Оқыту психологиясының негіздері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ОҚЫТУ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ТҮСІНІК ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1 Оқыту процесінің мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Оқыту теориясының негізін қалаушылар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.3 Оқыту процесінің қызметтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
2. ОҚЫТУ ПСИХОЛОГИЯСЫНЫҢ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ...12
2.1 Оқытудың психологиялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
2.2 Оқыту психологиясының құрамдық бөліктері ... ... ... ... ... ... ..16
2.3 Оқыту психологиясының қозғаушы күштері ... ... ... ... ... ... ... 22
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ОҚЫТУ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ТҮСІНІК ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1 Оқыту процесінің мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Оқыту теориясының негізін қалаушылар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.3 Оқыту процесінің қызметтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
2. ОҚЫТУ ПСИХОЛОГИЯСЫНЫҢ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ...12
2.1 Оқытудың психологиялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
2.2 Оқыту психологиясының құрамдық бөліктері ... ... ... ... ... ... ..16
2.3 Оқыту психологиясының қозғаушы күштері ... ... ... ... ... ... ... 22
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
Кіріспе
Бүгінгі таңдағы өркениетті отыз ел қатарына қосылуды мұрат тұтқан тәуелсіз Қазақстан Республикасының қоғамы болашақ түлектерді жедел өзгерісті дүниеде өмір сүруге дайындау қажеттігінен оқу-білімдену жүйесіне жаңа да күрделі талаптар қоюда. Ал мұндай дайындық балада әрқилы ғылыми салаларға тән біршама білім-біліктер жиынтығын қалыптастырумен ғана шектеліп қоймастан, оның бойында жоғары шығармашыл және икемшіл тұлғалық мүмкіндіктерді дамытуға бағытталған нақты істерді қамтуы тиіс. Соңғы жылдарда жалпы және орта білімді гуманизациялау мен гуманитаризациялау ниеті айқын әрі мақсатты бағыт ала бастады. Ал бұл ұлағатты мақсаттың тиімді іске асуы бала тәрбиесінің қайнар көзі бастауыш мек- тепке тәуелді болатыны айдан анық. Адамға табиғаттан беріл- ген ізгілікті мүмкіндіктердің 80% осы бастапқы оқу кезеңінде қалыптасатынын ғылым дәлелдеп отыр. Қазіргі таңда психологияның алдыңғы міндеттері қоғам дамуының бағдарламаларын анықтайды. Еңбек өнімінің дамуы, техника мен технологияның дамуына білім беру мен денсаулық сақтау жүйесін жақсарту, осының барлығы адамға қатысты мәселелерді ғылыми зерттеуді талап етеді. Жан-жақты дамыған тұлғаны қалыптастыру мемлекеттің ең басты міндеттердің бірі.
Өмір сүру барысында дамитын тұлғаның ерекшеліктерін меңгеретін білімнің көлемі мен сипаты, қызығушылығы, кез келген ортада қарым-қатынасқа түсе білуі, зейін қасиеттерінің жоғарғы деңгейде болуы, адамгершілік қасиеттері, осылардың барлығы адамның белгілі бір жағдайға еркін жауап қайтаруына белсенді және мақсатты түрде әсер етеді.
Студент тұлғасының қарым-қатынас үрдісіндегі зейін қасиеттерінің жоғарғы деңгейде болуы студенттердің оқуда, еңбекте, қоғамдық өмірде белсенділігін дамыту жолдарын ашуға мүмкіндік береді.
Курстық жұмыстың өзектілігі: Психологияның аса маңызды мәселелерінің қандайы болмасын, басқа ғылымдармен байланыспай шешілуі мүмкін емес. Психиканың пайда болуы мен дамуын зерттеу үшін биология, генетика, антропология, білімдері мен әдістерін қолдану қажет; психофизиологиялық проблема- ларды шешу үшін нейрофизиология, нейроанатомия, нейрохимия, меди- цина әдістерін тартуды талап етеді; психикаға орай биологиялық және әлеуметтік жағдаяттар байланысы проблемасы әлеуметтік, биологиялық, психологиялық білімдердің басын қоспай мүлде шешілмейді. Осылайша, психологияның басқа ғылымдармен, ғылым салаларымен ара қатынас түрлерін шексіз жалғастыра беруге болады. Өз кезегінде, психологиялық зерттеулер нәтижесінде алынған деректер психологиямен сыбайлас пәндер үшін өте қажет.
Сондықтанда жан-жақтан келіп, жаңа әлеуметтік ортаға бейімделудегі студенттердің оқыту-тәрбиелеу процесін тиімді ұйымдастыру үшін, олардың қарым-қатынастағы зейіндерінің деңгейлерін анықтау өзекті мәселелердің бірі.
Бүгінгі таңдағы өркениетті отыз ел қатарына қосылуды мұрат тұтқан тәуелсіз Қазақстан Республикасының қоғамы болашақ түлектерді жедел өзгерісті дүниеде өмір сүруге дайындау қажеттігінен оқу-білімдену жүйесіне жаңа да күрделі талаптар қоюда. Ал мұндай дайындық балада әрқилы ғылыми салаларға тән біршама білім-біліктер жиынтығын қалыптастырумен ғана шектеліп қоймастан, оның бойында жоғары шығармашыл және икемшіл тұлғалық мүмкіндіктерді дамытуға бағытталған нақты істерді қамтуы тиіс. Соңғы жылдарда жалпы және орта білімді гуманизациялау мен гуманитаризациялау ниеті айқын әрі мақсатты бағыт ала бастады. Ал бұл ұлағатты мақсаттың тиімді іске асуы бала тәрбиесінің қайнар көзі бастауыш мек- тепке тәуелді болатыны айдан анық. Адамға табиғаттан беріл- ген ізгілікті мүмкіндіктердің 80% осы бастапқы оқу кезеңінде қалыптасатынын ғылым дәлелдеп отыр. Қазіргі таңда психологияның алдыңғы міндеттері қоғам дамуының бағдарламаларын анықтайды. Еңбек өнімінің дамуы, техника мен технологияның дамуына білім беру мен денсаулық сақтау жүйесін жақсарту, осының барлығы адамға қатысты мәселелерді ғылыми зерттеуді талап етеді. Жан-жақты дамыған тұлғаны қалыптастыру мемлекеттің ең басты міндеттердің бірі.
Өмір сүру барысында дамитын тұлғаның ерекшеліктерін меңгеретін білімнің көлемі мен сипаты, қызығушылығы, кез келген ортада қарым-қатынасқа түсе білуі, зейін қасиеттерінің жоғарғы деңгейде болуы, адамгершілік қасиеттері, осылардың барлығы адамның белгілі бір жағдайға еркін жауап қайтаруына белсенді және мақсатты түрде әсер етеді.
Студент тұлғасының қарым-қатынас үрдісіндегі зейін қасиеттерінің жоғарғы деңгейде болуы студенттердің оқуда, еңбекте, қоғамдық өмірде белсенділігін дамыту жолдарын ашуға мүмкіндік береді.
Курстық жұмыстың өзектілігі: Психологияның аса маңызды мәселелерінің қандайы болмасын, басқа ғылымдармен байланыспай шешілуі мүмкін емес. Психиканың пайда болуы мен дамуын зерттеу үшін биология, генетика, антропология, білімдері мен әдістерін қолдану қажет; психофизиологиялық проблема- ларды шешу үшін нейрофизиология, нейроанатомия, нейрохимия, меди- цина әдістерін тартуды талап етеді; психикаға орай биологиялық және әлеуметтік жағдаяттар байланысы проблемасы әлеуметтік, биологиялық, психологиялық білімдердің басын қоспай мүлде шешілмейді. Осылайша, психологияның басқа ғылымдармен, ғылым салаларымен ара қатынас түрлерін шексіз жалғастыра беруге болады. Өз кезегінде, психологиялық зерттеулер нәтижесінде алынған деректер психологиямен сыбайлас пәндер үшін өте қажет.
Сондықтанда жан-жақтан келіп, жаңа әлеуметтік ортаға бейімделудегі студенттердің оқыту-тәрбиелеу процесін тиімді ұйымдастыру үшін, олардың қарым-қатынастағы зейіндерінің деңгейлерін анықтау өзекті мәселелердің бірі.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Психология. Оқу құралы. Түркістан, 1998 ж. 94 бет;
2. Психология негіздері. Оқу құралы. Түркістан, 2000 ж. 120 бет;
3. Жантану негіздері. Дәрісбаян жинағы. Алматы, Дәнекер, 2001 ж. 360 бет;
4. Жалпы психология. Дәрісбаян жинағы. Алматы, Дарын, 2003 ж. 340 бет;
5. Жалпы психология. 1001 тест. Алматы, Дарын, 2004 ж. 96 бет;
6. Жалпы психология. Дәрісбаян жинағы. Алматы, Заң әдебиеттері, 2004 ж. 350 бет;
7. Жалпы психология. 1001 тест. Алматы, 2004 ж. 120 бет;
8. Жалпы психология. Дәріс тақырыптарын шұғыл тексеру тестілері. Кентау, 2005 ж. 62 бет;
9. Психология негіздері. Оқу-анықтамалық құрал. Кентау, 2005 ж. 104 бет;
10. Психология негіздері. Оқу-анықтамалық құрал. Алматы, Заң әдебиеттері, 2007 ж. 120 бет.
11. Столяренко Л.Д. Основы психологии Ростов-на-Дону: Феникс 2005. сс.150-156, 639-640.
12. Джакупов С.М., Абдрахманова Р.Б., Жұбаназарова Н.С., Тәжібаев Т.Б. Эксперименттік психологияның негіздері. Алматы: 1998. сс. 19-35, 36-39.
13. Алдамұратов Ә. Жалпы психология Алматы, 1996
14. Доценко Е.Л. Лекции по курсу «Психология общения».
15. Бап-Баба С. Жалпы психология. Алматы, 2006.
16. Бап-Баба С. Психология негіздері. Оқу-анықтамалық құрал. Алматы, 2007.
17. Богословский В. т.б. Жалпы психология. – А., Мектеп, 1980, 13 тарау.
18. Омаралиева Қ., Смак Қ. Психологиядағы қарым-қатынас мәселесінің өзіндік рөлі.
19. Педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы. / Ред. басқарған А. Петровский. – А., Мектеп, 1987.
20. Оразбекова А.А. Отбасы психологиясы. – Алматы, 1997
21. Тәжібаев Т. Жалпы психология. – Алматы, 1993.
22. Мухина В.С. Мектеп жасына дейінгі балалар психологиясы. – Алматы, 1986.
23. Жарықбаев Қ. Психолоия. – Алматы: Білім, 1993.
1. Психология. Оқу құралы. Түркістан, 1998 ж. 94 бет;
2. Психология негіздері. Оқу құралы. Түркістан, 2000 ж. 120 бет;
3. Жантану негіздері. Дәрісбаян жинағы. Алматы, Дәнекер, 2001 ж. 360 бет;
4. Жалпы психология. Дәрісбаян жинағы. Алматы, Дарын, 2003 ж. 340 бет;
5. Жалпы психология. 1001 тест. Алматы, Дарын, 2004 ж. 96 бет;
6. Жалпы психология. Дәрісбаян жинағы. Алматы, Заң әдебиеттері, 2004 ж. 350 бет;
7. Жалпы психология. 1001 тест. Алматы, 2004 ж. 120 бет;
8. Жалпы психология. Дәріс тақырыптарын шұғыл тексеру тестілері. Кентау, 2005 ж. 62 бет;
9. Психология негіздері. Оқу-анықтамалық құрал. Кентау, 2005 ж. 104 бет;
10. Психология негіздері. Оқу-анықтамалық құрал. Алматы, Заң әдебиеттері, 2007 ж. 120 бет.
11. Столяренко Л.Д. Основы психологии Ростов-на-Дону: Феникс 2005. сс.150-156, 639-640.
12. Джакупов С.М., Абдрахманова Р.Б., Жұбаназарова Н.С., Тәжібаев Т.Б. Эксперименттік психологияның негіздері. Алматы: 1998. сс. 19-35, 36-39.
13. Алдамұратов Ә. Жалпы психология Алматы, 1996
14. Доценко Е.Л. Лекции по курсу «Психология общения».
15. Бап-Баба С. Жалпы психология. Алматы, 2006.
16. Бап-Баба С. Психология негіздері. Оқу-анықтамалық құрал. Алматы, 2007.
17. Богословский В. т.б. Жалпы психология. – А., Мектеп, 1980, 13 тарау.
18. Омаралиева Қ., Смак Қ. Психологиядағы қарым-қатынас мәселесінің өзіндік рөлі.
19. Педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы. / Ред. басқарған А. Петровский. – А., Мектеп, 1987.
20. Оразбекова А.А. Отбасы психологиясы. – Алматы, 1997
21. Тәжібаев Т. Жалпы психология. – Алматы, 1993.
22. Мухина В.С. Мектеп жасына дейінгі балалар психологиясы. – Алматы, 1986.
23. Жарықбаев Қ. Психолоия. – Алматы: Білім, 1993.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Психология пәнінен
Тақырыбы: Оқыту психологиясының негіздері
Тексерген ___________________
Орындаған __________________
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..3
5
1 Оқыту туралы жалпы 5
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5 7
1.1 Оқыту процесінің 10
мәні ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ..5 12
1.2 Оқыту теориясының негізін 12
қалаушылар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7 16
1.3 Оқыту процесінің 22
қызметтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
28
2. Оқыту психологиясының негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... .12
2.1 Оқытудың психологиялық 30
негіздері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...12
2.2 Оқыту психологиясының құрамдық
бөліктері ... ... ... ... ... ... . .16
2.3 Оқыту психологиясының қозғаушы
күштері ... ... ... ... ... ... ... .22
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...28
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
Кіріспе
Бүгінгі таңдағы өркениетті отыз ел қатарына қосылуды мұрат тұтқан
тәуелсіз Қазақстан Республикасының қоғамы болашақ түлектерді жедел
өзгерісті дүниеде өмір сүруге дайындау қажеттігінен оқу-білімдену жүйесіне
жаңа да күрделі талаптар қоюда. Ал мұндай дайындық балада әрқилы ғылыми
салаларға тән біршама білім-біліктер жиынтығын қалыптастырумен ғана
шектеліп қоймастан, оның бойында жоғары шығармашыл және икемшіл тұлғалық
мүмкіндіктерді дамытуға бағытталған нақты істерді қамтуы тиіс. Соңғы
жылдарда жалпы және орта білімді гуманизациялау мен гуманитаризациялау
ниеті айқын әрі мақсатты бағыт ала бастады. Ал бұл ұлағатты мақсаттың
тиімді іске асуы бала тәрбиесінің қайнар көзі бастауыш мек- тепке тәуелді
болатыны айдан анық. Адамға табиғаттан беріл- ген ізгілікті
мүмкіндіктердің 80% осы бастапқы оқу кезеңінде қалыптасатынын ғылым
дәлелдеп отыр. Қазіргі таңда психологияның алдыңғы міндеттері қоғам
дамуының бағдарламаларын анықтайды. Еңбек өнімінің дамуы, техника мен
технологияның дамуына білім беру мен денсаулық сақтау жүйесін жақсарту,
осының барлығы адамға қатысты мәселелерді ғылыми зерттеуді талап етеді. Жан-
жақты дамыған тұлғаны қалыптастыру мемлекеттің ең басты міндеттердің бірі.
Өмір сүру барысында дамитын тұлғаның ерекшеліктерін меңгеретін
білімнің көлемі мен сипаты, қызығушылығы, кез келген ортада қарым-қатынасқа
түсе білуі, зейін қасиеттерінің жоғарғы деңгейде болуы, адамгершілік
қасиеттері, осылардың барлығы адамның белгілі бір жағдайға еркін жауап
қайтаруына белсенді және мақсатты түрде әсер етеді.
Студент тұлғасының қарым-қатынас үрдісіндегі зейін қасиеттерінің
жоғарғы деңгейде болуы студенттердің оқуда, еңбекте, қоғамдық өмірде
белсенділігін дамыту жолдарын ашуға мүмкіндік береді.
Курстық жұмыстың өзектілігі: Психологияның аса маңызды мәселелерінің
қандайы болмасын, басқа ғылымдармен байланыспай шешілуі мүмкін емес.
Психиканың пайда болуы мен дамуын зерттеу үшін биология, генетика,
антропология, білімдері мен әдістерін қолдану қажет; психофизиологиялық
проблема- ларды шешу үшін нейрофизиология, нейроанатомия, нейрохимия, меди-
цина әдістерін тартуды талап етеді; психикаға орай биологиялық және
әлеуметтік жағдаяттар байланысы проблемасы әлеуметтік, биологиялық,
психологиялық білімдердің басын қоспай мүлде шешілмейді. Осылайша,
психологияның басқа ғылымдармен, ғылым салаларымен ара қатынас түрлерін
шексіз жалғастыра беруге болады. Өз кезегінде, психологиялық зерттеулер
нәтижесінде алынған деректер психологиямен сыбайлас пәндер үшін өте қажет.
Сондықтанда жан-жақтан келіп, жаңа әлеуметтік ортаға бейімделудегі
студенттердің оқыту-тәрбиелеу процесін тиімді ұйымдастыру үшін, олардың
қарым-қатынастағы зейіндерінің деңгейлерін анықтау өзекті мәселелердің
бірі.
Курстық жұмыстың мақсаты: Оқыту психологиясының негіздерін қарастыру.
Курстық жұмыстың міндеті:
✓ оқыту процесінің мәнін ашу;
✓ оқыту теориясының негізін қалаушылардың еңбектеріне шолу жасау;
✓ оқыту процесінің қызметтерін анықтау;
✓ оқытудың психологиялық негіздерін қарастыру;
✓ оқыту психологиясының құрамдық бөліктеріне тоқталу;
✓ оқыту психологиясының қозғаушы күштерін қарастыру.
1 Оқыту туралы жалпы түсінік
1. Оқыту процесінің мәні
Оқыту – оқу мақсатын (бiлiмдендiру мiндеттерiн) iске асыру бойынша
педагогтың (оқытушының) реттестiрiлген қызметi, ақпарат жеткiзу
(информирование) тәрбиелеу, игерiлген бiлiмдi түсiнiп, қолдана бiлуге
үйрету iс- терiн қамтамасыз ету.
Оқыту – мұғалім мен оқушылардың белгіленген мақсатқа жетуге
бағытталған, реттелген, бірлескен іс-әрекеті, оқушылардың танымдық іс-
әрекетін арнайы ұйымдастыру. Оқыту процесі – мұғалім мен оқушының бірлескен
іс-әрекеті.Көбіне оқыту деп мұғалім мен оқушының бірлескен, мақсатқа жетуге
бағытталған іс-әрекетін айтады. Оның барысында жеке тұлға дамып, білім
алады, тәрбиеленеді. Дәстүр бойынша оқыту екі бөліктен тұрады – оқыту және
білім алу. Оқыту – оқыту мазмұнын алу процесі. Дәстүрлі оқытуда білім алуға
қарағанда оқыту басым болғандықтан оқу материалын оқытуға баса назар
аударылып, оқушылардың іс-әрекетіне назар аударылмайды.
Оқыту – үйрету және білім алу деген парадигманың ұзақ тарихы бар. Ол
әлі сақталуда. Себебі, мұғалім ұзақ уақыт оқушыға ақпарат беретін негізгі
тұлға болып келді. Осы кезге дейін білім беру, оқыту терминдері жиі
қолданылады.Білім, іскерлік, дағды оқушыға бере салатын зат болмағандықтан
оқыту мәнін нақты ашпай, көптеген сұрақтарға жауап бере алмаймыз. Қандай
іс-әрекет?, Өзара іс-әрекет барысында білім қалай меңгеріледі, даму,
тәрбие қалай жүреді? - деген көптеген сұрақтарға жауап берілмеген. Әрине
мұғалім мен оқушы оқыту процесінде өзара әрекет жасайды, оның негізі, оқыту
мәні – мұғалім ұйымдастырған таным іс - әрекетін оқушылардың атқаруы
нәтижесінде мәліметтерді меңгеруі, дамуы, тәрбиеленуі.Демек, оқыту
дегеніміз – оқушылардың ғылыми білім, іскерлік, дағдыларды меңгеруі,
шығармашылық қабілеттерін дамыту, адамгершілік, эстетикалық көзқарастары
мен сенімдерін қалыптастыру үшін мұғалімнің белсенді оқу-танымдық іс-
әрекетті ұйымдастыру және ынталандыру іс-әрекеті.
Оқыту процесі – екі жақты процесс болғандықтан, мұғалім мен
оқушылардың бірлескен іс-әрекетін, мұғалім тарапынан тарапынан оқушы іс-
әрекетіне басшылық етуді, жоспарлауды, ұйымдастыруды, басқаруды талап
етеді.
Оқытудың маңызды міндеттері: Оқушылардың танымдық белсенділігін
ынталандыру. Оқушылардың ғылыми білім, іскерлік, дағдыларды меңгеруіне
керекті оқу–танымдық іс-әрекетті ұйымдастыру. Ақыл-ойды, ұғымталдықты,
қабілетті, дарындылықты дамыту.Осы процесте оқушылар ғылыми білімдер алып,
іс-әрекет жасауға үйреніп, жақсы мен жаман туралы көзқарастарын
қалыптастырады. Оқыту баланы дамытады. Ол мынадай бөліктерден тұрады:
мақсат, міндет, мазмұн, нәтижелері, оны бағалау. Білім беру деп – табиғат
және қоғам жайында ғылымда жиналған білім жүйесін жеке адамның меңгеруін
және оны өмірде тиімді етіп қолдана білуін айтады. Дидактиканың міндеті –
білім мазмұнын, оқыту әдістерін және оқытуды ұйымдастыруды ғылыми тұрғыдан
негіздеу. Дидактика Нені оқыту керек? Қалай оқыту керек? деген үлкен
сұраққа жауап береді. Осы сұрақтардан басқа да сұрақтар туындайды: Оқыту
қалай жүргізіледі, оның заңдылықтары қандай?, Кімдерді оқыту керек?, Не
үшін оқыту керек? және Қайда оқыту керек?. Осы сұрақтарға жауап беру
үшін дидактика үздік педагогикалық тәжірибені зерттеп, қорытындылап,
мектептің тәжірибесіне енгізумен айналысады. Әрбір мұғалім дидактиканы білу
керек, өйткені мектептің алдында тұрған ірі тәжірибелік міндеттерді
теориялық білімсіз шешу мүмкін емес.
Оқыту - оқудың мақсаттарын (бiлiмдену мiндеттерiн) iске асыруға
бағытталған, ақпарат беру, тәрбиелеу, бiлiмдi түсiндiру және тәжірибелік
қолдануды қамтамасыз етушi педагогтың рет- тестiрiлген iс-әрекетi. Оқып
үйрену - таным, дағдылану және игерiлген тәжiрибе негiзiнде жаңа мiнез-
құлық және iс-әрекет формаларын пайда етiп, бұрын қалыптасқанды өзгерiске
келтiретiн оқушының өзіндік іс-әрекет үдерісі. Оқу – белгiленген мақсатқа
жетудi көздеген мұғалiм мен оқушы арасындағы өзара ықпалды реттестiрiлген
iс-әрекет. Бұл ұстаз бен шәкiрттің бiрлiктi қызметiнің екi тарапы. Оқу –
бұл ғылыми бiлiмдер, қажеттi iс-әрекет тәсiлдерi, эмоцио- налды-құндылықты
және қоршаған болмысқа шығармашылық қатынас қалыптастыруға бағытталған
мұғалiм басшылығында оқушылардың арнайы ұйымдастырылған iс-әрекетi. Оқу
бары- сында бала дамиды. Жүйе ретiнде қабылданған оқудың негiзгi құрылым
элементтерi: 1) мақсат; 2) мазмұн; 3) әдістер; 4) ұйымдастыру формалары; 5)
нәтиже. Осы және басқа да кей- бiр түсiнiктердің мәнiне тоқталайық.
Бiлiмдену - оқу барысында игерiлген бiлiм, ептiлiк, дағдылар мен ойлау
тәсiлдерiнің жүйесi. Бiлiм - пәннің теориялық игерiлуiн бiлдiретiн идея-
лар жиынтығы немесе қоршаған дүниенің бала санасында түсiнiктер, сұлбалар,
нақты бейнелер кейпiнде өрнектелуi. Ептiлiктер – игерiлген бiлiмдердi
тәжірибеде қолдану тәсiлдерiн (жолдарын, әрекет түрлерін) иелеу. Дағдылар –
аса жоғары дәрежеде жетiлiп, автоматтық күйге түскен ептiлiктер. Мақсат
(оқу, бiлiмдену) – оқу барысында қол жететiн мұрат, барша күш-қуат
бағытталған болашақ . Мазмұн (оқу, бiлiмдену) – оқу үдерiсiнде шәкiрт
игеруi қажет ғылыми бiлiмдер, ептiлiктер мен дағдылар, iс-әрекет және ой-
лау тәсiлдерiнің бiртұтас жүйесi. Ұйымдастыру – дидактикалық үдерiстi
белгiлi заңдылықтарға орай ретке келтiру, көзделген мақсатты тиiмдi iске
асыру үшiн бұл үдерiстi қажеттi формаға түсiру. Форма – оқу үдерiсiнiң
жасау жолы, оның iшкi мәнi, логи- касы және мазмұнының сыртқы қоршамы. Оқу
формасы ең алдымен сыныптағы оқушылардың санымен, оқу уақыты және оқу
орнымен, оның iске асырылу тәртiбiмен, т.б. байланысты. Әдiс – оқу
мақсаттары мен мiндеттерiнің орындалу (iске асуы) жолы. Құрал-жабдықтар –
оқу үдерiсiнiң заттық, материалдық қолдауы. Оқу үдерiсiнде құрал ретiнде
педагогтың дауысы (сөзі), оның шеберлiгi, оқулықтар, сынып жабдықтары және
т.б. танылады. Нәтиже (оқу өнiмi) – оқу барысында, оқу үдерісi салдары-
нан, көзделген мақсаттың iске асу дәрежесiнен туындайтын соңғы өнiм.
Дидактика өз пәнi аймағында iске қосылатын заңды- лықтарды зерттейдi, оқу
үдерiсiнің барысы мен нәтижесiне не- гiз болар тәуелдiлiктердi талдайды,
жоспарланған мақсаттар мен мiндеттердің орындалуын қамтамасыз етушi
әдістер, ұйымдастыру формалары мен құрал-жабдықтарын белгiлей- дi. Осының
арқасында ол екi басты функцияны атқарады: 1) теориялық (нақтама және
болжастыру); 2) тәжірибелік (қалыпты iс-әрекет, құралдар дайындау).
Дидактика барша пәндер бойынша және оқу iс-әрекетiнің барлық деңгейiне
орайластырылған оқу жүйесiн бiрiктiредi. Зерттелушi болмысты қамту
шеңберiне байланысты дидактика жалпы және жекеленген болып бөлiнедi. Жалпы
дидактиканың зерттейтiн пәнi: оқыту мен оқып үйренудi оларды туындатқан
жағдаяттарымен әрi оларды орындау шарттары және соның арқасында жетiлетiн
нәтижелерiмен бiрге анықтау. Жекелен- ген (нақты) дидактика оқыту
әдістемесi деп аталады. Ол әртүрлі оқу пәндерiнің желiсiн, мазмұнын оқыту
формалары мен әдістерiн қарастырады. Әр оқу пәнi өз әдістемесiне ие.
Бастауыш мектеп дидактикасы да жекеленген, өзіне тән ерекшелiктерге ие,
себебi ол оқудың жалпы мәселелерiмен шұғылдана отырып, кiшi мектеп
жасындағы оқушылардың ерекшелiктерiн ашады.
1.2 Оқыту теориясының негізін қалаушылар
Оқыту теориясының негізін қалаушылар: Я.А.Коменский, И.Г.Песталоций,
Ж.Ж.Руссо, К.Д.Ушинский, В.Сухомлинский, А.С.Макаренко, т.б. қосқан үлесі.
Дидактиканың негізін салушы чех педагогы Ян Амос Коменский (1592 - 1670).
Оның 1632 жылы шыққан Ұлы Дидактика кітабында оқыту мақсаты, әдістері,
принциптері, сынып-сабақ жүйесі туралы жазылды. Ол басты мақсат –
адамшылық, оған жету жолы – білім беру және оқыту деп санады. Көп емес,
өмірге керекті білімдерді беруге шақырып, оны түсіндіру үшін жаттығу,
тәжірибелік әдістерді қолдануды ұсынды. Оқушыны жақсы сезімге бөлейтін
әдістердің пайдалылығын дәлелдеді. Я.А.Коменский саналылық және
белсенділік, көрнекілік, жүйелілік және сабақтастық, жаттығу және
түсініктілік принциптерін ұсынды. Я.А.Коменский сынып-сабақ жүйесін терең
зерттеді. Жақсы ұйымдастырылған мектеп заңдары деген еңбегінде сынып-
сабақ жүйесінің бөліктерін атады. Олар:оқушыларды мектепке белгілі бір
уақытта қабылдау, сабақ аяқталмай, ешкімді одан босатпау; оқушыларды
сыныпқа бөлу; әр сыныпқа бөлме беру; күніне 4 сабақ өткізу; әрбір сағатта
істелетін жұмыстарды жоспарлау; қоңыраудың соғылуы; тәртіп; бір сабақтың
ұзақтығы бір сағаттан аспау керек; сабақты күзде бастау. Мұғалім
оқушыларға жаңабілімдерді түсіндіреді, жаттығулар орындатады. Бұл қазіргі
аралас сабаққа ұқсайды. Я.А.Коменский тақырыпты қайталауды апта, тоқсан
соңына қойған. Сабақты 3 бөлікке бөлген: басы, жалғасы, соңы. Басында
оқушылар ескі білімдерін еске түсіреді, мұғалім үй жұмысын тексереді, жаңа
тақырыпты түсіндіреді.
Я.А.Коменский Мұғалім – сабақты жаратушы, оның жүрегі, - деп
түсінген. Оқушының өз күшіне деген сенімін арттыру, еңбекті сүюге
тәрбиелеу, үй жұмысы туралы да мәселелер ұлы педагогтың назарынан тыс
қалған жоқ.Я.А.Коменский экскурсияны кең қолданып, оны білім берудің
маңызды құралы деп санаған.
Иоганн Генрих Песталоций (1746-1827) Гертруда өз балаларын қалай
оқытады? (1801ж.) деген еңбегінде дамытып оқыту принциптерін ұсынып,
бастауыш мектептегі оқыту әдістерінің негіздерін қалады. Қоршаған дүниені
сезім арқылы қабылдау – білім негізі. Одан әрі нәтиже – дерексіздік.
Білімді қажетсіну ынтаны туғызады. Сөз, сан, шама – ақыл жемісі, оның
негізі, оқытудың қарапайым құралдары.Жаратушы балаға күш береді. Ол баланы
дамуға итермелейді. Көз көргісі келеді, құлақ естігісі, аяқ жүргісі, қол
ұстағысы, жүрек сенгісі, жақсы көргісі, ми ойланғысы келеді-деген. Осы
тұжырымдарға сай
И.Г.Песталоций буынға бөліп оқыту, алдымен сурет салуға үйрету, содан
кейін жазуға үйрету тәсілдерін қолданған. Бақылау әдісін, баланың
бақылаудан алған әсерлерін талқылатуды қолданған. Оның пікірінше заттар
мен құбылыстарды бақылаған баланың ойы оянып, сөйлегісі келеді.Адамның
дүние туралы түсінігі алғашқыда анық емес, оны реттейтін оқыту арқылы
жиналатын білім қоры, өйткені ол ақыл-ой жұмысын туғызады. Бірақ білімді
бере беру жеткіліксіз, ақылдың қуатын арттыру керек. Ол үшін түрлі
жаттығулар, балаға сөйлеу, ойлату, сұрақ-жауап тәсілдері
қолданылған.Пәндерді көрнекілік арқылы оқыту тиімді екендігін дәлелдеген.
Ұлы педагог көрнекілік әдісін Я.А.Коменскийге қарағанда терең жазып,
ақыл-ой жұмысына керектісі еңбек пен тәжірибе деген.Жан Жак Руссо (1712-
1778жж.) Эмиль немесе тәрбие туралы (1762ж.) деген еңбегінде халыққа
білім беруді, әр адамды дамытуды, баланың белсенділігін көтеруді ұсынды. Өз
заманының мектебін өмірмен байланыспағаны, кітап тілімен көп сөйлегені үшін
сынады. Руссо баланың қажеттілігін қанағаттандыратын оқыту теориясын
ұсынды. Бұл тұжырымдамаға сәйкес баланы өмірге бейімдеу керек деп,
тәрбиешілерді оның қажеттіліктері мен қызығушылықтарын ескеруге шақырады.
Оның оқыту мен бала өмірінің байланысы, бала табиғатын зерттеу,
шығармашылық күшін дамыту, еңбекке дайындау сияқты идеяларынң педагогиканың
дамуы үшін маңызы зор болды. Ұлы орыс педагогы Константин Дмитриевич
Ушинский (1824-1870жж.) басқа тілде оқыту баланың табиғи күші мен қабілтін
әлсіретеді, сондықтан оны ана тілінде оқыту керек деді. Ушинский бастауыш
мектеп жұмысының негізгі бағыттарын, жеке пәндердің мазмұнын анықтауға көп
үлес қосты. Халық шығармашылығы – ертегілер, мақал-мәтелдер, жұмбақтар
білімділікке көмектеседі. Зейінді жаттықтыру, есте сақтауды жақсарту,
қайталау, жүйелілік, сабақтастық, беріктік принциптері, оқытудың түрлі
әдістері баланың берік білім алуын қамтамасыз етеді.
Надежда Константиновна Крупская (1869-1939жж.). Оқушылардың
дүниетанымын қалыптастыру үшін оларға терең білім керектігін, әр пәнді
басқа пәндермен және өмірмен байланыстыруды атап көрсетті. Мұғалім теория
мен тәжірибенің бірлігі арқылы жекелеген пәндер арасында байланыс орнату
керек деді. Крупская политехникалық оқуды қолдап, оқу жоспарына жалпы
техникалық пәндерді енгізуді ұсынды. Ол оқуды өнімді еңбекпен байланыстыруа
шақырды.
Антон Семенович Макаренко (1888-1939жж.). А.С.Макаренко оқу пәндерін
жүйелі оқытуды құптады. Ол сол кезде қолданылған дальтон-жоспары, жобалау
әдісі сияқты әдістеріне қарсы шықты.
Василий Александрович Сухомлинский (1918-1970жж.) оқытуды ақыл-ой
тәрбиесінің маңызды құралы деп қарады. Оқытудың табыстылығы мектептегі
мұғалімдердің рухани өміріне, ой-өрістерінің кеңдігіне, мәдениеттілігіне
байланысты деді. Сонымен қатар өнімді еңбек, зерттеу жұмыстары, эксперимент
жүргізу, құбылыстарды, әдебиеттерді өз бетімен түсіну ой жұмысын
шапшаңдатады.
Өткен ғасырдың 80-жылдарының аяқ кезінде ынтымақтастық педагогикасы
одан әрі дамыды. Оның негізгі идеялары:
Сабақ үстінде оқушылармен жақсы қарым-қатынаста болу. Маңызды міндет –
баланың оқуға деген ықыласын ояту, оны өзінің табысына, ісінің алға
басқанына, дамығанына қуанту.
Қысым жасамай оқыту. Ынтымақтастық педагогикасының бір принципі –
оқушыларды қорқытпау, еркін ұстау, өз күшіне сендіру.
Қиын мақсат қою идеясы. Жаңашылдар сабақтарының дәстүрліден
айырмашылығы – балалармен ынтымақ, оларды қиын мақсатқа жетуге
жігерлендіру.
Тірек идеясы. Жаңашыл мұғалімдер пәндік, сөздік ақпараттарға алуан
түрлі нұсқауларды (сызба, кестелер, т.б.) енгізді. Олар есті, қисынды,
қиялды, ойдың алгоритмдік формаларын дамыту құралы.
Өз еркімен таңдау идеясы. Владимир Федорович Шаталов оқушыларға көп
есептер береді, ал олар қалаған есебін шығарады.
Озу идеясы. Сабақта, алда өтетін тақырыптарға уақыт беріледі.
Ірі блоктар идеясы. Оқулықтың 3-4 тарауы бір сабақта оқылады.
Өзін-өзі талдау идеясы. Шалва Александрович Амонашвили балаларды
өздерінің іс-әрекеттерін бағалауға және пікірлерін айтуға үйретеді. Оның
оқушылары жолдастарының жұмыстарын тексереді және бағалайды.
Сыныптағы ақыл – ой жұмысы. Шығармашылықпен жұмыс істейтін
мұғалімдердің сыныпта білімге деген құштарлық, биік мақсатқа жетуге деген
құлшыныс бар.
Жеке тұлғалық тұрғы. Жаңашыл мұғалімдердің сабағында әр оқушы өзін
жеке тұлғамын деп сезінеді, мұғалімнің өзіне деген адал ниетін көреді.
1.3 Оқыту процесінің қызметтері
Оқыту процесінің өзіне тән қызметтері бар. Олар оқытудың білім беру,
оқытудың тәрбиелік, оқытудың дамыту қызметтері.
Оқытудың білім беру қызметі - бұл адам баласына білім байлығымен
қаруландыру, оны өз бетімен білім алуға, іскерлік пен дағдыны игеруге
даярлау. Қазіргі кезде білімді толық игеру үшін оған қойылатын талаптарды
ескерген жөн. Олар:
білімнің толықтығы – оқу материалдарын түсіну үшін танымдық іс-
әрекетті іске асыру;
білімнің түсініктілігі – оқушылардың өз бетімен ізденіп, ақыл-ойын
дамыту;
білімнің әрекеттілігі – жаңа білім алу үшін оқушыға бұрынғы білімін
шеберлікпен қолдану мүмкіндігін жасау.
Оқытудың тәрбиелік қызметі – оқытудың тәрбиелік ықпалы жайындағы
Я.А.Коменскийдің, И.Ф.Гербарттың, Ф.АДистервектің, Н.И.Пироговтың және
К.Д.Ушинскийдің еңбектерінде мазмұндалған.
И.Ф.Гербарт оқыту – адамгершілік тәрбиесінсіз, мақсатсыз құрал деп
тұжырымдады. Әлемнің екінші ұстазы аталған Әл-Фараби Тәрбиесіз білім
адамзаттың қас жауы болады деп, қатты ескертті. Білім беру мен тәрбиелеу
тұтас әрекет екендігін дәлелдеген ғұламалар соған байланысты өз
шығармаларын да сол екі негізге байланыстырып құра білді.
М.Дулатов Оқытудағы мақсат жалғыз құрғақ білім үйрету емес, білім
мен бірге жақсы тәрбиені беру керек екендігін баса айтып, оқу мен
тәрбиенің бір тұтас педагогикалық әрекет екендігін дәлелдеді.
М.Жұмабаев көру, есту, сипау, иіскеу, бұлшықет сезімдері арқылы
әдепке, әдемілікке, сымбаттылыққа, талғампаздыққа тәрбиелеу керек, сол
тәрбиелер арқылы зейін қалыптасады, баланың ақылы ересек адамдарға
қарағанда төмен екендігіне байланысты тәрбиелік іс-әрекетке тәлімді тәсіл
қолдана білу керек екенін түсіндіреді.
Тәрбиелей отырып оқыту ғылыми теориялар мен ережелердің
оқушылардың дүниетанымы мен сеніміне айналуын сипаттайды, моральдық
нормаларды, мінез-құлықты игеруін қамтамасыз етеді. Оқыта отырып тәрбиелеу,
оқушыларды өмірге, білім алуға тәрбиелейді, ақыл –ой қабілетін дамытады,
адамгершілік қасиетін қалыптастырады.Мектепте оқушыларға теориялық білім
беру тәрбие процесімен тығыз байланыста өткізіледі.
Оқытудың дамыту қызметі, оқыту процесі – білімді меңгеру оқушыны
дамытады. Оқушының тілі, ақыл-ойы, сенсорлық және қозғалыс аймағы сезімі,
ерік-жігері, қажеттіліктері, мотивтері дамиды. Оқыту – жеке тұлғаны дамыту
құралы. Л.С.Выготский (1896-1934) тұжырымдаған психологияның маңызды
заңдарының бірі – баланың дамуы оқытуға байланысты. Сондықтан білім
мазмұнына баланы дамытатын материалдар енгізіледі. Оқыту процесінде
П.А.Гальпериннің ақыл-ой жұмысын кезең бойынша қалыптастыру теориясы,
М.Н.Скаткиннің, И.П.Лернердің мәселелік оқыту әдісі баланы дамытуға
бағытталған.
Оқу іс-әрекеті – мақсаты адамның білім, ептілік және дағдыларды иге-
руге бағытталған ерекше үдеріс түрі. Оқу әрекеттері ұйымдасқан формада
арнайы білім мекемелерінде іске асып барады. Сонымен бірге оқу-үйрену
әрекеттері ұйымдастырылмаған күйде, басқа әрекет түрлерімен қабаттаса, оның
қосымша нәтижесі ретінде атқарылуы мүмкін. Оқу іс-әрекетінің ерекшелігі –
ол тікелей тек өкілінің психологиялық дамуының құралы ретінде қызмет етеді.
Қалаған іс-әрекет түрі сияқты оқу іс-әрекеті де құрылымдық деңгейге ие бола
тұрып, жекеленген бірліктерден құралады (әрекет, амал (опера- ция), шарт-
жағдайлар, қажеттер, сеп-түрткілер, міндеттер). Оқу іс-әрекеті
бірліктерінің өзара қатынасқа түсіп, орайласуы оның даралықты сипатын
береді. Аталған іс-әрекет түрлері әлеуметтік-тарихи даму барысында бірін-
бірі ауыстырып отырады. Осыдан әр кезеңде тұлғаның жас деңгейі мен даму
ерекшеліктеріне байланысты жетекші іс-әрекет түрі алға тартылады.
Қазіргі оқыту тек білім берумен шектелмей, оқушыны әр жақты дамытуға,
алдымен ақыл-ойды дамытуға бағытталған.
Сонымен оқыту процесінің міндеті болды.Олар бір-бірімен тығыз
байланысты және оқытудың барлық бөліктерінде жүзеге асады.
2 Оқыту психологиясының негіздері
2.1 Оқытудың психологиялық негіздері.
Психологияның аса маңызды мәселелерінің қандайы болмасын, басқа
ғылымдармен байланыспай шешілуі мүмкін емес. Психиканың пайда болуы мен
дамуын зерттеу үшін биология, генетика, антропология, білімдері мен
әдістерін қолдану қажет; психофизиологиялық проблема- ларды шешу үшін
нейрофизиология, нейроанатомия, нейрохимия, меди- цина әдістерін тартуды
талап етеді; психикаға орай биологиялық және әлеуметтік жағдаяттар
байланысы проблемасы әлеуметтік, биологиялық, психологиялық білімдердің
басын қоспай мүлде шешілмейді. Осылайша, психологияның басқа ғылымдармен,
ғылым салаларымен ара қатынас түрлерін шексіз жалғастыра беруге болады. Өз
кезегінде, психологиялық зерттеулер нәтижесінде алынған деректер
психологиямен сыбайлас пәндер үшін өте қажет.
Психология және педагогика байланысы ежелден келе жатқан, дәстүрлі
қалыптасқан құбылыс. Барша ғұлама педагогтар адамның табиғи қасиеттерін,
оның тума қажеттері мен мүмкіндіктерін түсіну керектігін, тұлғаның
психикалық іс-әрекеттері және дамуына орай тетік- тер мен заңдарды
ескеруді, солар негізінде оқыту, білім беру, тәрбиелеу маңыздылығын алға
тартты.
Оқыту мен дамудың өзара қарым-қатынасы барлық уақытта психологияның
өзекті мәселесі болып отыр. Я.А.Коменскийдің еңбегінен бастап, оқытудың
ғылыми негізін іздестіру басталған, соның негізінде әрбір оқушының жеке
мүмкіндіктері мен олардың жасының даму процесіндегі өзгерістерін ескере
отырып дамыта оқытудың ғылыми негізін іздестіру басталған.
Бұл мәселеге орыс педагогикасының негізін салушы К.Д.Ушинский де назар
аударған. Ол өзінің Адам тәрбие пәні атты еңбегіңде, баланың түрлі жас
ерекшелігі кезеңіндегі негізгі психологиялық даму ерекшеліктерін айта
отырып, баланы оқытудың ең күшті факторы оқыту мен тәрбиелеу деп жазды.
Оқыту мен тәрбиелеудің арақатынасы жәніндегі мәселе одан бергі уақытта
да, өзектілігін жойған жоқ. Оны психология ғылымының көрнекті өкілдерінің
бірі Л.С.Выготский де зерттей отырып, оқыту мен дамудың арақатынасы
мәселесін шешудің өзіндік тәсілдерін ұсынды:
— оқыту мен даму бір-біріне тәуелсіз екі түрлі процесс;
— оқыту кемелденуге негізделеді, оқыту мен даму процесінде пайда
болатын мүмкіндіктерді пайдаланады;
— оқыту мен даму екі түрлі салыстырмалы процесс;
— оқыту дамудан кейін жүріп отыруы мүмкін, сонымен қатар дамуды алға
жылжыта отырып, оның алдында болуы да мүмкін.
Баланы оқыту мен дамытудың арақатынасы мәселеснің шешімін түрлі
зерттеушілер әртүрлі тәсілдермен іздестіреді:
— Д.Б.Эльконин мен В.ВДавыдов оқытудың мазмұнының өзгерісін іздестіру
керек деи есептеді;
Н.А.Менчинская, Д.И.Богрявленская, Е.А.Кабанова-Миллер білімді,
іскерлікті және дағдыны меңгеру тиімділігі ақыл-ой іс-әрекеттірінің
тәсілдерін жетілдірудің көмегімен арттыруға болады деп дәлелдеді;
— Б.Г.Ананьев, А.А.Люблинская оқытудың түрлі әдістерінің арту жағдайын
зерттеуге мән береді;
— Л.В.Занков оқытудың дамытушылық әдістеріне ең бірінші, оқыту
процесінің өзін жетілдіру арқылы қол жеткізуге болады деп тұжырымдайды;
— П.Я.Гальперин, Н.Ф.Талызина баланың ой-орісінің дамуына ақыл-ой
әрекеттерінің кезеңді қалыптастырудың әсерін зерттеді;
— Т.В.Кудрявцев, А.М.Матюшкин оқытудың дамытушылық әсері педагогикалық
әрекетттер мазмұнында проблемалы оқытудың ролін арттырғанда ғана артатынын
дәлелдейді.
Психологиялық және педагогикалық теорияларды қортындылау негізінде,
осы ұғымдардың әрқайсысы жөніндегі түсінік нақтылана түсті.
Жалпы қолданысқа төмендегі ұғымдар енгізідді: — даму — бұл организмнің
жүйке жүйесінің, психикасының, тұлғаның сандық және сапалық өзгерісінің
кәріпісі;
— оқыту — қоғамдық-тарихи тәжірибені мақсатты жеткізу, білімді,
іскерлікті және дағдыны меңгеруді ұйымдастыру процесі
— Оқыту мен тәрбие беру мазмұны бойынша терең ұлтгық, көпқырлы
дөстүрі, ұлттық психологияны сипаттайды.
Тәрбиеленетін де, оқытылатын да адам абстрактілі емес. Ол барлық
уақытта әдетте ұлттық сана мен өзіндік санасының, ұлттық танымының,
сезімінің және еркінің ерекшелігін адамдардың басқа бір адамдармен өзара
қатынстары мен қарым-қатынастарындағы ұлттық келбетінің идеялық
ерекшеліктері тән болатын қандай да бір ұлттың әкілі.
Ұлттық психологиялық ерекшеліктер оқыту мен тәрбиенің мазмұнын тікелей
байланыстырады, сондықтан олар белгілі-бір ұстанымдарға негізделе отырып
іске асырылады.
Біріншіден, педагогикалық әсердің этноспецификалық детерменизм
ұстанымы.
Екіншіден ұлттық сана және ұлттық өзіндік педагогакалық іс-
әрекеттердің бірлігі ұстанымы.
Үшіншіден, ұлттық идеалмен сәйкестігі нақты өмір мен еңбектің
жағдайындағы педагогикалық әсердің ұстанымдарын ескерусіз қалдыруға
болмайды.
Төртшшіден, ұлттық бейімделген мүмкіндіктерді педагогикалық әсерде
дамыту ұстанымы.
Оқыту процесі дидактикалық жүйелер деп аталатын нсихологиялық
тұжырымдамаларға негізделеді. Дидактикалық жүйе оқытудың мақсатына жетуге
қызмет ететін, біртұтас құрылымды жасайтын элементер жиынтығын құрайды.
Жүйенің сипаттамасы мақсаттың, білім мазмұнының, дидактикалық процестердің,
оқытудың әдістері, құралдары, формаларының және оның ұстанымдарының
сипаттамаларын сәйкес. Дидактикалық тұжырымдамалар-дан үшеуін бөліп алу
қажет: дәстүрлі, педоцентристикалық және дидактиканың қазіргі жүйесі.
Оқытудың дәстүрлі жүйесіндегі басты родді білім беру, мұғалімнің іс-
әрекеті атқарады. Оны Я.А.Коменский, И.Цесталоцци, И.Гербарт секілді
педагогтардың тұжырымдамасы және немістің классикалық гимназиясының
дидактикасы құрайды.
Педоцентристикалық тұжырымдамада оқытудағы басты рөл оқуға баланың іс-
әрекетіне беріледі. Бұл тәсілдің негізінде Д.Дьюидің жүйесі,
Т.Кершенштейнердің еңбек мектебі, В.Лайдың XX ғасырдың басындағы
педагогикадағы реформа кезеңінің теориясы жатыр. Г.Кершенштейнер халықтың
еңбек мектебі баланы қазіргі мемлекеттің талабына үйрету және әлеуметтік
шығу тегіне сәйкес алдағы кәсіби іс-әрекетке дайындауы керек деген ұғымына
сөйкес азаматгьіқ тәрбие тұжырымдамасын жасады. В.Лай тәрбие мен оқьпу
оқушыларға сырттй әсер ету мен олардың оған сурет, модельдеу, сызу, ән-күй,
би сабақтары, түрлі ауызша және жазбаша жұмыстар мен жануарларды бағып-қағу
түріндегі жауапты реакцияларының кезектесуі ретінде қарастырылуына
сәйкестендірілген әсер ету формуласына негізделген әрекеттегі
педагогика тұжырымдамасын ұсынды.
Қазіргі тандағы дидактикалық жүйе, екі жақтылы оқыту мен оқу — оқытудың іс
әрекетін құрайды, ал олардың дидактикалық қарым-қатынасы дидактика пәнін
құрайды деген тұжырымдамадан негіз алады. Қазіргі тандағы дамыта оқыту
теориясынан, психикалық дамуға бағдарланған тұжырымдаманы (Л.В.Занков,
З.И.Калмыкова, Е.Н.Кабанова-Миллер) және тұлғалық дамуды ескеретін
тұжырымдаманы (Г.А.Цукерман, В.В.Давыдов, Д.Б.Элъконин, С.А.Смирнов)
еректпе атауға болады.
Л.В.Занковтың тұжырымдамасы бойынша, оқыту жүйесінің негізін, өзара
байланыстағы ұстанымдар құрайды.:
— қиыншылықтың жоғарғы деңгейіңде оқыту;
— бағдарламалық материадды оқытудың жоғарғы қарқындылығы;
— теориялық білімнің жетекші маңызды ролі;
— оқшылардың оқу процесін ұғынуы;
— барлық оқушыларды дамыту мақсатына бағытталған жүйелі жұмыс жүргізу.
З.И.Калмыкованың тұжырымдамасы бойынша, тиімді өнімді және
шығармашылықты ойды қалыптастыратын оқыту дамытуы болып есептеледі. Тиімді
ойды оқып білім алудың негізі деп қарастыра отырып З.И.Калмыкова тиімді
ойлаудың ерекшеліктерінің сырттайғы көрінісі — жаңа білімді өзбетінше игеру
және оны іс-әркетте қолдана білу деп біледі. Мұндай ойдың негізгі
көрсеткіштері:
— ойдың жеке даралығы, әдеттегіден тыс жауапты таба білуі;
— ассоциациялық байланыстардың пайда болуының жылдамдығы және дамуы;
— мәселенің ұғымдылығы, оның әдеттегіден тыс шешімі;
— ойдың жүйріктігі — кейбір талаптарға сәйкес уақыт бірлігіңде пайда
болатын ассоциациялық идеялардың саны.
З.И.Калмыкованың дәлелдеуі бойьшша, дамудағы оқыту төмендегі
дидакгикалық ұстанымдарға бағдарланғанда жүзеге асуы мүмкін:
а) оқытудың мәселелігі;
ө) оқьггудың жекелігі және даралығы;
б) ойлаудың түрлі компоненттерінің (нақтылық және абстрактылы
теориялық) үйлесімде дамуы;
в) ақыл-ой әрекеттерінің тәсілдерін қалыптастыру;
г) есте сақтау әркеттерін арнайы ұйымдастыру.
Е.Н.Кабанова-Миллердің тұжырымдамасы, озі оқу жұмысының тәсілдері деп
атаған, ойлау операцияларын қалыптастырумен байланысты. Оқу жұмысының
тәсілдеріне салыстыруды, қортындылауды, себеп-салдар байланысын ашуды
бақылауды, зерттеліп отырған құбылыстың сипаттамасын құрастыруды, ұғымның
мәнді және мәнсіз белгілерін ажыратуды кіргізеді.
Е.Н.Кабанова-Миллердің тұжырымдамасындағы шарттары ретінде
төмендегілер белгіленеді:
1. Оқытудың барлық қатары оқушыларда түрлі деңгейлерде толықтырылған
оқу жұмысының тәсілдерін қалыптастыру идеясына сәйкестендірілуі керек;
2. Әрбір оқу пәнінде оқу жұмысының негізгі тәсілдерінің болуы және
оларды оқушыларда қалыптастыру маңызды;
3. Оқушылар жағынан өздерінің оқу әрекеттерін басқару тәсілдерін
қалыптастыру қажет.
Сонымен жоғарыда қарастырылған тұжырымдамалар жалпы психиканы дамыту
мақсатында оқушылардың психикалық қызметін (негізінен ойдың) дамытумен
(Л.В.Занков), шығармашылық ойын дамытумен (З.И.Калмыкова) немесе ойлау
операцияларын қалыптастырумен (Е.Н.Кабанова-Миллер) байланысты. Оқу
әрекеттерін ұйымдастыруға бағдар ретінде оқушылардың жеке қасиеттерін
дамыту тұжырымдамасы кең таралған.
Г.А.Цукерман тұжырымдамасына сәйкес, оқытудағы маңызды міндеттердің
бірі — оқушыларды оқу ынтымақтастық дағдыларына оқыту. Оқу процесі мұғалім
мен баланың ынтымақтастығы негізінде жасалады. Ол оқу бірлестігіңдегі үш
басты сипаттамаларды ажыратады:
— өзара әсердің симметриясыздығы (бала үлкен адамды қабылдамайды, ол
өзіне қажетті білімді іздестіреді, ал мұғалім баланың ізденісін ретттеп,
тиімдендіреді);
— баланың танымдық инициативасы;
— жаңа білімге нақты сұраныс жасау.
В.В.Давыдовтың Д.Б.Элькониннің тұжырымдамалары бойынша оқушыларды
дамыта оқытудың негізінде теориялық білімді сараптау, жоспарлау және
рефлексия арқылы меңгеру процесіңде оқу әрекетін оның субъектісінде
қалыптастыру теориясы жатыр. В.В.Давыдовтың және Д.Б.Элькониннің тұлғаны
дамыта оқыту тұжырымдамасы, бірінші окушылардың шығармашылығын дамытуға
бағытталған.
Берілген шығармашылықтың әдістемесін бейнелейтін, С.А.Смирновтың
тұжырымдамасында, педагогоикалық процестің негізгі мақсаты ретіңде,
әлеуметтік тәжірибенің қарқынды жинақталуымен және баланы ішкі
психологиялық тыныштық пен өз-өзіне деген сенімді қалыптастыру
үйлесіміндегі қабілетін мүмкіндігінше дамытудың шарттарын жасау жағдайы
қарастырылады. Осы тұжырымдамаға сәйкес, мұғалім әрекетіндегі үш бағыт
ажыратылады:
— оқушының мұғаліммен және бір-бірімен өзара әрекеттерін ұйымдастыру;
— сабақтарда жеке ойындарды және оқу әрекеттерін ұйымдастырудың ойын
формаларын кеңінен пайдалану;
— оқушыларды шығармашылық әрекеттерге араластыру. Зерттеушілер
оқытудың психикалық қызметін (қабылдау, тиімді есте сақтау, ойлау және ұғым
қалыптастыру, теориялық толықтыру және ақыл-ой белсенділігін) дамытуға
ерекше көңіл аударады.
2.2 Оқыту психологиясының құрамдық бөліктері
Дидактика тарихында оқытудың мақсаты туралы екі көзқарас болды.
Біріншісі: мақсат – жеке тұлғаның ақыл-ойын, есін және басқа қабілеттерін
дамыту деген тұжырым. Екіншісі: мақсат – ғылым негіздерін меңгерту, өмірге
қажет нақты білімдер беру.
Қазіргі оқытудың мақсаты білім туралы құжаттарда белгіленген. Ол
мұғалімнің сабақ жоспарында нақтыланады.
Оқу материалын меңгертудің әрбір кезеңінде мұғалім өзінің алдына
төрт түрлі дидактикалық мақсат қояды. Олар:
- оқушыны оқу материалдарымен таныстыру және оны бірінші рет бекіту;
- оқығанды еске түсірту, іс жүзінде репродуктивтік және продуктивтік
деңгейде қолдандыру;
- білім және іскерлікті қолдану арқылы жүйелеу;
- білім, іскерлікті бақылау және есепке алу.
Оқыту мазмұны - оқыту процесінде оқушы меңгеретін ғылыми білімдер,
тәжірибелік іскерлік, дағды, іс-әрекет және ойлау тәсілдері, оқыту мазмұны
пән бойынша жасалған мемлекеттік оқу жоспарында, мемлекеттік оқу
бағдарламаларында, оқулықтарда жазылған.
Оқыту процесінде бастапқы кезеңінде мұғалім оқушыларды оқу
материалдарымен және оны қолдану әдістерімен таныстырады.Оқу
материалдарының жаңа бөлігін меңгеру және бекіту қатар жүреді. Оқытудың
мақсаты - оқу материалдарының негізгі ойын және тәжірибелік маңызын оқушыға
меңгерту.
Екінші кезеңде оқу материалы қайталанады және оқушылар алған
білімдерін қолданады. Бұл кезеңнің негізгі мақсаты – алған білімді
нақтылау, кеңейту, кең түрде жаңғырту, тәжірибелік қолдану.
Үшінші кезеңде мұғалім оқушылардың тәжірибелік жұмыстарын
ұйымдастырады, сол арқылы ұғымдарын жүйеге келтіреді. Оқушы алған білімін
мұғалімнің көмегімен де және өз бетімен де қолданады, меңгерген білімдерін
бір-бірімен салыстырады. Бұл кезеңдегі оқыту нәтижесінің көрсеткіші:
- оқушылардың мәселелерді өз бетімен шешуі;
- білімді түрлі жағдайларда қолдана білуі.
Оқыту процесін кезеңдерге бөлу, талдау оның ерекшеліктерін
анықтауға мүмкіндік береді.
Бірінші ерешелік. Оқыту мен оқудың бірлігі. Олардың біреуін өзгерту
екіншісінің өзгеруіне де ықпал етеді. Оқыту барысында осы бөліктер арасында
үйлесімді дидактикалық өзара әрекет болу керек.
Іс-әрекет субъектілерінің жақсы қарым-қатынасы оқытудың
нәтижелерін көтерудің негізгі жолдарының бірі.
Оқыту процесінің екінші ерекшелігі: оқыту мен оқудың өзара
байланысы арқылы білім мазмұны оқушының іс-әрекетіне негіз болады.
Бір циклден екіншісіне жоспарлы түрде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Психология пәнінен
Тақырыбы: Оқыту психологиясының негіздері
Тексерген ___________________
Орындаған __________________
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..3
5
1 Оқыту туралы жалпы 5
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5 7
1.1 Оқыту процесінің 10
мәні ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ..5 12
1.2 Оқыту теориясының негізін 12
қалаушылар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7 16
1.3 Оқыту процесінің 22
қызметтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
28
2. Оқыту психологиясының негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... .12
2.1 Оқытудың психологиялық 30
негіздері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...12
2.2 Оқыту психологиясының құрамдық
бөліктері ... ... ... ... ... ... . .16
2.3 Оқыту психологиясының қозғаушы
күштері ... ... ... ... ... ... ... .22
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...28
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
Кіріспе
Бүгінгі таңдағы өркениетті отыз ел қатарына қосылуды мұрат тұтқан
тәуелсіз Қазақстан Республикасының қоғамы болашақ түлектерді жедел
өзгерісті дүниеде өмір сүруге дайындау қажеттігінен оқу-білімдену жүйесіне
жаңа да күрделі талаптар қоюда. Ал мұндай дайындық балада әрқилы ғылыми
салаларға тән біршама білім-біліктер жиынтығын қалыптастырумен ғана
шектеліп қоймастан, оның бойында жоғары шығармашыл және икемшіл тұлғалық
мүмкіндіктерді дамытуға бағытталған нақты істерді қамтуы тиіс. Соңғы
жылдарда жалпы және орта білімді гуманизациялау мен гуманитаризациялау
ниеті айқын әрі мақсатты бағыт ала бастады. Ал бұл ұлағатты мақсаттың
тиімді іске асуы бала тәрбиесінің қайнар көзі бастауыш мек- тепке тәуелді
болатыны айдан анық. Адамға табиғаттан беріл- ген ізгілікті
мүмкіндіктердің 80% осы бастапқы оқу кезеңінде қалыптасатынын ғылым
дәлелдеп отыр. Қазіргі таңда психологияның алдыңғы міндеттері қоғам
дамуының бағдарламаларын анықтайды. Еңбек өнімінің дамуы, техника мен
технологияның дамуына білім беру мен денсаулық сақтау жүйесін жақсарту,
осының барлығы адамға қатысты мәселелерді ғылыми зерттеуді талап етеді. Жан-
жақты дамыған тұлғаны қалыптастыру мемлекеттің ең басты міндеттердің бірі.
Өмір сүру барысында дамитын тұлғаның ерекшеліктерін меңгеретін
білімнің көлемі мен сипаты, қызығушылығы, кез келген ортада қарым-қатынасқа
түсе білуі, зейін қасиеттерінің жоғарғы деңгейде болуы, адамгершілік
қасиеттері, осылардың барлығы адамның белгілі бір жағдайға еркін жауап
қайтаруына белсенді және мақсатты түрде әсер етеді.
Студент тұлғасының қарым-қатынас үрдісіндегі зейін қасиеттерінің
жоғарғы деңгейде болуы студенттердің оқуда, еңбекте, қоғамдық өмірде
белсенділігін дамыту жолдарын ашуға мүмкіндік береді.
Курстық жұмыстың өзектілігі: Психологияның аса маңызды мәселелерінің
қандайы болмасын, басқа ғылымдармен байланыспай шешілуі мүмкін емес.
Психиканың пайда болуы мен дамуын зерттеу үшін биология, генетика,
антропология, білімдері мен әдістерін қолдану қажет; психофизиологиялық
проблема- ларды шешу үшін нейрофизиология, нейроанатомия, нейрохимия, меди-
цина әдістерін тартуды талап етеді; психикаға орай биологиялық және
әлеуметтік жағдаяттар байланысы проблемасы әлеуметтік, биологиялық,
психологиялық білімдердің басын қоспай мүлде шешілмейді. Осылайша,
психологияның басқа ғылымдармен, ғылым салаларымен ара қатынас түрлерін
шексіз жалғастыра беруге болады. Өз кезегінде, психологиялық зерттеулер
нәтижесінде алынған деректер психологиямен сыбайлас пәндер үшін өте қажет.
Сондықтанда жан-жақтан келіп, жаңа әлеуметтік ортаға бейімделудегі
студенттердің оқыту-тәрбиелеу процесін тиімді ұйымдастыру үшін, олардың
қарым-қатынастағы зейіндерінің деңгейлерін анықтау өзекті мәселелердің
бірі.
Курстық жұмыстың мақсаты: Оқыту психологиясының негіздерін қарастыру.
Курстық жұмыстың міндеті:
✓ оқыту процесінің мәнін ашу;
✓ оқыту теориясының негізін қалаушылардың еңбектеріне шолу жасау;
✓ оқыту процесінің қызметтерін анықтау;
✓ оқытудың психологиялық негіздерін қарастыру;
✓ оқыту психологиясының құрамдық бөліктеріне тоқталу;
✓ оқыту психологиясының қозғаушы күштерін қарастыру.
1 Оқыту туралы жалпы түсінік
1. Оқыту процесінің мәні
Оқыту – оқу мақсатын (бiлiмдендiру мiндеттерiн) iске асыру бойынша
педагогтың (оқытушының) реттестiрiлген қызметi, ақпарат жеткiзу
(информирование) тәрбиелеу, игерiлген бiлiмдi түсiнiп, қолдана бiлуге
үйрету iс- терiн қамтамасыз ету.
Оқыту – мұғалім мен оқушылардың белгіленген мақсатқа жетуге
бағытталған, реттелген, бірлескен іс-әрекеті, оқушылардың танымдық іс-
әрекетін арнайы ұйымдастыру. Оқыту процесі – мұғалім мен оқушының бірлескен
іс-әрекеті.Көбіне оқыту деп мұғалім мен оқушының бірлескен, мақсатқа жетуге
бағытталған іс-әрекетін айтады. Оның барысында жеке тұлға дамып, білім
алады, тәрбиеленеді. Дәстүр бойынша оқыту екі бөліктен тұрады – оқыту және
білім алу. Оқыту – оқыту мазмұнын алу процесі. Дәстүрлі оқытуда білім алуға
қарағанда оқыту басым болғандықтан оқу материалын оқытуға баса назар
аударылып, оқушылардың іс-әрекетіне назар аударылмайды.
Оқыту – үйрету және білім алу деген парадигманың ұзақ тарихы бар. Ол
әлі сақталуда. Себебі, мұғалім ұзақ уақыт оқушыға ақпарат беретін негізгі
тұлға болып келді. Осы кезге дейін білім беру, оқыту терминдері жиі
қолданылады.Білім, іскерлік, дағды оқушыға бере салатын зат болмағандықтан
оқыту мәнін нақты ашпай, көптеген сұрақтарға жауап бере алмаймыз. Қандай
іс-әрекет?, Өзара іс-әрекет барысында білім қалай меңгеріледі, даму,
тәрбие қалай жүреді? - деген көптеген сұрақтарға жауап берілмеген. Әрине
мұғалім мен оқушы оқыту процесінде өзара әрекет жасайды, оның негізі, оқыту
мәні – мұғалім ұйымдастырған таным іс - әрекетін оқушылардың атқаруы
нәтижесінде мәліметтерді меңгеруі, дамуы, тәрбиеленуі.Демек, оқыту
дегеніміз – оқушылардың ғылыми білім, іскерлік, дағдыларды меңгеруі,
шығармашылық қабілеттерін дамыту, адамгершілік, эстетикалық көзқарастары
мен сенімдерін қалыптастыру үшін мұғалімнің белсенді оқу-танымдық іс-
әрекетті ұйымдастыру және ынталандыру іс-әрекеті.
Оқыту процесі – екі жақты процесс болғандықтан, мұғалім мен
оқушылардың бірлескен іс-әрекетін, мұғалім тарапынан тарапынан оқушы іс-
әрекетіне басшылық етуді, жоспарлауды, ұйымдастыруды, басқаруды талап
етеді.
Оқытудың маңызды міндеттері: Оқушылардың танымдық белсенділігін
ынталандыру. Оқушылардың ғылыми білім, іскерлік, дағдыларды меңгеруіне
керекті оқу–танымдық іс-әрекетті ұйымдастыру. Ақыл-ойды, ұғымталдықты,
қабілетті, дарындылықты дамыту.Осы процесте оқушылар ғылыми білімдер алып,
іс-әрекет жасауға үйреніп, жақсы мен жаман туралы көзқарастарын
қалыптастырады. Оқыту баланы дамытады. Ол мынадай бөліктерден тұрады:
мақсат, міндет, мазмұн, нәтижелері, оны бағалау. Білім беру деп – табиғат
және қоғам жайында ғылымда жиналған білім жүйесін жеке адамның меңгеруін
және оны өмірде тиімді етіп қолдана білуін айтады. Дидактиканың міндеті –
білім мазмұнын, оқыту әдістерін және оқытуды ұйымдастыруды ғылыми тұрғыдан
негіздеу. Дидактика Нені оқыту керек? Қалай оқыту керек? деген үлкен
сұраққа жауап береді. Осы сұрақтардан басқа да сұрақтар туындайды: Оқыту
қалай жүргізіледі, оның заңдылықтары қандай?, Кімдерді оқыту керек?, Не
үшін оқыту керек? және Қайда оқыту керек?. Осы сұрақтарға жауап беру
үшін дидактика үздік педагогикалық тәжірибені зерттеп, қорытындылап,
мектептің тәжірибесіне енгізумен айналысады. Әрбір мұғалім дидактиканы білу
керек, өйткені мектептің алдында тұрған ірі тәжірибелік міндеттерді
теориялық білімсіз шешу мүмкін емес.
Оқыту - оқудың мақсаттарын (бiлiмдену мiндеттерiн) iске асыруға
бағытталған, ақпарат беру, тәрбиелеу, бiлiмдi түсiндiру және тәжірибелік
қолдануды қамтамасыз етушi педагогтың рет- тестiрiлген iс-әрекетi. Оқып
үйрену - таным, дағдылану және игерiлген тәжiрибе негiзiнде жаңа мiнез-
құлық және iс-әрекет формаларын пайда етiп, бұрын қалыптасқанды өзгерiске
келтiретiн оқушының өзіндік іс-әрекет үдерісі. Оқу – белгiленген мақсатқа
жетудi көздеген мұғалiм мен оқушы арасындағы өзара ықпалды реттестiрiлген
iс-әрекет. Бұл ұстаз бен шәкiрттің бiрлiктi қызметiнің екi тарапы. Оқу –
бұл ғылыми бiлiмдер, қажеттi iс-әрекет тәсiлдерi, эмоцио- налды-құндылықты
және қоршаған болмысқа шығармашылық қатынас қалыптастыруға бағытталған
мұғалiм басшылығында оқушылардың арнайы ұйымдастырылған iс-әрекетi. Оқу
бары- сында бала дамиды. Жүйе ретiнде қабылданған оқудың негiзгi құрылым
элементтерi: 1) мақсат; 2) мазмұн; 3) әдістер; 4) ұйымдастыру формалары; 5)
нәтиже. Осы және басқа да кей- бiр түсiнiктердің мәнiне тоқталайық.
Бiлiмдену - оқу барысында игерiлген бiлiм, ептiлiк, дағдылар мен ойлау
тәсiлдерiнің жүйесi. Бiлiм - пәннің теориялық игерiлуiн бiлдiретiн идея-
лар жиынтығы немесе қоршаған дүниенің бала санасында түсiнiктер, сұлбалар,
нақты бейнелер кейпiнде өрнектелуi. Ептiлiктер – игерiлген бiлiмдердi
тәжірибеде қолдану тәсiлдерiн (жолдарын, әрекет түрлерін) иелеу. Дағдылар –
аса жоғары дәрежеде жетiлiп, автоматтық күйге түскен ептiлiктер. Мақсат
(оқу, бiлiмдену) – оқу барысында қол жететiн мұрат, барша күш-қуат
бағытталған болашақ . Мазмұн (оқу, бiлiмдену) – оқу үдерiсiнде шәкiрт
игеруi қажет ғылыми бiлiмдер, ептiлiктер мен дағдылар, iс-әрекет және ой-
лау тәсiлдерiнің бiртұтас жүйесi. Ұйымдастыру – дидактикалық үдерiстi
белгiлi заңдылықтарға орай ретке келтiру, көзделген мақсатты тиiмдi iске
асыру үшiн бұл үдерiстi қажеттi формаға түсiру. Форма – оқу үдерiсiнiң
жасау жолы, оның iшкi мәнi, логи- касы және мазмұнының сыртқы қоршамы. Оқу
формасы ең алдымен сыныптағы оқушылардың санымен, оқу уақыты және оқу
орнымен, оның iске асырылу тәртiбiмен, т.б. байланысты. Әдiс – оқу
мақсаттары мен мiндеттерiнің орындалу (iске асуы) жолы. Құрал-жабдықтар –
оқу үдерiсiнiң заттық, материалдық қолдауы. Оқу үдерiсiнде құрал ретiнде
педагогтың дауысы (сөзі), оның шеберлiгi, оқулықтар, сынып жабдықтары және
т.б. танылады. Нәтиже (оқу өнiмi) – оқу барысында, оқу үдерісi салдары-
нан, көзделген мақсаттың iске асу дәрежесiнен туындайтын соңғы өнiм.
Дидактика өз пәнi аймағында iске қосылатын заңды- лықтарды зерттейдi, оқу
үдерiсiнің барысы мен нәтижесiне не- гiз болар тәуелдiлiктердi талдайды,
жоспарланған мақсаттар мен мiндеттердің орындалуын қамтамасыз етушi
әдістер, ұйымдастыру формалары мен құрал-жабдықтарын белгiлей- дi. Осының
арқасында ол екi басты функцияны атқарады: 1) теориялық (нақтама және
болжастыру); 2) тәжірибелік (қалыпты iс-әрекет, құралдар дайындау).
Дидактика барша пәндер бойынша және оқу iс-әрекетiнің барлық деңгейiне
орайластырылған оқу жүйесiн бiрiктiредi. Зерттелушi болмысты қамту
шеңберiне байланысты дидактика жалпы және жекеленген болып бөлiнедi. Жалпы
дидактиканың зерттейтiн пәнi: оқыту мен оқып үйренудi оларды туындатқан
жағдаяттарымен әрi оларды орындау шарттары және соның арқасында жетiлетiн
нәтижелерiмен бiрге анықтау. Жекелен- ген (нақты) дидактика оқыту
әдістемесi деп аталады. Ол әртүрлі оқу пәндерiнің желiсiн, мазмұнын оқыту
формалары мен әдістерiн қарастырады. Әр оқу пәнi өз әдістемесiне ие.
Бастауыш мектеп дидактикасы да жекеленген, өзіне тән ерекшелiктерге ие,
себебi ол оқудың жалпы мәселелерiмен шұғылдана отырып, кiшi мектеп
жасындағы оқушылардың ерекшелiктерiн ашады.
1.2 Оқыту теориясының негізін қалаушылар
Оқыту теориясының негізін қалаушылар: Я.А.Коменский, И.Г.Песталоций,
Ж.Ж.Руссо, К.Д.Ушинский, В.Сухомлинский, А.С.Макаренко, т.б. қосқан үлесі.
Дидактиканың негізін салушы чех педагогы Ян Амос Коменский (1592 - 1670).
Оның 1632 жылы шыққан Ұлы Дидактика кітабында оқыту мақсаты, әдістері,
принциптері, сынып-сабақ жүйесі туралы жазылды. Ол басты мақсат –
адамшылық, оған жету жолы – білім беру және оқыту деп санады. Көп емес,
өмірге керекті білімдерді беруге шақырып, оны түсіндіру үшін жаттығу,
тәжірибелік әдістерді қолдануды ұсынды. Оқушыны жақсы сезімге бөлейтін
әдістердің пайдалылығын дәлелдеді. Я.А.Коменский саналылық және
белсенділік, көрнекілік, жүйелілік және сабақтастық, жаттығу және
түсініктілік принциптерін ұсынды. Я.А.Коменский сынып-сабақ жүйесін терең
зерттеді. Жақсы ұйымдастырылған мектеп заңдары деген еңбегінде сынып-
сабақ жүйесінің бөліктерін атады. Олар:оқушыларды мектепке белгілі бір
уақытта қабылдау, сабақ аяқталмай, ешкімді одан босатпау; оқушыларды
сыныпқа бөлу; әр сыныпқа бөлме беру; күніне 4 сабақ өткізу; әрбір сағатта
істелетін жұмыстарды жоспарлау; қоңыраудың соғылуы; тәртіп; бір сабақтың
ұзақтығы бір сағаттан аспау керек; сабақты күзде бастау. Мұғалім
оқушыларға жаңабілімдерді түсіндіреді, жаттығулар орындатады. Бұл қазіргі
аралас сабаққа ұқсайды. Я.А.Коменский тақырыпты қайталауды апта, тоқсан
соңына қойған. Сабақты 3 бөлікке бөлген: басы, жалғасы, соңы. Басында
оқушылар ескі білімдерін еске түсіреді, мұғалім үй жұмысын тексереді, жаңа
тақырыпты түсіндіреді.
Я.А.Коменский Мұғалім – сабақты жаратушы, оның жүрегі, - деп
түсінген. Оқушының өз күшіне деген сенімін арттыру, еңбекті сүюге
тәрбиелеу, үй жұмысы туралы да мәселелер ұлы педагогтың назарынан тыс
қалған жоқ.Я.А.Коменский экскурсияны кең қолданып, оны білім берудің
маңызды құралы деп санаған.
Иоганн Генрих Песталоций (1746-1827) Гертруда өз балаларын қалай
оқытады? (1801ж.) деген еңбегінде дамытып оқыту принциптерін ұсынып,
бастауыш мектептегі оқыту әдістерінің негіздерін қалады. Қоршаған дүниені
сезім арқылы қабылдау – білім негізі. Одан әрі нәтиже – дерексіздік.
Білімді қажетсіну ынтаны туғызады. Сөз, сан, шама – ақыл жемісі, оның
негізі, оқытудың қарапайым құралдары.Жаратушы балаға күш береді. Ол баланы
дамуға итермелейді. Көз көргісі келеді, құлақ естігісі, аяқ жүргісі, қол
ұстағысы, жүрек сенгісі, жақсы көргісі, ми ойланғысы келеді-деген. Осы
тұжырымдарға сай
И.Г.Песталоций буынға бөліп оқыту, алдымен сурет салуға үйрету, содан
кейін жазуға үйрету тәсілдерін қолданған. Бақылау әдісін, баланың
бақылаудан алған әсерлерін талқылатуды қолданған. Оның пікірінше заттар
мен құбылыстарды бақылаған баланың ойы оянып, сөйлегісі келеді.Адамның
дүние туралы түсінігі алғашқыда анық емес, оны реттейтін оқыту арқылы
жиналатын білім қоры, өйткені ол ақыл-ой жұмысын туғызады. Бірақ білімді
бере беру жеткіліксіз, ақылдың қуатын арттыру керек. Ол үшін түрлі
жаттығулар, балаға сөйлеу, ойлату, сұрақ-жауап тәсілдері
қолданылған.Пәндерді көрнекілік арқылы оқыту тиімді екендігін дәлелдеген.
Ұлы педагог көрнекілік әдісін Я.А.Коменскийге қарағанда терең жазып,
ақыл-ой жұмысына керектісі еңбек пен тәжірибе деген.Жан Жак Руссо (1712-
1778жж.) Эмиль немесе тәрбие туралы (1762ж.) деген еңбегінде халыққа
білім беруді, әр адамды дамытуды, баланың белсенділігін көтеруді ұсынды. Өз
заманының мектебін өмірмен байланыспағаны, кітап тілімен көп сөйлегені үшін
сынады. Руссо баланың қажеттілігін қанағаттандыратын оқыту теориясын
ұсынды. Бұл тұжырымдамаға сәйкес баланы өмірге бейімдеу керек деп,
тәрбиешілерді оның қажеттіліктері мен қызығушылықтарын ескеруге шақырады.
Оның оқыту мен бала өмірінің байланысы, бала табиғатын зерттеу,
шығармашылық күшін дамыту, еңбекке дайындау сияқты идеяларынң педагогиканың
дамуы үшін маңызы зор болды. Ұлы орыс педагогы Константин Дмитриевич
Ушинский (1824-1870жж.) басқа тілде оқыту баланың табиғи күші мен қабілтін
әлсіретеді, сондықтан оны ана тілінде оқыту керек деді. Ушинский бастауыш
мектеп жұмысының негізгі бағыттарын, жеке пәндердің мазмұнын анықтауға көп
үлес қосты. Халық шығармашылығы – ертегілер, мақал-мәтелдер, жұмбақтар
білімділікке көмектеседі. Зейінді жаттықтыру, есте сақтауды жақсарту,
қайталау, жүйелілік, сабақтастық, беріктік принциптері, оқытудың түрлі
әдістері баланың берік білім алуын қамтамасыз етеді.
Надежда Константиновна Крупская (1869-1939жж.). Оқушылардың
дүниетанымын қалыптастыру үшін оларға терең білім керектігін, әр пәнді
басқа пәндермен және өмірмен байланыстыруды атап көрсетті. Мұғалім теория
мен тәжірибенің бірлігі арқылы жекелеген пәндер арасында байланыс орнату
керек деді. Крупская политехникалық оқуды қолдап, оқу жоспарына жалпы
техникалық пәндерді енгізуді ұсынды. Ол оқуды өнімді еңбекпен байланыстыруа
шақырды.
Антон Семенович Макаренко (1888-1939жж.). А.С.Макаренко оқу пәндерін
жүйелі оқытуды құптады. Ол сол кезде қолданылған дальтон-жоспары, жобалау
әдісі сияқты әдістеріне қарсы шықты.
Василий Александрович Сухомлинский (1918-1970жж.) оқытуды ақыл-ой
тәрбиесінің маңызды құралы деп қарады. Оқытудың табыстылығы мектептегі
мұғалімдердің рухани өміріне, ой-өрістерінің кеңдігіне, мәдениеттілігіне
байланысты деді. Сонымен қатар өнімді еңбек, зерттеу жұмыстары, эксперимент
жүргізу, құбылыстарды, әдебиеттерді өз бетімен түсіну ой жұмысын
шапшаңдатады.
Өткен ғасырдың 80-жылдарының аяқ кезінде ынтымақтастық педагогикасы
одан әрі дамыды. Оның негізгі идеялары:
Сабақ үстінде оқушылармен жақсы қарым-қатынаста болу. Маңызды міндет –
баланың оқуға деген ықыласын ояту, оны өзінің табысына, ісінің алға
басқанына, дамығанына қуанту.
Қысым жасамай оқыту. Ынтымақтастық педагогикасының бір принципі –
оқушыларды қорқытпау, еркін ұстау, өз күшіне сендіру.
Қиын мақсат қою идеясы. Жаңашылдар сабақтарының дәстүрліден
айырмашылығы – балалармен ынтымақ, оларды қиын мақсатқа жетуге
жігерлендіру.
Тірек идеясы. Жаңашыл мұғалімдер пәндік, сөздік ақпараттарға алуан
түрлі нұсқауларды (сызба, кестелер, т.б.) енгізді. Олар есті, қисынды,
қиялды, ойдың алгоритмдік формаларын дамыту құралы.
Өз еркімен таңдау идеясы. Владимир Федорович Шаталов оқушыларға көп
есептер береді, ал олар қалаған есебін шығарады.
Озу идеясы. Сабақта, алда өтетін тақырыптарға уақыт беріледі.
Ірі блоктар идеясы. Оқулықтың 3-4 тарауы бір сабақта оқылады.
Өзін-өзі талдау идеясы. Шалва Александрович Амонашвили балаларды
өздерінің іс-әрекеттерін бағалауға және пікірлерін айтуға үйретеді. Оның
оқушылары жолдастарының жұмыстарын тексереді және бағалайды.
Сыныптағы ақыл – ой жұмысы. Шығармашылықпен жұмыс істейтін
мұғалімдердің сыныпта білімге деген құштарлық, биік мақсатқа жетуге деген
құлшыныс бар.
Жеке тұлғалық тұрғы. Жаңашыл мұғалімдердің сабағында әр оқушы өзін
жеке тұлғамын деп сезінеді, мұғалімнің өзіне деген адал ниетін көреді.
1.3 Оқыту процесінің қызметтері
Оқыту процесінің өзіне тән қызметтері бар. Олар оқытудың білім беру,
оқытудың тәрбиелік, оқытудың дамыту қызметтері.
Оқытудың білім беру қызметі - бұл адам баласына білім байлығымен
қаруландыру, оны өз бетімен білім алуға, іскерлік пен дағдыны игеруге
даярлау. Қазіргі кезде білімді толық игеру үшін оған қойылатын талаптарды
ескерген жөн. Олар:
білімнің толықтығы – оқу материалдарын түсіну үшін танымдық іс-
әрекетті іске асыру;
білімнің түсініктілігі – оқушылардың өз бетімен ізденіп, ақыл-ойын
дамыту;
білімнің әрекеттілігі – жаңа білім алу үшін оқушыға бұрынғы білімін
шеберлікпен қолдану мүмкіндігін жасау.
Оқытудың тәрбиелік қызметі – оқытудың тәрбиелік ықпалы жайындағы
Я.А.Коменскийдің, И.Ф.Гербарттың, Ф.АДистервектің, Н.И.Пироговтың және
К.Д.Ушинскийдің еңбектерінде мазмұндалған.
И.Ф.Гербарт оқыту – адамгершілік тәрбиесінсіз, мақсатсыз құрал деп
тұжырымдады. Әлемнің екінші ұстазы аталған Әл-Фараби Тәрбиесіз білім
адамзаттың қас жауы болады деп, қатты ескертті. Білім беру мен тәрбиелеу
тұтас әрекет екендігін дәлелдеген ғұламалар соған байланысты өз
шығармаларын да сол екі негізге байланыстырып құра білді.
М.Дулатов Оқытудағы мақсат жалғыз құрғақ білім үйрету емес, білім
мен бірге жақсы тәрбиені беру керек екендігін баса айтып, оқу мен
тәрбиенің бір тұтас педагогикалық әрекет екендігін дәлелдеді.
М.Жұмабаев көру, есту, сипау, иіскеу, бұлшықет сезімдері арқылы
әдепке, әдемілікке, сымбаттылыққа, талғампаздыққа тәрбиелеу керек, сол
тәрбиелер арқылы зейін қалыптасады, баланың ақылы ересек адамдарға
қарағанда төмен екендігіне байланысты тәрбиелік іс-әрекетке тәлімді тәсіл
қолдана білу керек екенін түсіндіреді.
Тәрбиелей отырып оқыту ғылыми теориялар мен ережелердің
оқушылардың дүниетанымы мен сеніміне айналуын сипаттайды, моральдық
нормаларды, мінез-құлықты игеруін қамтамасыз етеді. Оқыта отырып тәрбиелеу,
оқушыларды өмірге, білім алуға тәрбиелейді, ақыл –ой қабілетін дамытады,
адамгершілік қасиетін қалыптастырады.Мектепте оқушыларға теориялық білім
беру тәрбие процесімен тығыз байланыста өткізіледі.
Оқытудың дамыту қызметі, оқыту процесі – білімді меңгеру оқушыны
дамытады. Оқушының тілі, ақыл-ойы, сенсорлық және қозғалыс аймағы сезімі,
ерік-жігері, қажеттіліктері, мотивтері дамиды. Оқыту – жеке тұлғаны дамыту
құралы. Л.С.Выготский (1896-1934) тұжырымдаған психологияның маңызды
заңдарының бірі – баланың дамуы оқытуға байланысты. Сондықтан білім
мазмұнына баланы дамытатын материалдар енгізіледі. Оқыту процесінде
П.А.Гальпериннің ақыл-ой жұмысын кезең бойынша қалыптастыру теориясы,
М.Н.Скаткиннің, И.П.Лернердің мәселелік оқыту әдісі баланы дамытуға
бағытталған.
Оқу іс-әрекеті – мақсаты адамның білім, ептілік және дағдыларды иге-
руге бағытталған ерекше үдеріс түрі. Оқу әрекеттері ұйымдасқан формада
арнайы білім мекемелерінде іске асып барады. Сонымен бірге оқу-үйрену
әрекеттері ұйымдастырылмаған күйде, басқа әрекет түрлерімен қабаттаса, оның
қосымша нәтижесі ретінде атқарылуы мүмкін. Оқу іс-әрекетінің ерекшелігі –
ол тікелей тек өкілінің психологиялық дамуының құралы ретінде қызмет етеді.
Қалаған іс-әрекет түрі сияқты оқу іс-әрекеті де құрылымдық деңгейге ие бола
тұрып, жекеленген бірліктерден құралады (әрекет, амал (опера- ция), шарт-
жағдайлар, қажеттер, сеп-түрткілер, міндеттер). Оқу іс-әрекеті
бірліктерінің өзара қатынасқа түсіп, орайласуы оның даралықты сипатын
береді. Аталған іс-әрекет түрлері әлеуметтік-тарихи даму барысында бірін-
бірі ауыстырып отырады. Осыдан әр кезеңде тұлғаның жас деңгейі мен даму
ерекшеліктеріне байланысты жетекші іс-әрекет түрі алға тартылады.
Қазіргі оқыту тек білім берумен шектелмей, оқушыны әр жақты дамытуға,
алдымен ақыл-ойды дамытуға бағытталған.
Сонымен оқыту процесінің міндеті болды.Олар бір-бірімен тығыз
байланысты және оқытудың барлық бөліктерінде жүзеге асады.
2 Оқыту психологиясының негіздері
2.1 Оқытудың психологиялық негіздері.
Психологияның аса маңызды мәселелерінің қандайы болмасын, басқа
ғылымдармен байланыспай шешілуі мүмкін емес. Психиканың пайда болуы мен
дамуын зерттеу үшін биология, генетика, антропология, білімдері мен
әдістерін қолдану қажет; психофизиологиялық проблема- ларды шешу үшін
нейрофизиология, нейроанатомия, нейрохимия, меди- цина әдістерін тартуды
талап етеді; психикаға орай биологиялық және әлеуметтік жағдаяттар
байланысы проблемасы әлеуметтік, биологиялық, психологиялық білімдердің
басын қоспай мүлде шешілмейді. Осылайша, психологияның басқа ғылымдармен,
ғылым салаларымен ара қатынас түрлерін шексіз жалғастыра беруге болады. Өз
кезегінде, психологиялық зерттеулер нәтижесінде алынған деректер
психологиямен сыбайлас пәндер үшін өте қажет.
Психология және педагогика байланысы ежелден келе жатқан, дәстүрлі
қалыптасқан құбылыс. Барша ғұлама педагогтар адамның табиғи қасиеттерін,
оның тума қажеттері мен мүмкіндіктерін түсіну керектігін, тұлғаның
психикалық іс-әрекеттері және дамуына орай тетік- тер мен заңдарды
ескеруді, солар негізінде оқыту, білім беру, тәрбиелеу маңыздылығын алға
тартты.
Оқыту мен дамудың өзара қарым-қатынасы барлық уақытта психологияның
өзекті мәселесі болып отыр. Я.А.Коменскийдің еңбегінен бастап, оқытудың
ғылыми негізін іздестіру басталған, соның негізінде әрбір оқушының жеке
мүмкіндіктері мен олардың жасының даму процесіндегі өзгерістерін ескере
отырып дамыта оқытудың ғылыми негізін іздестіру басталған.
Бұл мәселеге орыс педагогикасының негізін салушы К.Д.Ушинский де назар
аударған. Ол өзінің Адам тәрбие пәні атты еңбегіңде, баланың түрлі жас
ерекшелігі кезеңіндегі негізгі психологиялық даму ерекшеліктерін айта
отырып, баланы оқытудың ең күшті факторы оқыту мен тәрбиелеу деп жазды.
Оқыту мен тәрбиелеудің арақатынасы жәніндегі мәселе одан бергі уақытта
да, өзектілігін жойған жоқ. Оны психология ғылымының көрнекті өкілдерінің
бірі Л.С.Выготский де зерттей отырып, оқыту мен дамудың арақатынасы
мәселесін шешудің өзіндік тәсілдерін ұсынды:
— оқыту мен даму бір-біріне тәуелсіз екі түрлі процесс;
— оқыту кемелденуге негізделеді, оқыту мен даму процесінде пайда
болатын мүмкіндіктерді пайдаланады;
— оқыту мен даму екі түрлі салыстырмалы процесс;
— оқыту дамудан кейін жүріп отыруы мүмкін, сонымен қатар дамуды алға
жылжыта отырып, оның алдында болуы да мүмкін.
Баланы оқыту мен дамытудың арақатынасы мәселеснің шешімін түрлі
зерттеушілер әртүрлі тәсілдермен іздестіреді:
— Д.Б.Эльконин мен В.ВДавыдов оқытудың мазмұнының өзгерісін іздестіру
керек деи есептеді;
Н.А.Менчинская, Д.И.Богрявленская, Е.А.Кабанова-Миллер білімді,
іскерлікті және дағдыны меңгеру тиімділігі ақыл-ой іс-әрекеттірінің
тәсілдерін жетілдірудің көмегімен арттыруға болады деп дәлелдеді;
— Б.Г.Ананьев, А.А.Люблинская оқытудың түрлі әдістерінің арту жағдайын
зерттеуге мән береді;
— Л.В.Занков оқытудың дамытушылық әдістеріне ең бірінші, оқыту
процесінің өзін жетілдіру арқылы қол жеткізуге болады деп тұжырымдайды;
— П.Я.Гальперин, Н.Ф.Талызина баланың ой-орісінің дамуына ақыл-ой
әрекеттерінің кезеңді қалыптастырудың әсерін зерттеді;
— Т.В.Кудрявцев, А.М.Матюшкин оқытудың дамытушылық әсері педагогикалық
әрекетттер мазмұнында проблемалы оқытудың ролін арттырғанда ғана артатынын
дәлелдейді.
Психологиялық және педагогикалық теорияларды қортындылау негізінде,
осы ұғымдардың әрқайсысы жөніндегі түсінік нақтылана түсті.
Жалпы қолданысқа төмендегі ұғымдар енгізідді: — даму — бұл организмнің
жүйке жүйесінің, психикасының, тұлғаның сандық және сапалық өзгерісінің
кәріпісі;
— оқыту — қоғамдық-тарихи тәжірибені мақсатты жеткізу, білімді,
іскерлікті және дағдыны меңгеруді ұйымдастыру процесі
— Оқыту мен тәрбие беру мазмұны бойынша терең ұлтгық, көпқырлы
дөстүрі, ұлттық психологияны сипаттайды.
Тәрбиеленетін де, оқытылатын да адам абстрактілі емес. Ол барлық
уақытта әдетте ұлттық сана мен өзіндік санасының, ұлттық танымының,
сезімінің және еркінің ерекшелігін адамдардың басқа бір адамдармен өзара
қатынстары мен қарым-қатынастарындағы ұлттық келбетінің идеялық
ерекшеліктері тән болатын қандай да бір ұлттың әкілі.
Ұлттық психологиялық ерекшеліктер оқыту мен тәрбиенің мазмұнын тікелей
байланыстырады, сондықтан олар белгілі-бір ұстанымдарға негізделе отырып
іске асырылады.
Біріншіден, педагогикалық әсердің этноспецификалық детерменизм
ұстанымы.
Екіншіден ұлттық сана және ұлттық өзіндік педагогакалық іс-
әрекеттердің бірлігі ұстанымы.
Үшіншіден, ұлттық идеалмен сәйкестігі нақты өмір мен еңбектің
жағдайындағы педагогикалық әсердің ұстанымдарын ескерусіз қалдыруға
болмайды.
Төртшшіден, ұлттық бейімделген мүмкіндіктерді педагогикалық әсерде
дамыту ұстанымы.
Оқыту процесі дидактикалық жүйелер деп аталатын нсихологиялық
тұжырымдамаларға негізделеді. Дидактикалық жүйе оқытудың мақсатына жетуге
қызмет ететін, біртұтас құрылымды жасайтын элементер жиынтығын құрайды.
Жүйенің сипаттамасы мақсаттың, білім мазмұнының, дидактикалық процестердің,
оқытудың әдістері, құралдары, формаларының және оның ұстанымдарының
сипаттамаларын сәйкес. Дидактикалық тұжырымдамалар-дан үшеуін бөліп алу
қажет: дәстүрлі, педоцентристикалық және дидактиканың қазіргі жүйесі.
Оқытудың дәстүрлі жүйесіндегі басты родді білім беру, мұғалімнің іс-
әрекеті атқарады. Оны Я.А.Коменский, И.Цесталоцци, И.Гербарт секілді
педагогтардың тұжырымдамасы және немістің классикалық гимназиясының
дидактикасы құрайды.
Педоцентристикалық тұжырымдамада оқытудағы басты рөл оқуға баланың іс-
әрекетіне беріледі. Бұл тәсілдің негізінде Д.Дьюидің жүйесі,
Т.Кершенштейнердің еңбек мектебі, В.Лайдың XX ғасырдың басындағы
педагогикадағы реформа кезеңінің теориясы жатыр. Г.Кершенштейнер халықтың
еңбек мектебі баланы қазіргі мемлекеттің талабына үйрету және әлеуметтік
шығу тегіне сәйкес алдағы кәсіби іс-әрекетке дайындауы керек деген ұғымына
сөйкес азаматгьіқ тәрбие тұжырымдамасын жасады. В.Лай тәрбие мен оқьпу
оқушыларға сырттй әсер ету мен олардың оған сурет, модельдеу, сызу, ән-күй,
би сабақтары, түрлі ауызша және жазбаша жұмыстар мен жануарларды бағып-қағу
түріндегі жауапты реакцияларының кезектесуі ретінде қарастырылуына
сәйкестендірілген әсер ету формуласына негізделген әрекеттегі
педагогика тұжырымдамасын ұсынды.
Қазіргі тандағы дидактикалық жүйе, екі жақтылы оқыту мен оқу — оқытудың іс
әрекетін құрайды, ал олардың дидактикалық қарым-қатынасы дидактика пәнін
құрайды деген тұжырымдамадан негіз алады. Қазіргі тандағы дамыта оқыту
теориясынан, психикалық дамуға бағдарланған тұжырымдаманы (Л.В.Занков,
З.И.Калмыкова, Е.Н.Кабанова-Миллер) және тұлғалық дамуды ескеретін
тұжырымдаманы (Г.А.Цукерман, В.В.Давыдов, Д.Б.Элъконин, С.А.Смирнов)
еректпе атауға болады.
Л.В.Занковтың тұжырымдамасы бойынша, оқыту жүйесінің негізін, өзара
байланыстағы ұстанымдар құрайды.:
— қиыншылықтың жоғарғы деңгейіңде оқыту;
— бағдарламалық материадды оқытудың жоғарғы қарқындылығы;
— теориялық білімнің жетекші маңызды ролі;
— оқшылардың оқу процесін ұғынуы;
— барлық оқушыларды дамыту мақсатына бағытталған жүйелі жұмыс жүргізу.
З.И.Калмыкованың тұжырымдамасы бойынша, тиімді өнімді және
шығармашылықты ойды қалыптастыратын оқыту дамытуы болып есептеледі. Тиімді
ойды оқып білім алудың негізі деп қарастыра отырып З.И.Калмыкова тиімді
ойлаудың ерекшеліктерінің сырттайғы көрінісі — жаңа білімді өзбетінше игеру
және оны іс-әркетте қолдана білу деп біледі. Мұндай ойдың негізгі
көрсеткіштері:
— ойдың жеке даралығы, әдеттегіден тыс жауапты таба білуі;
— ассоциациялық байланыстардың пайда болуының жылдамдығы және дамуы;
— мәселенің ұғымдылығы, оның әдеттегіден тыс шешімі;
— ойдың жүйріктігі — кейбір талаптарға сәйкес уақыт бірлігіңде пайда
болатын ассоциациялық идеялардың саны.
З.И.Калмыкованың дәлелдеуі бойьшша, дамудағы оқыту төмендегі
дидакгикалық ұстанымдарға бағдарланғанда жүзеге асуы мүмкін:
а) оқытудың мәселелігі;
ө) оқьггудың жекелігі және даралығы;
б) ойлаудың түрлі компоненттерінің (нақтылық және абстрактылы
теориялық) үйлесімде дамуы;
в) ақыл-ой әрекеттерінің тәсілдерін қалыптастыру;
г) есте сақтау әркеттерін арнайы ұйымдастыру.
Е.Н.Кабанова-Миллердің тұжырымдамасы, озі оқу жұмысының тәсілдері деп
атаған, ойлау операцияларын қалыптастырумен байланысты. Оқу жұмысының
тәсілдеріне салыстыруды, қортындылауды, себеп-салдар байланысын ашуды
бақылауды, зерттеліп отырған құбылыстың сипаттамасын құрастыруды, ұғымның
мәнді және мәнсіз белгілерін ажыратуды кіргізеді.
Е.Н.Кабанова-Миллердің тұжырымдамасындағы шарттары ретінде
төмендегілер белгіленеді:
1. Оқытудың барлық қатары оқушыларда түрлі деңгейлерде толықтырылған
оқу жұмысының тәсілдерін қалыптастыру идеясына сәйкестендірілуі керек;
2. Әрбір оқу пәнінде оқу жұмысының негізгі тәсілдерінің болуы және
оларды оқушыларда қалыптастыру маңызды;
3. Оқушылар жағынан өздерінің оқу әрекеттерін басқару тәсілдерін
қалыптастыру қажет.
Сонымен жоғарыда қарастырылған тұжырымдамалар жалпы психиканы дамыту
мақсатында оқушылардың психикалық қызметін (негізінен ойдың) дамытумен
(Л.В.Занков), шығармашылық ойын дамытумен (З.И.Калмыкова) немесе ойлау
операцияларын қалыптастырумен (Е.Н.Кабанова-Миллер) байланысты. Оқу
әрекеттерін ұйымдастыруға бағдар ретінде оқушылардың жеке қасиеттерін
дамыту тұжырымдамасы кең таралған.
Г.А.Цукерман тұжырымдамасына сәйкес, оқытудағы маңызды міндеттердің
бірі — оқушыларды оқу ынтымақтастық дағдыларына оқыту. Оқу процесі мұғалім
мен баланың ынтымақтастығы негізінде жасалады. Ол оқу бірлестігіңдегі үш
басты сипаттамаларды ажыратады:
— өзара әсердің симметриясыздығы (бала үлкен адамды қабылдамайды, ол
өзіне қажетті білімді іздестіреді, ал мұғалім баланың ізденісін ретттеп,
тиімдендіреді);
— баланың танымдық инициативасы;
— жаңа білімге нақты сұраныс жасау.
В.В.Давыдовтың Д.Б.Элькониннің тұжырымдамалары бойынша оқушыларды
дамыта оқытудың негізінде теориялық білімді сараптау, жоспарлау және
рефлексия арқылы меңгеру процесіңде оқу әрекетін оның субъектісінде
қалыптастыру теориясы жатыр. В.В.Давыдовтың және Д.Б.Элькониннің тұлғаны
дамыта оқыту тұжырымдамасы, бірінші окушылардың шығармашылығын дамытуға
бағытталған.
Берілген шығармашылықтың әдістемесін бейнелейтін, С.А.Смирновтың
тұжырымдамасында, педагогоикалық процестің негізгі мақсаты ретіңде,
әлеуметтік тәжірибенің қарқынды жинақталуымен және баланы ішкі
психологиялық тыныштық пен өз-өзіне деген сенімді қалыптастыру
үйлесіміндегі қабілетін мүмкіндігінше дамытудың шарттарын жасау жағдайы
қарастырылады. Осы тұжырымдамаға сәйкес, мұғалім әрекетіндегі үш бағыт
ажыратылады:
— оқушының мұғаліммен және бір-бірімен өзара әрекеттерін ұйымдастыру;
— сабақтарда жеке ойындарды және оқу әрекеттерін ұйымдастырудың ойын
формаларын кеңінен пайдалану;
— оқушыларды шығармашылық әрекеттерге араластыру. Зерттеушілер
оқытудың психикалық қызметін (қабылдау, тиімді есте сақтау, ойлау және ұғым
қалыптастыру, теориялық толықтыру және ақыл-ой белсенділігін) дамытуға
ерекше көңіл аударады.
2.2 Оқыту психологиясының құрамдық бөліктері
Дидактика тарихында оқытудың мақсаты туралы екі көзқарас болды.
Біріншісі: мақсат – жеке тұлғаның ақыл-ойын, есін және басқа қабілеттерін
дамыту деген тұжырым. Екіншісі: мақсат – ғылым негіздерін меңгерту, өмірге
қажет нақты білімдер беру.
Қазіргі оқытудың мақсаты білім туралы құжаттарда белгіленген. Ол
мұғалімнің сабақ жоспарында нақтыланады.
Оқу материалын меңгертудің әрбір кезеңінде мұғалім өзінің алдына
төрт түрлі дидактикалық мақсат қояды. Олар:
- оқушыны оқу материалдарымен таныстыру және оны бірінші рет бекіту;
- оқығанды еске түсірту, іс жүзінде репродуктивтік және продуктивтік
деңгейде қолдандыру;
- білім және іскерлікті қолдану арқылы жүйелеу;
- білім, іскерлікті бақылау және есепке алу.
Оқыту мазмұны - оқыту процесінде оқушы меңгеретін ғылыми білімдер,
тәжірибелік іскерлік, дағды, іс-әрекет және ойлау тәсілдері, оқыту мазмұны
пән бойынша жасалған мемлекеттік оқу жоспарында, мемлекеттік оқу
бағдарламаларында, оқулықтарда жазылған.
Оқыту процесінде бастапқы кезеңінде мұғалім оқушыларды оқу
материалдарымен және оны қолдану әдістерімен таныстырады.Оқу
материалдарының жаңа бөлігін меңгеру және бекіту қатар жүреді. Оқытудың
мақсаты - оқу материалдарының негізгі ойын және тәжірибелік маңызын оқушыға
меңгерту.
Екінші кезеңде оқу материалы қайталанады және оқушылар алған
білімдерін қолданады. Бұл кезеңнің негізгі мақсаты – алған білімді
нақтылау, кеңейту, кең түрде жаңғырту, тәжірибелік қолдану.
Үшінші кезеңде мұғалім оқушылардың тәжірибелік жұмыстарын
ұйымдастырады, сол арқылы ұғымдарын жүйеге келтіреді. Оқушы алған білімін
мұғалімнің көмегімен де және өз бетімен де қолданады, меңгерген білімдерін
бір-бірімен салыстырады. Бұл кезеңдегі оқыту нәтижесінің көрсеткіші:
- оқушылардың мәселелерді өз бетімен шешуі;
- білімді түрлі жағдайларда қолдана білуі.
Оқыту процесін кезеңдерге бөлу, талдау оның ерекшеліктерін
анықтауға мүмкіндік береді.
Бірінші ерешелік. Оқыту мен оқудың бірлігі. Олардың біреуін өзгерту
екіншісінің өзгеруіне де ықпал етеді. Оқыту барысында осы бөліктер арасында
үйлесімді дидактикалық өзара әрекет болу керек.
Іс-әрекет субъектілерінің жақсы қарым-қатынасы оқытудың
нәтижелерін көтерудің негізгі жолдарының бірі.
Оқыту процесінің екінші ерекшелігі: оқыту мен оқудың өзара
байланысы арқылы білім мазмұны оқушының іс-әрекетіне негіз болады.
Бір циклден екіншісіне жоспарлы түрде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz