Оқыту үдерісінде кіші мектеп жаcындағы оқушылардың тілін дамыту тәсілдері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Кіші мектеп жасындағы оқушылардың тілін дамытудың теориялық негіздері
1.1 Оқу үдерісінің мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Оқу үдерісінде кіші мектеп жасындағы оқушылардың тілін дамытудың психологиялық.педагогикалық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
1.3 Кіші мектеп жасындағы оқушылардың тілін дамытудың ерекшеліктері.. 14
2 Оқу үдерісінде оқушылардың тілін дамыту әдістемесі
2.1 Оқыту үдерісінде кіші мектеп жасындағы оқушылардың тілін дамытудың
әдіс.тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
2.2 Кіші мектеп жасындағы оқушылардың тілін дамыту шаралары
мен сабақтарының үлгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
2.3 Тәжірибелік.эксперимент жұмыстарының нәтижелері ... ... ... ... ... ... .47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Кіші мектеп жасындағы оқушылардың тілін дамытудың теориялық негіздері
1.1 Оқу үдерісінің мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Оқу үдерісінде кіші мектеп жасындағы оқушылардың тілін дамытудың психологиялық.педагогикалық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
1.3 Кіші мектеп жасындағы оқушылардың тілін дамытудың ерекшеліктері.. 14
2 Оқу үдерісінде оқушылардың тілін дамыту әдістемесі
2.1 Оқыту үдерісінде кіші мектеп жасындағы оқушылардың тілін дамытудың
әдіс.тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
2.2 Кіші мектеп жасындағы оқушылардың тілін дамыту шаралары
мен сабақтарының үлгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
2.3 Тәжірибелік.эксперимент жұмыстарының нәтижелері ... ... ... ... ... ... .47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
Кіріспе
Зерттеудің көкейтестілігі: Елдік пен еркіндікті аңсаған қазақ елі бүгінде іргесін бекемдеп, саяси-экономикалық, әлеуметтік жағынан өркениетті елдер қатарынан орын алуда.
Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев: «Сіздер мен біздер тек болашақ буынды ғана емес, жалпы адамзаттық қадір-қасиеттердің мән-маңызын түсінетін жаны да, тәні де таза, білімді, жан-жақты, мәдениетті, патриот азаматтар болуын тәрбиелеуге міндеттіміз»-деп атап айтты.
Жаңа ғасырдың мектебі жаңаша өмірге дайын болу үшін жаңару үрдісіне бар ынтасымен бейімделу. Ең бірінші дұрыс бағыт таңдай білу керек. Сол бағыттың бірі – ұлттық ерекшелікке, ұлттық педагогикаға сүйене, уақыт ерекшелігін ескере отырып, дамыта оқыту көзқарасын тәлім тәрбие беру ісіне қолдану.
Өтпелі кезең өзгерістеріне орай халыққа білім беру жүйесі де, реформалануда. Білім беруді қоғам мүддесіне сәйкес қайта құру, оқыту мен тәрбиелеу мазмұнын жаңарту, әдебиет пен мәдениетті өркендету бағытында бірсыпыра шаралар жүзеге асырылып, жас ұрпаққа жаңа оқу бағдарламалары мен оқулықтары, оқу-әдістемелік құралдары жасалып, мектеп өміріне енгізілді. Мұнда көздеген ең басты мәселелердің бірі – болашақта қоғам мүддесін өтеуге қабілетті, жан-жақты дамыған, өз еліне сүйіспеншілігі зор тұлғаны қалыптастыру. Бұл міндеттер мемлекеттік құжаттарда, Қазақстан Республикасының Конституциясында, «Тіл туралы» Заңдарында т.б. атап көрсетілген.
Қазіргі заманда Қазақстанның өзіне ғана тән ұлттық сипаты бар білім беру жүйесін одан әрі дамыту, білім беру сапасында әлемнің басқа да алдыңғы қатарлы беделді де, белді елдерімен қатар жұмыс жасау, қазақ тілін дамытуда өзіндік үлес қосу, бүкіл әлемдік деңгейге көтеру, білім беру ісінде әлеуметтік кеңістікке шығу алдағы тұрған міндеттер.
Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңында «Білім беру жүйесінің басты міндеті - ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтары, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау, оқытудың жаңа технологияларын енгізу,білім беруді ақпараттандыру, халықаралық ғаламдық коммуникациялық желілерге шығу» деп, білім беру жүйесін одан әрі дамыту міндеттері көзделеді.
Келер ұрпаққа қоғам талабына сай тәрбие мен білім беруде мұғалімдердің инновациялық іс-әрекетінің ғылыми-педагогикалық негіздерін меңгеру-маңызды мәселелердің бірі.
Бүгінгі таңда Қазақстанда Ш. Қаланованың, Ж. Қараевтің, Ш.Таубаеваның, Қ. Қабдықайыровтың, С. Көшімбетованың ғылыми зерттеулерінде оқытудың жаңа технологиялары жан-жақты қарастырылады.
Зерттеудің көкейтестілігі: Елдік пен еркіндікті аңсаған қазақ елі бүгінде іргесін бекемдеп, саяси-экономикалық, әлеуметтік жағынан өркениетті елдер қатарынан орын алуда.
Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев: «Сіздер мен біздер тек болашақ буынды ғана емес, жалпы адамзаттық қадір-қасиеттердің мән-маңызын түсінетін жаны да, тәні де таза, білімді, жан-жақты, мәдениетті, патриот азаматтар болуын тәрбиелеуге міндеттіміз»-деп атап айтты.
Жаңа ғасырдың мектебі жаңаша өмірге дайын болу үшін жаңару үрдісіне бар ынтасымен бейімделу. Ең бірінші дұрыс бағыт таңдай білу керек. Сол бағыттың бірі – ұлттық ерекшелікке, ұлттық педагогикаға сүйене, уақыт ерекшелігін ескере отырып, дамыта оқыту көзқарасын тәлім тәрбие беру ісіне қолдану.
Өтпелі кезең өзгерістеріне орай халыққа білім беру жүйесі де, реформалануда. Білім беруді қоғам мүддесіне сәйкес қайта құру, оқыту мен тәрбиелеу мазмұнын жаңарту, әдебиет пен мәдениетті өркендету бағытында бірсыпыра шаралар жүзеге асырылып, жас ұрпаққа жаңа оқу бағдарламалары мен оқулықтары, оқу-әдістемелік құралдары жасалып, мектеп өміріне енгізілді. Мұнда көздеген ең басты мәселелердің бірі – болашақта қоғам мүддесін өтеуге қабілетті, жан-жақты дамыған, өз еліне сүйіспеншілігі зор тұлғаны қалыптастыру. Бұл міндеттер мемлекеттік құжаттарда, Қазақстан Республикасының Конституциясында, «Тіл туралы» Заңдарында т.б. атап көрсетілген.
Қазіргі заманда Қазақстанның өзіне ғана тән ұлттық сипаты бар білім беру жүйесін одан әрі дамыту, білім беру сапасында әлемнің басқа да алдыңғы қатарлы беделді де, белді елдерімен қатар жұмыс жасау, қазақ тілін дамытуда өзіндік үлес қосу, бүкіл әлемдік деңгейге көтеру, білім беру ісінде әлеуметтік кеңістікке шығу алдағы тұрған міндеттер.
Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңында «Білім беру жүйесінің басты міндеті - ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтары, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау, оқытудың жаңа технологияларын енгізу,білім беруді ақпараттандыру, халықаралық ғаламдық коммуникациялық желілерге шығу» деп, білім беру жүйесін одан әрі дамыту міндеттері көзделеді.
Келер ұрпаққа қоғам талабына сай тәрбие мен білім беруде мұғалімдердің инновациялық іс-әрекетінің ғылыми-педагогикалық негіздерін меңгеру-маңызды мәселелердің бірі.
Бүгінгі таңда Қазақстанда Ш. Қаланованың, Ж. Қараевтің, Ш.Таубаеваның, Қ. Қабдықайыровтың, С. Көшімбетованың ғылыми зерттеулерінде оқытудың жаңа технологиялары жан-жақты қарастырылады.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. «Қазақстан Республикасының Конституциясы» Алматы 2003ж
2. Қазақстан Республикасының «Тіл туралы заңы» 1999ж
3. Назарбаев Н.Ә «ҚР- 2015 дамыту тұжырымдамасы»
4. Әбиев Ж. Ә., Бабаев С. Б.,Құдиярова А. М. Педагогика. Алматы. Дарын. 2004 ж
5. Қоянбаев Ж. Б., Қоянбаев Р. М. Педагогика. Алматы 2002 ж
6. Рахметова С. «Қазақ тілін оқыту әдістемесі» Алматы 2003 ж
7. Педагогика және психология қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі Алматы 2002 ж
8. Педагогикалық энциклопедия
9. Т. С. Сабыров «Оқыту теориясының негіздері» Алматы 1992 ж
10. Бастауыш мектеп журналы 2005 № 9
11. Бастауыш мектеп журналы 2006 № 3
12. Бастауыш мектеп журналы 2007 № 10
13. Бастауыш мектеп журналы 2008 № 3
14. Бастауыш мектеп журналы 2009 № 8
15. Бастауыш мектеп журналы 2010 № 9
16. Құнанбаев А. Қара сөздері 1993
17. Байтұрсынов шығармалары. Алматы 1993
18. Жұмабаев М. Педагогика. 1992
19. Аймауытов М . Педагогика. Алматы 1999
20. Құдайберді ұлы А. Алматы
21. Тәжібаев Т. «Жалы психология» Алматы 1996
22. Муканов М. «Жас ерекшелік психологиясы» Алматы 1982
23. Балаубаев С «Психология» Алматы 1996
24. Жарықбаев Қ. «Психолоия» Алматы 1993
25. Сыздықова Р. «Сөздер сөйлейді» Алматы 2004
26. Ғабдуллин М. «Қазақ халқының ауыз әдебиеті» Алматы 1996
27. Адамбаев Б. Тозған қазды топтаған қарға жейді.
28. Рахметова С. Бастауыш сынып оқушыларының тілін дамытудың ғылым әдістемелік негіздері. Алматы дис. Пед ғыл. Док. –Алматы 2000
29. Жиенбаева С. «Мектепалды балаларын еңбекке баулудың ғылыми педагогикалық негіздері» Алматы 2002
30. Сайлауова Н. «Балабақшадағы мектепалды топтарының бастапқы экологиялық мәдениет негіздерін қалыптастыру» Алматы 2004
31. Божович Л.И. Личность и ее формирование в детском возрасте М., 1968
32. Мухина «Мектепке дейінгі балалар психологиясы» Алматы 1986
33. Кпафцорв Е.Е Психолгические проблемы Алматы мектеп. 1986
34. Люблинская А. Детская психология М.1971
35. Непомнящая Н.И. Становление личности ребенка. М 1992
36. Венгер Л.А Психология 1988
37. Жаңа мектеп журналы 1992
1. «Қазақстан Республикасының Конституциясы» Алматы 2003ж
2. Қазақстан Республикасының «Тіл туралы заңы» 1999ж
3. Назарбаев Н.Ә «ҚР- 2015 дамыту тұжырымдамасы»
4. Әбиев Ж. Ә., Бабаев С. Б.,Құдиярова А. М. Педагогика. Алматы. Дарын. 2004 ж
5. Қоянбаев Ж. Б., Қоянбаев Р. М. Педагогика. Алматы 2002 ж
6. Рахметова С. «Қазақ тілін оқыту әдістемесі» Алматы 2003 ж
7. Педагогика және психология қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі Алматы 2002 ж
8. Педагогикалық энциклопедия
9. Т. С. Сабыров «Оқыту теориясының негіздері» Алматы 1992 ж
10. Бастауыш мектеп журналы 2005 № 9
11. Бастауыш мектеп журналы 2006 № 3
12. Бастауыш мектеп журналы 2007 № 10
13. Бастауыш мектеп журналы 2008 № 3
14. Бастауыш мектеп журналы 2009 № 8
15. Бастауыш мектеп журналы 2010 № 9
16. Құнанбаев А. Қара сөздері 1993
17. Байтұрсынов шығармалары. Алматы 1993
18. Жұмабаев М. Педагогика. 1992
19. Аймауытов М . Педагогика. Алматы 1999
20. Құдайберді ұлы А. Алматы
21. Тәжібаев Т. «Жалы психология» Алматы 1996
22. Муканов М. «Жас ерекшелік психологиясы» Алматы 1982
23. Балаубаев С «Психология» Алматы 1996
24. Жарықбаев Қ. «Психолоия» Алматы 1993
25. Сыздықова Р. «Сөздер сөйлейді» Алматы 2004
26. Ғабдуллин М. «Қазақ халқының ауыз әдебиеті» Алматы 1996
27. Адамбаев Б. Тозған қазды топтаған қарға жейді.
28. Рахметова С. Бастауыш сынып оқушыларының тілін дамытудың ғылым әдістемелік негіздері. Алматы дис. Пед ғыл. Док. –Алматы 2000
29. Жиенбаева С. «Мектепалды балаларын еңбекке баулудың ғылыми педагогикалық негіздері» Алматы 2002
30. Сайлауова Н. «Балабақшадағы мектепалды топтарының бастапқы экологиялық мәдениет негіздерін қалыптастыру» Алматы 2004
31. Божович Л.И. Личность и ее формирование в детском возрасте М., 1968
32. Мухина «Мектепке дейінгі балалар психологиясы» Алматы 1986
33. Кпафцорв Е.Е Психолгические проблемы Алматы мектеп. 1986
34. Люблинская А. Детская психология М.1971
35. Непомнящая Н.И. Становление личности ребенка. М 1992
36. Венгер Л.А Психология 1988
37. Жаңа мектеп журналы 1992
Мазмұны
Кіріспе ----------------------------------- ---------------------------------
----------------------3
1 Кіші мектеп жасындағы оқушылардың тілін дамытудың теориялық негіздері
1. Оқу үдерісінің мәні ----------------------------------- -----------------
------------------6
2. Оқу үдерісінде кіші мектеп жасындағы оқушылардың тілін дамытудың
психологиялық-педагогикалық негіздері ----------------------------------- -
-------10
1.3 Кіші мектеп жасындағы оқушылардың тілін дамытудың ерекшеліктері-- 14
1. Оқу үдерісінде оқушылардың тілін дамыту әдістемесі
1. Оқыту үдерісінде кіші мектеп жасындағы оқушылардың тілін дамытудың
әдіс-тәсілдері ----------------------------------- --------------------------
---------------------23
2.2 Кіші мектеп жасындағы оқушылардың тілін дамыту шаралары
мен сабақтарының үлгілері ----------------------------------- ---------------
--------------34
2.3 Тәжірибелік-эксперимент жұмыстарының нәтижелері ------------------------
-47
Қорытынды ----------------------------------- -------------------------------
-----------------57
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ----------------------------------- ---------
-----------59
Кіріспе
Зерттеудің көкейтестілігі: Елдік пен еркіндікті аңсаған қазақ елі
бүгінде іргесін бекемдеп, саяси-экономикалық, әлеуметтік жағынан өркениетті
елдер қатарынан орын алуда.
Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев: Сіздер мен біздер тек болашақ буынды ғана
емес, жалпы адамзаттық қадір-қасиеттердің мән-маңызын түсінетін жаны да,
тәні де таза, білімді, жан-жақты, мәдениетті, патриот азаматтар болуын
тәрбиелеуге міндеттіміз-деп атап айтты.
Жаңа ғасырдың мектебі жаңаша өмірге дайын болу үшін жаңару үрдісіне
бар ынтасымен бейімделу. Ең бірінші дұрыс бағыт таңдай білу керек. Сол
бағыттың бірі – ұлттық ерекшелікке, ұлттық педагогикаға сүйене, уақыт
ерекшелігін ескере отырып, дамыта оқыту көзқарасын тәлім тәрбие беру ісіне
қолдану.
Өтпелі кезең өзгерістеріне орай халыққа білім беру жүйесі де,
реформалануда. Білім беруді қоғам мүддесіне сәйкес қайта құру, оқыту мен
тәрбиелеу мазмұнын жаңарту, әдебиет пен мәдениетті өркендету бағытында
бірсыпыра шаралар жүзеге асырылып, жас ұрпаққа жаңа оқу бағдарламалары мен
оқулықтары, оқу-әдістемелік құралдары жасалып, мектеп өміріне енгізілді.
Мұнда көздеген ең басты мәселелердің бірі – болашақта қоғам мүддесін өтеуге
қабілетті, жан-жақты дамыған, өз еліне сүйіспеншілігі зор тұлғаны
қалыптастыру. Бұл міндеттер мемлекеттік құжаттарда, Қазақстан
Республикасының Конституциясында, Тіл туралы Заңдарында т.б. атап
көрсетілген.
Қазіргі заманда Қазақстанның өзіне ғана тән ұлттық сипаты бар білім
беру жүйесін одан әрі дамыту, білім беру сапасында әлемнің басқа да алдыңғы
қатарлы беделді де, белді елдерімен қатар жұмыс жасау, қазақ тілін дамытуда
өзіндік үлес қосу, бүкіл әлемдік деңгейге көтеру, білім беру ісінде
әлеуметтік кеңістікке шығу алдағы тұрған міндеттер.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында Білім беру жүйесінің
басты міндеті - ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтары, ғылым мен
практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға және кәсіби
шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау, оқытудың жаңа
технологияларын енгізу,білім беруді ақпараттандыру, халықаралық ғаламдық
коммуникациялық желілерге шығу деп, білім беру жүйесін одан әрі дамыту
міндеттері көзделеді.
Келер ұрпаққа қоғам талабына сай тәрбие мен білім беруде мұғалімдердің
инновациялық іс-әрекетінің ғылыми-педагогикалық негіздерін меңгеру-маңызды
мәселелердің бірі.
Бүгінгі таңда Қазақстанда Ш. Қаланованың, Ж. Қараевтің, Ш.Таубаеваның,
Қ. Қабдықайыровтың, С. Көшімбетованың ғылыми зерттеулерінде оқытудың жаңа
технологиялары жан-жақты қарастырылады.
Елбасымыз Н.Назарбаевтың Қазақстан - 2030 Қазақстан халқына арнаған
Жолдауында Біздің жас мемлекетіміз өсіп, жетіліп, кемелденеді, біздің
балаларымыз бен немерелеріміз онымен бірге ер жетеді.Олар өз ұрпағының
жауапты да жігерлі, білім өрісі биік, денсаулықтары мықты өкілдер болады.
Олар бабаларының игі дәстүрлерін сақтай отырып, қазіргі заманғы нарықтық
экономика жағдайында жұмыс істеуге даяр. Олар қазақ, орыс, ағылшын
тілдерін еркін меңгереді, олар бейбіт, абат, жылдам өркендету үстіндегі,
күллі әлемге әйгілі, әрі сыйлы өз елінің патриоттары болады деп
көрсетілгендей, ертеңгі келер күннің бүгінгіден гөрі нұрлы болуына ықпал
етіп, адамзат қоғамы алға апаратын құдіретті күш – білімге тән. Жас
мемлекетіміздің болашағы - бүгінгі мектеп оқушылары. Оларға бірдей талап
қойып, олардың табиғи қабілеттерін, нақты мүмкіндіктерін анықтап, соған
негіздеп оқыту - бүгінгі күннің өзекті мәселесі.
Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алуы жаңа ұрпақты өз ана тілінде
оқытуға, білім беруге, әдеби, мәдени мұраларымызды танып-білуге мол
мүмкіндік туғызды. Ата-бабадан бүгінгі күнге жеткен тарихи мұраларды таныту
халық қазынасы ауыз әдебиеті, балаларға арналған көркем әдеби шығармаларды
кеңінен пайдалану арқылы жүзеге аспақ. Бұл жөнінде ел президенті
Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдаған үндеуінде: ... біз тарихи
мүмкіндіктерді, әдеби-мәдени мұраларды таныта тәрбиелеуді мектепке дейінгі
кезеңнен бастап, үзіліссіз жүзеге асыруға тиіспіз. Осы арқылы жастарды
адамгершілікке, өз еліне сүйіспеншілікке, патриоттыққа тәрбиелеуге
тиіспіз, - дей келе, бәріміз де бала кезімізде халық ауыз әдебиетінің
баға жеткісіз бай мұрасымен сусындап өстік. Қазақ ертегілерін, батырлар
жырларын оқымаған қазақ баласы жоқ шығар деп есептеймін, - деген болатын.
Ғылыми зерттеу нәтижесінде бастауыш сынып оқушыларының тілін дамыту
жөнінде С.Рахметованың Бастауыш сынып оқушыларының тілін дамыту атты
монографиялық еңбектері жарияланып, оларды ойын арқылы оқушылардың тілін
дамытудың маңыздылығын байқадық.
Білім беру мекемелерінің қазіргі жаңа құрылымы мен оқытудың жаңа мазмұны
мұғалімдер қауымына жаңаша іскерлік пен жаңа технологияны ендіру
міндеттерін шешуді талап етуде. Мұның өзі бастауыш мектепте оқушының пәнге
деген қызығушылығы мен белсенділігін қалыптастыруда маңызы зор екендігін
айғақтайды. Сондықтан бастауыш мектептегі оқу пәндерінде қолданылатын
ойындардың мазмұны мен ерекшелігін, оларды қолдану жолдарын анықтау
барысында дипломдық жұмыстың тақырыбы “Оқу үдерісінде кіші мектеп жасындағы
оқушылардың тілін дамыту тәсілдері” деп аталады.
Зерттеудің мақсаты: кіші мектеп жасындағы оқушылардың тілін дамытудың
теориялық және әдістемелік жолдарын айқындау.
Зерттеу объектісі: кіші мектептегі оқу-тәрбие үрдісі
Зерттеу пәні: тіл дамыту жұмыстарының әдістемесі
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егерде оқу-тәрбие үрдісінде балалар
әдебиетінің ілімдік және тәрбиелік мүмкіндіктері мен мазмұны ғылыми-
педагогикалық тұрғыдан негізделсе, оны іс-тәжірибеде қолданудың тиімді әдіс-
тәсілдері айқындалып, оқу-тәрбие үрдісіне енгізілсе, онда балалар әдебиетін
пайдаланудың мүмкіндігі жоғары деңгейде болады және оқушылар тілін дамытуда
оқу үдерісіндегі пайдаланудың тиімділігі артады,
Зерттеу міндеттері:
- Оқушылардың жеке және дара ерекшеліктерін ескере отырып тілді дамыту
жолдарын таңдау;
- Оқу пәнінің мақсаты, мазмұны мен көлеміне қарай ойындарды жүргізу;
- Ойындарды жүргізу барысында әділдіктің болуын қамтамасыз ету;
- Оқу пәнінің көздеген мақсатына сай ойындарды түрлендіріп отыру;
- Оқушылардың оқу дағдыларының қалыптасу дәрежесі есепке алу;
- Оқу еңбегі процесінде қалыптасқан ұстаз бен оқушы арасындағы қарым –
қатынасты ескеру.
Зерттеудің әдістері: Зерттеу мәселесіне байланысты теориялық және
әдістемелік әдебиеттерді ғылыми-әдістемелік тұрғыдан талдау, мектептегі
озық тәжірибелерді жинақтау, оны оқу-тәрбие үрдісінде қолдану, жүргізілге
іс-тәжірибені сараптау, эксперимент нәтижесін қорытындылау, оларды
математикалық тұрғыда өңдеу.
Зерттеу нысанасы: Эксперименттік жұмыс Ақтоғай ауданы Андриановка
ауылындағы Агрономия орта мектепте өткізілді. Экспериментке 10 оқушы
қатысты.
Диплом құрылымы: Диплом кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Кіші мектеп жасындағы оқушылардың тілін дамытудың теориялық негіздері
1.1 Оқу үдерісінің мәні.
Біртұтас педагогикалық процесті құраушы екі басты бірліктің біреуі –
оқу процесі. Бұл процесс өте күрделі, сипаты жағынан ол тек тəрбие жəне
даму процестерінен кейін тұруы мүмкін. Сондықтан оған толық та жан-жақты
анықтама беру қиынға соғады. Оқу процесі əр текті жəне табиғаты жағынан
əртүрлі көптеген жағдаяттардың мың санды байланыстары мен қатынастарын
қамтиды. Процесс анықтамаларының көптігі де осыдан болар.
Ежелгі жəне ортағасырлық ойшылдардың шығармаларында “оқу”, “оқу үдерісі”
ең алдымен мақсаты - оқушы болған оқыту қызметін (преподавание) білдірген.
Ғасырымыздың басында оқу ұғымы енді осы процесті құрайтын екі бірлікті –
оқыту қызметі мен оқып- үйренуді қамтитын болды. Оқыту – оқу материалын
игеруге ынталандырушы мұғалімдердің қызметін, ал оқып- үйрену (учение)
ұсынылған білімдерді игеруге бағытталған оқушылар іс-əрекетін танытады.
Кейінгі жылдары оқу ұғымы оқушылардың танымдық іс-əрекет тəсілдерін
қалыптастырушы мұғалімнің басқару іс-əрекетін де, мұғалімдер мен
оқушылардың бірлікті іс-əрекетін де аңдататын болды. Мұғалім мен оқушының
бірлікті іс-əрекеті болған оқу процесінің мəні оқыту мен оқып үйренудің
бірлігін аңдатады. Бүгінгі түсінім тұрғысынан оқу келесі белгілерімен
сипатталады: 1) екі тараптылық; 2) мұғалім мен оқушының бірлікті əрекеті;
3) басқарым мұғалім тарапынан; 4) жоспарлы ұйымдасу жəне басқару; 5)
біртұтастық жəне бірлік; 6) оқушылардың жасы даму заңдылықтарына сəйкестік;
7) оқушылардың дамуы мен тəрбиесіне жетекшілік.
Оқу үдерісі екі тарапты сипатқа ие. Оның құрамы өзара табиғи
байланыстағы екі түрлі əрекеттен тұрады: оқыту – мұғалімнің оқу материалын
меңгеруге орай ұйымдастыратын оқу-үйрету іс-əрекеттері жəне оқып үйрену –
білім меңгеру мақсатындағы оқушының іс-əрекеттері. Бұл екеуі арасындағы
байланыстырушы тетік – бірлікті іс-əрекеттерді жанастыратын оқу мазмұны.
Оқу негізінде мұғалім үшін осы процесс мазмұнының базалық бірліктері
болып есептелетін, əрі оқушылар тарапынан игерілуі тиіс өнім ретінде
білімдер, ептіліктер жəне дағдылар жатады.
Оқып-үйренудің аса маңызды элементі – сеп-түрткілер (мотивтер). Қандай
да оқу əрекеттерін не тұтастай оқу істерін орындай отырып, оқушы осы сеп-
түрткілерді басшылыққа алады. Оқуға қызықтыратын мотивтер түрі көп, əрі сан
қилы. Олардың əрқайсысы өз алдына дербес ықпал жасамай, бір-бірімен тығыз
ықпалдастық байланыста оқушының білімді игеруіне себепші болады. Ақыл-ой
əрекеттеріне ынталандырушы сеп-түрткілер қатарында танымдық қызығулар мен
қажеттердің маңызы ерекше. Бұлардың жоғары деңгейде дамуы үшін шынайы
ғылыми мазмұны жəне педагогикалық мақсаты бағдарында ұйымдастырылған
белсенді де дербес таным қажет.
Оқу үдерісі – шынайы болмыстағы қиын да қыстаулы, күрделі процесс. Ол
өз ішіне көптеген құрылымы, деңгейі əр текті жəне табиғаты бір-біріне
ұқсамаған жағдаяттардың сан қилы байланыстары мен қатынастарын қамтиды.
Сондықтан да оқу процесі түсінігіне толық жəне жан-жақты анықтама беру
қиындау. Солай да болса, қазіргі педагогика ғылымында оқу процесі ұғымына
орай келесідей анықтама қабылданған: Оқу процесі – бұл оқу барысында білім
беру, игеру, тəрбиелеу жəне дамыту міндеттерін іске асыруға бағытталған
оқытушы мен оқушы арасындағы мақсатты бағдарлы өзара байланысты іс
-əрекет.
Оқу процесі екі тарапты сипатқа ие. Оның құрамы өзара табиғи
байланыстағы екі түрлі əрекеттен тұрады: оқыту – мұғалімнің оқу материалын
меңгеруге орай ұйымдастыратын оқу-үйрету іс-əрекеттері жəне оқып үйрену –
білім меңгеру мақсатындағы оқушының іс-əрекеттері. Бұл екеуі арасындағы
байланыстырушы тетік – бірлікті іс-əрекеттерді жанастыратын оқу мазмұны.
Оқу негізінде мұғалім үшін осы процесс мазмұнының базалық бірліктері
болып есептелетін, əрі оқушылар тарапынан игерілуі тиіс өнім ретінде білім,
ікерлік жəне дағдылар жатады.
Оқып-үйренудің аса маңызды элементі – сеп-түрткілер (мотивтер). Қандай
да оқу əрекеттерін не тұтастай оқу істерін орындай отырып, оқушы осы сеп-
түрткілерді басшылыққа алады. Оқуға қызықтыратын мотивтер түрі көп, əрі сан
қилы. Олардың əрқайсысы өз алдына дербес ықпал жасамай, бір-бірімен тығыз
ықпалдастық байланыста оқушының білім игеруіне себепші болады. Ақыл-ой
əрекеттеріне ынталандырушы сеп-түрткілер қатарында танымдық қызығулар мен
қажеттердің маңызы ерекше. Бұлардың жоғары деңгейде дамуы үшін шынайы
ғылыми мазмұны жəне педагогикалық мақсаты бағдарында ұйымдастырылған
белсенді де дербес таным қажет.
Оқу үдерісі – білім беру, дамыту, тəрбиелеу, ынталандыру жəне
ұйымдастыру қызметтерін атқарады. Бұлардың бəрі кешенді іске қосылады,
алайда, тəжірибелік іс-əрекетті дұрыс ұйымдастыру, оқу міндеттерін тиімді
жоспарлау үшін олардың əрбірін өз алдына қарастырған жөн.
Оқу үдерісінің білім беру қызметі ең алдымен білім, іскерлік,
дағдыларды, шығармашылық іс-əрекет тəжірибесін қалыптастыруға бағытталады.
Білім – бұл деректер, мəлімет, ұғымдар, ережелер, заңдар, теориялар,
формулалар мен сипаттамаларды т.с.с. түсіну, есте қалдырып, қажеттікке орай
қайта жаңғырту.
Оқу барысында ғылыми білімдер тұлға меншігіне айналып, оның тəжірибелік
қорына енуі қажет. Бұл қызметтің іске асырылуынан білім толықтығы,
жүйелілігі жəне саналылығы, оның бекімі мен əрекетшеңдігі қамтамасыз
етіледі. Оқушы ғылым негіздері мен іс-əрекет түрлері бойынша мəліметтер
жинақтайды, игерілген білімдерді саналы пайдалана білу негіздері қаланып,
оларды тұрмыстық міндеттерді шешуге қолдануға үйренеді.
Білім беру қызметі сонымен бірге оқушыға тек білімін игертіп қана
шектелмей, олардың іскерліктері мен дағдыларын қалыптастыруға арқау болады.
Іскерлік – бұл адамның ережелерге сүйене отырып, қандай да нақты
əрекеттерді орындау қабілеті. Дəлірек айтсақ, іскерлік дегеніміз – білімді
практикамен байланыстыра қолдану тəсілдерін, жолдарын меңгеру.
Дағды – бұл саналы іс-əрекеттің автоматтандырылған бірлігі. Басқаша айтсақ,
дағды – ойланбай орындалатын, жоғары дəрежеде жетілген іскерлік.
Іскерлік жаттығулар нəтижесінде қалыптасады. Дағды қалануы үшін көп санды
қайталаулар қажет.
Іскерліктер мен дағдылар жалпы оқулық жəне арнайы оқулық болып
ажыратылады.
Арнайы оқу іскерліктері мен дағдылары нақты оқу пəні мен белгілі ғылым
саласына байланысты қалыптастырылады. Мысалы, физика, химия пəндері бойынша
– зертханалық тəжірибелер өткізу, заттай көрнекіліктер пайдалану;
географиядан – картамен жұмыс, масштабты өлшемдер, компас не басқа
құралдарды қолдану; математикадан – логарифмдік сызғышпен, есептеу
машиналарымен, əрқилы модельдермен жəне т.б. жұмыс іскерліктері мен
дағдылары орнығады.
Арнайылардан тыс оқу процесінде оқушылар барша пəндерге қатысы бар
жалпы оқу іскерліктері мен дағдыларын да игереді. Мысалы, оқу жəне жазу
дағдылары; өзіндік таным жұмыстарын тиімді ұйымдастыру ікерліктері; оқулық,
анықтамалар, библиографиялық тізімдермен жұмыс.
Оқу үдерісі білім беру қызметімен бір уақытта тəрбиелік міндеттерді де
іске асырып отырады. Оқудың тəрбиелік қызметтері осы əлеуметтік процестің
өз табиғатына орай орындалады. Осыдан оқу процесінде оқушыларда өз
көзқарастары, ғылыми дүниетанымы, табиғат, қоғам жəне ойлау заңдылықтарын
пайымдау, қоғамдық талап, тəртіп нормаларын мойындау əрі оған байланысты
заңдарға бойсыну қабілеттері қалыптасады. Тұлғаның қажетсіну сезімі, іс-
əрекеттік, əлеуметтік мінез-құлық, құндылық жəне құндылықты бағыт-бағдарлар
да осы оқу процесінде пайда болып, жетіліп отырады.
Тəрбие мүмкіндіктері тікелей білім мазмұнынан келіп шығады. Əр оқу пəнінің
өзіндік тəрбие мүмкіндігі бар. Оқушылардың тұлғалық сапа-қасиеттерін
қалыптастыруда гуманитар жəне əлеуметтік-экономикалық пəндердің тəрбиелік
маңызы басқа кəсіби пəндермен салыстырғанда өте жоғары.
Оқу барысындағы тəрбиелік ықпал мұғалім мен оқушы, оқушылардың өзара
қатынасына жəне ұжымдағы психологиялық жағдайға байланысты. Педагогикалық
процесс қатысушыларының арасындағы қарым-қатынас, тілдесу стилдері əрқилы
болуы мүмкін: əміршіл-əкімшіл, демократиялық, либералдық. Бұл орайда
қазіргі заман педагогикасының ұстанымы-мұғалімнің оқушыға деген ізгілікті
(гуманистік), сыйластық қатынас жасауы, шəкірттерге белгілі шамада дербес,
өз бетінше жұмыс істей алу мүмкіндігін беру жəне оларды оқу процесін
ұйымдастыруға тартып, сенім білдіруі. Осылардың бəрі бірге оқушыға білім
беру процесінің тең құқықты субъекті болатынын танытып, оның белсенділігін
көтеруге жəрдемін тигізеді. Оқу адамды барлық уақытта тəрбиелейтіні
белгілі, алайда ол тəрбие кейде қисынсыз бағытқа да бұрылып кетуі ықтимал,
сондықтан оқудың тəрбиелік қызметін іске асыруда оқу процесін
ұйымдастыруға, оның мазмұнын іріктеу мен əдіс, формаларын таңдауға
байланысты тəрбие міндеттерін дұрыс түсініп алған жөн.
Білім беру жəне тəрбиелеу қызметтерімен бір қатар оқу процесі балаға
дамыту ықпалын да жасайды. Оқып, білімін игере отырып, оқушы жан-жақты
дамуы тиіс, яғни тұлғаның сөйлеу тілі, ой толғауы, сезімдік жəне қозғалыс
іскерліктері көңіл-күй-еріктік, қажетсіну қабілет-қасиеттері ілгері даму
өзгерістеріне келеді. “Даму басы - оқу” (Л.С.Выготский) - бұл аса маңызды
психологиялық заңдылық. Сабақ барысында мұғалім қаруы болған білім мазмұны,
ол қолданған оқу формалары мен əдістері, сондай-ақ оқушылардың белсенді,
саналы да əрқилы іс-əрекеттері – бəрі де даму өзегі.
Дұрыс ұйымдастырылған оқу əрқашан дамыту қызметін атқаратыны сөзсіз,
дегенмен оның нəтижелі іске асуы арнайы бағыт-бағдардың болуына тəуелді.
Педагогика теориясы мен тəжірибесінде дамыту мақсатына орай ерекше оқу
технологиялары нақтыланған:
- ақыл-ой əрекеттерін кезеңмен дамыту бағыты (И.Я.Талызина);
- теориялық материалдар көлемін арттыра беру (Л.В.Занков);
- жоғары қарқын жəне қиыншылық деңгейінде оқыту (Л.В.Занков);
- оқушылардың өз оқу əрекеттерін сезінуін қамтамасыз ету (Л.В.Занков);
- проблемді оқыту (А.М.Матюшкин, М.И.Махмутов);
- оқудың дамытушы əдістер жүйесін қолдану (И.Я. Лернер, М.Н.Скаткин);
- оқудағы мазмұндық қорытындылау тұжырымы (В.В.Давыдов,
Д.Б.Эльконин);
- оқушылардың танымдық іс-əрекеттерінің белсенділігін көтеру əдістерін
қолдану (Г.И.Щукин);
- төңіректері қоғам, адам, өнермен қатынастардан болатын толғаныс,
көңіл-күй, сезімталдық дамыту жолдары пайдалану арқылы оқу тиімділігін
арттыру бағыты (Д.Кабалевский, И.Волков).
Бүгінгі таңда оқудың дамытушылық қызметін жүзеге келтіретін талай
технологияларын мұғалімдер табысты қолданып жүр (11-лекцияда).
Білім беру, тəрбиелеу жəне дамыту қызметтерімен қатар педагогика ғылымында
оқудың ынталандыру жəне ұйымдасу қызметтері де өз алдына қарастырылуда. Оқу
процесін шəкірттерді алдағы оқу-танымдық жұмыстарға еріксіз тартатындай,
келер сабаққа ынтық болып күтетіндей дəрежеде құрастыру, оқушыны жаңаны
білуге ынталандыратындай етіп ұйымдастыру қажет.
Оқу процесінің жоғары да аталған барша қызметтері бір-бірінен
оқшауланған құбылыстар емес, олардың бəрі өзара шартты байланыста əрі сабақ
бөліктері мен кезеңдерінің бəрінде бірдей орындалып барады.
1.2 Оқу үдерісінде кіші мектеп жасындағы оқушылардың тілін дамытудың
психологиялық-педагогикалық негіздері
Жаңа қоғамның тізгінін берік ұстайтын елдің ертеңгі болашағын оқыту мен
тәрбиелеу бесіктен, баланың нәрестелік шағынан басталып, үздіксіз ұдайы
даму барысында қалыптасады. Бұл білім беру жүйесінің барлық буындарында
үлкен міндеттер жүктейді. Ол міндеттер Қазақстан Республикасы Білім
туралы Заңында және басқа да мемлекеттік құжаттарда нақты көрсетілген.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасында жасына және өзіне тән ерекшеліктерін ескере отырып, оның
толыққанды қалыптасуы үшін даму ортасын құрайтын үздіксіз білім берудің
бастапқы деңгейің анық белгілеген.
Бала тілін сәби кезінен бастап дамыту, олардың ойын өрбіту, сол арқылы
жеке басының қалыптасуына жағдай жасау – оқу-тәрбие мәселесіндегі негізгі
мақсаттардың бірі. Бала өз ойын тіл арқылы жеткізеді. Ал бала тілінің
дамуы, оның сөйлеу мүмкіндігінің қалыптасуы бірден пайда болмайтын күрделі
психологиялық процесс. Ол жүйелі жүргізілетін жұмыс түрлерінің негізінде
жүзеге асады.
Осы міндеттерді жүзеге асырудың алғы шарты ретінде үздіксіз тәрбие мен
білім берудің тұжырымдамалары жасалып, соның негізінде оқыту, тәрбиелеу
мазмұнын түбегейлі жақсарту көзделіп отыр.
Белгілі философтар Ә.Нысанбаев, Д.Кішібеков, Т.Әбжанов, т.б. адамның
рухани дамуы ана тілі негізінде жүргізілетінін қарастырады. Философтардың
ой-пікірлеріне сүйене отырып, біз оқушының тілінің дамуы оның көркем
әдебиетке деген сезімін, ойын тәрбиелеуге ықпал жасайды деген тұжырымға
келдік.
Баланың тілді меңгеруі жайлы ғылыми зерттеулер жазған психолог-ғалымдар
(Л.С.Выготский, А.Л.Имедадзе, А.Л.Леонтьев, Н.С.Рождественский т.б.) жас
кезінде баланың танымдық, қабылдағыштық қабілеттерінің ерекше болатындығына
байланысты тілді тез меңгеретінін ғылыми негізде дәлелдеп берді.
Баланың тілдік сезгіштік қасиеті оқушылардың мектептің бастауыш оқыту
кезеңдерінде өз ана тілінің ерекшелігін айыра білу қабілетін дамытып
отырады. Тіл арқылы ойды қабылдау және сезінудің жолдары әрүрлі екендігі
белгілі, яғни оқылған көркем шығарма мазмұнын есту, түсіну, сөйлеу қабілеті
практикалық жұмыстармен байланысты дамиды. Осымен байланысты белгілі
психолог В.Б.Богословскийдің тұжырымдауынша, біз тыңдаған мазмұны
санамыздан ізсіз жоғалып кетпейді. Ми қыртысында бейнелер түрінде сақталады
және қайта жаңғыртып айту болып табылады.
Психикалық процестерді бір-бірімен тығыз байланыстыра қарастырған
С.Л.Рубинштейн шығарма мазмұнын адам санасында дерексіздендіру, қорыту,
тұжырымдау олардың қатынастарымен байланыстарын анықтап, белгілеу ойлау
процесі екендігін дәлелдейді.
Қазақ халқының белгілі психологы Ж.Аймауытов тіл үйретуде оқушының өз
тәжірибесі, көрген-білгенін және балалар әдебиетінің орнын ерекше бағалай
келе, сол балалар әдебиеті арқылы оқушының ойы қабылдауы, сезінуі
қалыптасып, тіл байлығы жетілетіндігін көрсеткен.
Ана тілінің баға жетпес құдіреті мен қуаты туралы тұңғыш ұлттық
педагогика пәнінің негізін қалаған М.Жұмабаев тілсіз ұлт, тілінен айрылған
ұлт дүниеде ұлт болып жасай алмақ емес, ондай ұлт құрымақ. Ұлтының ұлт
болуы үшін бірінші шарт – тілінің болуы. Ұлт тілінің кеми бастауы, ұлттың
құри бастағанын көрсетеді. Ұлтқа тілінен қымбат нәрсе болмауы тиіс. Бір
ұлттың тілінде сол ұлттың жері, тұрмысы, мінезі айнадай ашық көрініп
тұратындығын көрсете келе, ана тілін ұмытқан халықтың толыққанды ел болып
өркендеп, қанат жаюы мүмкін еместігін дәлелдеген.
Белгілі қоғам қайраткері, тілші ғалым А.Байтұрсынов Өз ана тіліндегі
сөз ақыл-ой дамуының асыл қазынасы, дей келе, жас баланың лингвистикалық
тәрбиесінде өмірге келген сәттен бастап, өз ана тілінде жүргізілуі
керектігін ерекше атап көрсеткен. Сондай-ақ ғалымның тіл мен сөйлеу
психологиясы жөнінде: Тілдің міндеті, - деп жазды ол, - ақылдың аңдауын
аңдағанша, қиялдың меңзеуін меңзегенше, көңілдің түйінін түйгенінше айтуға
жарау... Сөз көңілге сипаты жағымен, көркемдігімен, мағына жағының
күштілігімен жағады. Тіл дәлелдеу деп, ойлаған ұғымға сөз мағынасының
сәйкес келуін айтады.
Бұдан шығатын қорытынды: ғалым ауыз әдебиетінің бай мұраларын халықтың
рухани қазынасының сарқылмас көзі деп таныған. Әліпбидегі танымдық
материалдар ретінде ұсынылған тақырыптардың барлығы дерлік адамгершілікті,
еңбексүйгіштікті, ізгілік сияқты және тіл дамыту қасиеттерін насихаттайтын
дидактикалық мәні зор мақал-мәтелдер, нақыл сөздер, өлең жырлар болып
келеді. Мұның өзі оқушылардың тілін дамытуда ауыз әдебиеті үлгілерін
пайлануға негіз болады деп тұжырымдаймыз.
Баланың жас кезінде танымдық, қабылдағыштық қабілеттерінің ерекше
болатындығына байланысты тілді тез меңгеретіндігі туралы психологтар
Ә.Алдамұратов, Ғ.Рақымбеков, т.б. ғылыми тұрғыдан зерттеп, құнды тұжырымдар
жасаған.
Ғалым Ә.Алдамұратов баланың тілінің дамуын бірнеше сатыда қарастыра
отырып, олардың психологиялық ерекшеліктерін көрсетсе, Ғ.Рақымбековтың
айтуынша шығарма мазмұнын қабылдау жүйесінің ойлау процестерімен қатар
дамып, қабылдаған мәтіннің мазмұнын, мәнін білдіріп отырады. Бұл – қабылдау
процесінің дамуы. Бастауыш сыныпта оқушының жүйелі қабылдауы тәлім тәрбие
мен жеке пәндерді оқып үйрету нәтижесінде ғылыми тұрғыдан дамып өрістейді.
Бұл пікірден біз, егер оқушы шығарма мазмұнын дұрыс қабылдаса, онда оның ол
туралы білімі қалыптаса бастайтындығын пайымдаймыз.
Белгілі психолог М.Мұқанов Жас және педагогикалық психология атты
еңбегінде баланың психологиялық дамуына қойылатын талаптарды атап
көрсеткен. Онда: Біріншіден, мектепке кірген баланың оқуға деген ықыласы
болуы шарт. Кейде бала оқуға барам дегенімен, оған онша қызықпайды. Балалар
үшін мектепке тек партаға отырып, не арқасына сөмкені салып жүруге мәз
болады. Ықылас дегеніміз – оқу процесінің өзіне қызығуы. Екіншіден, оқу
ойынға қарағанда өзінше жаңа әрекет болғандықтан, бала осыған төзе білуі
қажет, мектепке келгеннен кейін белсенді түрде тапсырмаларды орындап,
мұғалімнің сөзіне 45 минут шыдап, құлағын салып отыруы керек. Бұл
бастапқыда балаға қиын болса да, осыған орай баланың ерік-жігерін дамытып,
өзінің осындай ұзақ уақыт шыдамды болуына мектепке дейінгі кезеңде даярлау
қажет. Үшіншіден, сабақ үстінде мұғалімнің не өзге балалардың сөзіне зейін
қойып, соны қабылдай алуы шарт. Сабақ үстінде сан алуан сөздер не мазмұндар
қамтылады. Солардың қайсысы ең негізгісі, қайсысы екінші дәрежедегі мазмұн
екендігінен ажырата білуі керек. Төртіншіден, оқу материалын ұғынып, оны
саналы түрде есінде қалдырып, қиын мәселелерді шешуге бала ойлана бастауы
тиіс. Мектепке кірерде балалардың ойлауға қабілеті әртүрлі: біреуінікі
нашар дәрежеде кездеседі. Сонымен қатар, бала өзінің айтайын деген ойын ана
тілінде түсінікті етіп жеткізе алуға дағдылануы қажет, - дейді. Психолог
ғалымның пікіріне сүйеніп, оқушының тілін ұстартуда басшылыққа алуға
болатын талаптар деп білеміз.
Осы бағытта белгілі психолог Т.Тәжібаев Қазақстанның ауылдары мен
мектептерінде қазақ балаларын тәрбиелеу атты еңбегінде: Қазақтардың
мәдени өмірінде фольклор, музыка, қосалқы өнер және халықтық тәрбие
дәстүрлері маңызды роль атқарады. Бастауыш сынып оқушыларын тәрбиелеуде
және тілін дамытуда фольклор үлкен мәнге ие: батырлар жыры, лирикалық эпос,
әртүрлі жанрдағы ертегілер және т.б. Фольклордың үлгілері ұрпақтан-ұрпаққа
өтіп, адамдардың психологиясында байытылып, нығайып отырады.
Ы.Алтынсарин қазақ халқының ағартушы-педагогы, қазақ даласына ғылым мен
білімнің алғашқы қоңырауын соққан. Қазақ балаларына арнап көптеген
оқулықтар жазып, олардың жан дүниесіне әсер етіп, ұлттық дүниетанымын
қалыптастыру жолын ашты. 1879 ж. Қазақ хрестоматиясы атты кітап шығарып,
қазақ балалар жазба әдебиетінің атасы атанды. Ол қазақ балаларының табиғи
ерекшеліктеріне байланысты өлең-жырлар, әңгімелер жазып, олардың жан
дүниесіне әсер етіп, ұлттық көзқарасын қалыптастыру жолын ашып берді. Оның
Таза бұлақ, Әке мен бала, Мақта қыз бен мысық, Асыл шөп, Екі
жолдас т.б. шығармалары жас ұрпақты еңбек етуге, шыдамдылыққа,
сабырлылыққа, үлкеннің сөзін екі етпеуге, құрметтеуге, өз жолдастарына қол
ұшын беруге, қамқорлыққа т.б. тәрбиелеуде және әңгімелеп айтып беруде
маңызы зор.
Қазақ топырағында тұңғыш педагогика, психология ғылымдарына өзіндік
үлесін қосып, сүбелі ғылыми еңбектер жазған Ж.Аймауытов болды. Автордың
педагогика ғылымы саласына байланысты Тәрбиеге жетекші атты еңбегінің
маңызы зор. Аталған еңбекте автор: Баланы оқытудың белгілі ереже заңдарын
баяндайтын, оқытудың дұрыс жүйесін тауып, білімге тез жету шарттарын
көрсететін педагогиканың негізгі бөлімі – дидактикаға төмендегідей анықтама
берген: Дидактика мұғалімге жалпы жол-жоба көрсетіп, жетекшілік етеді...
сыннан өткен тиімді деген жолдарды ғана нұсқайды, - деп көрсете отырып,
оқытудың принциптері, әдіс-тәсілдердің тиімдісін шығармашылықпен мұғалім
қалай пайдалану керек дегенді меңзейді.
Оқу-ағарту саласында өзіндік қолтаңбасын қалдырған белгілі қоғам
қайраткері, жазушы, ағартушы-педагог А.Байтұрсынов болды. Ол ауыл
мектебінде бала оқытып, тәрбие жұмысын жолға қоюға ат салысты. Автордың
Әліпби, Тіл құралы, Әдебиет танытқыш атты еңбектері қазақ балаларының
ана тілінде сауатын ашудан бастап, мектеп және оған керекті құралдар
жөнінде, сонымен бірге, қазақ тілінде жаңа емле енгізуі, қазақ тілінің пән
ретінде оқытылуына ат салысты. Әліпби оқу құралының материалдарын
әріптерді өтіп болған соң, тақырыптық жүйеде ұсынылған. Мысалы: Ойын -
ойыншықтар, Киімдер, Дене мүшелері, Туысқан-туған іліктес, Ыдыс-
аяқ, Малдар аты, Құстар, Құрт-құмырсқа, Жаңылтпаш, Жұмбақ,
Мақалдар, Өтірік өлеңдер т.б. Оқу құралының басты ерекшелігі балалардың
жас ерекшелігіне сәйкес, оларға лайықты тілмен жазылуында, тәрбиелік мәні
бар жұмбақ, жаңылтпаш, мақал-мәтелдерді, шағын мәтіндерді жүйелеп, саралап
берілуінде.
Педагогика мен психология ғылымдары бастауыш мектеп оқушыларының тілін
дамытуды тәрбие салаларымен бірге қарастырады. Ақыл-ой тәрбиесінің негізгі
міндеті баланың жас ерекшелігіне сай айналадағы, қоршаған дүниенің сапасы,
қолданылатын орны, қасиеттері, неден жасалатынын, не үшін қажеттілігі
жайында нақты түсінік беру болып табылады. Балаға мақсат көздей отырып,
оның айналадағы дүниені шынайы, ақиқат тұрғыда танып-білуін қамтамасыз ету,
табиғатқа, адамға, қоғамға дұрыс қарым-қатаныс қалыптастыруды ақыл-ой
тәрбиесі дейміз. Ақыл-ой тәрбиесін беруде баланың білуге құштарлығын, ақыл-
ой қабілетін дамыту, байқаған құбылыстарын талдауға, салыстыруға, қорытынды
жасай білуге, өз ойын жүйелі түрде жеткізе білуге үйрету үшін сабақта және
сабақтан тыс уақытта көркем шығарманы пайдаланады.
Ахмет Байтұрсыновтың педагогикалық көзқарастары Қазақ газетінің 1914
жылғы 62-санында Мектепке керегі – білімді, педагогика, методикадан хабары
бар, оқыта білетін мұғалім. Екінші – оқыту ісіне керек құралдар қолайлы һәм
сайлы болуы. Құралсыз іс істелмейді. Һәм құралдар қандай болса, істеген іс
те сондай болмақшы. Үшінші – мектепке керекі белгіленген бағдарлама. Әр іс
көңілдегідей болып шығуы үшін оның үлгісі я мерзімді өлшеуі болуы керек.
Үлгісіз я өлшеусіз істелген іс солпы я артық, я кем шықпақшы..., - деп
көрсеткен. Бұдан шығатын тұжырым: оқытудың дидактикалық принциптерін тұңғыш
ғылыми тұрғыда нақтылы белгілеп бергенін көреміз.
Қорыта айтарымыз, философиялық психологиялық еңбектерге жасалған
талдаулар кіші мектеп жасындағы оқыту үдерісінде пайдалану тілді дамыту
тұрғысында негізделді. Оқушылардың тілін дамытудың өзіндік ерекшеліктерін
анықтау үшін ғылыми-әдістемелік зерттеулерді талдау қажет деп санаймыз, ол
келесі тармақшада қарастырылады.
1.3 Кіші мектеп жасындағы оқушылардың тілін дамытудың ерекшеліктері
Еліміз тәуелсіздік алғалы бері мемлекеттік тілі де еркін тыныстай
бастады. Тіл – адам баласы қарым-қатынасының негізгі құралы есебінде бүкіл
келелі мәселелерді шешеді.
Оқушылардың тілін дамыту – қазіргі кезде оқу - тәрбие ісіндегі басты
мәселе. Ұлтын сүйген, бойында қазақи қаны бар, Мен қазақпын деген азамат
тіліміздің қолданыс аясының кеңеюіне күш салып, ана тілін қуаттай түсуге
үлес қосуда. Ол үшін ұстаз қауымы кейінгі жас толқынның бойына
ұлтжандылықты сіңіріп, жерін, елін, тілін сүюге тәрбиелеп, еңбек етуі
керек.
Бала дүниетанымының қалыптасуына адам, қоғам, табиғат, т.б. тірек бола
алады. Ежелден тәрбие беретін би, шешендер сөзін, халқымыздың даналық сөзін
жаттап өскен жас ұрпақтың таным үрдісі дамиды. Халық шығармасын оқып,
қабылдау нәтижесінде сана–сезімі оянады.
Балалардың жас ерекшеліктеріне байланысты тапсырмалар, жаттығу жұмыстарын,
өз бетінше жұмыс жүргізу арқылы тілін дамытып, мәтіндеп оқыту, мазмұнын
айту, сұрақтарға жауап беру, сурет сала отырып, мазмұнына қарай өлең шығару
және өлең шумақтарын жазып, сол өлеңнің мазмұнын суреттеу арқылы тілін
дамыту, сөздік қорларын кеңейту, ой, бейнелеу, суреттеу дамытушылық
қабілеттерін арттыру үшін әр пәнге қызықтыра білу.
Бастауыш мектеп бағдарламасында балалардың жас ерекшелігіне байланысты
тапсырмалар, жаттығу жұмыстары берілген. Сол сияқты тіл жұмыстары
мәтіндерді оқу, оны мазмұндап айту, сұрақтарға жауап беру және шығарма,
мазмұндама жазу арқылы жүзеге асырылады. Жас ұрпақты өзінің ана тілінде
еркін, мүдірмей сөйлетіп үйрету үшін оқыту әдістемесін жетілдіре түсу −
бүгінгі күннің аса маңызды мәселесі. Бүгінгі күннің тілек – талабы
тұрғысынан білім мазмұнын жаңғырту, өмір талабына орай дамыта
оқыту,оқытудың жаңаша әдіс – тәсілдерін қолданып заман ағымына жауап беруі
мұғалімдерге жауапты істерді жүктейді. Оқыту күрделі жаңа мазмұнда
жүргізілсе, оқушылар ана тілінің қыр – сырын, ауызша сөйлеу тілін игерсе,
тілі дамиды. Оқушыға әдеби сөйлесу дағдыларын меңгертуде өлең, әндер
жаттау, көркем сөзді тыңдау, сөз шеберлеріне ерекше мән беру, оларды
нақышына келтіріп, аса шеберлікпен оқылған поэзия мен көркем сөзді баурап
алатын күш ерекше. Сабақ үрдісінде оқушының шығармашылық белсенділігін
арттыру жағын ойластыру қажет. Халық даналығында әдеп, нақыл сөздер өте
көп. Мысалы: Бұлақ көрсең - көзін аш, Оқу өрге тартады, надандық жерге
тартады, Тіл - ақылдың өлшемі, Тіл жеткенше сөйлеген шешен, қол
жеткенше нұсқаған көсем деген этикалық ережеге айналған даналық сөздерді
аша отырып оқыту бастауыш сынып оқушыларын тілге, ғылымға құрметпен қарауға
үйретеді. Бала тілін дамытатын өзінің қоршаған ортасы. Атап айтсақ,
айналасындағы түрлі оқиғалар, жанұясы, оқыған кітабы, көрген спектакльдері
мен киносы баланың ойлау әрекетін дамытады және қорытынды жасай білуге
бейімдейді. Ой дамыту – тіл дамытумен ұштасады. Оқушы ойын жүйелі айта
білуге, бір –бірімен тікелей қарым – қатынас жасуға дағдыландыруда ана
тілі, қазақ тілі пәндерінің рөлі айрықша. Оқушының көбірек сөйлейтін
сабақтары да осы аталған пәндер. Баланың сөйлеген сөзі, берген жауаптары
осы арқылы байқалып отырады. Бала тілін дамытып қалыптастыруда өз
ұлтымыздың ауызекі шығармашылығының тигізер ықпалы зор. Халқымыздың ертегі,
аңыз-әңгімелері, мақал–мәтелдері, жұмбақ, жаңылтпаштары, ойнақы, жеңіл
тілімен беріледі. Балаға жаңылтпаш үйретіп, оны айтқызу сөзді дұрыс
сөйлеуге әдеттендіреді, кейбір тілі келмей, бұзып айтатын дыбыстарды анық
айтуға жаттықтырады. Ал жұмбақ айтқызу баланы тапқырлыққа үйретіп, ойлау
қабілеті мен тілін ұштайды. Мақал–мәтелдерді пайдаланудың әдіс–тәсілдері
көп. Оларды сыныпта, сыныптан тыс оқуда белгілі бір тақырыпты оқытумен
бірге сәйкестендіріп алған ыңғайлы. Шешендік сөздерді оқыту – тілді дамыту.
Шешендік өткен өмірден сыр шертіп, тарих тынысын, сөз зергерлерінің өрнекті
де өткір тілін үйретеді.
Педагогика саласында тіл біліміне ерекше мән беріліп, тіл мен сана,
сөйлеу мен ойлау өте тығыз байланысты қарастырылады. Адам ойы сөйлеу
тілінде көрініс табатындықтан, дұрыс сөз құрау, өз ойын нақты да, тиянақты
жеткізу ақыл ойдың көрінісі болмақ. Сөздердің грамматикалық жүйесін, оларды
қолдану тәсілдерін меңгеру арқылы адамның ойдау жүйесі де дамиды. Сонымен
қатар, көргенін айтып талдау арқылы бала қоршаған дүниені таниды.
Көрнекті ағартушы-ғалым, психолог Ж.Аймауытовтың пікірінше Тіл – ішкі
сырды сыртқа шығаратын құрал. Төңірегіндегі табиғаттың түрлі құбылысына
кездессе, қорықса, қуанса, таңданса, бір жері ауырса, адам айқайлап дыбыс
шығарып жүрсе керек. Сол дыбыс адамның қандай күйге түскенін маңайындағы
басқа адамдарға білдірсе, міне сөйлеудің ең түбі осыдан басталған болу
керек дейді. Бұл – тілдің ең алғашқы дәуірі... . Адам тілінің осылайша
өркендеген дәуірін бала да басынан кешірді.Олай болса, ересек адам тіл
жүзінде қандай жетіліп, жүре бере нәрсе мен дыбыс арасындағы байланысты
қалдырған болса, бала да тап сол сияқты ұғымдарды, сонымен қатар сөздер
көбейген сайын ойын байланыстырып айтуға дағдыланатынын көреміз.
Психолог Н.И.Жинкиннің пікірінше ішкі сөйлеуде пайда болатын ой басқа
адамға акустикалық кешен арқылы жетеді. Дыбыс есту мүшелерінің қызметімен
нерв сигналдары түрінде миға жетіп, тыңдаушыға жетізіледі.
Сөйлеу механизмін оқып-білудің міндеті адамның қоршаған болмысты
қабылдауында ойдың, бейненің пайда болу кезеңдерінен қарастыру. Сонымен
сөйлеу механизмі оқу үрдісі барысында талдау және жинақтауды ескеру қажет
делінген. Бұдан шығатын қорытынды сөйлеу механизмі күрделі әрі сатылы
процесс, яғни, сөздерді қабылдау мен түсіну күрделі механизмдер арқылы
жүзеге асып отырады.
Сөйлеу түрлі механизмдер арқылы жүзеге асып отырады да, олардың нақты
мазмұны мен мәніне, мақсатына орай дамиды. Сөздерді қабылдағанда біз
сигналдардың сигналы (2-сигнал жүйесі, бұл – адамның сөйлеу әрекетімен
байланысты жоғары жүйке қызметі) арқылы тітіркендіру нәтижесінде
нәрселердің мән-жайын қабылдап, олар туралы хабар аламыз. Әрине, ондай
хабарлар саналы да, санасыз да болуы мүмкін. Осы орайда сөйлеудің
физиолгиялық негізі И.П.Павлов іліміндегі екінші сигнал жүйесімен
негізделеді. Ал екінші сигнал дыбысты сөзбен, сөйлеу әрекетімен байланысты.
Адам сыртқы тітіркендіргіштерге әсерленіп қана қоймай, оларды тең мағынада
сөз арқылы бейнелейді. Халқымызда Көз жеткізбегенді сөз жеткізеді деген
тамаша мақал бар. Мұның мағынасы тікелей таным арқылы бейнеленетін заттар
мен құбылыстардың қасиеттері түйсік, қабылдау, елес процестерінің шектеулі
шеңберін тереңдете түсіп, олардың мән-мағынасы сөз бен сөйлеу әрекеті
бейнелеуші-танымдық ерекшеліктері арқылы ұғынуға болады.
Кіші мектеп жасындағы балаларының айналасындағылармен түсінісуіне,
білім алуына жағдай жасау арнайы түрде оқыту үдерісі арқылы жүзеге
асырылады. Қазақ тілін оқыту мазмұнын балаларға төрт жыл мерзім ішінде
берілетін тілдік материалдар құрайды. Кіші мектеп жасындағы балалардың
тілін дамыту әдістемесі–әрі педагогика [19], әрі психолингвистика
негіздеріне [20] сүйене оқытылатын пән. Методология – кіші мектеп
жасындағы балаларды оқыту мен тәрбиелеу туралы мектепке дейінгі педагогика
және психология ілімдері [21] және мектеп жасына дейінгі балалардың тілін
дамыту [22] ғылымының заңдылықтары мен қағидалары болып табылады. Тіл
дамыту әдістемесі ғылымының тілдік міндеттеріне баланың сөздік қорын
дамыту, дыбыстық мәдениетін тәрбиелеу, грамматикалық формада дұрыс сөйлеуін
қалыптастыру және сауатын ашу, көркем әдеби шығармалармен таныстыру жатады.
Тіл дамыту әдістемесі мәнерлеп оқу әдістемесімен өзара байланыста,
тәжірибелік сабақтарда және сабақтан тыс жағдайларда әдеби мәтіндермен
ұштастырыла жүргізіледі. Жас ерекшеліктеріне орай топ балалары алдында
айтылатын сөздің әсерлі шығуы мектеп жасына дейінгілерді оқытып,
тәрбиелейтін қазақ тілі мұғалімінің сөз, сөйлеу өнерін меңгеруіне тікелей
қатысы бар.
Тіл дамытудың негізгі міндеттері. Баланың жан-жақты дамуы ең алдымен
оның үлкендермен қатынас тіліне дұрыс түсуіне байланысты. Үлкендер–адамзат
баласының бар тәжірибесін, білімін, мәдениетін өз қолының ғана көмегімен
бере алатын тұлғалар. Олай болса, теория бойынша тіл – адам қатынасының
негізгі құралы дегенді ұмытпай, қатынас құралы болумен қатар тілдің адам
білімін жетілдіретін хабарлау қызметі, бала жанын баурап алатын сезімдік
қасиеті үлкендер тарапынан әрдайым қажет. Баланы алдымен өз ана тілінде
тілі шығуы, дамуы, не болмаса екінші тіл ретінде қазақ тілін үйренуі ата-
ана мен айналасындағылардың, қазақ тілі мұғалімінің, тәрбиешісінің маңызды
міндеттерінің бірі болып саналады. Тіл дамыту жұмыстарындағы, қазақ тілін
үйретудегі басты мақсаттар ортақ. Екеуінде де баланың қазақ тілінде
байланыстырып сөйлей білуін қалыптастыру көзделеді. Сонымен, балалардың
қазақ тілінде сөйлеу тілінің дамуы төмендегідей нақты міндеттерді
орындағанда жүзеге асырылады: 1. Баланың сөздік қорын қалыптастыру, оны
белсенді түрде байыту; 2. Бала тілінің дыбыстық жағын жетілдіру, мәнерлі де
мәдениетті сөйлеуін тәрбиелеу; 3. Тілдің грамматикалық жағын қалыптастыру,
грамматикалық формалардан ауытқымай сөйлеуге машықтандыру; 4. Ауызекі
сөйлеу тілінің қалыптасып, дамытылуын іске асыру; 5. Өз ойын монологты
түрде байланыстыра жеткізе білуге үйрету; 6. Көркем сөзге баулу; 7.
Сауаттылыққа үйрету. Балалар бақшасында қазақ тілін ана тілі және екінші
мемлекеттік тіл ретінде игеріп, тілдік қатынасқа түсудің маңызды түрі –
ауызша сөйлеу тіліне үйрету. Ал толық түрде жазбаша тілдік қатынасқа түсу,
яғни айтылған ойды тез түсіну, тез жауап қату біртіндеп мектепте
бастауыштық және орта білімдік сатыларда, тіпті баланың бүкіл өмірінде
дамытылады. Ана тілінің табиғи даму жүйесін білу мұғалімге әр баланың тіл
деңгейін білу үшін қажет. Топта түркі негіздес ұлттар тілінің болуы
балалардың тілдік сезімінің біркелкілігін байқатады. Тілдік сезім
дегеніміз не екендігін білу үшін әрбір бала тілінің шығу, даму жүйесін білу
керек. Баланың үлкендермен тілдік қатынасқа түсуі олардың сезімдік
қатынасынан басталады. Бұл баланың үлкендермен қатынасқа түсуінің басы
болып табылады. Бала тіл дамытудың алғашқы кезеңінде-ақ үлкендер мейіріміне
мейіріммен жауап беруге, алғашқы дыбыстар шығаруға үйренеді. Тәрбиеші
немесе айналасындағы үлкендердің алғашқы эмоциялық қатынасы, баланың
болашақта осы тілде сөйлеу мәнерінің қалыптасуына негіз болып табылады. Бір
жастағы баламен қатынаста бұл кезеңде тіл немесе сөз заттардың нақты
атауларын және бала мінезінің қалыптасуына басшылық жасайтын үлкендердің
әрекеті кезіндегі сөздерін бейнелейді.
Психолог А.В.Запорожецтің тұжырымдауынша сөйлеу – адамдардың тіл арқылы
қарым-қатынасының тарихи қалыптасқан формасы. Сөйлеу мен тіл күрделі
диалектикалық тұтастықты құрайды. Сөйлеу қарым-қатынасы фонетикалық,
лексикалық, грамматикалық, стилистикалық, құралдар жүйесі қарым-қатынас
ережелерін білдіретін берілген тілдің заңдылықтары бойынша іске асады
(қазақ тілі, орыс тілі, ағылшын тілі). Сонымен бірге түрлі факторлардың
әсері арқылы (қоғамдық практиканың талаптары, ғылымның дамуы, тілдердің
өзара әсері) сөйлеу тілді өзгертеді және жетілдіреді.
Сөйлеу бізге қоршаған дүниені тануға көмектеседі. Қоғамдық практикада
сөздің арқасында уақыт, кеңістік туралы жалпы ұғымдар пайда болады. Бұл
адамға табиғат құбылыстарының мәнін түсінуге, күнделікті қоғамдық өмірдегі
уақиғаларды түсінуге, ғылымды жасауға мүмкіндік береді. Яғни, адамның
қоршаған дүниеге әсер етіп, оны басқара алатындығын көреміз. Бұл туралы ұлы
ғалым И.П.Павлов былай деген: Сөйлеу, сөз адамды болмыстың тәңірі етті.
Сөз – тіл механизмінің негізгі буындарының байланысатын жері. Сөз
дыбыстардан тұрады. Сөздің дыбыстық элементтерін таңдап алу үшін
дыбыстардың қасиеттерін талдау және жинақтау қажет. Есту мүшелері арқылы
қабылданатын дыбыстың барлық қасиеттері біртұтас болып келеді. Сөз екі
форма арқылы жүзеге асырылады: сенсорлық, моторлық. Сенсорлық дегеніміз
сөйлеушінің тілін түсіну, ал маторлық дегеніміз адамның өзінің сөйлеуі. Бұл
екі форма бір-бірімен тығыз байланысты. Дегенмен, айырмашылықтары да бар.
Себебі, сенсорлық, маторлық сөз мидың әртүрлі бөліктері арқылы іске асып,
ойлау қабілетін туғызады. Бұл жөнінде Л.С.Выготский, ой сөзде өмір
сүрмейді, сөзді құрауы мағынада өмір сүреді дейді де, мағынаны сөз бен
ойдың арасындағы дәнекер деп атайды: мысль не выражается в слове, а
совершается в нем, значение находится как бы между мыслю и словом, вот
почему значение пересекаются коммуникация и мышления.
Сөйлеу мен ойлаудың адамға ғана тән қасиет екендігі жөнінде көптеген
ғалымдардың пікірлеріне сүйенсек сөйлеу механизмі мидың құрылымдық
ерекшеліктеріне байланысты екендігін көреміз. Сонымен, сөйлеу дегеніміз
медицина ғылымдарының докторы, профессор М.М.Кольцованың пікірінше мидың
көптеген аймақтарының біріккен іс-әрекетінің нәтижесі.
С.Торайғыров: адам табиғаттың туындысы, ондағы себептіліктің жемісі.
Ол дүниенің сырларын біртіндеп ашып, оны шама-шарқына қарай өзгертіп
отыратын белсенді тұлға. Адам сыртқы дүниемен байланыса отырып, оны
біртіндеп тани береді, сөйтіп, өзінің ақыл-ойын дамытады, дей келе, дүние,
табиғат, тіршілік жөнінде көркем шығармаларды пайдаланудың маңызы зор деп
ғылыми ой қорытады.
Бала тілін сәби кезінен бастап дамыту олардың ойын өрбіту, сол арқылы
жеке басының қалыптасуына жағдай жасау – оқу-тәрбие мәселесіндегі негізгі
мақсаттардың бірі. Бала өз ойын тіл арқылы жеткізеді. Ал бала тілінің
дамуы, оның сөйлеу мүмкіндігінің қалыптасуы бірден пайда болмайтын күрделі
психологиялық процесс. Ол жүйелі жүргізілетін жұмыс түрлерінің негізінде
жүзеге асады
Осы пікірден адам баласының дүниеге келгеннен бастап маңайын тануға,
оны пайдалануға, қоршаған дүниемен қарым-қатынасқа түсуге, талпынатыны
байқалады. Ол қарым-қатынастың бәрі де сөзге, сөйлеу әрекетіне
негізделетіні айқын. Сонымен қатар, сол таныған, көрген нәрселерін оқылған
көркем шығарма, мәтін мазмұнынан тауып, салыстырмалы түрде сипаттай алады.
Сондай-ақ сол заттар мен құбылыстар туралы жаңылтпаш, жұмбақ, мақал-
мәтелдер ойлап айту арқылы тіл байлықтарын жетілдіреді.
Зерттеуші ғалым, профессор Х.Досмұхамедов тіл, сөйлеу адам
психологиясының басты белгілерінің бірі екендігін айта келіп: Тіл –
жұрттың жаны. Өз тілін білмеген ел болмайды. Тілінен айырылған жұрт –
жойылған жұрт... Ана тілін білмей тұрып, бөтенше жақсы сөйлесең, ол
күйініш. Ана тілін жақсы біліп тұрып, бөтенше сөйлесең бұл сүйініш, - деп
жасаған тұжырымы бүгінгі заман талабымен үндесіп жатқанын көреміз [108].
Бала тәрбиесіндегі тіл мәніне ерекше көңіл бөлген ұлы чех педагогы
Я.А.Коменский Аналар мектебі еңбегінде: Сөз әр заттың мәнін бейнелейді,
сөзді түсінбес бұрын, заттың мәнін түсінуі керек, адамзатты сөзден
құралған, сөз заттардың жеке белгілерін түсінуі барысында сыртқа шығады,
деген ойы бүгінгі таңға өз мәнін сақтауда.
Тілдің бала тәрбиесіндегі рөлін көрсете келіп, К.Д.Ушинский: Біз
балаларды өзінің ана тіліне үйреткенде халықтың рухы, оның көп ғасырлық
өмірінде жасаған мұраларымен таныстырамыз, яғни оған халықтың барлық
күшімен барлық поэзиясының шексіз дария болып ағып жатқан жанды бұлағынан
нәр алғызамыз, - дейді.
Бүкіл оқыту барысында оқушының тілін дамытып сөз байлығын арттыру - ең
маңызды жұмыстардың бірі. Бұл, әрине, төменгі сыныптан бастап
оқушылармен үзбей жүргізілетін жұмыстар нәтижесінде ғана іске асады.
Мұғалім сабақтың тиімділігін арттырып, оқушылардың ой дербестігін, оқу-
танымдық қабілеттерін үнемі дамытып отыруды көздейді. Бұл әр түрлі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ----------------------------------- ---------------------------------
----------------------3
1 Кіші мектеп жасындағы оқушылардың тілін дамытудың теориялық негіздері
1. Оқу үдерісінің мәні ----------------------------------- -----------------
------------------6
2. Оқу үдерісінде кіші мектеп жасындағы оқушылардың тілін дамытудың
психологиялық-педагогикалық негіздері ----------------------------------- -
-------10
1.3 Кіші мектеп жасындағы оқушылардың тілін дамытудың ерекшеліктері-- 14
1. Оқу үдерісінде оқушылардың тілін дамыту әдістемесі
1. Оқыту үдерісінде кіші мектеп жасындағы оқушылардың тілін дамытудың
әдіс-тәсілдері ----------------------------------- --------------------------
---------------------23
2.2 Кіші мектеп жасындағы оқушылардың тілін дамыту шаралары
мен сабақтарының үлгілері ----------------------------------- ---------------
--------------34
2.3 Тәжірибелік-эксперимент жұмыстарының нәтижелері ------------------------
-47
Қорытынды ----------------------------------- -------------------------------
-----------------57
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ----------------------------------- ---------
-----------59
Кіріспе
Зерттеудің көкейтестілігі: Елдік пен еркіндікті аңсаған қазақ елі
бүгінде іргесін бекемдеп, саяси-экономикалық, әлеуметтік жағынан өркениетті
елдер қатарынан орын алуда.
Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев: Сіздер мен біздер тек болашақ буынды ғана
емес, жалпы адамзаттық қадір-қасиеттердің мән-маңызын түсінетін жаны да,
тәні де таза, білімді, жан-жақты, мәдениетті, патриот азаматтар болуын
тәрбиелеуге міндеттіміз-деп атап айтты.
Жаңа ғасырдың мектебі жаңаша өмірге дайын болу үшін жаңару үрдісіне
бар ынтасымен бейімделу. Ең бірінші дұрыс бағыт таңдай білу керек. Сол
бағыттың бірі – ұлттық ерекшелікке, ұлттық педагогикаға сүйене, уақыт
ерекшелігін ескере отырып, дамыта оқыту көзқарасын тәлім тәрбие беру ісіне
қолдану.
Өтпелі кезең өзгерістеріне орай халыққа білім беру жүйесі де,
реформалануда. Білім беруді қоғам мүддесіне сәйкес қайта құру, оқыту мен
тәрбиелеу мазмұнын жаңарту, әдебиет пен мәдениетті өркендету бағытында
бірсыпыра шаралар жүзеге асырылып, жас ұрпаққа жаңа оқу бағдарламалары мен
оқулықтары, оқу-әдістемелік құралдары жасалып, мектеп өміріне енгізілді.
Мұнда көздеген ең басты мәселелердің бірі – болашақта қоғам мүддесін өтеуге
қабілетті, жан-жақты дамыған, өз еліне сүйіспеншілігі зор тұлғаны
қалыптастыру. Бұл міндеттер мемлекеттік құжаттарда, Қазақстан
Республикасының Конституциясында, Тіл туралы Заңдарында т.б. атап
көрсетілген.
Қазіргі заманда Қазақстанның өзіне ғана тән ұлттық сипаты бар білім
беру жүйесін одан әрі дамыту, білім беру сапасында әлемнің басқа да алдыңғы
қатарлы беделді де, белді елдерімен қатар жұмыс жасау, қазақ тілін дамытуда
өзіндік үлес қосу, бүкіл әлемдік деңгейге көтеру, білім беру ісінде
әлеуметтік кеңістікке шығу алдағы тұрған міндеттер.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында Білім беру жүйесінің
басты міндеті - ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтары, ғылым мен
практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға және кәсіби
шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау, оқытудың жаңа
технологияларын енгізу,білім беруді ақпараттандыру, халықаралық ғаламдық
коммуникациялық желілерге шығу деп, білім беру жүйесін одан әрі дамыту
міндеттері көзделеді.
Келер ұрпаққа қоғам талабына сай тәрбие мен білім беруде мұғалімдердің
инновациялық іс-әрекетінің ғылыми-педагогикалық негіздерін меңгеру-маңызды
мәселелердің бірі.
Бүгінгі таңда Қазақстанда Ш. Қаланованың, Ж. Қараевтің, Ш.Таубаеваның,
Қ. Қабдықайыровтың, С. Көшімбетованың ғылыми зерттеулерінде оқытудың жаңа
технологиялары жан-жақты қарастырылады.
Елбасымыз Н.Назарбаевтың Қазақстан - 2030 Қазақстан халқына арнаған
Жолдауында Біздің жас мемлекетіміз өсіп, жетіліп, кемелденеді, біздің
балаларымыз бен немерелеріміз онымен бірге ер жетеді.Олар өз ұрпағының
жауапты да жігерлі, білім өрісі биік, денсаулықтары мықты өкілдер болады.
Олар бабаларының игі дәстүрлерін сақтай отырып, қазіргі заманғы нарықтық
экономика жағдайында жұмыс істеуге даяр. Олар қазақ, орыс, ағылшын
тілдерін еркін меңгереді, олар бейбіт, абат, жылдам өркендету үстіндегі,
күллі әлемге әйгілі, әрі сыйлы өз елінің патриоттары болады деп
көрсетілгендей, ертеңгі келер күннің бүгінгіден гөрі нұрлы болуына ықпал
етіп, адамзат қоғамы алға апаратын құдіретті күш – білімге тән. Жас
мемлекетіміздің болашағы - бүгінгі мектеп оқушылары. Оларға бірдей талап
қойып, олардың табиғи қабілеттерін, нақты мүмкіндіктерін анықтап, соған
негіздеп оқыту - бүгінгі күннің өзекті мәселесі.
Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алуы жаңа ұрпақты өз ана тілінде
оқытуға, білім беруге, әдеби, мәдени мұраларымызды танып-білуге мол
мүмкіндік туғызды. Ата-бабадан бүгінгі күнге жеткен тарихи мұраларды таныту
халық қазынасы ауыз әдебиеті, балаларға арналған көркем әдеби шығармаларды
кеңінен пайдалану арқылы жүзеге аспақ. Бұл жөнінде ел президенті
Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдаған үндеуінде: ... біз тарихи
мүмкіндіктерді, әдеби-мәдени мұраларды таныта тәрбиелеуді мектепке дейінгі
кезеңнен бастап, үзіліссіз жүзеге асыруға тиіспіз. Осы арқылы жастарды
адамгершілікке, өз еліне сүйіспеншілікке, патриоттыққа тәрбиелеуге
тиіспіз, - дей келе, бәріміз де бала кезімізде халық ауыз әдебиетінің
баға жеткісіз бай мұрасымен сусындап өстік. Қазақ ертегілерін, батырлар
жырларын оқымаған қазақ баласы жоқ шығар деп есептеймін, - деген болатын.
Ғылыми зерттеу нәтижесінде бастауыш сынып оқушыларының тілін дамыту
жөнінде С.Рахметованың Бастауыш сынып оқушыларының тілін дамыту атты
монографиялық еңбектері жарияланып, оларды ойын арқылы оқушылардың тілін
дамытудың маңыздылығын байқадық.
Білім беру мекемелерінің қазіргі жаңа құрылымы мен оқытудың жаңа мазмұны
мұғалімдер қауымына жаңаша іскерлік пен жаңа технологияны ендіру
міндеттерін шешуді талап етуде. Мұның өзі бастауыш мектепте оқушының пәнге
деген қызығушылығы мен белсенділігін қалыптастыруда маңызы зор екендігін
айғақтайды. Сондықтан бастауыш мектептегі оқу пәндерінде қолданылатын
ойындардың мазмұны мен ерекшелігін, оларды қолдану жолдарын анықтау
барысында дипломдық жұмыстың тақырыбы “Оқу үдерісінде кіші мектеп жасындағы
оқушылардың тілін дамыту тәсілдері” деп аталады.
Зерттеудің мақсаты: кіші мектеп жасындағы оқушылардың тілін дамытудың
теориялық және әдістемелік жолдарын айқындау.
Зерттеу объектісі: кіші мектептегі оқу-тәрбие үрдісі
Зерттеу пәні: тіл дамыту жұмыстарының әдістемесі
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егерде оқу-тәрбие үрдісінде балалар
әдебиетінің ілімдік және тәрбиелік мүмкіндіктері мен мазмұны ғылыми-
педагогикалық тұрғыдан негізделсе, оны іс-тәжірибеде қолданудың тиімді әдіс-
тәсілдері айқындалып, оқу-тәрбие үрдісіне енгізілсе, онда балалар әдебиетін
пайдаланудың мүмкіндігі жоғары деңгейде болады және оқушылар тілін дамытуда
оқу үдерісіндегі пайдаланудың тиімділігі артады,
Зерттеу міндеттері:
- Оқушылардың жеке және дара ерекшеліктерін ескере отырып тілді дамыту
жолдарын таңдау;
- Оқу пәнінің мақсаты, мазмұны мен көлеміне қарай ойындарды жүргізу;
- Ойындарды жүргізу барысында әділдіктің болуын қамтамасыз ету;
- Оқу пәнінің көздеген мақсатына сай ойындарды түрлендіріп отыру;
- Оқушылардың оқу дағдыларының қалыптасу дәрежесі есепке алу;
- Оқу еңбегі процесінде қалыптасқан ұстаз бен оқушы арасындағы қарым –
қатынасты ескеру.
Зерттеудің әдістері: Зерттеу мәселесіне байланысты теориялық және
әдістемелік әдебиеттерді ғылыми-әдістемелік тұрғыдан талдау, мектептегі
озық тәжірибелерді жинақтау, оны оқу-тәрбие үрдісінде қолдану, жүргізілге
іс-тәжірибені сараптау, эксперимент нәтижесін қорытындылау, оларды
математикалық тұрғыда өңдеу.
Зерттеу нысанасы: Эксперименттік жұмыс Ақтоғай ауданы Андриановка
ауылындағы Агрономия орта мектепте өткізілді. Экспериментке 10 оқушы
қатысты.
Диплом құрылымы: Диплом кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Кіші мектеп жасындағы оқушылардың тілін дамытудың теориялық негіздері
1.1 Оқу үдерісінің мәні.
Біртұтас педагогикалық процесті құраушы екі басты бірліктің біреуі –
оқу процесі. Бұл процесс өте күрделі, сипаты жағынан ол тек тəрбие жəне
даму процестерінен кейін тұруы мүмкін. Сондықтан оған толық та жан-жақты
анықтама беру қиынға соғады. Оқу процесі əр текті жəне табиғаты жағынан
əртүрлі көптеген жағдаяттардың мың санды байланыстары мен қатынастарын
қамтиды. Процесс анықтамаларының көптігі де осыдан болар.
Ежелгі жəне ортағасырлық ойшылдардың шығармаларында “оқу”, “оқу үдерісі”
ең алдымен мақсаты - оқушы болған оқыту қызметін (преподавание) білдірген.
Ғасырымыздың басында оқу ұғымы енді осы процесті құрайтын екі бірлікті –
оқыту қызметі мен оқып- үйренуді қамтитын болды. Оқыту – оқу материалын
игеруге ынталандырушы мұғалімдердің қызметін, ал оқып- үйрену (учение)
ұсынылған білімдерді игеруге бағытталған оқушылар іс-əрекетін танытады.
Кейінгі жылдары оқу ұғымы оқушылардың танымдық іс-əрекет тəсілдерін
қалыптастырушы мұғалімнің басқару іс-əрекетін де, мұғалімдер мен
оқушылардың бірлікті іс-əрекетін де аңдататын болды. Мұғалім мен оқушының
бірлікті іс-əрекеті болған оқу процесінің мəні оқыту мен оқып үйренудің
бірлігін аңдатады. Бүгінгі түсінім тұрғысынан оқу келесі белгілерімен
сипатталады: 1) екі тараптылық; 2) мұғалім мен оқушының бірлікті əрекеті;
3) басқарым мұғалім тарапынан; 4) жоспарлы ұйымдасу жəне басқару; 5)
біртұтастық жəне бірлік; 6) оқушылардың жасы даму заңдылықтарына сəйкестік;
7) оқушылардың дамуы мен тəрбиесіне жетекшілік.
Оқу үдерісі екі тарапты сипатқа ие. Оның құрамы өзара табиғи
байланыстағы екі түрлі əрекеттен тұрады: оқыту – мұғалімнің оқу материалын
меңгеруге орай ұйымдастыратын оқу-үйрету іс-əрекеттері жəне оқып үйрену –
білім меңгеру мақсатындағы оқушының іс-əрекеттері. Бұл екеуі арасындағы
байланыстырушы тетік – бірлікті іс-əрекеттерді жанастыратын оқу мазмұны.
Оқу негізінде мұғалім үшін осы процесс мазмұнының базалық бірліктері
болып есептелетін, əрі оқушылар тарапынан игерілуі тиіс өнім ретінде
білімдер, ептіліктер жəне дағдылар жатады.
Оқып-үйренудің аса маңызды элементі – сеп-түрткілер (мотивтер). Қандай
да оқу əрекеттерін не тұтастай оқу істерін орындай отырып, оқушы осы сеп-
түрткілерді басшылыққа алады. Оқуға қызықтыратын мотивтер түрі көп, əрі сан
қилы. Олардың əрқайсысы өз алдына дербес ықпал жасамай, бір-бірімен тығыз
ықпалдастық байланыста оқушының білімді игеруіне себепші болады. Ақыл-ой
əрекеттеріне ынталандырушы сеп-түрткілер қатарында танымдық қызығулар мен
қажеттердің маңызы ерекше. Бұлардың жоғары деңгейде дамуы үшін шынайы
ғылыми мазмұны жəне педагогикалық мақсаты бағдарында ұйымдастырылған
белсенді де дербес таным қажет.
Оқу үдерісі – шынайы болмыстағы қиын да қыстаулы, күрделі процесс. Ол
өз ішіне көптеген құрылымы, деңгейі əр текті жəне табиғаты бір-біріне
ұқсамаған жағдаяттардың сан қилы байланыстары мен қатынастарын қамтиды.
Сондықтан да оқу процесі түсінігіне толық жəне жан-жақты анықтама беру
қиындау. Солай да болса, қазіргі педагогика ғылымында оқу процесі ұғымына
орай келесідей анықтама қабылданған: Оқу процесі – бұл оқу барысында білім
беру, игеру, тəрбиелеу жəне дамыту міндеттерін іске асыруға бағытталған
оқытушы мен оқушы арасындағы мақсатты бағдарлы өзара байланысты іс
-əрекет.
Оқу процесі екі тарапты сипатқа ие. Оның құрамы өзара табиғи
байланыстағы екі түрлі əрекеттен тұрады: оқыту – мұғалімнің оқу материалын
меңгеруге орай ұйымдастыратын оқу-үйрету іс-əрекеттері жəне оқып үйрену –
білім меңгеру мақсатындағы оқушының іс-əрекеттері. Бұл екеуі арасындағы
байланыстырушы тетік – бірлікті іс-əрекеттерді жанастыратын оқу мазмұны.
Оқу негізінде мұғалім үшін осы процесс мазмұнының базалық бірліктері
болып есептелетін, əрі оқушылар тарапынан игерілуі тиіс өнім ретінде білім,
ікерлік жəне дағдылар жатады.
Оқып-үйренудің аса маңызды элементі – сеп-түрткілер (мотивтер). Қандай
да оқу əрекеттерін не тұтастай оқу істерін орындай отырып, оқушы осы сеп-
түрткілерді басшылыққа алады. Оқуға қызықтыратын мотивтер түрі көп, əрі сан
қилы. Олардың əрқайсысы өз алдына дербес ықпал жасамай, бір-бірімен тығыз
ықпалдастық байланыста оқушының білім игеруіне себепші болады. Ақыл-ой
əрекеттеріне ынталандырушы сеп-түрткілер қатарында танымдық қызығулар мен
қажеттердің маңызы ерекше. Бұлардың жоғары деңгейде дамуы үшін шынайы
ғылыми мазмұны жəне педагогикалық мақсаты бағдарында ұйымдастырылған
белсенді де дербес таным қажет.
Оқу үдерісі – білім беру, дамыту, тəрбиелеу, ынталандыру жəне
ұйымдастыру қызметтерін атқарады. Бұлардың бəрі кешенді іске қосылады,
алайда, тəжірибелік іс-əрекетті дұрыс ұйымдастыру, оқу міндеттерін тиімді
жоспарлау үшін олардың əрбірін өз алдына қарастырған жөн.
Оқу үдерісінің білім беру қызметі ең алдымен білім, іскерлік,
дағдыларды, шығармашылық іс-əрекет тəжірибесін қалыптастыруға бағытталады.
Білім – бұл деректер, мəлімет, ұғымдар, ережелер, заңдар, теориялар,
формулалар мен сипаттамаларды т.с.с. түсіну, есте қалдырып, қажеттікке орай
қайта жаңғырту.
Оқу барысында ғылыми білімдер тұлға меншігіне айналып, оның тəжірибелік
қорына енуі қажет. Бұл қызметтің іске асырылуынан білім толықтығы,
жүйелілігі жəне саналылығы, оның бекімі мен əрекетшеңдігі қамтамасыз
етіледі. Оқушы ғылым негіздері мен іс-əрекет түрлері бойынша мəліметтер
жинақтайды, игерілген білімдерді саналы пайдалана білу негіздері қаланып,
оларды тұрмыстық міндеттерді шешуге қолдануға үйренеді.
Білім беру қызметі сонымен бірге оқушыға тек білімін игертіп қана
шектелмей, олардың іскерліктері мен дағдыларын қалыптастыруға арқау болады.
Іскерлік – бұл адамның ережелерге сүйене отырып, қандай да нақты
əрекеттерді орындау қабілеті. Дəлірек айтсақ, іскерлік дегеніміз – білімді
практикамен байланыстыра қолдану тəсілдерін, жолдарын меңгеру.
Дағды – бұл саналы іс-əрекеттің автоматтандырылған бірлігі. Басқаша айтсақ,
дағды – ойланбай орындалатын, жоғары дəрежеде жетілген іскерлік.
Іскерлік жаттығулар нəтижесінде қалыптасады. Дағды қалануы үшін көп санды
қайталаулар қажет.
Іскерліктер мен дағдылар жалпы оқулық жəне арнайы оқулық болып
ажыратылады.
Арнайы оқу іскерліктері мен дағдылары нақты оқу пəні мен белгілі ғылым
саласына байланысты қалыптастырылады. Мысалы, физика, химия пəндері бойынша
– зертханалық тəжірибелер өткізу, заттай көрнекіліктер пайдалану;
географиядан – картамен жұмыс, масштабты өлшемдер, компас не басқа
құралдарды қолдану; математикадан – логарифмдік сызғышпен, есептеу
машиналарымен, əрқилы модельдермен жəне т.б. жұмыс іскерліктері мен
дағдылары орнығады.
Арнайылардан тыс оқу процесінде оқушылар барша пəндерге қатысы бар
жалпы оқу іскерліктері мен дағдыларын да игереді. Мысалы, оқу жəне жазу
дағдылары; өзіндік таным жұмыстарын тиімді ұйымдастыру ікерліктері; оқулық,
анықтамалар, библиографиялық тізімдермен жұмыс.
Оқу үдерісі білім беру қызметімен бір уақытта тəрбиелік міндеттерді де
іске асырып отырады. Оқудың тəрбиелік қызметтері осы əлеуметтік процестің
өз табиғатына орай орындалады. Осыдан оқу процесінде оқушыларда өз
көзқарастары, ғылыми дүниетанымы, табиғат, қоғам жəне ойлау заңдылықтарын
пайымдау, қоғамдық талап, тəртіп нормаларын мойындау əрі оған байланысты
заңдарға бойсыну қабілеттері қалыптасады. Тұлғаның қажетсіну сезімі, іс-
əрекеттік, əлеуметтік мінез-құлық, құндылық жəне құндылықты бағыт-бағдарлар
да осы оқу процесінде пайда болып, жетіліп отырады.
Тəрбие мүмкіндіктері тікелей білім мазмұнынан келіп шығады. Əр оқу пəнінің
өзіндік тəрбие мүмкіндігі бар. Оқушылардың тұлғалық сапа-қасиеттерін
қалыптастыруда гуманитар жəне əлеуметтік-экономикалық пəндердің тəрбиелік
маңызы басқа кəсіби пəндермен салыстырғанда өте жоғары.
Оқу барысындағы тəрбиелік ықпал мұғалім мен оқушы, оқушылардың өзара
қатынасына жəне ұжымдағы психологиялық жағдайға байланысты. Педагогикалық
процесс қатысушыларының арасындағы қарым-қатынас, тілдесу стилдері əрқилы
болуы мүмкін: əміршіл-əкімшіл, демократиялық, либералдық. Бұл орайда
қазіргі заман педагогикасының ұстанымы-мұғалімнің оқушыға деген ізгілікті
(гуманистік), сыйластық қатынас жасауы, шəкірттерге белгілі шамада дербес,
өз бетінше жұмыс істей алу мүмкіндігін беру жəне оларды оқу процесін
ұйымдастыруға тартып, сенім білдіруі. Осылардың бəрі бірге оқушыға білім
беру процесінің тең құқықты субъекті болатынын танытып, оның белсенділігін
көтеруге жəрдемін тигізеді. Оқу адамды барлық уақытта тəрбиелейтіні
белгілі, алайда ол тəрбие кейде қисынсыз бағытқа да бұрылып кетуі ықтимал,
сондықтан оқудың тəрбиелік қызметін іске асыруда оқу процесін
ұйымдастыруға, оның мазмұнын іріктеу мен əдіс, формаларын таңдауға
байланысты тəрбие міндеттерін дұрыс түсініп алған жөн.
Білім беру жəне тəрбиелеу қызметтерімен бір қатар оқу процесі балаға
дамыту ықпалын да жасайды. Оқып, білімін игере отырып, оқушы жан-жақты
дамуы тиіс, яғни тұлғаның сөйлеу тілі, ой толғауы, сезімдік жəне қозғалыс
іскерліктері көңіл-күй-еріктік, қажетсіну қабілет-қасиеттері ілгері даму
өзгерістеріне келеді. “Даму басы - оқу” (Л.С.Выготский) - бұл аса маңызды
психологиялық заңдылық. Сабақ барысында мұғалім қаруы болған білім мазмұны,
ол қолданған оқу формалары мен əдістері, сондай-ақ оқушылардың белсенді,
саналы да əрқилы іс-əрекеттері – бəрі де даму өзегі.
Дұрыс ұйымдастырылған оқу əрқашан дамыту қызметін атқаратыны сөзсіз,
дегенмен оның нəтижелі іске асуы арнайы бағыт-бағдардың болуына тəуелді.
Педагогика теориясы мен тəжірибесінде дамыту мақсатына орай ерекше оқу
технологиялары нақтыланған:
- ақыл-ой əрекеттерін кезеңмен дамыту бағыты (И.Я.Талызина);
- теориялық материалдар көлемін арттыра беру (Л.В.Занков);
- жоғары қарқын жəне қиыншылық деңгейінде оқыту (Л.В.Занков);
- оқушылардың өз оқу əрекеттерін сезінуін қамтамасыз ету (Л.В.Занков);
- проблемді оқыту (А.М.Матюшкин, М.И.Махмутов);
- оқудың дамытушы əдістер жүйесін қолдану (И.Я. Лернер, М.Н.Скаткин);
- оқудағы мазмұндық қорытындылау тұжырымы (В.В.Давыдов,
Д.Б.Эльконин);
- оқушылардың танымдық іс-əрекеттерінің белсенділігін көтеру əдістерін
қолдану (Г.И.Щукин);
- төңіректері қоғам, адам, өнермен қатынастардан болатын толғаныс,
көңіл-күй, сезімталдық дамыту жолдары пайдалану арқылы оқу тиімділігін
арттыру бағыты (Д.Кабалевский, И.Волков).
Бүгінгі таңда оқудың дамытушылық қызметін жүзеге келтіретін талай
технологияларын мұғалімдер табысты қолданып жүр (11-лекцияда).
Білім беру, тəрбиелеу жəне дамыту қызметтерімен қатар педагогика ғылымында
оқудың ынталандыру жəне ұйымдасу қызметтері де өз алдына қарастырылуда. Оқу
процесін шəкірттерді алдағы оқу-танымдық жұмыстарға еріксіз тартатындай,
келер сабаққа ынтық болып күтетіндей дəрежеде құрастыру, оқушыны жаңаны
білуге ынталандыратындай етіп ұйымдастыру қажет.
Оқу процесінің жоғары да аталған барша қызметтері бір-бірінен
оқшауланған құбылыстар емес, олардың бəрі өзара шартты байланыста əрі сабақ
бөліктері мен кезеңдерінің бəрінде бірдей орындалып барады.
1.2 Оқу үдерісінде кіші мектеп жасындағы оқушылардың тілін дамытудың
психологиялық-педагогикалық негіздері
Жаңа қоғамның тізгінін берік ұстайтын елдің ертеңгі болашағын оқыту мен
тәрбиелеу бесіктен, баланың нәрестелік шағынан басталып, үздіксіз ұдайы
даму барысында қалыптасады. Бұл білім беру жүйесінің барлық буындарында
үлкен міндеттер жүктейді. Ол міндеттер Қазақстан Республикасы Білім
туралы Заңында және басқа да мемлекеттік құжаттарда нақты көрсетілген.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасында жасына және өзіне тән ерекшеліктерін ескере отырып, оның
толыққанды қалыптасуы үшін даму ортасын құрайтын үздіксіз білім берудің
бастапқы деңгейің анық белгілеген.
Бала тілін сәби кезінен бастап дамыту, олардың ойын өрбіту, сол арқылы
жеке басының қалыптасуына жағдай жасау – оқу-тәрбие мәселесіндегі негізгі
мақсаттардың бірі. Бала өз ойын тіл арқылы жеткізеді. Ал бала тілінің
дамуы, оның сөйлеу мүмкіндігінің қалыптасуы бірден пайда болмайтын күрделі
психологиялық процесс. Ол жүйелі жүргізілетін жұмыс түрлерінің негізінде
жүзеге асады.
Осы міндеттерді жүзеге асырудың алғы шарты ретінде үздіксіз тәрбие мен
білім берудің тұжырымдамалары жасалып, соның негізінде оқыту, тәрбиелеу
мазмұнын түбегейлі жақсарту көзделіп отыр.
Белгілі философтар Ә.Нысанбаев, Д.Кішібеков, Т.Әбжанов, т.б. адамның
рухани дамуы ана тілі негізінде жүргізілетінін қарастырады. Философтардың
ой-пікірлеріне сүйене отырып, біз оқушының тілінің дамуы оның көркем
әдебиетке деген сезімін, ойын тәрбиелеуге ықпал жасайды деген тұжырымға
келдік.
Баланың тілді меңгеруі жайлы ғылыми зерттеулер жазған психолог-ғалымдар
(Л.С.Выготский, А.Л.Имедадзе, А.Л.Леонтьев, Н.С.Рождественский т.б.) жас
кезінде баланың танымдық, қабылдағыштық қабілеттерінің ерекше болатындығына
байланысты тілді тез меңгеретінін ғылыми негізде дәлелдеп берді.
Баланың тілдік сезгіштік қасиеті оқушылардың мектептің бастауыш оқыту
кезеңдерінде өз ана тілінің ерекшелігін айыра білу қабілетін дамытып
отырады. Тіл арқылы ойды қабылдау және сезінудің жолдары әрүрлі екендігі
белгілі, яғни оқылған көркем шығарма мазмұнын есту, түсіну, сөйлеу қабілеті
практикалық жұмыстармен байланысты дамиды. Осымен байланысты белгілі
психолог В.Б.Богословскийдің тұжырымдауынша, біз тыңдаған мазмұны
санамыздан ізсіз жоғалып кетпейді. Ми қыртысында бейнелер түрінде сақталады
және қайта жаңғыртып айту болып табылады.
Психикалық процестерді бір-бірімен тығыз байланыстыра қарастырған
С.Л.Рубинштейн шығарма мазмұнын адам санасында дерексіздендіру, қорыту,
тұжырымдау олардың қатынастарымен байланыстарын анықтап, белгілеу ойлау
процесі екендігін дәлелдейді.
Қазақ халқының белгілі психологы Ж.Аймауытов тіл үйретуде оқушының өз
тәжірибесі, көрген-білгенін және балалар әдебиетінің орнын ерекше бағалай
келе, сол балалар әдебиеті арқылы оқушының ойы қабылдауы, сезінуі
қалыптасып, тіл байлығы жетілетіндігін көрсеткен.
Ана тілінің баға жетпес құдіреті мен қуаты туралы тұңғыш ұлттық
педагогика пәнінің негізін қалаған М.Жұмабаев тілсіз ұлт, тілінен айрылған
ұлт дүниеде ұлт болып жасай алмақ емес, ондай ұлт құрымақ. Ұлтының ұлт
болуы үшін бірінші шарт – тілінің болуы. Ұлт тілінің кеми бастауы, ұлттың
құри бастағанын көрсетеді. Ұлтқа тілінен қымбат нәрсе болмауы тиіс. Бір
ұлттың тілінде сол ұлттың жері, тұрмысы, мінезі айнадай ашық көрініп
тұратындығын көрсете келе, ана тілін ұмытқан халықтың толыққанды ел болып
өркендеп, қанат жаюы мүмкін еместігін дәлелдеген.
Белгілі қоғам қайраткері, тілші ғалым А.Байтұрсынов Өз ана тіліндегі
сөз ақыл-ой дамуының асыл қазынасы, дей келе, жас баланың лингвистикалық
тәрбиесінде өмірге келген сәттен бастап, өз ана тілінде жүргізілуі
керектігін ерекше атап көрсеткен. Сондай-ақ ғалымның тіл мен сөйлеу
психологиясы жөнінде: Тілдің міндеті, - деп жазды ол, - ақылдың аңдауын
аңдағанша, қиялдың меңзеуін меңзегенше, көңілдің түйінін түйгенінше айтуға
жарау... Сөз көңілге сипаты жағымен, көркемдігімен, мағына жағының
күштілігімен жағады. Тіл дәлелдеу деп, ойлаған ұғымға сөз мағынасының
сәйкес келуін айтады.
Бұдан шығатын қорытынды: ғалым ауыз әдебиетінің бай мұраларын халықтың
рухани қазынасының сарқылмас көзі деп таныған. Әліпбидегі танымдық
материалдар ретінде ұсынылған тақырыптардың барлығы дерлік адамгершілікті,
еңбексүйгіштікті, ізгілік сияқты және тіл дамыту қасиеттерін насихаттайтын
дидактикалық мәні зор мақал-мәтелдер, нақыл сөздер, өлең жырлар болып
келеді. Мұның өзі оқушылардың тілін дамытуда ауыз әдебиеті үлгілерін
пайлануға негіз болады деп тұжырымдаймыз.
Баланың жас кезінде танымдық, қабылдағыштық қабілеттерінің ерекше
болатындығына байланысты тілді тез меңгеретіндігі туралы психологтар
Ә.Алдамұратов, Ғ.Рақымбеков, т.б. ғылыми тұрғыдан зерттеп, құнды тұжырымдар
жасаған.
Ғалым Ә.Алдамұратов баланың тілінің дамуын бірнеше сатыда қарастыра
отырып, олардың психологиялық ерекшеліктерін көрсетсе, Ғ.Рақымбековтың
айтуынша шығарма мазмұнын қабылдау жүйесінің ойлау процестерімен қатар
дамып, қабылдаған мәтіннің мазмұнын, мәнін білдіріп отырады. Бұл – қабылдау
процесінің дамуы. Бастауыш сыныпта оқушының жүйелі қабылдауы тәлім тәрбие
мен жеке пәндерді оқып үйрету нәтижесінде ғылыми тұрғыдан дамып өрістейді.
Бұл пікірден біз, егер оқушы шығарма мазмұнын дұрыс қабылдаса, онда оның ол
туралы білімі қалыптаса бастайтындығын пайымдаймыз.
Белгілі психолог М.Мұқанов Жас және педагогикалық психология атты
еңбегінде баланың психологиялық дамуына қойылатын талаптарды атап
көрсеткен. Онда: Біріншіден, мектепке кірген баланың оқуға деген ықыласы
болуы шарт. Кейде бала оқуға барам дегенімен, оған онша қызықпайды. Балалар
үшін мектепке тек партаға отырып, не арқасына сөмкені салып жүруге мәз
болады. Ықылас дегеніміз – оқу процесінің өзіне қызығуы. Екіншіден, оқу
ойынға қарағанда өзінше жаңа әрекет болғандықтан, бала осыған төзе білуі
қажет, мектепке келгеннен кейін белсенді түрде тапсырмаларды орындап,
мұғалімнің сөзіне 45 минут шыдап, құлағын салып отыруы керек. Бұл
бастапқыда балаға қиын болса да, осыған орай баланың ерік-жігерін дамытып,
өзінің осындай ұзақ уақыт шыдамды болуына мектепке дейінгі кезеңде даярлау
қажет. Үшіншіден, сабақ үстінде мұғалімнің не өзге балалардың сөзіне зейін
қойып, соны қабылдай алуы шарт. Сабақ үстінде сан алуан сөздер не мазмұндар
қамтылады. Солардың қайсысы ең негізгісі, қайсысы екінші дәрежедегі мазмұн
екендігінен ажырата білуі керек. Төртіншіден, оқу материалын ұғынып, оны
саналы түрде есінде қалдырып, қиын мәселелерді шешуге бала ойлана бастауы
тиіс. Мектепке кірерде балалардың ойлауға қабілеті әртүрлі: біреуінікі
нашар дәрежеде кездеседі. Сонымен қатар, бала өзінің айтайын деген ойын ана
тілінде түсінікті етіп жеткізе алуға дағдылануы қажет, - дейді. Психолог
ғалымның пікіріне сүйеніп, оқушының тілін ұстартуда басшылыққа алуға
болатын талаптар деп білеміз.
Осы бағытта белгілі психолог Т.Тәжібаев Қазақстанның ауылдары мен
мектептерінде қазақ балаларын тәрбиелеу атты еңбегінде: Қазақтардың
мәдени өмірінде фольклор, музыка, қосалқы өнер және халықтық тәрбие
дәстүрлері маңызды роль атқарады. Бастауыш сынып оқушыларын тәрбиелеуде
және тілін дамытуда фольклор үлкен мәнге ие: батырлар жыры, лирикалық эпос,
әртүрлі жанрдағы ертегілер және т.б. Фольклордың үлгілері ұрпақтан-ұрпаққа
өтіп, адамдардың психологиясында байытылып, нығайып отырады.
Ы.Алтынсарин қазақ халқының ағартушы-педагогы, қазақ даласына ғылым мен
білімнің алғашқы қоңырауын соққан. Қазақ балаларына арнап көптеген
оқулықтар жазып, олардың жан дүниесіне әсер етіп, ұлттық дүниетанымын
қалыптастыру жолын ашты. 1879 ж. Қазақ хрестоматиясы атты кітап шығарып,
қазақ балалар жазба әдебиетінің атасы атанды. Ол қазақ балаларының табиғи
ерекшеліктеріне байланысты өлең-жырлар, әңгімелер жазып, олардың жан
дүниесіне әсер етіп, ұлттық көзқарасын қалыптастыру жолын ашып берді. Оның
Таза бұлақ, Әке мен бала, Мақта қыз бен мысық, Асыл шөп, Екі
жолдас т.б. шығармалары жас ұрпақты еңбек етуге, шыдамдылыққа,
сабырлылыққа, үлкеннің сөзін екі етпеуге, құрметтеуге, өз жолдастарына қол
ұшын беруге, қамқорлыққа т.б. тәрбиелеуде және әңгімелеп айтып беруде
маңызы зор.
Қазақ топырағында тұңғыш педагогика, психология ғылымдарына өзіндік
үлесін қосып, сүбелі ғылыми еңбектер жазған Ж.Аймауытов болды. Автордың
педагогика ғылымы саласына байланысты Тәрбиеге жетекші атты еңбегінің
маңызы зор. Аталған еңбекте автор: Баланы оқытудың белгілі ереже заңдарын
баяндайтын, оқытудың дұрыс жүйесін тауып, білімге тез жету шарттарын
көрсететін педагогиканың негізгі бөлімі – дидактикаға төмендегідей анықтама
берген: Дидактика мұғалімге жалпы жол-жоба көрсетіп, жетекшілік етеді...
сыннан өткен тиімді деген жолдарды ғана нұсқайды, - деп көрсете отырып,
оқытудың принциптері, әдіс-тәсілдердің тиімдісін шығармашылықпен мұғалім
қалай пайдалану керек дегенді меңзейді.
Оқу-ағарту саласында өзіндік қолтаңбасын қалдырған белгілі қоғам
қайраткері, жазушы, ағартушы-педагог А.Байтұрсынов болды. Ол ауыл
мектебінде бала оқытып, тәрбие жұмысын жолға қоюға ат салысты. Автордың
Әліпби, Тіл құралы, Әдебиет танытқыш атты еңбектері қазақ балаларының
ана тілінде сауатын ашудан бастап, мектеп және оған керекті құралдар
жөнінде, сонымен бірге, қазақ тілінде жаңа емле енгізуі, қазақ тілінің пән
ретінде оқытылуына ат салысты. Әліпби оқу құралының материалдарын
әріптерді өтіп болған соң, тақырыптық жүйеде ұсынылған. Мысалы: Ойын -
ойыншықтар, Киімдер, Дене мүшелері, Туысқан-туған іліктес, Ыдыс-
аяқ, Малдар аты, Құстар, Құрт-құмырсқа, Жаңылтпаш, Жұмбақ,
Мақалдар, Өтірік өлеңдер т.б. Оқу құралының басты ерекшелігі балалардың
жас ерекшелігіне сәйкес, оларға лайықты тілмен жазылуында, тәрбиелік мәні
бар жұмбақ, жаңылтпаш, мақал-мәтелдерді, шағын мәтіндерді жүйелеп, саралап
берілуінде.
Педагогика мен психология ғылымдары бастауыш мектеп оқушыларының тілін
дамытуды тәрбие салаларымен бірге қарастырады. Ақыл-ой тәрбиесінің негізгі
міндеті баланың жас ерекшелігіне сай айналадағы, қоршаған дүниенің сапасы,
қолданылатын орны, қасиеттері, неден жасалатынын, не үшін қажеттілігі
жайында нақты түсінік беру болып табылады. Балаға мақсат көздей отырып,
оның айналадағы дүниені шынайы, ақиқат тұрғыда танып-білуін қамтамасыз ету,
табиғатқа, адамға, қоғамға дұрыс қарым-қатаныс қалыптастыруды ақыл-ой
тәрбиесі дейміз. Ақыл-ой тәрбиесін беруде баланың білуге құштарлығын, ақыл-
ой қабілетін дамыту, байқаған құбылыстарын талдауға, салыстыруға, қорытынды
жасай білуге, өз ойын жүйелі түрде жеткізе білуге үйрету үшін сабақта және
сабақтан тыс уақытта көркем шығарманы пайдаланады.
Ахмет Байтұрсыновтың педагогикалық көзқарастары Қазақ газетінің 1914
жылғы 62-санында Мектепке керегі – білімді, педагогика, методикадан хабары
бар, оқыта білетін мұғалім. Екінші – оқыту ісіне керек құралдар қолайлы һәм
сайлы болуы. Құралсыз іс істелмейді. Һәм құралдар қандай болса, істеген іс
те сондай болмақшы. Үшінші – мектепке керекі белгіленген бағдарлама. Әр іс
көңілдегідей болып шығуы үшін оның үлгісі я мерзімді өлшеуі болуы керек.
Үлгісіз я өлшеусіз істелген іс солпы я артық, я кем шықпақшы..., - деп
көрсеткен. Бұдан шығатын тұжырым: оқытудың дидактикалық принциптерін тұңғыш
ғылыми тұрғыда нақтылы белгілеп бергенін көреміз.
Қорыта айтарымыз, философиялық психологиялық еңбектерге жасалған
талдаулар кіші мектеп жасындағы оқыту үдерісінде пайдалану тілді дамыту
тұрғысында негізделді. Оқушылардың тілін дамытудың өзіндік ерекшеліктерін
анықтау үшін ғылыми-әдістемелік зерттеулерді талдау қажет деп санаймыз, ол
келесі тармақшада қарастырылады.
1.3 Кіші мектеп жасындағы оқушылардың тілін дамытудың ерекшеліктері
Еліміз тәуелсіздік алғалы бері мемлекеттік тілі де еркін тыныстай
бастады. Тіл – адам баласы қарым-қатынасының негізгі құралы есебінде бүкіл
келелі мәселелерді шешеді.
Оқушылардың тілін дамыту – қазіргі кезде оқу - тәрбие ісіндегі басты
мәселе. Ұлтын сүйген, бойында қазақи қаны бар, Мен қазақпын деген азамат
тіліміздің қолданыс аясының кеңеюіне күш салып, ана тілін қуаттай түсуге
үлес қосуда. Ол үшін ұстаз қауымы кейінгі жас толқынның бойына
ұлтжандылықты сіңіріп, жерін, елін, тілін сүюге тәрбиелеп, еңбек етуі
керек.
Бала дүниетанымының қалыптасуына адам, қоғам, табиғат, т.б. тірек бола
алады. Ежелден тәрбие беретін би, шешендер сөзін, халқымыздың даналық сөзін
жаттап өскен жас ұрпақтың таным үрдісі дамиды. Халық шығармасын оқып,
қабылдау нәтижесінде сана–сезімі оянады.
Балалардың жас ерекшеліктеріне байланысты тапсырмалар, жаттығу жұмыстарын,
өз бетінше жұмыс жүргізу арқылы тілін дамытып, мәтіндеп оқыту, мазмұнын
айту, сұрақтарға жауап беру, сурет сала отырып, мазмұнына қарай өлең шығару
және өлең шумақтарын жазып, сол өлеңнің мазмұнын суреттеу арқылы тілін
дамыту, сөздік қорларын кеңейту, ой, бейнелеу, суреттеу дамытушылық
қабілеттерін арттыру үшін әр пәнге қызықтыра білу.
Бастауыш мектеп бағдарламасында балалардың жас ерекшелігіне байланысты
тапсырмалар, жаттығу жұмыстары берілген. Сол сияқты тіл жұмыстары
мәтіндерді оқу, оны мазмұндап айту, сұрақтарға жауап беру және шығарма,
мазмұндама жазу арқылы жүзеге асырылады. Жас ұрпақты өзінің ана тілінде
еркін, мүдірмей сөйлетіп үйрету үшін оқыту әдістемесін жетілдіре түсу −
бүгінгі күннің аса маңызды мәселесі. Бүгінгі күннің тілек – талабы
тұрғысынан білім мазмұнын жаңғырту, өмір талабына орай дамыта
оқыту,оқытудың жаңаша әдіс – тәсілдерін қолданып заман ағымына жауап беруі
мұғалімдерге жауапты істерді жүктейді. Оқыту күрделі жаңа мазмұнда
жүргізілсе, оқушылар ана тілінің қыр – сырын, ауызша сөйлеу тілін игерсе,
тілі дамиды. Оқушыға әдеби сөйлесу дағдыларын меңгертуде өлең, әндер
жаттау, көркем сөзді тыңдау, сөз шеберлеріне ерекше мән беру, оларды
нақышына келтіріп, аса шеберлікпен оқылған поэзия мен көркем сөзді баурап
алатын күш ерекше. Сабақ үрдісінде оқушының шығармашылық белсенділігін
арттыру жағын ойластыру қажет. Халық даналығында әдеп, нақыл сөздер өте
көп. Мысалы: Бұлақ көрсең - көзін аш, Оқу өрге тартады, надандық жерге
тартады, Тіл - ақылдың өлшемі, Тіл жеткенше сөйлеген шешен, қол
жеткенше нұсқаған көсем деген этикалық ережеге айналған даналық сөздерді
аша отырып оқыту бастауыш сынып оқушыларын тілге, ғылымға құрметпен қарауға
үйретеді. Бала тілін дамытатын өзінің қоршаған ортасы. Атап айтсақ,
айналасындағы түрлі оқиғалар, жанұясы, оқыған кітабы, көрген спектакльдері
мен киносы баланың ойлау әрекетін дамытады және қорытынды жасай білуге
бейімдейді. Ой дамыту – тіл дамытумен ұштасады. Оқушы ойын жүйелі айта
білуге, бір –бірімен тікелей қарым – қатынас жасуға дағдыландыруда ана
тілі, қазақ тілі пәндерінің рөлі айрықша. Оқушының көбірек сөйлейтін
сабақтары да осы аталған пәндер. Баланың сөйлеген сөзі, берген жауаптары
осы арқылы байқалып отырады. Бала тілін дамытып қалыптастыруда өз
ұлтымыздың ауызекі шығармашылығының тигізер ықпалы зор. Халқымыздың ертегі,
аңыз-әңгімелері, мақал–мәтелдері, жұмбақ, жаңылтпаштары, ойнақы, жеңіл
тілімен беріледі. Балаға жаңылтпаш үйретіп, оны айтқызу сөзді дұрыс
сөйлеуге әдеттендіреді, кейбір тілі келмей, бұзып айтатын дыбыстарды анық
айтуға жаттықтырады. Ал жұмбақ айтқызу баланы тапқырлыққа үйретіп, ойлау
қабілеті мен тілін ұштайды. Мақал–мәтелдерді пайдаланудың әдіс–тәсілдері
көп. Оларды сыныпта, сыныптан тыс оқуда белгілі бір тақырыпты оқытумен
бірге сәйкестендіріп алған ыңғайлы. Шешендік сөздерді оқыту – тілді дамыту.
Шешендік өткен өмірден сыр шертіп, тарих тынысын, сөз зергерлерінің өрнекті
де өткір тілін үйретеді.
Педагогика саласында тіл біліміне ерекше мән беріліп, тіл мен сана,
сөйлеу мен ойлау өте тығыз байланысты қарастырылады. Адам ойы сөйлеу
тілінде көрініс табатындықтан, дұрыс сөз құрау, өз ойын нақты да, тиянақты
жеткізу ақыл ойдың көрінісі болмақ. Сөздердің грамматикалық жүйесін, оларды
қолдану тәсілдерін меңгеру арқылы адамның ойдау жүйесі де дамиды. Сонымен
қатар, көргенін айтып талдау арқылы бала қоршаған дүниені таниды.
Көрнекті ағартушы-ғалым, психолог Ж.Аймауытовтың пікірінше Тіл – ішкі
сырды сыртқа шығаратын құрал. Төңірегіндегі табиғаттың түрлі құбылысына
кездессе, қорықса, қуанса, таңданса, бір жері ауырса, адам айқайлап дыбыс
шығарып жүрсе керек. Сол дыбыс адамның қандай күйге түскенін маңайындағы
басқа адамдарға білдірсе, міне сөйлеудің ең түбі осыдан басталған болу
керек дейді. Бұл – тілдің ең алғашқы дәуірі... . Адам тілінің осылайша
өркендеген дәуірін бала да басынан кешірді.Олай болса, ересек адам тіл
жүзінде қандай жетіліп, жүре бере нәрсе мен дыбыс арасындағы байланысты
қалдырған болса, бала да тап сол сияқты ұғымдарды, сонымен қатар сөздер
көбейген сайын ойын байланыстырып айтуға дағдыланатынын көреміз.
Психолог Н.И.Жинкиннің пікірінше ішкі сөйлеуде пайда болатын ой басқа
адамға акустикалық кешен арқылы жетеді. Дыбыс есту мүшелерінің қызметімен
нерв сигналдары түрінде миға жетіп, тыңдаушыға жетізіледі.
Сөйлеу механизмін оқып-білудің міндеті адамның қоршаған болмысты
қабылдауында ойдың, бейненің пайда болу кезеңдерінен қарастыру. Сонымен
сөйлеу механизмі оқу үрдісі барысында талдау және жинақтауды ескеру қажет
делінген. Бұдан шығатын қорытынды сөйлеу механизмі күрделі әрі сатылы
процесс, яғни, сөздерді қабылдау мен түсіну күрделі механизмдер арқылы
жүзеге асып отырады.
Сөйлеу түрлі механизмдер арқылы жүзеге асып отырады да, олардың нақты
мазмұны мен мәніне, мақсатына орай дамиды. Сөздерді қабылдағанда біз
сигналдардың сигналы (2-сигнал жүйесі, бұл – адамның сөйлеу әрекетімен
байланысты жоғары жүйке қызметі) арқылы тітіркендіру нәтижесінде
нәрселердің мән-жайын қабылдап, олар туралы хабар аламыз. Әрине, ондай
хабарлар саналы да, санасыз да болуы мүмкін. Осы орайда сөйлеудің
физиолгиялық негізі И.П.Павлов іліміндегі екінші сигнал жүйесімен
негізделеді. Ал екінші сигнал дыбысты сөзбен, сөйлеу әрекетімен байланысты.
Адам сыртқы тітіркендіргіштерге әсерленіп қана қоймай, оларды тең мағынада
сөз арқылы бейнелейді. Халқымызда Көз жеткізбегенді сөз жеткізеді деген
тамаша мақал бар. Мұның мағынасы тікелей таным арқылы бейнеленетін заттар
мен құбылыстардың қасиеттері түйсік, қабылдау, елес процестерінің шектеулі
шеңберін тереңдете түсіп, олардың мән-мағынасы сөз бен сөйлеу әрекеті
бейнелеуші-танымдық ерекшеліктері арқылы ұғынуға болады.
Кіші мектеп жасындағы балаларының айналасындағылармен түсінісуіне,
білім алуына жағдай жасау арнайы түрде оқыту үдерісі арқылы жүзеге
асырылады. Қазақ тілін оқыту мазмұнын балаларға төрт жыл мерзім ішінде
берілетін тілдік материалдар құрайды. Кіші мектеп жасындағы балалардың
тілін дамыту әдістемесі–әрі педагогика [19], әрі психолингвистика
негіздеріне [20] сүйене оқытылатын пән. Методология – кіші мектеп
жасындағы балаларды оқыту мен тәрбиелеу туралы мектепке дейінгі педагогика
және психология ілімдері [21] және мектеп жасына дейінгі балалардың тілін
дамыту [22] ғылымының заңдылықтары мен қағидалары болып табылады. Тіл
дамыту әдістемесі ғылымының тілдік міндеттеріне баланың сөздік қорын
дамыту, дыбыстық мәдениетін тәрбиелеу, грамматикалық формада дұрыс сөйлеуін
қалыптастыру және сауатын ашу, көркем әдеби шығармалармен таныстыру жатады.
Тіл дамыту әдістемесі мәнерлеп оқу әдістемесімен өзара байланыста,
тәжірибелік сабақтарда және сабақтан тыс жағдайларда әдеби мәтіндермен
ұштастырыла жүргізіледі. Жас ерекшеліктеріне орай топ балалары алдында
айтылатын сөздің әсерлі шығуы мектеп жасына дейінгілерді оқытып,
тәрбиелейтін қазақ тілі мұғалімінің сөз, сөйлеу өнерін меңгеруіне тікелей
қатысы бар.
Тіл дамытудың негізгі міндеттері. Баланың жан-жақты дамуы ең алдымен
оның үлкендермен қатынас тіліне дұрыс түсуіне байланысты. Үлкендер–адамзат
баласының бар тәжірибесін, білімін, мәдениетін өз қолының ғана көмегімен
бере алатын тұлғалар. Олай болса, теория бойынша тіл – адам қатынасының
негізгі құралы дегенді ұмытпай, қатынас құралы болумен қатар тілдің адам
білімін жетілдіретін хабарлау қызметі, бала жанын баурап алатын сезімдік
қасиеті үлкендер тарапынан әрдайым қажет. Баланы алдымен өз ана тілінде
тілі шығуы, дамуы, не болмаса екінші тіл ретінде қазақ тілін үйренуі ата-
ана мен айналасындағылардың, қазақ тілі мұғалімінің, тәрбиешісінің маңызды
міндеттерінің бірі болып саналады. Тіл дамыту жұмыстарындағы, қазақ тілін
үйретудегі басты мақсаттар ортақ. Екеуінде де баланың қазақ тілінде
байланыстырып сөйлей білуін қалыптастыру көзделеді. Сонымен, балалардың
қазақ тілінде сөйлеу тілінің дамуы төмендегідей нақты міндеттерді
орындағанда жүзеге асырылады: 1. Баланың сөздік қорын қалыптастыру, оны
белсенді түрде байыту; 2. Бала тілінің дыбыстық жағын жетілдіру, мәнерлі де
мәдениетті сөйлеуін тәрбиелеу; 3. Тілдің грамматикалық жағын қалыптастыру,
грамматикалық формалардан ауытқымай сөйлеуге машықтандыру; 4. Ауызекі
сөйлеу тілінің қалыптасып, дамытылуын іске асыру; 5. Өз ойын монологты
түрде байланыстыра жеткізе білуге үйрету; 6. Көркем сөзге баулу; 7.
Сауаттылыққа үйрету. Балалар бақшасында қазақ тілін ана тілі және екінші
мемлекеттік тіл ретінде игеріп, тілдік қатынасқа түсудің маңызды түрі –
ауызша сөйлеу тіліне үйрету. Ал толық түрде жазбаша тілдік қатынасқа түсу,
яғни айтылған ойды тез түсіну, тез жауап қату біртіндеп мектепте
бастауыштық және орта білімдік сатыларда, тіпті баланың бүкіл өмірінде
дамытылады. Ана тілінің табиғи даму жүйесін білу мұғалімге әр баланың тіл
деңгейін білу үшін қажет. Топта түркі негіздес ұлттар тілінің болуы
балалардың тілдік сезімінің біркелкілігін байқатады. Тілдік сезім
дегеніміз не екендігін білу үшін әрбір бала тілінің шығу, даму жүйесін білу
керек. Баланың үлкендермен тілдік қатынасқа түсуі олардың сезімдік
қатынасынан басталады. Бұл баланың үлкендермен қатынасқа түсуінің басы
болып табылады. Бала тіл дамытудың алғашқы кезеңінде-ақ үлкендер мейіріміне
мейіріммен жауап беруге, алғашқы дыбыстар шығаруға үйренеді. Тәрбиеші
немесе айналасындағы үлкендердің алғашқы эмоциялық қатынасы, баланың
болашақта осы тілде сөйлеу мәнерінің қалыптасуына негіз болып табылады. Бір
жастағы баламен қатынаста бұл кезеңде тіл немесе сөз заттардың нақты
атауларын және бала мінезінің қалыптасуына басшылық жасайтын үлкендердің
әрекеті кезіндегі сөздерін бейнелейді.
Психолог А.В.Запорожецтің тұжырымдауынша сөйлеу – адамдардың тіл арқылы
қарым-қатынасының тарихи қалыптасқан формасы. Сөйлеу мен тіл күрделі
диалектикалық тұтастықты құрайды. Сөйлеу қарым-қатынасы фонетикалық,
лексикалық, грамматикалық, стилистикалық, құралдар жүйесі қарым-қатынас
ережелерін білдіретін берілген тілдің заңдылықтары бойынша іске асады
(қазақ тілі, орыс тілі, ағылшын тілі). Сонымен бірге түрлі факторлардың
әсері арқылы (қоғамдық практиканың талаптары, ғылымның дамуы, тілдердің
өзара әсері) сөйлеу тілді өзгертеді және жетілдіреді.
Сөйлеу бізге қоршаған дүниені тануға көмектеседі. Қоғамдық практикада
сөздің арқасында уақыт, кеңістік туралы жалпы ұғымдар пайда болады. Бұл
адамға табиғат құбылыстарының мәнін түсінуге, күнделікті қоғамдық өмірдегі
уақиғаларды түсінуге, ғылымды жасауға мүмкіндік береді. Яғни, адамның
қоршаған дүниеге әсер етіп, оны басқара алатындығын көреміз. Бұл туралы ұлы
ғалым И.П.Павлов былай деген: Сөйлеу, сөз адамды болмыстың тәңірі етті.
Сөз – тіл механизмінің негізгі буындарының байланысатын жері. Сөз
дыбыстардан тұрады. Сөздің дыбыстық элементтерін таңдап алу үшін
дыбыстардың қасиеттерін талдау және жинақтау қажет. Есту мүшелері арқылы
қабылданатын дыбыстың барлық қасиеттері біртұтас болып келеді. Сөз екі
форма арқылы жүзеге асырылады: сенсорлық, моторлық. Сенсорлық дегеніміз
сөйлеушінің тілін түсіну, ал маторлық дегеніміз адамның өзінің сөйлеуі. Бұл
екі форма бір-бірімен тығыз байланысты. Дегенмен, айырмашылықтары да бар.
Себебі, сенсорлық, маторлық сөз мидың әртүрлі бөліктері арқылы іске асып,
ойлау қабілетін туғызады. Бұл жөнінде Л.С.Выготский, ой сөзде өмір
сүрмейді, сөзді құрауы мағынада өмір сүреді дейді де, мағынаны сөз бен
ойдың арасындағы дәнекер деп атайды: мысль не выражается в слове, а
совершается в нем, значение находится как бы между мыслю и словом, вот
почему значение пересекаются коммуникация и мышления.
Сөйлеу мен ойлаудың адамға ғана тән қасиет екендігі жөнінде көптеген
ғалымдардың пікірлеріне сүйенсек сөйлеу механизмі мидың құрылымдық
ерекшеліктеріне байланысты екендігін көреміз. Сонымен, сөйлеу дегеніміз
медицина ғылымдарының докторы, профессор М.М.Кольцованың пікірінше мидың
көптеген аймақтарының біріккен іс-әрекетінің нәтижесі.
С.Торайғыров: адам табиғаттың туындысы, ондағы себептіліктің жемісі.
Ол дүниенің сырларын біртіндеп ашып, оны шама-шарқына қарай өзгертіп
отыратын белсенді тұлға. Адам сыртқы дүниемен байланыса отырып, оны
біртіндеп тани береді, сөйтіп, өзінің ақыл-ойын дамытады, дей келе, дүние,
табиғат, тіршілік жөнінде көркем шығармаларды пайдаланудың маңызы зор деп
ғылыми ой қорытады.
Бала тілін сәби кезінен бастап дамыту олардың ойын өрбіту, сол арқылы
жеке басының қалыптасуына жағдай жасау – оқу-тәрбие мәселесіндегі негізгі
мақсаттардың бірі. Бала өз ойын тіл арқылы жеткізеді. Ал бала тілінің
дамуы, оның сөйлеу мүмкіндігінің қалыптасуы бірден пайда болмайтын күрделі
психологиялық процесс. Ол жүйелі жүргізілетін жұмыс түрлерінің негізінде
жүзеге асады
Осы пікірден адам баласының дүниеге келгеннен бастап маңайын тануға,
оны пайдалануға, қоршаған дүниемен қарым-қатынасқа түсуге, талпынатыны
байқалады. Ол қарым-қатынастың бәрі де сөзге, сөйлеу әрекетіне
негізделетіні айқын. Сонымен қатар, сол таныған, көрген нәрселерін оқылған
көркем шығарма, мәтін мазмұнынан тауып, салыстырмалы түрде сипаттай алады.
Сондай-ақ сол заттар мен құбылыстар туралы жаңылтпаш, жұмбақ, мақал-
мәтелдер ойлап айту арқылы тіл байлықтарын жетілдіреді.
Зерттеуші ғалым, профессор Х.Досмұхамедов тіл, сөйлеу адам
психологиясының басты белгілерінің бірі екендігін айта келіп: Тіл –
жұрттың жаны. Өз тілін білмеген ел болмайды. Тілінен айырылған жұрт –
жойылған жұрт... Ана тілін білмей тұрып, бөтенше жақсы сөйлесең, ол
күйініш. Ана тілін жақсы біліп тұрып, бөтенше сөйлесең бұл сүйініш, - деп
жасаған тұжырымы бүгінгі заман талабымен үндесіп жатқанын көреміз [108].
Бала тәрбиесіндегі тіл мәніне ерекше көңіл бөлген ұлы чех педагогы
Я.А.Коменский Аналар мектебі еңбегінде: Сөз әр заттың мәнін бейнелейді,
сөзді түсінбес бұрын, заттың мәнін түсінуі керек, адамзатты сөзден
құралған, сөз заттардың жеке белгілерін түсінуі барысында сыртқа шығады,
деген ойы бүгінгі таңға өз мәнін сақтауда.
Тілдің бала тәрбиесіндегі рөлін көрсете келіп, К.Д.Ушинский: Біз
балаларды өзінің ана тіліне үйреткенде халықтың рухы, оның көп ғасырлық
өмірінде жасаған мұраларымен таныстырамыз, яғни оған халықтың барлық
күшімен барлық поэзиясының шексіз дария болып ағып жатқан жанды бұлағынан
нәр алғызамыз, - дейді.
Бүкіл оқыту барысында оқушының тілін дамытып сөз байлығын арттыру - ең
маңызды жұмыстардың бірі. Бұл, әрине, төменгі сыныптан бастап
оқушылармен үзбей жүргізілетін жұмыстар нәтижесінде ғана іске асады.
Мұғалім сабақтың тиімділігін арттырып, оқушылардың ой дербестігін, оқу-
танымдық қабілеттерін үнемі дамытып отыруды көздейді. Бұл әр түрлі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz