біраз уақыт бюро мүшесі
С.Сәдуақасұлына арқа сүйеп, сенім артып жүреді. Онысы көпке ұзаған жоқ.
Себебі, өткір тілді, бір беткей оның қазақ халқының Әлеуметтік тұрмыс-
тіршілігін терең түсініп, білуге тырыспағаны, көшпелі өмір ерекшеліктерін
ескеруді қатеріне алмай жүргізген саясатына қарсыласа берген Сәдуақасұлы
тек экономикадағы қателіктерді ғана емес, идеологиялық жұмыстағы, ұлт
мәселесін жүргізудегі жолсыздықтарды сынады. Ал бұл Голощекинге ұнамады.
Голощекин Қазақстанға келген алғашқы айларынан бастап-ақ партияның суық
саясатының нышаны байқалды. Ел ішінде беделі, білім дәрежесі мен
парасаттылығы өзінен жоғары қайраткерлерді қызметтен босатуды алдына мақсат
етіп қойды.
Смағұл Сәдуақасұлы партия комитетінің жұмысына көңілі толмай, өз ойын
ашық айтып, принципті мәселелерде Голощекин мен келіспейтін кездері жиі
болды. Баспасөз бетінде жарық көрген Қазіргі дәуір-іс дәуірі, Оқу ісінің
кемшіліктері, оларға қарсы шаралар, Ойланатын уақыт жетті және тағы
басқа еңбектерінде ел ішінде орын алып отырған олқылықтар мен асыра
сілтеушіліктерді ашық сынға алды. Смағұл Сәдуақасұлы Қазіргі дәуір-іс
дәуірі1, деген мақаласында төмендегідей бағалы пікірлер айтады:
Қазақстанның Кеңес Одағымен жолы, бірақ сол жолмен жүргенде өз тізгінін
өзі ұстап отыруы керек. Бізге өз тұжырымызға лайықталған шара қолдану
керек. Жер мәселесі, мекемені қазақтандыру мәселесі, халық ағарту
жұмыстары....
Жиырмасыншы жылдардың бас кезінде республикада жүргізілген жұмыстардың
бірі-мекемелерді қазақыландыру, яғни ондағы іс қағаздарын қазақ тілінде
жүргізу және онда келген адамдар мен қызметкерлердің ұлт тілінде сөйлесе
білу қажеттілігі. Өтіп жатқан әрбір жиналыста (конференция, съезд, бюро
мәжілісі) осы мәселе көтерілмей қалмайтын. Смағұл соның бәрінде
қазақтандырудың қалай жүріп жатқанын, жергілікті бюрократтардың қарсылығын,
істі қай бағытта жүргізу керектігін үнемі айтып отырған. Голощекин бюро
мәжілісінде: Қазақыландыру жұмысы партиядан басқа мәселелердің бәрінде
жүруі керек, партияның қазақылануының керегі жоқ. Өйткені, партия
Россиянікі, оның тілі орысша болса да жетеді дейді. Ал Сәдуақасұлы болса
былай дейді: Партия қазақ жұртшылығымен жұмыс істейді, қазақ
коммунистерімен қарым-қатынаста болады, ол неге өз жұмысын қазақ тілінде
жүргізе алмайды2 .
1926 жылдың 8 ақпанында Смағұл Сәдуақасұлы өзін жұмыстан босату
жөнінде өлкелік партия комитетіне өтініш білдірді. Оның өтінішінде
шығармашылық жұмыстармен айналысуды жөн санайтынын, әдебиеттер, оқулықтар
жазу жұмысына араласуға мүмкіндіктер жасалуын сұраған еді. Сонымен қатар:
Менің мәлімдемем саяси ойлардан туған емес деп санамаймын. Қалай болғанда
да, мен саяси рең бергенін қаламаймын. ...Менің үлкен өтінішім, мені халық
ағарту комиссариатындағы және газеттегі жұмыстан босатуларыңызды сұраймын.
Мүмкін, мен мәжілістерге келетін болармын, бірақ барлық жұмыстан хабардар
болудың қажеті болмайды. Мүмкін өлкелік комитет мәжілісінде дауыс беруге
тиісті адам ретінде болмағандықтан мәжілістерге қатысуым міндетті емес
болар. Осының бәрін ескеріп, мені жұмыстан босату туралы шын ықыласпен
жазған өтінішімді қанағаттандырсаңыздар екен3 , - деп аяқтаған.
Смағұл Сәдуақасұлының бұл өтініші туралы мәселе 1926 жылы 17 ақпанда
өткен БКбП Қазақ өлкелік партия комитеті жиналысының жабық бөлімінде
қаралды.
Мәжілісті Ф. Голощекин ашып, Смағұл Сәдуақасұлының өтінішімен толық
таныстырып өтті. Екінші болып сөз алған Н. Нұрмақов Сәдуақасовтың бұл
өтініші кездейсоқ жазылмағандығын айтып: Халық ағарту комиссариаты кім
болса соны қоя салатын орган емес, оған басшы болатын адамның жақсы
ұйымдастырушылық қабілетімен қатар, аса мәдениетті адам болуы қажет.
Сәдуақасовты алмастыратын адам жоқтықтан емес, ол осы орынға барлық жағынан
лайықты кандидатура болғандықтан, оның бұл өтінішіне мен қарсымын4, -
деген пікірін білдірді. Н. Нұрмақовтың С. Сәдуақасұлыны орнында қалдыру
туралы ұсынысын О. Жандосов та, Ж. Мыңбаев мақұлдап сөйлейді. Ал, Тәтімов,
Исаев, Құрамысов болса, өтінішті қанағаттандыруды ұсынды. Құрамысов:
Ильичсіз де өмір сүріп келеміз, әрине? Сәдуақасовсыз да өмір сүруге
болады. Сондықтан да оның тілегін қанағаттандыру керек5, - деп көкейдегі
кекесін жасырмады. Алайда, Ленинсіз сөз сөйлемейтін Құрамысов сынды шолақ
белсенділерге Смағұлсыз өмір сүру жеңіл болғанымен, қазақ халқы үшін
С.Сәдуақасұлындай ұлт жанды азаматтан айырылу аса ауыр еді.
Смағұл Сәдуақасұлының өз өтініші бойынша оған жүктелген жұмыстардың
көптігін ескеріп Еңбекші қазақ газетінің редакторлығынан босатылсын6, -
деген қаулы қабылданды. Осылайша өрбіген оқиғалар салдарынан С. Сәдуақасұлы
Еңбекші қазақ газетінің редакторлығынан босатылғанымен, халық ағарту
комиссариатындағы жұмысында қалдырылды.
Сәдуақасов қазақ елін күйзеліске түсіретін Голощекин дауылының
салдарынан халықты аман алып қалуды мақсат етіп, өмірінің соңғы күндеріне
дейін алған бетінен таймады. Ол өлкелік партия Комитетінің хатшысы
Голощекиннің ұстанған бағыты дұрыс емес, өлкесін комитетте маңызды
мәселелерді шешу кезінде қазақтар дауыс беру кезінде болмаса, көптеген
мәселелер біздің пікірімізбен санаспай-ақ шешіліп жатады7, - деп, отарлық
саясаттың сырын ұғып, қазақ елінің сауатын ашып, санасын ояту үшін алашорда
оқығандарын партияға тартып, олардың мәдени-ағарту саласындағы жұмыстарды
атқаруын жөн көрді. Олар туралы: Орыс жандармдары қазір іске қосылмай отыр
ма? Ендеше, бізде алашордашыларды іске тартуымыз керек. Бұлардың жәрдемі
болмаса, саяси мәселелер жөнінде біз жетімдік көреміз. Алашорда адамдарының
тәрбиесі күшті. Түрлі даулы мәселелердің шешілуі жөнінде олар айтқандарын
берік ұстанып, дегендерін істете алады8,- деген пікірде болды.
1926 жылғы қарашадағы III пленумда Голощекиннің мекемені қазақыландыру
туралы “қазақыландыру” жұмысы партиядан басқа мәселелердің бәрінде жүру
керек, - деген пікіріне С. Сәдуақасұлы, Ж. Мыңбаев (Қазақ ОАК төрағасы)
және т.б. қазақ зиялылары: “Партия қазақ жұртшылығымен жұмыс істейді, қазақ
коммунистерімен қарым-қатынаста болады, сондықтан қазақыландыру партия
комитетінен басталсын, бақылау комитеттері, партия комитеттерінің
бастықтары қазақ болсын”,- деген талап қойды. III Пленумнан кейін
ұлтшылдарды, жікшілдерді айыптайтын мақалалар баспасөз беттерінде
көптеп жариялана бастайды.
С. Сәдуақасовтың Ф. Голощекинмен келісе алмаған негізгі мәселелері:
мекемені жергілектіндеру (қазақыландыру), оқығандарға көзқарас, байларға
көзқарас, өндіргіш күштерін дамыту жолдары еді. Жиырма бес жасында
мемлекеттік ірі істерге белсене араласқан ойы терең, сөзі салмақты, тура
сөйлейтін С.Сәдуақасұлыны республика басшылығының тізгінін ұстаған Ф.
Голощекин ойдан шығарылған жалалары мен қолдан жасалған қудалаулары арқылы
туған елінен кетуге мәжбүр етті.
Нарком қызметінен босағаннан кейін Смағұл Сәдуақасұлы 1926 жылы өзінің
белсенді қатысуымен орта дәрежелі мұғалімдер даярлайтын Қазақ ағарту
институтының (ҚазИНО) орнына Ташкентте шаңырақ көтерген тұңғыш ұлттық
педагогикалық институттың (Қазпедвуздың) директорлығына жіберілді.
С.Сәдуақасұлының Ташкентке жіберілуіне қарсылық білдіргендердің бірі
Ұлттық Педагокалық институты партия ұйымының жауапты хатшысы І. Қабылов
болды. Институт партия ұйымы атынан партия мүшесі Сейдузовты Қызылордаға
жіберіп, өлкелік Комитеттен С. Сәдуақасұлыны директорлық қызметке
жібермеуін өтінді. Ф. Голощекиннің мақсаты – ұлт зиялыларын мемлекеттік
жауапты қызметтен кетіріп, Қазақстандағы бар билікті өз қолына алу
болғандықтан, І. Қабыловтың бұл өтініші қабылданбады.
Смағұл Сәдуақасұлы өзінің төл мамандығына қатысты экономикаға да
әрқашан мән беріп, зәру мәселелерді тілге тиек етіп отырды. “Жоғары оқу
орнының Қазақстан үшін маңызы” деген баяндамасында (1926 ж.) Ол: ... орыс
отаршылдығы бізге Батыстың өз отарларына берген болымсыз экономикалық
“пайдасын да бере алмады” деп өзінің әлемдік экономикалық саясаттан да
хабары мол екендігін көрсетеді.
Смағұл 1920 жылы “Жұмыскер қара халықтың ұйым дүкендерінің Ережесі”
атты көлемді құжат жазып, 1923 жылы қазақ жерін білікті маман ретінде
басқарады. Сол кездегі жазған “Основные проблемы, возникшие при
районирований Киргизий”, “Итоги проделанной работы в области земельной
политики”, “Орта Азия өміріндегі жаңа дәуір ” секілді басқа да еңбектеріне
қарап, С.Сәдуақасұлыны қазақтың тұңғыш экономисі деуімізге болады.
Партияның XV съезі алдындағы пікір-таласқа үн қосу мақсатымен Смағұл
Правда газетіне өзінің Ұлттар және ұлт адамдары туралы деген мақаласын
жібереді. Бірақ, мақала Правданың тапсыруымен ВКПб Орталық Комитетінің
Большевик журналының 1928 жылғы бірінші нөмірінде басылып шықты. Бұл
мақала Ф. Голощекин мен оның төңірегіндегілерге ғана жайсыз тиіп қойған
жоқ, тіпті орталықты да елең еткізеді. Мақаланың жалпы мазмұны: Қазақстанда
ірі өнеркәсіп ашу жұмысын өркендету, жер мәселесі, мекемені жергілікті
халыққа жақындату мәселелерін қамтып, бұған қоса партиялық басшылық
бағыттарын жетілдіруді де әңгіме етеді. Осы мәселелерді айта келіп,
С.Сәдуақасұлы ұлт республикаларындағы партия орғандарын басқарып отырған
жолдастар ісінде “отаршылдық исі бар” деп, Голощекинді түйреп өтеді.
Сондай-ақ С.Сәдуақасұлының онда басқару аппаратын төрешіл, бюрократ
деп сынға алды. “Шет аймақтардағы бюрократтың басқалардан айырмасы”, - деп
атап көрсетті ол,- төрешіл болумен қатар мылқау, ол жергілікті халықпен
олардың өз тілінде сөйлесе алмайды”.
Бұл мақала партияның XV съезінің алдында елде орын алып отырған
кемшіліктерді көрсете отырып, съезд алдындағы пікірталасқа үн қосу
мақсатында жазылғанымен, оны БКбП Орталық Комитетінің Большевик
журналы, Правда газетінің тапсырмасымен съезд өтіп кеткеннен соң
жариялады.
Партия ұйымдарында аталған мақаланы талқылау мақсатында жиналыстар
өткізіліп, Сәдуақасұлының ұлтшылдығын және жікшілдігін жария ету үшін
Еңбекші қазақ газеті бірінен соң бірі саяси мақалалар басты. Солардың
алғы легінде І.Құрамысұлының 1928 жылы 28 ақпанда. Ұлттар және байшыл
ұлтшылдар туралы деген мақаласы жарияланды. С.Сәдуақасовтың нақты
дәлелдерге сүйене отырып, елдегі орын алып отырған кемшіліктерді көрсеткен
мақаласын бұрмалай түсіндіріп, өзінше сынамақ болған мақала авторы:
Сәдуақасовтың ұлттан шыққан бақытсыз демократ екенін Қазақстанда білмейтін
адам жоқ шығар, оны жақтайтындар саусақпен санарлық партия қатарында жүруге
тиіс емес. Сәдуақасовшылар мен Алашорда оқығандары, бұлармен біздің үш
қайнасақ сорпамыз қосылмайды9 дейді.
Осыдан кейін Ташкенттегі Казпединститутының партия ұйымы жалпы
жиналысында С.Сәдуақасұлыны жұмыстан босату туралы шешім қабылданды.
Сөйтіп, туған халқы үшін бар күш-жігерін жұмсап қызмет еткен асыл азамат
еріксіз елден кетуге мәжбүр болды. С.Сәдуақасұлыны 1928 жылдың қыркүйек
айында Москвадағы Транспорт инженерлерін даярлайтын институтқа оқуға түсіп,
оны бітіргеннен кейін Москва-Донбасс темір жол құрылысында басшы инженерлік
қызмет істеп жүріп, 1933 жылдың күзінде өндірістік апаттан уланып, ауруы
асқынып, Кремль ауруханасында қайтыс болады.
Смағұл ағамыз 1923 жылы Зейнеп Әлиханқызы Бөкейхановаға (1903 жылы
Омбы қаласында туған) үйленеді (анасы орыс болған соң Елизавета аталып
кеткен).
Жеңгеміз 1927 жылы Москва мемлекеттік университетінің медицина
факультетін, 1931 жылы аспирантурасын бітіріп, соғысқа дейін КСРО денсаулық
халық комиссариатында қызмет істейді. Ұлы Отан соғысы басталғанда Елизавета
Әлиханқызы Сәдуақасова дәрігер ретінде шұғыл Қызыл Армия қатарына
шақырылып, пионер лагеріне жіберілген жалғыз ұлы Ескендірмен қоштаса алмай,
майданға кете барады. Ұзамай жасын өсіріп, Ескендір Смағұлұлыда соғысқа
өзі тіленіп барып, ақыры хабарсыз кетеді.
Елизавета Сәдуақасова майданда жауынгерлерді емдеуде аянбай көрсеткен
еңбегі үшін Қызыл Жұлдыз, II дәрежелі Отан соғысы ордендерімен,
медальдармен наградталды. Соғыстан кейін КСРО медицина ғылымдары
академиясының денсаулық сақтау институтында ғылыми хатшы, КСРО Денсаулық
сақтау министрлігінде бөлім меңгерушісі болды. 1959 жылдан 1971 жылы қайтыс
болғанға дейін әлеуметтік гигиена-зерттеу институтының статистикалық
санатория бөлімін басқарады. 1965 жылы медицина ғылымдарының докторы
дәрежесіне, 1966 жылы профессорлық атаққа ие болды. Елуден астам ғылыми
еңбек жазды.
1.2. Халық шаруашылығын – дамыту саласындағы ой – пікірлері
ХХ ғасырдың 20-30 жылдарында қазақ еліне кеңестер өкіметі жүргізген
солақай саясаттың аласапыраны жергілікті халықты мүлдем күйзелтіп, оның бей-
берекетін кетірді. Өтпелі кезеңнің өтіне зорлықпен әкелінген қазақ
халқының мүддесін ойлап, келешегіне алаңдап жаны аурып, жүрегі сыздаған,
жалған саясатқа, қиянаттарға қасқайып қарсы тұрған алаш азаматтарының бірі
Смағұл Сәдуақасұлы еді.
ВКП (б) ХІV съезі индустрияландыру ісін социализмнің материалдық-
техникалық базасын жасаудың негізі деп есептеп, КСРО-ны аграрлық елден
дамыған мемлекетке айналдыруды камтамасыз ету үшін ауыр индустрияны
өрістетіп, өндіріс құрал-жабдықтарын өндіруді шапшаң қолға алуды көздеген.
Осы съезд шешімдеріне сүйене отырып Смағұл Сәдуақасұлы Қазақстандағы
индустрияландыруды қалай жүргізу қажеттілігі туралы ойын Большевик
журналының 1928 жылғы № 1 санындағы мақаласында кеңінен көрсетеді. Ол: Біз
бұл жерде ең әуелі шаруашылық мәселелері жөнінде айтпақпыз. Өйткені, оның
дұрыс шешілуі одақтағы ұлттардың шын мәніндегі теңдігінің орнауына оң әсер
етеді. Әртүрлі ұлттар мекендеген шет аймақтар шаруасының жай-күйі туралы
әңгіме қозғайтын кез келді, бұлай болатын себебі: біз қазір шаруашылықты
қалпына келтіру дәуірін бітіріп, енді оны қайта құру кезеңіне қадам бастық.
Миллиондаған орыс пролетариатының сапына жыл сайын шет аймақтарда
тұратын жергілікті ұлт өкілдері көптеп қосылған сайын елді индустриаландыру
тез жүріп, ұлттардың одағы да нығая бермек. Деревнядағы кедей шаруалардың
жағдайы жерге ие болуымен қатар фабрика-зауыттардың көптеп салынуына қарай
жақсаратын болса, ұсақ ұлт өкілдерінің жағдайы да сондай болмақ...
Қысқасын айтқанда, егер империалистік орыс буржуазиясы шет аймақтардан
шикізатты ішке жөнелтіп, ал фабрика – зауытты өзінің қолы жететін жерге
салдырса, социалистік өнеркәсіп шаруашылыққа қай жер тиімді болса, сол
жерде дамуға тиіс, егер шаруашылықты қалпына келтіру дәуірінде бізге патша
заманынан қалған қарғыс атқан мұраның белгісі ретінде әртүрлі ұлттардың
іс жүзіндегі теңсіздігі қалыбын сақтап келсе, қайта құру кезеңінде біз бұл
мұрадан құтылып, алдымызға тұрған қиындықтарды міндетті түрде жеңуіміз
(ХII партия съезі) керек – деп бұлтартпайтын дәлелдер келтіреді10.
Смағұл Сәдуақасұлы тағы да осы аталмыш мақаласында: Біздің еліміздегі
индустриаландыру мәселесі кеңестік одағын Батыс Еуропа мен Американың
капиталистік кіріптарлығынан азат етіп қана қоймай, сонымен қатар сол
одақтың ішіндегі ұлтаралық қатынастарды да социалистік жолмен шешуге тиіс,
- деп Қазақ Республикасының сол кездегі одақтың толық құқығы бар бір мүшесі
екендігін баса көрсетеді. Қазақстанның осындай құқықтары Смағұл айтқандай,
шындық бола тұрса да, билік басындағылар тарапынан әділдік көпе-көрнеу
бұрмаланады.
Мұнан әрі Смағұл БК (б) п Орталық Комитеті Орта Азия бюросының
төрағасы Зеленскийдің Сара бағыт деген мақаласындағы пікірін сынайды. Ол
былай деген11: КСРО-ның экономикалық саясатының негізгі міндеті – кеңестік
шаруашылықты капиталистік дүниеге тәуелділіктен біртіндеп құтқару
мүмкіндігін қамтамасыз ету... Бұл бағыттағы Орта Азия республикаларының
міндеті ең алдымен біздің капиталистік әлемнен кіріптарлығымызды азайтып,
әлсірететін шикізат өндіретін шаруашылық салаларын дамыту болып табылады,
- деуі дұрыс-ақ деп келіп сонымен қатар онымен кейбір мәселелерде мүлде
келіспейтінін де білдіре кетеді. Смағұлының пікірінше кеңес шаруашылығы
әрине капиталистік әлемге кіріптарлықты азайтатын шикізат өндіретін
шаруашылық салаларын дамытуға тиіс. Алайда мұның бәрі – мәселенің бір жағы
ғана.
Сәдуақасұлының жергілікті жерді индустрияландыру туралы пікіріне
қарсылардың ең бастысы БК (б) п Қазақ өлкелік Комитетінің бірінші хатшысы
Ф.И. Голощекин болды. Ол 1927 жылы қараша айында өткен БК (б) П-ның VI
бүкілқазақтық партия конференциясында жасаған есепті баяндамасында Смағұлға
қарсы былай деді Оның ойынша, Қазақстанның социалистік дамуы жайында, тек
бізде қашан өзіміздің дамыған өнеркәсіптеріміз, өзіміздің дамыған
қалаларымыз болғанда ғана сөз етуге болады екен және ол Қазақстанның
социалистік жолмен дамуы туралы емес, керісінше, өнеркәсіп туралы айтып
қоймайды. Онан ары Голощекин Смағұлға ашық күнә тағып былай дейді:
Мәселені осылай қойғанына қарағанда Сәдуақасов жолдас, біріншіден, КСРО-
ның мәнін және пролетариат диктатурасының артта қалған ұлт
республикаларының дамуына тигізген ықпалын түсінбейді, не түсінгісі
келмейді, екіншіден, ол Қазақстанның дамуын КСРО-дан тәуелсіз дербес
мемлекет ретінде көргісі келген буржуазиялық ұлтшылдарша ойлайды. Мәселенің
осылай қойылуының мәні мынада, әзірше бұл жерде жоғары биліктің қажетті
тұтқаларын жасақтамайынша Қазақстан социализмге қарай дами алмайтындай
көрінеді. Сөйтіп, бұл мәселе пролетариат диктатурасынан алшақтатылуда.
Бұған ең жақсы жауап, ол біздің елімізде социализм орнатудың мүмкіндігі
туралы Лениннің Сухановқа берген жауабы бола алатын.
КСРО-ның өз ішінде осылайша қойылған бұл мәселе, әрбір аудан елді
индустрияландыруға бүкілодақтық еңбек бөлінісінің негізінде, кеңестер
одағын индустрияландыруға яғни әрбір ауданның өзіндік және экономикалық
ерекшеліктері ескеріле отырылып қатыстырылады. Егер біз осы мәселені
Сәдуақасов айтқандай, немесе өз кезінде ұлтшылдардың жиналысы шешкендей
барлық шет аймақтарды бөліп алып, оларды индустрияландырып және үлкен
зауыттардың құрылысын жүргізсек не болар еді? Онда ешқандай
индустрияландыру болмаған болар еді және біз онда тек Москваға Қазақстанның
Төркүлі теңелгенге дейінгі ондаған жылдарды тосумен болар едік... Осылай болу
сұрқиялылық, шындықты бұрмалау. Біз 5 жылдыққа қалай енуіміз керек.
Жолдастар, біздің дамуымыздың сипатына қарай КСРО-ның жалпы міндеттеріне
және біздің жергілікті ерекшеліктеріміз бен міндеттерімізге сәйкес,
меніңше, КАССР жалпы бысжылдыққа шикізат базасы ретінде ғана кіруі керек
сияқты.
Біздің мақсатымызға осы толығымен сәйкес келе ме? Мал шаруашылығының
дамуы туралы және оның тауарлылығының өсуі жөніндегі мәселелерді және өзара
айырбас мәселелерін алыңыздар, осылар КСРО-ның даму мүддесіне сай келе ме?
Иә, келеді. Бұл сонымен бір уақытта одақтың өнеркәсіпке ықпал ететін мәселе
болып табылады. Одақтың өнеркәсіп бізде бар техникалық дақылдар, жүн, ет,
тері саласына және тағы басқалаларға тәуелді болуы мүмкін және біздің бұдан
әрі дамуымыз үшін оның үлкен маңызы бар. КСРО-ның көлеміндегі
индустрияландыру дегеніміз яғни ауылшаруашылығының мәдени түрлерінің
дамуына оның тауарлылығын ұлғайтуға, одақтық өнеркәсіпті қамтамасыз ету
үшін және елдің ішкі қажеттілігін қанағаттандыру үшін азық-түлік
молайтатындай етіп қаржыландыру және бұл көпшілік тұрғындардың пролетарлық
бөлігінің мүддесіне сай келеді. Ірі зауыт пен фабрикаларды емес, ұсақ және
орта шаруашылықтарын дамыту және оларды ұжымдастыру қажет12.
Өз кезегінде бірінші хатшының бұл амал-айласының негізсіз екендігін
айқындай келіп Смағұл енді былай деді: Голощекин жолдас өнеркәсіпті ауыл
шаруашылығының соңына апарып тіркеп, сол арқылы Қазақстанның мәңгі-бақи
ауыл шаруашылығымен айналысатынын алдын-ала кесіп-пішеді. Өнеркәсіп туралы
айта тұрып, жөндеу шеберханаларын ғана ұсынуға бола ма екен? Шұға
фабрикалалрын ұйымдастыру өз-өзінен сұранып тұрған кезде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz