Аудит жалпылама түсінік; пайда болуы; мәні және түрлері
ЖОСПАРЫ
І ТАРАУ. АУДИТТІҢ ПАЙДА БОЛУЫ МЕН ДАМУЫ
1.1 Аудиттің мәні және мазмұны
1.2 Аудит ұғымы және оның даму кезеңдері
1.3 Аудиттің мақсаты мен міндеттері
2 ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА АУДИТОРЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІ НОРМАТИВТІК. ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ
2.1 Аудитті құқықтық реттеу
2.2 Аудиторлық қызмет көрсету ұйымдары
2.3 Аудиторлардың жауапкершілігі, құқығы және міндеттері
3 ТАРАУ. АУДИТОРЛЫҚ ТӘУЕКЕЛДІЛІК
3.1 Аудиторлық тәуекелдік түсінігі
3.2 Маңыздылық деңгейі мен аудиторлық тәуекелдік арасындағы өзара байланыс
3.3 Тәуекелділікті талдау және бағалау
4 ТАРАУ. АУДИТОРЛЫҚ МӘНДІЛІК
4.1 Маңыздылық пен пікір
4.2 Қателер мен заңсыз әрекеттер
4.3 Маңыздылықтың рұқсат берілген деңгейін анықтау
5 ТАРАУ. КЛИЕНТТІҢ ІШКІ БАҚЫЛАУ ЖҮЙЕСІ
5.1 Ішкі бақылау құрылымы және оның элементтері
5.2 Бақылау ортасы
5.3 Бақылау құралдары
6 ТАРАУ. АУДИТОРЛЫҚ ДӘЛЕЛДЕМЕЛЕР
6.1 Аудиторлық дәлелдеулер туралы жалпы түсінік
6.2 Дәлелдеулерге қойылатын талаптар
6.3 Дәлелдеулер алу әдістемесі
7 ТАРАУ. АУДИТОРЛЫҚ ІРІКТЕУ
7.1 Аудиторлық іріктеу туралы түсінік
8 ТАРАУ. АУДИТОРЛЫҚ ЕСЕП
8.1 Аудиторлық қорытындының құрылымы мен нысандары
8.2 Аудиторлық қорытындының түрлері
І ТАРАУ. АУДИТТІҢ ПАЙДА БОЛУЫ МЕН ДАМУЫ
1.1 Аудиттің мәні және мазмұны
1.2 Аудит ұғымы және оның даму кезеңдері
1.3 Аудиттің мақсаты мен міндеттері
2 ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА АУДИТОРЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІ НОРМАТИВТІК. ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ
2.1 Аудитті құқықтық реттеу
2.2 Аудиторлық қызмет көрсету ұйымдары
2.3 Аудиторлардың жауапкершілігі, құқығы және міндеттері
3 ТАРАУ. АУДИТОРЛЫҚ ТӘУЕКЕЛДІЛІК
3.1 Аудиторлық тәуекелдік түсінігі
3.2 Маңыздылық деңгейі мен аудиторлық тәуекелдік арасындағы өзара байланыс
3.3 Тәуекелділікті талдау және бағалау
4 ТАРАУ. АУДИТОРЛЫҚ МӘНДІЛІК
4.1 Маңыздылық пен пікір
4.2 Қателер мен заңсыз әрекеттер
4.3 Маңыздылықтың рұқсат берілген деңгейін анықтау
5 ТАРАУ. КЛИЕНТТІҢ ІШКІ БАҚЫЛАУ ЖҮЙЕСІ
5.1 Ішкі бақылау құрылымы және оның элементтері
5.2 Бақылау ортасы
5.3 Бақылау құралдары
6 ТАРАУ. АУДИТОРЛЫҚ ДӘЛЕЛДЕМЕЛЕР
6.1 Аудиторлық дәлелдеулер туралы жалпы түсінік
6.2 Дәлелдеулерге қойылатын талаптар
6.3 Дәлелдеулер алу әдістемесі
7 ТАРАУ. АУДИТОРЛЫҚ ІРІКТЕУ
7.1 Аудиторлық іріктеу туралы түсінік
8 ТАРАУ. АУДИТОРЛЫҚ ЕСЕП
8.1 Аудиторлық қорытындының құрылымы мен нысандары
8.2 Аудиторлық қорытындының түрлері
Аудиттің мазмұнын терең анықтаудан бұрын бұл сөздің шығу тарихын айтатын болсақ, ол алғашқыда «тыңдаушы» деген мағынада қолданылған. Осы орайда «аудитор» сөзі нені білдіреді, оның міндеті неде, қай уақытта пайда болған және қандай объективті жағдайлар оған қажеттілік туғызғанын қарастыру қажет.
Аудит бізге осы уақытқа дейін белгісіз болды деп айтуға болмайды. Шет елдерде аудит ерте заманда дамыған. Бухгалтерлік есеп жүргізуде, экономикалық талдау жасауда, басшылық жүргізуде үлкен орын алған. Себебі, кәсіпорында басшылық жүргізуде, шаруашылыққа бақылау жасауда, оған бірден-бір негіз болатын, бухгалтерлік есеп қызметі екеніне үлкен көңіл бөлінген. Сондықтан да, шет елдерде ерте кезден бастап арнайы бухгалтер-эксперт, аудитор дайындау өте қажет жұмыс- деп табылған.
Америка Құрама Штатындағы ғалымдар аудиторлық фирмалардың жұмыстарын, атқаратын функциясын зерттеу қорытындысында: «бұл аудит қызметінің идеясы, мазмұны мен мағынасына ерекше көңіл бөліп қарастыруға, талдауға тұрарлық жұмыс, біздің жағдайымызда оны қолдану, есепті жетілдіру мен өндірісті басқару ісінде зор әлеуметтік ұйымдастырушылық және экономикалық эффект берер еді» деп жазған.
Америкалық бухгалтерлер ассоциациясы комитеті бухгалтерлік есептің негізгі тұжырымдамасы бойынша (ААА) аудитке мынадай анықтама берді:
Аудит бізге осы уақытқа дейін белгісіз болды деп айтуға болмайды. Шет елдерде аудит ерте заманда дамыған. Бухгалтерлік есеп жүргізуде, экономикалық талдау жасауда, басшылық жүргізуде үлкен орын алған. Себебі, кәсіпорында басшылық жүргізуде, шаруашылыққа бақылау жасауда, оған бірден-бір негіз болатын, бухгалтерлік есеп қызметі екеніне үлкен көңіл бөлінген. Сондықтан да, шет елдерде ерте кезден бастап арнайы бухгалтер-эксперт, аудитор дайындау өте қажет жұмыс- деп табылған.
Америка Құрама Штатындағы ғалымдар аудиторлық фирмалардың жұмыстарын, атқаратын функциясын зерттеу қорытындысында: «бұл аудит қызметінің идеясы, мазмұны мен мағынасына ерекше көңіл бөліп қарастыруға, талдауға тұрарлық жұмыс, біздің жағдайымызда оны қолдану, есепті жетілдіру мен өндірісті басқару ісінде зор әлеуметтік ұйымдастырушылық және экономикалық эффект берер еді» деп жазған.
Америкалық бухгалтерлер ассоциациясы комитеті бухгалтерлік есептің негізгі тұжырымдамасы бойынша (ААА) аудитке мынадай анықтама берді:
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Негізгі:
1. Қазақстан Республикасының «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы» Заңы, 2007ж.
2. Қазақстан Республикасының «Аудиторлық қызмет туралы» Заңы,2006ж.
3. Сборник Международных стандартов аудита и контроля качества. 2009 г. Международная федерация бухгалтеров.
4. Халықаралық қаржылық есептілік стандарттары, 2011ж.
5. Шарипов А.Қ. Аудит: оқу құралы -Алматы:Экономика,2010.-287.
6. Әжібаева З.Н., Аудит: оқулық-Алматы,2006.-603.
7. Нурсеитов Э.О. Аудит: крат. рук.-Алматы: ТОО «LEM»,2011.-235.
8. Ержанов М.С. и др. Аудит-1: (базовый учеб.): курс лекций, обзор стандартов, практикум-Алматы: Бастау,2005.-380
Қосымша:
1. Балапанова А.Ж. Теоретическое основы аудита: Учеб.пособие. -Алматы: Қазақ ун-ті,2001.-161
2. Бычкова С.М. Аудит: учеб.пособие, под ред Я.В. Соколова.-М.:Магистр,2011.-462
3. Бычкова С.М. Международные стандарты аудита: учебник-СПб.:Питер,2009.-384с.
4. Евдокимова А.В., Пашикна И.Н. Внутренний аудит и контроль финансово-хозяйственной деятельности организаций: Практическое пособие. Изд.Дашков и Ко,2009.
5. Исакова С.А. Международные стандарты учета и аудита- Тараз:Тараз ун-ті,2007.-351
6. Юдина Г.А., Черных М.Н. Основы аудита: учебник. изд./Кнорус,2006
7. Рогуленко Т.М. Основы аудита: учебное пособие.,М.:Флинта,2008.-505
8. Султанова Б.Б. Бухгалтерский учет и аудит: учеб.пособие.,Алматы:КазНУ,2010
9. Шеремет А.Д., Суйц В.П. Аудит: учебник М.:Инфра-М,2006-448
Негізгі:
1. Қазақстан Республикасының «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы» Заңы, 2007ж.
2. Қазақстан Республикасының «Аудиторлық қызмет туралы» Заңы,2006ж.
3. Сборник Международных стандартов аудита и контроля качества. 2009 г. Международная федерация бухгалтеров.
4. Халықаралық қаржылық есептілік стандарттары, 2011ж.
5. Шарипов А.Қ. Аудит: оқу құралы -Алматы:Экономика,2010.-287.
6. Әжібаева З.Н., Аудит: оқулық-Алматы,2006.-603.
7. Нурсеитов Э.О. Аудит: крат. рук.-Алматы: ТОО «LEM»,2011.-235.
8. Ержанов М.С. и др. Аудит-1: (базовый учеб.): курс лекций, обзор стандартов, практикум-Алматы: Бастау,2005.-380
Қосымша:
1. Балапанова А.Ж. Теоретическое основы аудита: Учеб.пособие. -Алматы: Қазақ ун-ті,2001.-161
2. Бычкова С.М. Аудит: учеб.пособие, под ред Я.В. Соколова.-М.:Магистр,2011.-462
3. Бычкова С.М. Международные стандарты аудита: учебник-СПб.:Питер,2009.-384с.
4. Евдокимова А.В., Пашикна И.Н. Внутренний аудит и контроль финансово-хозяйственной деятельности организаций: Практическое пособие. Изд.Дашков и Ко,2009.
5. Исакова С.А. Международные стандарты учета и аудита- Тараз:Тараз ун-ті,2007.-351
6. Юдина Г.А., Черных М.Н. Основы аудита: учебник. изд./Кнорус,2006
7. Рогуленко Т.М. Основы аудита: учебное пособие.,М.:Флинта,2008.-505
8. Султанова Б.Б. Бухгалтерский учет и аудит: учеб.пособие.,Алматы:КазНУ,2010
9. Шеремет А.Д., Суйц В.П. Аудит: учебник М.:Инфра-М,2006-448
ЖОСПАРЫ
І ТАРАУ. АУДИТТІҢ ПАЙДА БОЛУЫ МЕН ДАМУЫ
0.1 Аудиттің мәні және мазмұны
0.2 Аудит ұғымы және оның даму кезеңдері
0.3 Аудиттің мақсаты мен міндеттері
2 ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА АУДИТОРЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІ НОРМАТИВТІК- ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ
2.1 Аудитті құқықтық реттеу
2.2 Аудиторлық қызмет көрсету ұйымдары
2.3 Аудиторлардың жауапкершілігі, құқығы және міндеттері
3 ТАРАУ. АУДИТОРЛЫҚ ТӘУЕКЕЛДІЛІК
3.1 Аудиторлық тәуекелдік түсінігі
3.2 Маңыздылық деңгейі мен аудиторлық тәуекелдік арасындағы өзара байланыс
3.3 Тәуекелділікті талдау және бағалау
4 ТАРАУ. АУДИТОРЛЫҚ МӘНДІЛІК
4.1 Маңыздылық пен пікір
4.2 Қателер мен заңсыз әрекеттер
4.3 Маңыздылықтың рұқсат берілген деңгейін анықтау
5 ТАРАУ. КЛИЕНТТІҢ ІШКІ БАҚЫЛАУ ЖҮЙЕСІ
5.1 Ішкі бақылау құрылымы және оның элементтері
5.2 Бақылау ортасы
5.3 Бақылау құралдары
6 ТАРАУ. АУДИТОРЛЫҚ ДӘЛЕЛДЕМЕЛЕР
6.1 Аудиторлық дәлелдеулер туралы жалпы түсінік
6.2 Дәлелдеулерге қойылатын талаптар
6.3 Дәлелдеулер алу әдістемесі
7 ТАРАУ. АУДИТОРЛЫҚ ІРІКТЕУ
7.1 Аудиторлық іріктеу туралы түсінік
8 ТАРАУ. АУДИТОРЛЫҚ ЕСЕП
8.1 Аудиторлық қорытындының құрылымы мен нысандары
8.2 Аудиторлық қорытындының түрлері
I ТАРАУ. АУДИТТІҢ ПАЙДА БОЛУЫ МЕН ДАМУЫ
3.1 Аудиттің мәні және мазмұны
Аудиттің мазмұнын терең анықтаудан бұрын бұл сөздің шығу тарихын айтатын болсақ, ол алғашқыда тыңдаушы деген мағынада қолданылған. Осы орайда аудитор сөзі нені білдіреді, оның міндеті неде, қай уақытта пайда болған және қандай объективті жағдайлар оған қажеттілік туғызғанын қарастыру қажет.
Аудит бізге осы уақытқа дейін белгісіз болды деп айтуға болмайды. Шет елдерде аудит ерте заманда дамыған. Бухгалтерлік есеп жүргізуде, экономикалық талдау жасауда, басшылық жүргізуде үлкен орын алған. Себебі, кәсіпорында басшылық жүргізуде, шаруашылыққа бақылау жасауда, оған бірден-бір негіз болатын, бухгалтерлік есеп қызметі екеніне үлкен көңіл бөлінген. Сондықтан да, шет елдерде ерте кезден бастап арнайы бухгалтер-эксперт, аудитор дайындау өте қажет жұмыс- деп табылған.
Америка Құрама Штатындағы ғалымдар аудиторлық фирмалардың жұмыстарын, атқаратын функциясын зерттеу қорытындысында: бұл аудит қызметінің идеясы, мазмұны мен мағынасына ерекше көңіл бөліп қарастыруға, талдауға тұрарлық жұмыс, біздің жағдайымызда оны қолдану, есепті жетілдіру мен өндірісті басқару ісінде зор әлеуметтік ұйымдастырушылық және экономикалық эффект берер еді деп жазған.
Америкалық бухгалтерлер ассоциациясы комитеті бухгалтерлік есептің негізгі тұжырымдамасы бойынша (ААА) аудитке мынадай анықтама берді:
Аудит - бұл экономикалық іс-әрекеттер мен оқиғалар туралы объективті деректердің бағалауын, оның деңгейінің белгілі бір өлшемгк (критерийге) сәйкестігін алудың және мүдделі пайдаланушылардың нәтижелерін ұсынатын процесі.
Классикалық ұғымда аудит - кәсіпорында жұмыс істемейтін маманданған тәуелсіз аудитор жүзеге асыратын ешкімге тәуелсіз сырттай қаржылық бақылау.
Аудит - бұл біздің еліміздегі акционерлік қоғамдардың, серіктестіктердің және басқа да шаруашылық жүргізуші субъектілердің қызметін экономикалық талдаудың және қаржылық бақылаудың салыстырмалы түрдегі жаңа бағыты.
Бұрын бақылау мен тексеру қызметі жүзеге асырылмаған деп, айтуға болмайды.
Алайда көптеген операциялық мазмұны жағынан бір-біріне жақын болса да, ревизия мен аудит екеуі бір ұғымды білдірмейді.
Аудит бақылаудың шығармашылық дамуын білдіреді. Ол экономикалық бақылаудың формалары мен түрлерін кемітпей, керісінше толықтырады.
Аудиторлық іс экономикалық талдау, кешенді құжаттық тексеру, балансты немесе сот-бухгалтерлік сараптаманы есеппен тексеру туралы біздің ұғымымыздан бөлек болса да аудитор өзінің міндетін жүзеге асыру барысында аты аталғандардың және есептік, бақылаушы-талдамалы тәжірибе салаларының рәсімдерін (процедураларын) пайдаланады.
3.2 Аудит ұғымы және оның даму кезеңдері
Аудит термині осыдан екі мың жыл бұрын audio деген латын сөзінен шыққан, аудармадағы мағынасы ол естиді немесе естуші дегенді білдіреді.
Еуропаның көптеген елдеріндегі мемлекеттік басқару мен шаруашылық қызмет салаларында лауазымды тұлғалардың ауызша есеп беруін тыңдаушы қызметкерді аудитор деп атаған.
Есеп берудің бастапқы ауызша түрі көптеген адамдардың сауатсыз болуына байланысты қолданылған, сөйтсе де орта ғасырдағы адамдар есеп берудің ауызша түрі жазбашадан да жақсы болады деп есептеген.
Олардың ойынша кез келген құжатты қолдан оңай түзей салуға болады, ал бақылаушы-аудитордың көзіне тура, тік қарап тұрып өтірік айту мүмкін емес немесе өте қиын, деп санаған.
Арнайы әдебиеттерде аудиттің пайда болу кезеңі өзгеше әрі қарама-қайшылыққа толы. Бір автордың айтуынша, есеп берудегі мәліметтердің дұрыс көрініс табуын жасау және бақылау біздің дәуірімізге дейінгі ІV мыңжылдығынан басталады.
Сонымен бірге, Ніл, Тигр және Евфрат өзендерінің жазықтарындағы Таяу Шығыстағы ежелгі өркениетте жоғары дәрежеде ұйымдастырылған мемлекет құрылып, шаруашылық қызмет жүргізілді, үкімет өнім, мүлік, салық жинау, орындалған жұмыс, қазынаны толтыру және кіріс пен шығыс есептемерімен айналысты.
Бақылаудың әр түрі жүзеге асырылды, оның ішінде аудит те бар. Мұндағы мақсат - қателіктерді азайту және шенеуніктер тарапынан алдау әрекеттеріне жол бермеу.
Бірқатар бақылау түрлері сол уақытта Библияда (Інжілде) да суреттеледі. Онда мүлікті екі жақты күзету, адал қызметкерлерді жалдау, міндеттерді бөлісу мәселелері баяндалады.
Ревизиялық қызмет Вавилон, Мысыр, Рим, Қытай және Греция сияқты антикалық елдерде де болған.
Мысалы, ежелгі Мысырда (біздің дәуірімізге дейінгі 3400-2400 жж.) мүлікті түгендеу кезең сайын, ал шаруашылық операцияларын бақылауды үш адам жүзеге асырған. Оның біреуі не нәрсе берілді, соның санын папирусқа белгілеп отырса, екіншісі нақты босатуларды жүзеге асырған, ал үшіншісі ауытқуды анықтау үшін берілген мүліктердің немесе өнімдердің санын нормамен салыстырып отырған.
Ресурстардың қозғалысы мен болған оқиғалар бойынша операциялар қатаң тәртіппен құжатталып отырған, тікелей орындаушылар мен қатысушылардан тәуелсіз жүзеге асырылатын шаруашылық процестерін бақылау осылай пайда болған.
Есепті жүргізу бойынша арнайы заңнама алғаш рет Вавилон мемлекетінде пайда болған.
Хаммурапи заңы (біздің дәуірімізге дейінгі 2200-2150 жж.) көпестерге дербес есеп жүргізуді, ал храмға - мемлекеттік есепшілікті жүргізуді әмір етті, ақшаны қолхатсыз беру жарамсыз деп саналған.
Чжоу династиясы басқарған уақыттағы көне Қытайда (біздің дәуірімізге дейінгі 1122-256 жж.) есептің мемлекеттік жүйесі, оның ішінде барлық үкімет департаменттерінің мұқият әзірленген бюджеті мен аудиті жүзеге асырылды.
Шаруашылық қызметтің дамуы есептің сапасы мен есеп берудің шындыққа жанасымды болуының жаңа бақылау формасын талап етеді.
Англияда аудиторлық қызмет алғаш рет 1299 жылы пайда болды, ал 1324 жылдың 24-інші наурызында король Эдуард ІІ, үш мемлекеттік аудиторды тағайындайды.
Тағайындау туралы жарлықта аудиторды Оксфорд, Беркенхед, Уэльс провинцияларындағы барлық есепшотты тексеруге, оларды тыңдауға, олардан сұрауға және есепшоттарды жүргізуде барлық кемшіліктерді белгілеп отыруға міндеттейді.
ХІІ ғасырдан бастап Англия мен Шотландия, Италия, Франция және Еуропаның басқа елдерінің Қазынашылық мұрағаттарында (архив) аудиторлық қызмет туралы мағлұмат жиі ұшырасады.
3.3 Аудиттің мақсаты мен міндеттері
Аудиторлық қызметтің мәні - қаржылық есеп беруді, төлем есептеу құжаттамасын тәуелсіз тексеру, түрлі қызметтер мен кеңес беру, бухгалтерлік есеп жүргізумен қалпына келтіру, ұйымның активтері мен міндеттемелерін бағалау, салық декларациясын толтыру, қаржы шаруашылық қызметке экономикалық талдау жүргізу бойынша тұтынушыларға қызметтер ұсынатын аудиторлық ұйымның кәсіпкерлік қызметі болып табылады.
Аудиттің мақсаты - аудиторға қаржылық қорытынды есепті құрудың белгіленген концепцуалдық негізіне сәйкес барлық елеулі аспектілер бойынша қаржылық қорытынды есептің дайындалғаны туралы қорытынды жасауына мүмкіндік береді. Аудит мақсатының стандартты анықтамасына қарамастан, аудит мақсаты дегенде аудитордың алдына тапсырыс беруші қоятын мақсатты түсінуіміз керек.
Аудиттің маңызы - тиісті жақтардың мүдделеріне қол жеткізуде болып табылады. Атап айтқанда:
* Экономикалық субъектілердің
* Салық қызметі тұлғасындағы мемлекеттің
* Қаржылық есеп беруді әр түрлі пайдаланушылардың
* Аудиторлардың меншік иесі мен мемлекеттің мүдделерін қорғау, сонымен бірге есеп және қорытынды есеп беруді қамтамасыз ету болып табылады.
Дүниежүзіндегі қалыптасқан үлгі бойынша барлық елдерде мемлекет тұрғысынан аудит заңы қабылданады. Сол сияқты біздің елімізде аудит жұмысының қажеттілігі анықталғаннан кейін 1993 жылы 18 қазан айында Қазақстан Республикасында бірінші рет Аудиторлық қызмет туралы заң шықты.
Тексеру және бақылау түсініктеріне қарағанда, аудит ұғымының аясы кең, өйткені бұл ұғым қаржылық көрсеткіштердің шындыққа жанасымдылығын тексеруді ғана білдірмей ғылыми негізде шығындарды ұтымды ету мен табысты оңтайландыру үшін шаруашылық қызметін жақсарту бойынша ұсыныстарды да әзірлеу ісін қамтиды.
Аудитке келісімшарт негізінде жүзеге асырылатын, оның ішінде, бухгалтерлік есеп, ішкі бақылау және қаржылық есеп берулердің жағдайын тексеретін, сондай-ақ артық шығындарды болдырмау, ресурстарды пайдаланудың тиімділігін арттыру және шаруашылық жүргізуші субъектілердің табысын өсіру мақсатында кеңес беретін бизнес сараптамасының өзінше бір түрі ретінде анықтама беруге болады.
Бизнес аудитін жүргізу үшін белгілі бір салалар мен компаниялар іс-әрекеттің жағдайы туралы шындыққа жанасымды ақпарат алудың кең ауқымды мәселелерін жан-жақты зерделеу қажет.
Мұндай кәсіби бақылау аудитке деген қажеттілік көптеген жағдайларға байланысты артып отыр:
1. Кәсіпкерліктің дамуы мен капитал өсуінің әсері;
2. Өзін-өзі реттеуге ұмтылатын ұйымдар санының арта түсуі;
3. Экономикалық тұрақтылықты, меншік иеленушілерге және кредиторларға олардың салған ақшаларының сақталуына кепілдік беруді қамтамасыз ететін жағдай тудырудың қажеттілігі;
4. Компаниялардың операциясы көп әрі күрделі болуы мүмкін, пайдаланушылар ол туралы ақпаратты дербес алуға мүмкіндігі болмағандықтан аудиторлардың қызметіне мұқтаж;
5. Қаржылық ақпаратты пайдаланушылар компанияның есептік жазбаларына әдетте қолдары жете бермейді және олардың тиісті тәжірибелері жиі бола бермейді;
6. Пайдаланушылар қабылдайтын шешімнің салдары өздері үшін өте маңызды ақпараттың толық болуы мен анықтылығы оларға ауадай қажет.
2 ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА АУДИТОРЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІ НОРМАТИВТІК- ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ
3.1 Аудитті құқықтық реттеу
Аудиторлық тексерудің нәтижелері маңызды басқару шешімдерін қабылдауға негіз болады. Сондықтан халықаралық тәжірибеде аудиторлық қызмет тек кәсіби аудиторлық ұйымдармен ғана емес, сондай-ақ мемлекеттік масштабта реттеле алады.
Нормативтік-құқықтық реттеу дегеніміз - бұл, аудиторлық тексеру жүргізу объектісінің жұмыс істеуін заңда, нормативтік құжаттарда, ережелерде (ішкі тәртіп, міндеттерді бөлу және т.б.) қарастырылған нормалар мен ережелерге қатысты зерттеу.
Дүние жүзіндегі қалыптасқан үлгі бойынша барлық елдерде мемлекет тұрғысынан аудит заңы қабылданады. Сол сияқты біздің елімізде де аудит жұмысының қажеттілігі анықталғаннан кейін 1993 жылы 18 қазан айында Қазақстан Республикасының аудиторлық қызметі туралы алғаш заңы шықты. Сонымен аудит жұмысының құқылық негізі анықталып тәуелсіз (дербес) қаржылық бақылау саласы құрылып оның негізгі мақсаты мен міндеті мемлекет және меншіктегі кәсіпорындардың, кәсіпкерлердің мүддесін қорғау болып анықталды.
Экономиканы, қаржы-несие жүйесін басқару және оларды нормативті-құқықтық реттеу салаларында реформалар болды. Кәсіпкерлікті дамытуға және меншіктерді мемлекеттендіру мен ұлттық экономиканың көптеген салаларындағы жекешелендіруге экономикалық жағдай жасалып, құқықтық негіздері қаланды. Араға 5 жыл салып, 1998 жылдың 20 қазанда ҚР-ның Аудиторлық қызмет туралы жаңа заң қабылданды. Ескі заңмен салыстырғанда, мұнда аудиторлық қызметті лицензиялау және жүзеге асыру, аудитор кандидаттарын аттестациядан өткізудің тәртібі, сондай-ақ бұл саланың негізін қалаушы ұғымдары, принциптері, түрлері, субъектілері туралы толығырақ айтылған. Аудиторлар және аудиторлық ұйымдармен қатар аудиттелінетін субъектілер мен оның тапсырыс берушілерінің құқықтарына, міндеттеріне және жауапкершіліктеріне ерекше мән берілген.
Аудиторлық қызмет туралы заң Қазақстан Республикасында аудиторлық қызметті жүзеге асыру процесінде мемлекеттік органдардың, заңды және жеке тұлғалардың, аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың арасында туындайтын қатынастарды реттейді. Ол 6 тармақтан және 25 баптан тұрады.
1-тармақ. Жалпы ережелер (1-4 баптар).
2-тармақ. Аудитор, аудиторлық ұйымдар, аудиторлар палатасы (5-8 баптар).
3-тармақ. Аудиторлыққа кандидаттарды аттестациялау және аудиторлық қызметті лицензиялау (9-13 баптар).
4-тармақ. Аудиторлық қызметті жүзеге асыру (14-16 баптар).
5-тармақ. Аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың құқықтары, міндеттері және жауапкершіліктері (17-20 баптар).
6-тармақ. Аудиттелінетін субъектілердің құқықтары, міндеттері және жауапкершіліктері (21-25 баптар).
3.2 Аудиторлық қызмет көрсету ұйымдары
Аудиторлық қызмет көрсету ұғымына Республикалық және территориялық аудиторлар палаталары, аудиторлық фирмалар мен тәуелсіз аудиторлар кіреді. ҚР Аудиторлық қызмет туралы заңға сәйкес Республикалық аудиторлар палатасы тәуелсіз бейүкіметтік, қоғамдық, коммерциялық кәсіби, өзін-өзі басқаратын және өзін-өзі қаржыландыратын ұйым болып табылады.
Аудиторлар палатасы аудиторларды, аудиторлық ұйымдарды ерікті негізде біріктіреді және мүшелік жарналар мен Қазақстан Республикасының заңдарында тыйым салынбаған өзге де көздер есебінен қаржыландырылады.
Аудиторлық ұйымның құрамындағы аудиторлардың саны кемінде екі адамнан құралуға тиіс. Оның жарғылық капиталында аудиторларға және (немесе) аудиторлық ұйымдарға тиесілі үлес кемінде 51% болуға тиіс.
Аудиторлардың республикалық және территориялық палаталары аудит процедурасын біріздендіруге (унификация), жетілдіруге және дамытуға үлестерін қосуы керек. Қазақстан Республикасының аудиторлық қызмет туралы заңының үшінші бабында мемлекет заңы мен нормативтік ереже-нұсқау талабына сәйкес келісім-шарт бойынша белгіленген төлем үшін аудиторлық тексеру, сараптау, аудиторлық түсініктеме беру, бухгалтерлік есебіне, табыстылық көрсеткіштеріне, салық есептеу-төлеу, құқылық аспектісіне, банк операцияларына, әлеуметтік қамсыздандыру, экология проблемасын қарастыру, маркетинг жұмысына, қаржылық жағдайына экономикалық талдау жасап, келешектегі қаржылық деңгейіне болжау жасау, өндіріс процесінің ұйымдастыруына талдау жасап, оның тиімді даму жолдарын анықтап, шаруашылық субъектілерінің нарықты қатынас экономикасының қарсаңында олардың потенциалдық мүмкіншіліктерін анықтап, аудиторлық қызмет көрсету - делінген.
Аудит фирмасы әр түрлі меншіктегі қорлар негізінде құрыла береді. Оның негізгі мақсаты кәсіпкерлер арасында шаруашылықтағы басқаруға қажет дұрыс, мүлтіксіз, сенімді ақпараттармен қамтамасыз ету. Олар өзара қарым-қатынасын сенімді жүргізу үшін аудитор олардың шаруашылық процестерінің заңдылығын, мемлекет тарапынан шығарылған нормативтік ереже-нұсқауларды мүлтіксіз орындайтындығын, қаржы операцияларының тиянақты, сенімді түрде жүргізілетіндігіне өз тарапынан аудит принциптеріне негізделген жазбаша түрде өзінің қорытындысын беруі қажет. Ол аудитор қорытындысы кәсіпкерлер үшін кепілдік ақпарат болады.
Аудит фирмасы осы анықталған негізгі мақсатын орындау үшін әр түрлі кәсіпорындармен келісім-шарт жасау және нақты төлем арқылы олардың қаржылық шаруашылық жұмысына аудиторлық тексеру жүргізеді.
3.3 Аудиторлардың жауапкершілігі, құқығы және міндеттері
Қазақстан Республикасының Аудиторлық қызмет туралы заңының 17-бабында аудиттің шаруашылық субъектісі ретінде келесі түрде құқысы анықталған:
oo бухгалтерлік есеп кітабын және құжаттарды тексеруге;
oo нақты ақша қаржысын, құнды қағазын, материал-мүлкін тексеруге;
oo шаруашылық субъектілерінің барлық қызметкерлерімен аудит жүргізу барысында қажет болған материалды талап етуге, түсініктемелер алуға құқылы;
oo аудит барысында қажет болған жағдайда үшінші жақтан (адамнан) мәлімет, түсініктеме алуға құқылы;
oo шаруашылық субъектілерінің банк счеттарындағы операцияларды тексеру үшін банк мекемелерінен анықтама талап етуге құқылы.
Аудит заңында тікелей көрсетілмесе де олардың:
oo өз бетінше аудит жүргізу әдісін, формасын анықтауға құқысы бар;
oo аудит жұмысы барысында шаруашылық субъектісі тексеруге қажет құжаттарды бермей қойған жағдайда аудит жұмысын жүргізуден бас тартуға құқылы.
Шаруашылық субъектілері ретіндегі аудиторлардың міндеттері:
oo Қазақстан Республикасының Аудиторлық қызмет туралы заңына, аудит туралы нормативтік құжаттарына сәйкес жоғарғы сатыдағы біліктілік пен тиянақтылықты өте жоғарғы сатыдағы жауапкершілікпен аудиттік тексеру жүргізуге;
oo тексеру барысында анықталған кемшіліктер туралы, Қазақстан Республикасының заңын бұзушылық туралы мәліметтерді, шаруашылық субъектісінің кәсіпкершілігіне қауіп төнген жағдай болса, аудитор тапсырушыға жедел түрде хабарлауға міндетті;
oo тапсырушылардан, үшінші жақтан тексеру барысында жасалған есептеу, анықтама жасауға арналған тағы басқа құжаттардың мұқият сақталуын қамтамасыз ету;
oo тексеру барысында анықталған шаруашылық субъектілерінің кәсіпкершілігі туралы мәліметтердің коммерциялық құпиялығын сақтау, үшінші жаққа мәлімет тек қана тапсырушының рұқсаты бойынша және Қазақстан Республикасының заңды талабына сәйкес жағдайда ғана беріледі;
oo аудитор қорытындысы тек қана келісім-шарт бойынша көрсетілген тапсырушыға ғана беріледі.
3 ТАРАУ. АУДИТОРЛЫҚ ТӘУЕКЕЛДІЛІК
3.1 Аудиторлық тәуекелдік түсінігі
Аудиторлық тәуекелділіктің мағынасын былай түсінуге болады: аудитор қаржылық есептілік дұрыс жасалған деген қортындыға келеді, осының негізінде аудиторлық қортындыға пікір - ескертпе айтылмайды, яғни пікірдің шынайлығына күмән келтірмейді, ал шындығына келгенде қаржылық есептіліктің елеулі жақтары болады.
Аудитор клиент бизнесін зерттеп, қаржылық есеп беруді сыртқы пайдаланушылар сенімінің деңгейіне әсер ететін факторлардың әрқайсысының мәнін бағалап, аудит аяқталғаннан кейін клиенттің, бизнестегі қаржылық жеңісінің ықтималдылығын анықтауы керек. Осы факторлар негізінде, аудитор қаржылық есеп беруде аудит аяқталғаннан кейін де елеулі қателіктер сақталады деп отырып, тәуекелдік деңгейін субъективті түрде қоя алады. Тексеру процесінде аудитор клиент туралы қосымша ақпарат алып, аудиторлық тәуекелдік деңгейін бағалау жөніндегі ойын өзгерте алады.
400 "Тәуекелдікті бағалау және ішкі бақылау" ХАС-ында тәуекелдікке анықтама берілген. "Аудиторлық тәуекелдік - қаржылық есеп беру елеулі бұрмаланған жағдайда, аудитор сәйкес келмейтін аудиторлық қорытынды береді дегенді білдіреді".
Аудиторлық тәуекелдіктің үш компоненті бар.
1. Бөлінбейтін тәуекелдік - шоттар сальдосы немесе шаруашылық операциялардың кажетті ішкі бақылаудың болмауына жол берілген жағдайда, басқа шоттар сальдосы немесе шаруашылық операциялар бұрмалауларынан бөлек елеулі болуы мүмкін бұрмалауларға бейім болуы.
2. Бақылау тәуекелдігі. Клиент байқамаған қателердің бухгалтерлік есеп процесінде болуы ықтимал. Себебі бақылаудың ешбір құрылымы 100%-ға тиімді бола алмайды. Сондықтан, әдетте белгілі бір тәуекелді бақылаудың кез келген құрылымымен байланыстырады: тиімді құрылымдар салыстырмалы түрде төмен тәуекелге, тиімділігі аздаулар салыстырмалы жоғары тәуекелге ие болады.
3. Айқындамау (қателерді) тәуекелдігі - бұл жиынтығында дәл емес немесе дұрыс емес мәліметтердің елеулі көлемде жиналуы және оларды аудитор талдамалық рәсімдер кезінде де, мән бойынша жан-жақты тексеру кезінде де байқамай қалуы мүмкін деген болжам. Олар бір-бірін толықтыратындықтан, олардың бірінің нәтижесінде туындаған сенімділік, аудитордың басқа тексеру нәтижесінде алатын кепілдемесінің қажеттілігін пропорционалды азайтады. Аудитор мән немесе талдамалық рәсімдер бойынша ешқандай жан-жақгы тексерулер жүргізбейді деп болжайық. Егер қаржылық есептерде қате болса, оның байқалмай қалуы анық. Сонымен бірге мән бойынша жан-жақты тестер орындалып, талдамалы рәсімдер жүргізілсе, онда талдамалық рәсімдердің елеулі жиынтық қателерді байқамауы 40% тәуекелге, оларды жан-жақты тестер табуы 20% тәуекелге, ешбір рәсімнің байқамай қалуы олардың туындысына тең болады. Қаржылық есептерде дәл емес немесе дұрыс емес мәліметтерді аудитор байқамай калуы үшін, мән бойынша жан-жақты тексерулер, не талдамалық рәсімдер олар таппауы керек.
3.2 Маңыздылық деңгейі мен аудиторлық тәуекелдік арасындағы өзара байланыс
Маңыздылық пен аудиторлық тәуекелдік деңгейі арасында кері өзара байланыс бар. Маңыздылық деңгейі жоғары болған сайын, аудиторлық тәуекелдік төмен болады және керісінше. Егер, мысалы, маңыздылық деңгейі төмен болса, аудиторлық тәуекелдік өседі және аудитор, бақылау тәуекелдігі деңгейін төмендету мақсатында (бақылау рәсімдерінің жеткіліксіздігі тәуекелі) не қосымша бақылау тестерін жүргізу, не мән бойынша тексеру рәсімін өсіру арқылы бұның орнын толтыра алады. Бизнес тәуекелі осы клиентке ұсынылған аудиторлық қорытынды әділ болғанына қарамастан аудитордың клиентпен арақатынасы сәтсіз болуы мүмкіндігінде болып отыр. Аудит практикасында аудиторлық тәуекелдігі бағалаудың екі негізгі әдісі қолданылады:
сезгіштік;
сандық.
Сезгіштік әдіс аудиторлар тәжірибе мен клиент бизнесін білу негізінде қаржылық есеп беру немесе шаруашылық операциялар бойынша жалпы аудиторлық тәуекелдікті жоғары, орташа, төмен деп анықтауда болады.
төмен тәуекелдік - ішкі бақылау жүйесін аудиторлық фирма тиімді ретінде бағалаған, бірақ аудитор мүмкін қателерді табуға қажетті сәйкес процедураларды жоспарлай отырып, оған толық сенбеген жағдайда болады;
орта тәуекелдік - ішкі бақылау жүйесін аудиторлық фирма тиімсіз деп бағалаған кезде болады және аудитор жан-жақты рәсімді жоспарлайды;
жоғары тәуекелдік - клиенттің ішкі бақылау жүйесі жоқ кезде негізінен біртұтас тексеру жоспарланады.
Сандық әдіс аудиторлық тәуекелдік моделі негізінде есеп айырысуды көздейді. Халықаралық тәжірибеде пайдаланылатын ең кең тараған модель келесі формуламен есептеледі:
АТ=БТхБТх АТ
Мұндағы: АТ - аудиторлық тәуекелдік;
БТ - бөлінбейтін тәуекелдік;
БТ - бақылау тәуекелдігі;
АТ - айқындамау тәуекелдігі.
Мысалы, аудитор бөлінбейтін тәуекелдікті 80%, бақылау тәуекелдігін 50%, айқындамау тәсілін 10% деп бағалайды. Осы шамалар негізінде аудитор аудиторлық тәуекелдіктің 4%-дық шамасын ала алады.
Айқындамау тәуекелдігі көп дәрежеде аудитор кәсіпқойлығын сипаттайтындықтан, оған аудиторлық тәуекелдік моделінен осы тәуекелдікті анықтау дұрыс болады:
АТ
АТ = -- -- --
БТхБТ
Аудитор аудиторлық тәуекелдікті 5%, бөлінбес тәуекелдікті 80%, бақылау тәуекелдігін 50% деңгейлерінде қойды делік. Сонымен айқындамау тәуекелдігі 12,5%-ды құрайды.
Аудиторлық дәлелдемелердің қажетті саны айқындамау тәуекелдігі деңгейіне кері пропорционалды болады. Айқындамау тәуекелдігі төмен болған сайын, тексеру барысында аудиторлық дәлелдердің көп санын алу қажет.
Аудиторлық тәуекелдік моделін зерттеудің ең жалпы тәсілі аудиторлық тәуекелдік компоненттері мен аудиторлық тәуекелдік деңгейі, қажетті аудиторлық дәлелдемелердің саны мен сапасы арасындағы өзара байланысты бақылауда болып табылады. Аудиторлық тәуекелдік моделін қолдану аудитордан осы өзара байланыстар мен аудит жүргізілетін субъектіге тән қасиеттерді ескере отырып, тәуекелдік компоненттерінің әрқайсысының мазмұнын терең түсінуді талап етеді.
3.3 Тәуекелділікті талдау және бағалау
Тәуекелді талдауды сандық және сапалық тұрғыда жүргізуге болады.
Сапалық талдау - тәуекелдікті басқарудың 2-ші кезеңі болып табылады. Сапалық талдаудың басты мақсаты тәуекел пайда болатын кезеңдер мен жұмысшыларды анықтау, яғни сапалық талдау арқылы мүмкін болатын тәуекел салаларын анықтап мөлшерін белгілеуге болады.
Тәуекелдікті талдау келесідей реті бойынша жүзеге асырылады:
oo Нақты бір тәуекел түрін артуға немесе кемітуге әсер ететін сыртқы және ішкі факторларды анықтау;
oo Анықталған фактор бойынша талдау жүргізу;
oo Нақты тәуекел түрінің қаржылық әсерін анықтап бағалау;
oo Ұйымның қаржылық жағдайын бағалау (жобаның өтімділігін анықтау);
oo Экономикалық тиімділігін бағалау қаржылық ресурстарын салудың тиімділігін анықтау;
oo Мүмкін болатын тәуекел деңгейіне сәйкес келетін жекелеген операцияларға талдау жасау.
Тәуекел дәрежесіне әсер ететін барлық факторларды объективті (экономикалық және саяси дағдарыс, инфляция, бәсеке, экология, кеден салығы және т.б. ұйымға тәуелсіз) және субъективті (ұйымға тәуелді, ұйымның өндірістік қуаты, мамандар құрамы, шауруашылық байланыстары, қаржылық жағдайы және т.б.) деп екіге бөлуге болады.
Тәуекелділікті сандық талдау - қаржылық тәуекел бойынша жалпылама немесе оның жекелеген түрлері бойынша келтірілетін залалды ақшалай өлшем бірлігінде анықтауы.
Жекелеген тәуекел түрлерінің мөлшерін анықтау үшін әр түрлі талдау тәсілдері қолданылады:
1.Статистикалық әдістерді қолдана отырып, осы ұйымдағы немесе ұқсас ұйымдағы орын алған табыстар мен шығыстар статистикасы зерттеледі, әрбір экономикалық қайтымдылық мөлшері және оның жилігі анықталып, алдағы кезеңге болжам жасалынады. Осы мақсатта көбінесе варияция, дисперсия, стандарттық ауытқулар көрсеткіштері есептелінеді.
Варияция көрсеткіштердің бір жағдайдан екінші жағдайда ауысқан кездегі өзгерісін ауытқуын көрсетеді. Мысалы, экономикалық рентабельділіктің өзгерісін анықтау үшін экономикалық табыстылық мәндерінің көбейтіндісінің қосындысын сәйкес ықтималдылықтарға бөлу қажет.
Варияция дисперсия арқылы бағалануларды, яғни нақты мәнін орташа мәннен алшақ екенін сипаттайды.
Статистикалық ауытқулар дисперсиясының орташа квадраттық мөлшері арқылы сипатталады немесе көрсетеді. Стандарттық ауытқу нәтижесі қаншалықты жоғары болса, ұйым қызметінің тәуекелі соншалықта арта түседі.
2.Шығындардың мақсаттылығын талдау - ұйымның қаржылық тұрақтылық көрсеткіштерін ескере отырып, мүмкін болатын тәуекел аймағын анықтауға бағытталады. Шығынның мөлшерден тыс артық жұмсалуына келесідей жағдайлар әсер ету мүмкін:
- алғашқы құнды толық бағаламау;
- жобалау шекараларын өзгерту;
- өнімділіктің әр түрлі дәрежесі;
- бастапқы құнды арттырып жіберу.
3.Сараптамалық бағалау әдісі - сараптаушы мамандардан анықтамалық жауап алуға негізделеді. Алған жауаптар өңделіп сәйкес шешімдер шығарылады. Сапалық тұжырымдама алу үшін біліктілік дәрежесі жоғары тәжірибесі мол мамандар шақырылады.
4.Ұқсас жағдайларды есепке алу әдісі - бұл әдіс бойынша құбылыстардың, жүйелердің ұқсас объектілермен салыстырылуы арқылы жаңа ұсыныстарға қол жеткізуге болалы.
Тәуекелдікті бағалау. Аудиторлық тексеруді жоспарлау мен оларды жүргізу үшін қажетті ресурстарды анықтаудың негізгі болып табылатын кәсіпорының қандай да бір бөлімшесіне тән тәуекелдіктерді жүйелі түрде бағалау процессі. Мұндай бағалаулар аудиторлық қызметтің басшыларына аудиттің қандайда бір объектісінің тәуекелдігін есепке ала отырып тексеруді жоспарлауға мүмкіндік береді. Аудиттің объектісін алдын - ала зерттеу мәліметтері, оған қолданылатын нормативтер мен бухгалтерлік есеп процедуралары арқылы аудиторлық ең басты тәуекелдіктерді анықтайды және осы тәуекелдіктерге сай келетін аудиттің міндеттерін қалыптастырады. Тәуекелдікті бағалаудың қажетті алғы шарты болып аудиттің объектісінің сипаттамасын алу саналады. Объекті жөнінде құжатталған ақпараттың масштабы операциялардың әр түрлі типтерін, ақпараттық алмасуларды ішкі бақылау сауалдарын, жұмысқа тартылған қызметкерлерді, қолданылып жүрген бухгалтерлік есеп шоттарын қамтиды.
4 ТАРАУ. АУДИТОРЛЫҚ МӘНДІЛІК
4.1. Маңыздылық пен пікір
320 Аудиттегі маңыздылық ХС-нда: Маңыздылық (елеулілік) - ақпарат маңызды болып есептеледі, егер оның қалдырылып кетуі немесе бұрмалануы қаржылық қорытынды есеп негізінде қабылданған ақпарат пайдаланушылардың экономикалық шешімдеріне әсерін тигізе алатын болса. Маңыздылық белгілі бір жағдайларда ақпараттардың қалдырылып кетуі немесе бұрмалануына қатысты пікір қабылданатын баптар немесе қателердің шамасына байланысты болады деп атап өтілген.
Аудитор қаржылық есеп беру бұрмалануын тудыратын фактілерден ауытқудан басқа міндеттемелердің екі типі болуы мүмкін екенін естен шығармауы керек:
oo бухгалтерлік есеп стандартының дұрыс қолданылмауы;
oo қажетті ақпаратты өткізіп алу.
Қаржылық есеп беруді тексеру кезінде оған аудиттегі маңыздылықтың сапалық және сандық сияқты екі жағын ескеру қажет.
Маңыздылықтың сапалық жағы - жасалатын операциялардың ҚР-да әрекет ететін нормативті актілердің талаптарынан ауытқуы.
Сандық жағы маңыздылық деңгейімен сипатталады.
Маңыздылық деңгейі - бұл қаржының есеп беру нақтылығына елеулі әсер етпейтін онда максималды рұқсат берілген бұрмалаулар сомасы.
Маңызды болып табылатынды бағалау кәсіби пікір болып табылады. Аудитордың кәсіби пікірі - оның білімі, біліктілігі мен жұмыс тәжірибесіне негізделген көзқарасы.
Маңыздылық туралы алдын ала пікір білдірудің мақсаты - аудитордың назарын аудиторлық тексеру стратегиясын анықтау негізінде қаржылық есеп берудің елеулірек құрамдас бөлігіне аудару.
Маңыздылық туралы пікір - аудитор қабылдайтын маңызды шешімдерінің бірі. Ол аса жоғары кәсіпқойлықты талап етеді. Аудитор пікірі қажетті дәлелдерді жинауды жеңілдетуге көмектеседі.
Жұмыс барысында аудитор жекелеген елеусіз бұрмалаудың жиынтығын да қаржылық есеп берудің нақтылығына күмән туғызуға себеп болатынын байқауы мүмкін. Бұл жағдайда аудитор бар қателерді анықтау үшін тексеру масштабын өсіру қажет болады. Тексеру аяғына қарай рұқсат етілетін бұрмалау маңыздылығының дәрежесі жоспарлау кезеңіне қарағанда басқашалау болуы мүмкін.
4.2 Қателер мен заңсыз әрекеттер
240 Алаяқтық және қателер ХС-нда Аудитор жалпы қаржылық есеп беру үшін маңызды болуы мүмкін алаяқтық пен қателер фактілері туралы жеткілікті дәлелдеме алуға ұмтылады. Егер олар орын алса, алаяқтық салдарлары қаржылық есеп беруде дұрыс көрсетілуі, ол қате түзетілуі керек. Әдетте қатені түзету ықтималдылығы алаяқтың фактісін анықтау ықтималдығына қарағанда жоғары болады. Себебі алақтың оны жасыруға арнайы бағыттаған әрекеттермен қатар жүреді деп атап өтілген.
* Алаяқтық - басшылық құрамының бір немес бірнеше адамдары, қызметкерлер немесе үшінші жақтардың есеп және қаржылық есеп беру мәліметтерін әдейі дұрыс емес көрсетуі және ұсынуы. Оған алғашқы құжаттар, тізімдер мен есеп беру жалғандығы, есепке алу жазуларындағы алдау, шаруашылық операциялар мәнін бұрмалау және заңды, ұйымның есеп саясатын бұзатын есептегі жазбаларды әдейі бұзу енеді. Бухгалтерлік құжаттар мен жазулар жалғандығы бухгалтерлік есептің дұрыс емес немесе жалған екендігі алдын-ала белгілі құжаттарын (авизо, шоттарды, вексельдерді, және т.б.) және бухгалтерлік есеп шоттарына шындықты бұрмалайтын жазуларды толтыру.
* Есепке алу жазбаларындағы алдаушылық - есеп пен есеп беру мәліметтерін бұрмалау мақсатымен нақты емес бухгалтерлік жазбаларын немесе сторналық жазуларды әдейі пайдалану.
* Шаруашылық операциялар нәтижелерін жою - мазмұны мен сомасы бойынша негізгі бухгалтерлік жазбаларға ұқсас сторналық жазулар.
* Ерекше операциялар - бір реттік мәліметтер мен ерекше шаруашылық операциялар бойынша сомаларды арттыру немесе төмендету.
* Қате - есеп жазулары мен топтауларындағы арифметикалық немесе логикалық қателіктер, есеп толықтығында байқалмай қалу және қаржы шаруашылық қызметі фактілерінің, мүліктік есептесуі болуы және оның жағдайын дұрыс түсінбеу нәтижесінде қаржылық есептемені әдейі емес бұрмалау.
4.3 Маңыздылықтың рұқсат берілген деңгейін анықтау
Аудиттің халықаралық тәжірибесінде (АҚШ, Ұлыбритания және басқаларда) аудиторлық органдар маңыздылық деңгейін анықтайтын әдістемені реттеуші фирмаішілік стандартты (субъект қызметінің ерекшелігін ескере отырып) дайындайды. Бұл стнадартты аудиторлық фирма басшылығы бекіте алады. Сондықтан, бұл - коммерциялық құпия.
Қазір аудиттің қазақстандық практикасында маңыздылық деңгейін анықтау әдістемесі жоқ. Аудиттің халықаралық іс-тәжірибесі практикасы бар аудиторларға маңыздылықтың нақты критерийін ұсынуға дайын емес. Елеулікке қатысты басшылық аудит стандартына енгізілген жалғыз ел Австралия болып табылады.
Австралия елінің стандарттары келесідей нұсқауларды ұсынады:
5%-ға дейінгі ауытқулар - маңызды (елеулі) қателер болып саналмайды,
10%-дан жоғары ауытқулар - маңызды (елеулі) қателер болып саналады,
ал 5-10 % аралығында болса, шешім қабылдау құқығы аудиторға беріледі.
Ресейде Маңыздылық және аудиторлық тәуекел ережесі (стандарты) қабылданған. Оған сай аудиторлық ұйымдар маңыздылық деңгейін анықтау тәртібін реттеуші фирмаішілік стандартты жасауы қажет.
Ереже (стандарт) базалық көрсеткіштер жүйесімен маңыздылықтың бірегей деңгейін есептеу тәртібін ұсынады. Бұл көрсеткішті былай есептеу ұсынылады:
oo баланстық пайданың 5 %-ы;
oo сатудың жалпы көлемінің 2%-ы;
oo баланс валютасының 2%-ы;
oo меншік капиталының 10%-ы;
oo ұйымның жалпы шығынының 2%-ы.
Ірі қазақстандық аудиторлық фирма маңыздылық деңгейін анықтаудың фирмаішілік стандартына ие деп болжайық. Мысалы, Батыс фирмасы қолданатын критерийлер кестеде көрсетілген.
Аудит жүргізіліп отырған субъектінің елеулігі туралы алдын ала пікірге арналған мәліметтер
Көрсеткіштер
Маңыздылық туралы алдын ала пікір
минимум
максимум
%
теңге
%
теңге
Салық салынғанға дейінгі табыс
3
10000
5
15000
Айналым қаражаттары
2
100000
5
250000
Ағымдық міндеттемелер
1
40000
3
120000
5 ТАРАУ. КЛИЕНТТІҢ ІШКІ БАҚЫЛАУ ЖҮЙЕСІ
5.1 Ішкі бақылау құрылымы және оның элементтері
400 "Тәуекелді бағалау және ішкі бақылау" ХАС-ында ішкі бақылау жүйесін (ІБЖ) субъект басшылығының қызметін субъект басшылығы саясатын ұстануы активтерді сақтау, алаяқтық пен қателердің алдын алу және оларды анықтау, бухгалтерлік жазбалар дәлдігі мен толықтығын, сонымен қатар сенімді қаржылық ақпаратты уақтылы дайындауды қамтыған тәртіппен және тиімді жүргізуді мүмкіншілігінше қамтамасыз етуге бағытталған субъект басшылығы қабылданған бақылау мен реттеменің жалпы саясатының жиынтығы ретінде анықтайды.
Ішкі бақылау жүйесі кез келген кәсіпорында орын алады, себебі басшылықты қабылданған шешімнің орындалуы қызықтырады. Бақылауды іске асыратын жағдайға басқарудың сәйкес күрылымы енеді. "Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп беру туралы" заңның 8-бабында: "Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп жүргізу қаржылық есепті құру кезінде активтерді сақтау, ұрлық пен қателерді болдырмау және анықтау жөніндегі шараларды қамтыған операцияларды тиімді жүргізу, бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп беру, есеп саясаты туралы заңының орындалуын қамтамасыз ету үшін ұйымдар ішкі бақылауды ұйымдастыруға құқықты. Ішкі бақылауды ұйымдастыруды басшылық қамтамасыз етеді. Мемлекеттік мекемелерден басқа ұйымдар ішкі бақылауды тәуелсіз аудиторлар немесе аудиторлық ұйымдарды тарту арқылы іске асыруға құқықты" -- деп көрсетілген.
Бақылауды жүргізу шарты кәсіпорын персоналы мен оның басқарушылық буынының өзара қатынасы мен біліктілігінде болады.
Әдетте, ішкі бақылау жүйесі қаржылық есептемені дайындау мен құруға қарағанда сұрақтардың кең ауқымын қамтиды. Сондықтан ішкі бақылаудың барлық пайдаланылатын реттемелері мен әдістері аудиторға пайдалы. Оған ең алдымен нақтылы қаржылық есеп беруді дайындау үшін қажетті ақпаратты жинау, өңдеу және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І ТАРАУ. АУДИТТІҢ ПАЙДА БОЛУЫ МЕН ДАМУЫ
0.1 Аудиттің мәні және мазмұны
0.2 Аудит ұғымы және оның даму кезеңдері
0.3 Аудиттің мақсаты мен міндеттері
2 ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА АУДИТОРЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІ НОРМАТИВТІК- ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ
2.1 Аудитті құқықтық реттеу
2.2 Аудиторлық қызмет көрсету ұйымдары
2.3 Аудиторлардың жауапкершілігі, құқығы және міндеттері
3 ТАРАУ. АУДИТОРЛЫҚ ТӘУЕКЕЛДІЛІК
3.1 Аудиторлық тәуекелдік түсінігі
3.2 Маңыздылық деңгейі мен аудиторлық тәуекелдік арасындағы өзара байланыс
3.3 Тәуекелділікті талдау және бағалау
4 ТАРАУ. АУДИТОРЛЫҚ МӘНДІЛІК
4.1 Маңыздылық пен пікір
4.2 Қателер мен заңсыз әрекеттер
4.3 Маңыздылықтың рұқсат берілген деңгейін анықтау
5 ТАРАУ. КЛИЕНТТІҢ ІШКІ БАҚЫЛАУ ЖҮЙЕСІ
5.1 Ішкі бақылау құрылымы және оның элементтері
5.2 Бақылау ортасы
5.3 Бақылау құралдары
6 ТАРАУ. АУДИТОРЛЫҚ ДӘЛЕЛДЕМЕЛЕР
6.1 Аудиторлық дәлелдеулер туралы жалпы түсінік
6.2 Дәлелдеулерге қойылатын талаптар
6.3 Дәлелдеулер алу әдістемесі
7 ТАРАУ. АУДИТОРЛЫҚ ІРІКТЕУ
7.1 Аудиторлық іріктеу туралы түсінік
8 ТАРАУ. АУДИТОРЛЫҚ ЕСЕП
8.1 Аудиторлық қорытындының құрылымы мен нысандары
8.2 Аудиторлық қорытындының түрлері
I ТАРАУ. АУДИТТІҢ ПАЙДА БОЛУЫ МЕН ДАМУЫ
3.1 Аудиттің мәні және мазмұны
Аудиттің мазмұнын терең анықтаудан бұрын бұл сөздің шығу тарихын айтатын болсақ, ол алғашқыда тыңдаушы деген мағынада қолданылған. Осы орайда аудитор сөзі нені білдіреді, оның міндеті неде, қай уақытта пайда болған және қандай объективті жағдайлар оған қажеттілік туғызғанын қарастыру қажет.
Аудит бізге осы уақытқа дейін белгісіз болды деп айтуға болмайды. Шет елдерде аудит ерте заманда дамыған. Бухгалтерлік есеп жүргізуде, экономикалық талдау жасауда, басшылық жүргізуде үлкен орын алған. Себебі, кәсіпорында басшылық жүргізуде, шаруашылыққа бақылау жасауда, оған бірден-бір негіз болатын, бухгалтерлік есеп қызметі екеніне үлкен көңіл бөлінген. Сондықтан да, шет елдерде ерте кезден бастап арнайы бухгалтер-эксперт, аудитор дайындау өте қажет жұмыс- деп табылған.
Америка Құрама Штатындағы ғалымдар аудиторлық фирмалардың жұмыстарын, атқаратын функциясын зерттеу қорытындысында: бұл аудит қызметінің идеясы, мазмұны мен мағынасына ерекше көңіл бөліп қарастыруға, талдауға тұрарлық жұмыс, біздің жағдайымызда оны қолдану, есепті жетілдіру мен өндірісті басқару ісінде зор әлеуметтік ұйымдастырушылық және экономикалық эффект берер еді деп жазған.
Америкалық бухгалтерлер ассоциациясы комитеті бухгалтерлік есептің негізгі тұжырымдамасы бойынша (ААА) аудитке мынадай анықтама берді:
Аудит - бұл экономикалық іс-әрекеттер мен оқиғалар туралы объективті деректердің бағалауын, оның деңгейінің белгілі бір өлшемгк (критерийге) сәйкестігін алудың және мүдделі пайдаланушылардың нәтижелерін ұсынатын процесі.
Классикалық ұғымда аудит - кәсіпорында жұмыс істемейтін маманданған тәуелсіз аудитор жүзеге асыратын ешкімге тәуелсіз сырттай қаржылық бақылау.
Аудит - бұл біздің еліміздегі акционерлік қоғамдардың, серіктестіктердің және басқа да шаруашылық жүргізуші субъектілердің қызметін экономикалық талдаудың және қаржылық бақылаудың салыстырмалы түрдегі жаңа бағыты.
Бұрын бақылау мен тексеру қызметі жүзеге асырылмаған деп, айтуға болмайды.
Алайда көптеген операциялық мазмұны жағынан бір-біріне жақын болса да, ревизия мен аудит екеуі бір ұғымды білдірмейді.
Аудит бақылаудың шығармашылық дамуын білдіреді. Ол экономикалық бақылаудың формалары мен түрлерін кемітпей, керісінше толықтырады.
Аудиторлық іс экономикалық талдау, кешенді құжаттық тексеру, балансты немесе сот-бухгалтерлік сараптаманы есеппен тексеру туралы біздің ұғымымыздан бөлек болса да аудитор өзінің міндетін жүзеге асыру барысында аты аталғандардың және есептік, бақылаушы-талдамалы тәжірибе салаларының рәсімдерін (процедураларын) пайдаланады.
3.2 Аудит ұғымы және оның даму кезеңдері
Аудит термині осыдан екі мың жыл бұрын audio деген латын сөзінен шыққан, аудармадағы мағынасы ол естиді немесе естуші дегенді білдіреді.
Еуропаның көптеген елдеріндегі мемлекеттік басқару мен шаруашылық қызмет салаларында лауазымды тұлғалардың ауызша есеп беруін тыңдаушы қызметкерді аудитор деп атаған.
Есеп берудің бастапқы ауызша түрі көптеген адамдардың сауатсыз болуына байланысты қолданылған, сөйтсе де орта ғасырдағы адамдар есеп берудің ауызша түрі жазбашадан да жақсы болады деп есептеген.
Олардың ойынша кез келген құжатты қолдан оңай түзей салуға болады, ал бақылаушы-аудитордың көзіне тура, тік қарап тұрып өтірік айту мүмкін емес немесе өте қиын, деп санаған.
Арнайы әдебиеттерде аудиттің пайда болу кезеңі өзгеше әрі қарама-қайшылыққа толы. Бір автордың айтуынша, есеп берудегі мәліметтердің дұрыс көрініс табуын жасау және бақылау біздің дәуірімізге дейінгі ІV мыңжылдығынан басталады.
Сонымен бірге, Ніл, Тигр және Евфрат өзендерінің жазықтарындағы Таяу Шығыстағы ежелгі өркениетте жоғары дәрежеде ұйымдастырылған мемлекет құрылып, шаруашылық қызмет жүргізілді, үкімет өнім, мүлік, салық жинау, орындалған жұмыс, қазынаны толтыру және кіріс пен шығыс есептемерімен айналысты.
Бақылаудың әр түрі жүзеге асырылды, оның ішінде аудит те бар. Мұндағы мақсат - қателіктерді азайту және шенеуніктер тарапынан алдау әрекеттеріне жол бермеу.
Бірқатар бақылау түрлері сол уақытта Библияда (Інжілде) да суреттеледі. Онда мүлікті екі жақты күзету, адал қызметкерлерді жалдау, міндеттерді бөлісу мәселелері баяндалады.
Ревизиялық қызмет Вавилон, Мысыр, Рим, Қытай және Греция сияқты антикалық елдерде де болған.
Мысалы, ежелгі Мысырда (біздің дәуірімізге дейінгі 3400-2400 жж.) мүлікті түгендеу кезең сайын, ал шаруашылық операцияларын бақылауды үш адам жүзеге асырған. Оның біреуі не нәрсе берілді, соның санын папирусқа белгілеп отырса, екіншісі нақты босатуларды жүзеге асырған, ал үшіншісі ауытқуды анықтау үшін берілген мүліктердің немесе өнімдердің санын нормамен салыстырып отырған.
Ресурстардың қозғалысы мен болған оқиғалар бойынша операциялар қатаң тәртіппен құжатталып отырған, тікелей орындаушылар мен қатысушылардан тәуелсіз жүзеге асырылатын шаруашылық процестерін бақылау осылай пайда болған.
Есепті жүргізу бойынша арнайы заңнама алғаш рет Вавилон мемлекетінде пайда болған.
Хаммурапи заңы (біздің дәуірімізге дейінгі 2200-2150 жж.) көпестерге дербес есеп жүргізуді, ал храмға - мемлекеттік есепшілікті жүргізуді әмір етті, ақшаны қолхатсыз беру жарамсыз деп саналған.
Чжоу династиясы басқарған уақыттағы көне Қытайда (біздің дәуірімізге дейінгі 1122-256 жж.) есептің мемлекеттік жүйесі, оның ішінде барлық үкімет департаменттерінің мұқият әзірленген бюджеті мен аудиті жүзеге асырылды.
Шаруашылық қызметтің дамуы есептің сапасы мен есеп берудің шындыққа жанасымды болуының жаңа бақылау формасын талап етеді.
Англияда аудиторлық қызмет алғаш рет 1299 жылы пайда болды, ал 1324 жылдың 24-інші наурызында король Эдуард ІІ, үш мемлекеттік аудиторды тағайындайды.
Тағайындау туралы жарлықта аудиторды Оксфорд, Беркенхед, Уэльс провинцияларындағы барлық есепшотты тексеруге, оларды тыңдауға, олардан сұрауға және есепшоттарды жүргізуде барлық кемшіліктерді белгілеп отыруға міндеттейді.
ХІІ ғасырдан бастап Англия мен Шотландия, Италия, Франция және Еуропаның басқа елдерінің Қазынашылық мұрағаттарында (архив) аудиторлық қызмет туралы мағлұмат жиі ұшырасады.
3.3 Аудиттің мақсаты мен міндеттері
Аудиторлық қызметтің мәні - қаржылық есеп беруді, төлем есептеу құжаттамасын тәуелсіз тексеру, түрлі қызметтер мен кеңес беру, бухгалтерлік есеп жүргізумен қалпына келтіру, ұйымның активтері мен міндеттемелерін бағалау, салық декларациясын толтыру, қаржы шаруашылық қызметке экономикалық талдау жүргізу бойынша тұтынушыларға қызметтер ұсынатын аудиторлық ұйымның кәсіпкерлік қызметі болып табылады.
Аудиттің мақсаты - аудиторға қаржылық қорытынды есепті құрудың белгіленген концепцуалдық негізіне сәйкес барлық елеулі аспектілер бойынша қаржылық қорытынды есептің дайындалғаны туралы қорытынды жасауына мүмкіндік береді. Аудит мақсатының стандартты анықтамасына қарамастан, аудит мақсаты дегенде аудитордың алдына тапсырыс беруші қоятын мақсатты түсінуіміз керек.
Аудиттің маңызы - тиісті жақтардың мүдделеріне қол жеткізуде болып табылады. Атап айтқанда:
* Экономикалық субъектілердің
* Салық қызметі тұлғасындағы мемлекеттің
* Қаржылық есеп беруді әр түрлі пайдаланушылардың
* Аудиторлардың меншік иесі мен мемлекеттің мүдделерін қорғау, сонымен бірге есеп және қорытынды есеп беруді қамтамасыз ету болып табылады.
Дүниежүзіндегі қалыптасқан үлгі бойынша барлық елдерде мемлекет тұрғысынан аудит заңы қабылданады. Сол сияқты біздің елімізде аудит жұмысының қажеттілігі анықталғаннан кейін 1993 жылы 18 қазан айында Қазақстан Республикасында бірінші рет Аудиторлық қызмет туралы заң шықты.
Тексеру және бақылау түсініктеріне қарағанда, аудит ұғымының аясы кең, өйткені бұл ұғым қаржылық көрсеткіштердің шындыққа жанасымдылығын тексеруді ғана білдірмей ғылыми негізде шығындарды ұтымды ету мен табысты оңтайландыру үшін шаруашылық қызметін жақсарту бойынша ұсыныстарды да әзірлеу ісін қамтиды.
Аудитке келісімшарт негізінде жүзеге асырылатын, оның ішінде, бухгалтерлік есеп, ішкі бақылау және қаржылық есеп берулердің жағдайын тексеретін, сондай-ақ артық шығындарды болдырмау, ресурстарды пайдаланудың тиімділігін арттыру және шаруашылық жүргізуші субъектілердің табысын өсіру мақсатында кеңес беретін бизнес сараптамасының өзінше бір түрі ретінде анықтама беруге болады.
Бизнес аудитін жүргізу үшін белгілі бір салалар мен компаниялар іс-әрекеттің жағдайы туралы шындыққа жанасымды ақпарат алудың кең ауқымды мәселелерін жан-жақты зерделеу қажет.
Мұндай кәсіби бақылау аудитке деген қажеттілік көптеген жағдайларға байланысты артып отыр:
1. Кәсіпкерліктің дамуы мен капитал өсуінің әсері;
2. Өзін-өзі реттеуге ұмтылатын ұйымдар санының арта түсуі;
3. Экономикалық тұрақтылықты, меншік иеленушілерге және кредиторларға олардың салған ақшаларының сақталуына кепілдік беруді қамтамасыз ететін жағдай тудырудың қажеттілігі;
4. Компаниялардың операциясы көп әрі күрделі болуы мүмкін, пайдаланушылар ол туралы ақпаратты дербес алуға мүмкіндігі болмағандықтан аудиторлардың қызметіне мұқтаж;
5. Қаржылық ақпаратты пайдаланушылар компанияның есептік жазбаларына әдетте қолдары жете бермейді және олардың тиісті тәжірибелері жиі бола бермейді;
6. Пайдаланушылар қабылдайтын шешімнің салдары өздері үшін өте маңызды ақпараттың толық болуы мен анықтылығы оларға ауадай қажет.
2 ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА АУДИТОРЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІ НОРМАТИВТІК- ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ
3.1 Аудитті құқықтық реттеу
Аудиторлық тексерудің нәтижелері маңызды басқару шешімдерін қабылдауға негіз болады. Сондықтан халықаралық тәжірибеде аудиторлық қызмет тек кәсіби аудиторлық ұйымдармен ғана емес, сондай-ақ мемлекеттік масштабта реттеле алады.
Нормативтік-құқықтық реттеу дегеніміз - бұл, аудиторлық тексеру жүргізу объектісінің жұмыс істеуін заңда, нормативтік құжаттарда, ережелерде (ішкі тәртіп, міндеттерді бөлу және т.б.) қарастырылған нормалар мен ережелерге қатысты зерттеу.
Дүние жүзіндегі қалыптасқан үлгі бойынша барлық елдерде мемлекет тұрғысынан аудит заңы қабылданады. Сол сияқты біздің елімізде де аудит жұмысының қажеттілігі анықталғаннан кейін 1993 жылы 18 қазан айында Қазақстан Республикасының аудиторлық қызметі туралы алғаш заңы шықты. Сонымен аудит жұмысының құқылық негізі анықталып тәуелсіз (дербес) қаржылық бақылау саласы құрылып оның негізгі мақсаты мен міндеті мемлекет және меншіктегі кәсіпорындардың, кәсіпкерлердің мүддесін қорғау болып анықталды.
Экономиканы, қаржы-несие жүйесін басқару және оларды нормативті-құқықтық реттеу салаларында реформалар болды. Кәсіпкерлікті дамытуға және меншіктерді мемлекеттендіру мен ұлттық экономиканың көптеген салаларындағы жекешелендіруге экономикалық жағдай жасалып, құқықтық негіздері қаланды. Араға 5 жыл салып, 1998 жылдың 20 қазанда ҚР-ның Аудиторлық қызмет туралы жаңа заң қабылданды. Ескі заңмен салыстырғанда, мұнда аудиторлық қызметті лицензиялау және жүзеге асыру, аудитор кандидаттарын аттестациядан өткізудің тәртібі, сондай-ақ бұл саланың негізін қалаушы ұғымдары, принциптері, түрлері, субъектілері туралы толығырақ айтылған. Аудиторлар және аудиторлық ұйымдармен қатар аудиттелінетін субъектілер мен оның тапсырыс берушілерінің құқықтарына, міндеттеріне және жауапкершіліктеріне ерекше мән берілген.
Аудиторлық қызмет туралы заң Қазақстан Республикасында аудиторлық қызметті жүзеге асыру процесінде мемлекеттік органдардың, заңды және жеке тұлғалардың, аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың арасында туындайтын қатынастарды реттейді. Ол 6 тармақтан және 25 баптан тұрады.
1-тармақ. Жалпы ережелер (1-4 баптар).
2-тармақ. Аудитор, аудиторлық ұйымдар, аудиторлар палатасы (5-8 баптар).
3-тармақ. Аудиторлыққа кандидаттарды аттестациялау және аудиторлық қызметті лицензиялау (9-13 баптар).
4-тармақ. Аудиторлық қызметті жүзеге асыру (14-16 баптар).
5-тармақ. Аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың құқықтары, міндеттері және жауапкершіліктері (17-20 баптар).
6-тармақ. Аудиттелінетін субъектілердің құқықтары, міндеттері және жауапкершіліктері (21-25 баптар).
3.2 Аудиторлық қызмет көрсету ұйымдары
Аудиторлық қызмет көрсету ұғымына Республикалық және территориялық аудиторлар палаталары, аудиторлық фирмалар мен тәуелсіз аудиторлар кіреді. ҚР Аудиторлық қызмет туралы заңға сәйкес Республикалық аудиторлар палатасы тәуелсіз бейүкіметтік, қоғамдық, коммерциялық кәсіби, өзін-өзі басқаратын және өзін-өзі қаржыландыратын ұйым болып табылады.
Аудиторлар палатасы аудиторларды, аудиторлық ұйымдарды ерікті негізде біріктіреді және мүшелік жарналар мен Қазақстан Республикасының заңдарында тыйым салынбаған өзге де көздер есебінен қаржыландырылады.
Аудиторлық ұйымның құрамындағы аудиторлардың саны кемінде екі адамнан құралуға тиіс. Оның жарғылық капиталында аудиторларға және (немесе) аудиторлық ұйымдарға тиесілі үлес кемінде 51% болуға тиіс.
Аудиторлардың республикалық және территориялық палаталары аудит процедурасын біріздендіруге (унификация), жетілдіруге және дамытуға үлестерін қосуы керек. Қазақстан Республикасының аудиторлық қызмет туралы заңының үшінші бабында мемлекет заңы мен нормативтік ереже-нұсқау талабына сәйкес келісім-шарт бойынша белгіленген төлем үшін аудиторлық тексеру, сараптау, аудиторлық түсініктеме беру, бухгалтерлік есебіне, табыстылық көрсеткіштеріне, салық есептеу-төлеу, құқылық аспектісіне, банк операцияларына, әлеуметтік қамсыздандыру, экология проблемасын қарастыру, маркетинг жұмысына, қаржылық жағдайына экономикалық талдау жасап, келешектегі қаржылық деңгейіне болжау жасау, өндіріс процесінің ұйымдастыруына талдау жасап, оның тиімді даму жолдарын анықтап, шаруашылық субъектілерінің нарықты қатынас экономикасының қарсаңында олардың потенциалдық мүмкіншіліктерін анықтап, аудиторлық қызмет көрсету - делінген.
Аудит фирмасы әр түрлі меншіктегі қорлар негізінде құрыла береді. Оның негізгі мақсаты кәсіпкерлер арасында шаруашылықтағы басқаруға қажет дұрыс, мүлтіксіз, сенімді ақпараттармен қамтамасыз ету. Олар өзара қарым-қатынасын сенімді жүргізу үшін аудитор олардың шаруашылық процестерінің заңдылығын, мемлекет тарапынан шығарылған нормативтік ереже-нұсқауларды мүлтіксіз орындайтындығын, қаржы операцияларының тиянақты, сенімді түрде жүргізілетіндігіне өз тарапынан аудит принциптеріне негізделген жазбаша түрде өзінің қорытындысын беруі қажет. Ол аудитор қорытындысы кәсіпкерлер үшін кепілдік ақпарат болады.
Аудит фирмасы осы анықталған негізгі мақсатын орындау үшін әр түрлі кәсіпорындармен келісім-шарт жасау және нақты төлем арқылы олардың қаржылық шаруашылық жұмысына аудиторлық тексеру жүргізеді.
3.3 Аудиторлардың жауапкершілігі, құқығы және міндеттері
Қазақстан Республикасының Аудиторлық қызмет туралы заңының 17-бабында аудиттің шаруашылық субъектісі ретінде келесі түрде құқысы анықталған:
oo бухгалтерлік есеп кітабын және құжаттарды тексеруге;
oo нақты ақша қаржысын, құнды қағазын, материал-мүлкін тексеруге;
oo шаруашылық субъектілерінің барлық қызметкерлерімен аудит жүргізу барысында қажет болған материалды талап етуге, түсініктемелер алуға құқылы;
oo аудит барысында қажет болған жағдайда үшінші жақтан (адамнан) мәлімет, түсініктеме алуға құқылы;
oo шаруашылық субъектілерінің банк счеттарындағы операцияларды тексеру үшін банк мекемелерінен анықтама талап етуге құқылы.
Аудит заңында тікелей көрсетілмесе де олардың:
oo өз бетінше аудит жүргізу әдісін, формасын анықтауға құқысы бар;
oo аудит жұмысы барысында шаруашылық субъектісі тексеруге қажет құжаттарды бермей қойған жағдайда аудит жұмысын жүргізуден бас тартуға құқылы.
Шаруашылық субъектілері ретіндегі аудиторлардың міндеттері:
oo Қазақстан Республикасының Аудиторлық қызмет туралы заңына, аудит туралы нормативтік құжаттарына сәйкес жоғарғы сатыдағы біліктілік пен тиянақтылықты өте жоғарғы сатыдағы жауапкершілікпен аудиттік тексеру жүргізуге;
oo тексеру барысында анықталған кемшіліктер туралы, Қазақстан Республикасының заңын бұзушылық туралы мәліметтерді, шаруашылық субъектісінің кәсіпкершілігіне қауіп төнген жағдай болса, аудитор тапсырушыға жедел түрде хабарлауға міндетті;
oo тапсырушылардан, үшінші жақтан тексеру барысында жасалған есептеу, анықтама жасауға арналған тағы басқа құжаттардың мұқият сақталуын қамтамасыз ету;
oo тексеру барысында анықталған шаруашылық субъектілерінің кәсіпкершілігі туралы мәліметтердің коммерциялық құпиялығын сақтау, үшінші жаққа мәлімет тек қана тапсырушының рұқсаты бойынша және Қазақстан Республикасының заңды талабына сәйкес жағдайда ғана беріледі;
oo аудитор қорытындысы тек қана келісім-шарт бойынша көрсетілген тапсырушыға ғана беріледі.
3 ТАРАУ. АУДИТОРЛЫҚ ТӘУЕКЕЛДІЛІК
3.1 Аудиторлық тәуекелдік түсінігі
Аудиторлық тәуекелділіктің мағынасын былай түсінуге болады: аудитор қаржылық есептілік дұрыс жасалған деген қортындыға келеді, осының негізінде аудиторлық қортындыға пікір - ескертпе айтылмайды, яғни пікірдің шынайлығына күмән келтірмейді, ал шындығына келгенде қаржылық есептіліктің елеулі жақтары болады.
Аудитор клиент бизнесін зерттеп, қаржылық есеп беруді сыртқы пайдаланушылар сенімінің деңгейіне әсер ететін факторлардың әрқайсысының мәнін бағалап, аудит аяқталғаннан кейін клиенттің, бизнестегі қаржылық жеңісінің ықтималдылығын анықтауы керек. Осы факторлар негізінде, аудитор қаржылық есеп беруде аудит аяқталғаннан кейін де елеулі қателіктер сақталады деп отырып, тәуекелдік деңгейін субъективті түрде қоя алады. Тексеру процесінде аудитор клиент туралы қосымша ақпарат алып, аудиторлық тәуекелдік деңгейін бағалау жөніндегі ойын өзгерте алады.
400 "Тәуекелдікті бағалау және ішкі бақылау" ХАС-ында тәуекелдікке анықтама берілген. "Аудиторлық тәуекелдік - қаржылық есеп беру елеулі бұрмаланған жағдайда, аудитор сәйкес келмейтін аудиторлық қорытынды береді дегенді білдіреді".
Аудиторлық тәуекелдіктің үш компоненті бар.
1. Бөлінбейтін тәуекелдік - шоттар сальдосы немесе шаруашылық операциялардың кажетті ішкі бақылаудың болмауына жол берілген жағдайда, басқа шоттар сальдосы немесе шаруашылық операциялар бұрмалауларынан бөлек елеулі болуы мүмкін бұрмалауларға бейім болуы.
2. Бақылау тәуекелдігі. Клиент байқамаған қателердің бухгалтерлік есеп процесінде болуы ықтимал. Себебі бақылаудың ешбір құрылымы 100%-ға тиімді бола алмайды. Сондықтан, әдетте белгілі бір тәуекелді бақылаудың кез келген құрылымымен байланыстырады: тиімді құрылымдар салыстырмалы түрде төмен тәуекелге, тиімділігі аздаулар салыстырмалы жоғары тәуекелге ие болады.
3. Айқындамау (қателерді) тәуекелдігі - бұл жиынтығында дәл емес немесе дұрыс емес мәліметтердің елеулі көлемде жиналуы және оларды аудитор талдамалық рәсімдер кезінде де, мән бойынша жан-жақты тексеру кезінде де байқамай қалуы мүмкін деген болжам. Олар бір-бірін толықтыратындықтан, олардың бірінің нәтижесінде туындаған сенімділік, аудитордың басқа тексеру нәтижесінде алатын кепілдемесінің қажеттілігін пропорционалды азайтады. Аудитор мән немесе талдамалық рәсімдер бойынша ешқандай жан-жақгы тексерулер жүргізбейді деп болжайық. Егер қаржылық есептерде қате болса, оның байқалмай қалуы анық. Сонымен бірге мән бойынша жан-жақты тестер орындалып, талдамалы рәсімдер жүргізілсе, онда талдамалық рәсімдердің елеулі жиынтық қателерді байқамауы 40% тәуекелге, оларды жан-жақты тестер табуы 20% тәуекелге, ешбір рәсімнің байқамай қалуы олардың туындысына тең болады. Қаржылық есептерде дәл емес немесе дұрыс емес мәліметтерді аудитор байқамай калуы үшін, мән бойынша жан-жақты тексерулер, не талдамалық рәсімдер олар таппауы керек.
3.2 Маңыздылық деңгейі мен аудиторлық тәуекелдік арасындағы өзара байланыс
Маңыздылық пен аудиторлық тәуекелдік деңгейі арасында кері өзара байланыс бар. Маңыздылық деңгейі жоғары болған сайын, аудиторлық тәуекелдік төмен болады және керісінше. Егер, мысалы, маңыздылық деңгейі төмен болса, аудиторлық тәуекелдік өседі және аудитор, бақылау тәуекелдігі деңгейін төмендету мақсатында (бақылау рәсімдерінің жеткіліксіздігі тәуекелі) не қосымша бақылау тестерін жүргізу, не мән бойынша тексеру рәсімін өсіру арқылы бұның орнын толтыра алады. Бизнес тәуекелі осы клиентке ұсынылған аудиторлық қорытынды әділ болғанына қарамастан аудитордың клиентпен арақатынасы сәтсіз болуы мүмкіндігінде болып отыр. Аудит практикасында аудиторлық тәуекелдігі бағалаудың екі негізгі әдісі қолданылады:
сезгіштік;
сандық.
Сезгіштік әдіс аудиторлар тәжірибе мен клиент бизнесін білу негізінде қаржылық есеп беру немесе шаруашылық операциялар бойынша жалпы аудиторлық тәуекелдікті жоғары, орташа, төмен деп анықтауда болады.
төмен тәуекелдік - ішкі бақылау жүйесін аудиторлық фирма тиімді ретінде бағалаған, бірақ аудитор мүмкін қателерді табуға қажетті сәйкес процедураларды жоспарлай отырып, оған толық сенбеген жағдайда болады;
орта тәуекелдік - ішкі бақылау жүйесін аудиторлық фирма тиімсіз деп бағалаған кезде болады және аудитор жан-жақты рәсімді жоспарлайды;
жоғары тәуекелдік - клиенттің ішкі бақылау жүйесі жоқ кезде негізінен біртұтас тексеру жоспарланады.
Сандық әдіс аудиторлық тәуекелдік моделі негізінде есеп айырысуды көздейді. Халықаралық тәжірибеде пайдаланылатын ең кең тараған модель келесі формуламен есептеледі:
АТ=БТхБТх АТ
Мұндағы: АТ - аудиторлық тәуекелдік;
БТ - бөлінбейтін тәуекелдік;
БТ - бақылау тәуекелдігі;
АТ - айқындамау тәуекелдігі.
Мысалы, аудитор бөлінбейтін тәуекелдікті 80%, бақылау тәуекелдігін 50%, айқындамау тәсілін 10% деп бағалайды. Осы шамалар негізінде аудитор аудиторлық тәуекелдіктің 4%-дық шамасын ала алады.
Айқындамау тәуекелдігі көп дәрежеде аудитор кәсіпқойлығын сипаттайтындықтан, оған аудиторлық тәуекелдік моделінен осы тәуекелдікті анықтау дұрыс болады:
АТ
АТ = -- -- --
БТхБТ
Аудитор аудиторлық тәуекелдікті 5%, бөлінбес тәуекелдікті 80%, бақылау тәуекелдігін 50% деңгейлерінде қойды делік. Сонымен айқындамау тәуекелдігі 12,5%-ды құрайды.
Аудиторлық дәлелдемелердің қажетті саны айқындамау тәуекелдігі деңгейіне кері пропорционалды болады. Айқындамау тәуекелдігі төмен болған сайын, тексеру барысында аудиторлық дәлелдердің көп санын алу қажет.
Аудиторлық тәуекелдік моделін зерттеудің ең жалпы тәсілі аудиторлық тәуекелдік компоненттері мен аудиторлық тәуекелдік деңгейі, қажетті аудиторлық дәлелдемелердің саны мен сапасы арасындағы өзара байланысты бақылауда болып табылады. Аудиторлық тәуекелдік моделін қолдану аудитордан осы өзара байланыстар мен аудит жүргізілетін субъектіге тән қасиеттерді ескере отырып, тәуекелдік компоненттерінің әрқайсысының мазмұнын терең түсінуді талап етеді.
3.3 Тәуекелділікті талдау және бағалау
Тәуекелді талдауды сандық және сапалық тұрғыда жүргізуге болады.
Сапалық талдау - тәуекелдікті басқарудың 2-ші кезеңі болып табылады. Сапалық талдаудың басты мақсаты тәуекел пайда болатын кезеңдер мен жұмысшыларды анықтау, яғни сапалық талдау арқылы мүмкін болатын тәуекел салаларын анықтап мөлшерін белгілеуге болады.
Тәуекелдікті талдау келесідей реті бойынша жүзеге асырылады:
oo Нақты бір тәуекел түрін артуға немесе кемітуге әсер ететін сыртқы және ішкі факторларды анықтау;
oo Анықталған фактор бойынша талдау жүргізу;
oo Нақты тәуекел түрінің қаржылық әсерін анықтап бағалау;
oo Ұйымның қаржылық жағдайын бағалау (жобаның өтімділігін анықтау);
oo Экономикалық тиімділігін бағалау қаржылық ресурстарын салудың тиімділігін анықтау;
oo Мүмкін болатын тәуекел деңгейіне сәйкес келетін жекелеген операцияларға талдау жасау.
Тәуекел дәрежесіне әсер ететін барлық факторларды объективті (экономикалық және саяси дағдарыс, инфляция, бәсеке, экология, кеден салығы және т.б. ұйымға тәуелсіз) және субъективті (ұйымға тәуелді, ұйымның өндірістік қуаты, мамандар құрамы, шауруашылық байланыстары, қаржылық жағдайы және т.б.) деп екіге бөлуге болады.
Тәуекелділікті сандық талдау - қаржылық тәуекел бойынша жалпылама немесе оның жекелеген түрлері бойынша келтірілетін залалды ақшалай өлшем бірлігінде анықтауы.
Жекелеген тәуекел түрлерінің мөлшерін анықтау үшін әр түрлі талдау тәсілдері қолданылады:
1.Статистикалық әдістерді қолдана отырып, осы ұйымдағы немесе ұқсас ұйымдағы орын алған табыстар мен шығыстар статистикасы зерттеледі, әрбір экономикалық қайтымдылық мөлшері және оның жилігі анықталып, алдағы кезеңге болжам жасалынады. Осы мақсатта көбінесе варияция, дисперсия, стандарттық ауытқулар көрсеткіштері есептелінеді.
Варияция көрсеткіштердің бір жағдайдан екінші жағдайда ауысқан кездегі өзгерісін ауытқуын көрсетеді. Мысалы, экономикалық рентабельділіктің өзгерісін анықтау үшін экономикалық табыстылық мәндерінің көбейтіндісінің қосындысын сәйкес ықтималдылықтарға бөлу қажет.
Варияция дисперсия арқылы бағалануларды, яғни нақты мәнін орташа мәннен алшақ екенін сипаттайды.
Статистикалық ауытқулар дисперсиясының орташа квадраттық мөлшері арқылы сипатталады немесе көрсетеді. Стандарттық ауытқу нәтижесі қаншалықты жоғары болса, ұйым қызметінің тәуекелі соншалықта арта түседі.
2.Шығындардың мақсаттылығын талдау - ұйымның қаржылық тұрақтылық көрсеткіштерін ескере отырып, мүмкін болатын тәуекел аймағын анықтауға бағытталады. Шығынның мөлшерден тыс артық жұмсалуына келесідей жағдайлар әсер ету мүмкін:
- алғашқы құнды толық бағаламау;
- жобалау шекараларын өзгерту;
- өнімділіктің әр түрлі дәрежесі;
- бастапқы құнды арттырып жіберу.
3.Сараптамалық бағалау әдісі - сараптаушы мамандардан анықтамалық жауап алуға негізделеді. Алған жауаптар өңделіп сәйкес шешімдер шығарылады. Сапалық тұжырымдама алу үшін біліктілік дәрежесі жоғары тәжірибесі мол мамандар шақырылады.
4.Ұқсас жағдайларды есепке алу әдісі - бұл әдіс бойынша құбылыстардың, жүйелердің ұқсас объектілермен салыстырылуы арқылы жаңа ұсыныстарға қол жеткізуге болалы.
Тәуекелдікті бағалау. Аудиторлық тексеруді жоспарлау мен оларды жүргізу үшін қажетті ресурстарды анықтаудың негізгі болып табылатын кәсіпорының қандай да бір бөлімшесіне тән тәуекелдіктерді жүйелі түрде бағалау процессі. Мұндай бағалаулар аудиторлық қызметтің басшыларына аудиттің қандайда бір объектісінің тәуекелдігін есепке ала отырып тексеруді жоспарлауға мүмкіндік береді. Аудиттің объектісін алдын - ала зерттеу мәліметтері, оған қолданылатын нормативтер мен бухгалтерлік есеп процедуралары арқылы аудиторлық ең басты тәуекелдіктерді анықтайды және осы тәуекелдіктерге сай келетін аудиттің міндеттерін қалыптастырады. Тәуекелдікті бағалаудың қажетті алғы шарты болып аудиттің объектісінің сипаттамасын алу саналады. Объекті жөнінде құжатталған ақпараттың масштабы операциялардың әр түрлі типтерін, ақпараттық алмасуларды ішкі бақылау сауалдарын, жұмысқа тартылған қызметкерлерді, қолданылып жүрген бухгалтерлік есеп шоттарын қамтиды.
4 ТАРАУ. АУДИТОРЛЫҚ МӘНДІЛІК
4.1. Маңыздылық пен пікір
320 Аудиттегі маңыздылық ХС-нда: Маңыздылық (елеулілік) - ақпарат маңызды болып есептеледі, егер оның қалдырылып кетуі немесе бұрмалануы қаржылық қорытынды есеп негізінде қабылданған ақпарат пайдаланушылардың экономикалық шешімдеріне әсерін тигізе алатын болса. Маңыздылық белгілі бір жағдайларда ақпараттардың қалдырылып кетуі немесе бұрмалануына қатысты пікір қабылданатын баптар немесе қателердің шамасына байланысты болады деп атап өтілген.
Аудитор қаржылық есеп беру бұрмалануын тудыратын фактілерден ауытқудан басқа міндеттемелердің екі типі болуы мүмкін екенін естен шығармауы керек:
oo бухгалтерлік есеп стандартының дұрыс қолданылмауы;
oo қажетті ақпаратты өткізіп алу.
Қаржылық есеп беруді тексеру кезінде оған аудиттегі маңыздылықтың сапалық және сандық сияқты екі жағын ескеру қажет.
Маңыздылықтың сапалық жағы - жасалатын операциялардың ҚР-да әрекет ететін нормативті актілердің талаптарынан ауытқуы.
Сандық жағы маңыздылық деңгейімен сипатталады.
Маңыздылық деңгейі - бұл қаржының есеп беру нақтылығына елеулі әсер етпейтін онда максималды рұқсат берілген бұрмалаулар сомасы.
Маңызды болып табылатынды бағалау кәсіби пікір болып табылады. Аудитордың кәсіби пікірі - оның білімі, біліктілігі мен жұмыс тәжірибесіне негізделген көзқарасы.
Маңыздылық туралы алдын ала пікір білдірудің мақсаты - аудитордың назарын аудиторлық тексеру стратегиясын анықтау негізінде қаржылық есеп берудің елеулірек құрамдас бөлігіне аудару.
Маңыздылық туралы пікір - аудитор қабылдайтын маңызды шешімдерінің бірі. Ол аса жоғары кәсіпқойлықты талап етеді. Аудитор пікірі қажетті дәлелдерді жинауды жеңілдетуге көмектеседі.
Жұмыс барысында аудитор жекелеген елеусіз бұрмалаудың жиынтығын да қаржылық есеп берудің нақтылығына күмән туғызуға себеп болатынын байқауы мүмкін. Бұл жағдайда аудитор бар қателерді анықтау үшін тексеру масштабын өсіру қажет болады. Тексеру аяғына қарай рұқсат етілетін бұрмалау маңыздылығының дәрежесі жоспарлау кезеңіне қарағанда басқашалау болуы мүмкін.
4.2 Қателер мен заңсыз әрекеттер
240 Алаяқтық және қателер ХС-нда Аудитор жалпы қаржылық есеп беру үшін маңызды болуы мүмкін алаяқтық пен қателер фактілері туралы жеткілікті дәлелдеме алуға ұмтылады. Егер олар орын алса, алаяқтық салдарлары қаржылық есеп беруде дұрыс көрсетілуі, ол қате түзетілуі керек. Әдетте қатені түзету ықтималдылығы алаяқтың фактісін анықтау ықтималдығына қарағанда жоғары болады. Себебі алақтың оны жасыруға арнайы бағыттаған әрекеттермен қатар жүреді деп атап өтілген.
* Алаяқтық - басшылық құрамының бір немес бірнеше адамдары, қызметкерлер немесе үшінші жақтардың есеп және қаржылық есеп беру мәліметтерін әдейі дұрыс емес көрсетуі және ұсынуы. Оған алғашқы құжаттар, тізімдер мен есеп беру жалғандығы, есепке алу жазуларындағы алдау, шаруашылық операциялар мәнін бұрмалау және заңды, ұйымның есеп саясатын бұзатын есептегі жазбаларды әдейі бұзу енеді. Бухгалтерлік құжаттар мен жазулар жалғандығы бухгалтерлік есептің дұрыс емес немесе жалған екендігі алдын-ала белгілі құжаттарын (авизо, шоттарды, вексельдерді, және т.б.) және бухгалтерлік есеп шоттарына шындықты бұрмалайтын жазуларды толтыру.
* Есепке алу жазбаларындағы алдаушылық - есеп пен есеп беру мәліметтерін бұрмалау мақсатымен нақты емес бухгалтерлік жазбаларын немесе сторналық жазуларды әдейі пайдалану.
* Шаруашылық операциялар нәтижелерін жою - мазмұны мен сомасы бойынша негізгі бухгалтерлік жазбаларға ұқсас сторналық жазулар.
* Ерекше операциялар - бір реттік мәліметтер мен ерекше шаруашылық операциялар бойынша сомаларды арттыру немесе төмендету.
* Қате - есеп жазулары мен топтауларындағы арифметикалық немесе логикалық қателіктер, есеп толықтығында байқалмай қалу және қаржы шаруашылық қызметі фактілерінің, мүліктік есептесуі болуы және оның жағдайын дұрыс түсінбеу нәтижесінде қаржылық есептемені әдейі емес бұрмалау.
4.3 Маңыздылықтың рұқсат берілген деңгейін анықтау
Аудиттің халықаралық тәжірибесінде (АҚШ, Ұлыбритания және басқаларда) аудиторлық органдар маңыздылық деңгейін анықтайтын әдістемені реттеуші фирмаішілік стандартты (субъект қызметінің ерекшелігін ескере отырып) дайындайды. Бұл стнадартты аудиторлық фирма басшылығы бекіте алады. Сондықтан, бұл - коммерциялық құпия.
Қазір аудиттің қазақстандық практикасында маңыздылық деңгейін анықтау әдістемесі жоқ. Аудиттің халықаралық іс-тәжірибесі практикасы бар аудиторларға маңыздылықтың нақты критерийін ұсынуға дайын емес. Елеулікке қатысты басшылық аудит стандартына енгізілген жалғыз ел Австралия болып табылады.
Австралия елінің стандарттары келесідей нұсқауларды ұсынады:
5%-ға дейінгі ауытқулар - маңызды (елеулі) қателер болып саналмайды,
10%-дан жоғары ауытқулар - маңызды (елеулі) қателер болып саналады,
ал 5-10 % аралығында болса, шешім қабылдау құқығы аудиторға беріледі.
Ресейде Маңыздылық және аудиторлық тәуекел ережесі (стандарты) қабылданған. Оған сай аудиторлық ұйымдар маңыздылық деңгейін анықтау тәртібін реттеуші фирмаішілік стандартты жасауы қажет.
Ереже (стандарт) базалық көрсеткіштер жүйесімен маңыздылықтың бірегей деңгейін есептеу тәртібін ұсынады. Бұл көрсеткішті былай есептеу ұсынылады:
oo баланстық пайданың 5 %-ы;
oo сатудың жалпы көлемінің 2%-ы;
oo баланс валютасының 2%-ы;
oo меншік капиталының 10%-ы;
oo ұйымның жалпы шығынының 2%-ы.
Ірі қазақстандық аудиторлық фирма маңыздылық деңгейін анықтаудың фирмаішілік стандартына ие деп болжайық. Мысалы, Батыс фирмасы қолданатын критерийлер кестеде көрсетілген.
Аудит жүргізіліп отырған субъектінің елеулігі туралы алдын ала пікірге арналған мәліметтер
Көрсеткіштер
Маңыздылық туралы алдын ала пікір
минимум
максимум
%
теңге
%
теңге
Салық салынғанға дейінгі табыс
3
10000
5
15000
Айналым қаражаттары
2
100000
5
250000
Ағымдық міндеттемелер
1
40000
3
120000
5 ТАРАУ. КЛИЕНТТІҢ ІШКІ БАҚЫЛАУ ЖҮЙЕСІ
5.1 Ішкі бақылау құрылымы және оның элементтері
400 "Тәуекелді бағалау және ішкі бақылау" ХАС-ында ішкі бақылау жүйесін (ІБЖ) субъект басшылығының қызметін субъект басшылығы саясатын ұстануы активтерді сақтау, алаяқтық пен қателердің алдын алу және оларды анықтау, бухгалтерлік жазбалар дәлдігі мен толықтығын, сонымен қатар сенімді қаржылық ақпаратты уақтылы дайындауды қамтыған тәртіппен және тиімді жүргізуді мүмкіншілігінше қамтамасыз етуге бағытталған субъект басшылығы қабылданған бақылау мен реттеменің жалпы саясатының жиынтығы ретінде анықтайды.
Ішкі бақылау жүйесі кез келген кәсіпорында орын алады, себебі басшылықты қабылданған шешімнің орындалуы қызықтырады. Бақылауды іске асыратын жағдайға басқарудың сәйкес күрылымы енеді. "Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп беру туралы" заңның 8-бабында: "Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп жүргізу қаржылық есепті құру кезінде активтерді сақтау, ұрлық пен қателерді болдырмау және анықтау жөніндегі шараларды қамтыған операцияларды тиімді жүргізу, бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп беру, есеп саясаты туралы заңының орындалуын қамтамасыз ету үшін ұйымдар ішкі бақылауды ұйымдастыруға құқықты. Ішкі бақылауды ұйымдастыруды басшылық қамтамасыз етеді. Мемлекеттік мекемелерден басқа ұйымдар ішкі бақылауды тәуелсіз аудиторлар немесе аудиторлық ұйымдарды тарту арқылы іске асыруға құқықты" -- деп көрсетілген.
Бақылауды жүргізу шарты кәсіпорын персоналы мен оның басқарушылық буынының өзара қатынасы мен біліктілігінде болады.
Әдетте, ішкі бақылау жүйесі қаржылық есептемені дайындау мен құруға қарағанда сұрақтардың кең ауқымын қамтиды. Сондықтан ішкі бақылаудың барлық пайдаланылатын реттемелері мен әдістері аудиторға пайдалы. Оған ең алдымен нақтылы қаржылық есеп беруді дайындау үшін қажетті ақпаратты жинау, өңдеу және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz