Отбасындағы тәрбие дәстүрлері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ОТБАСЫНЫҢ БАЛА ТӘРБИЕСІНДЕГІ ОРНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1 Бала тәрбиесіндегі отбасының маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Ұлы педагогтардың еңбектеріндегі отбасы тәрбиесінің негіздері ... ... ..10
2 ОТБАСЫНДАҒЫ ТӘРБИЕ ДӘСТҮРЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
2.1 Отбасындағы бала тәрбиесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
2.2 Отбасындағы тәрбие дәстүрлерінің қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
2.3 Салт дәстүрлердің бала тәрбиесіндегі алатын орны ... ... ... ... ... ... ... .20
2.4 Қазақ халқының салт.дәстүріндегі ойын элементтерінің бала
тәрбиесіндегі ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ОТБАСЫНЫҢ БАЛА ТӘРБИЕСІНДЕГІ ОРНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1 Бала тәрбиесіндегі отбасының маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Ұлы педагогтардың еңбектеріндегі отбасы тәрбиесінің негіздері ... ... ..10
2 ОТБАСЫНДАҒЫ ТӘРБИЕ ДӘСТҮРЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
2.1 Отбасындағы бала тәрбиесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
2.2 Отбасындағы тәрбие дәстүрлерінің қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
2.3 Салт дәстүрлердің бала тәрбиесіндегі алатын орны ... ... ... ... ... ... ... .20
2.4 Қазақ халқының салт.дәстүріндегі ойын элементтерінің бала
тәрбиесіндегі ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
Кіріспе
Бүгінгі таңда ғасырлар қойнауында қалыптасқан ұлттық тәрбиені, озық өнегелі дәстүрлерді, адамгершілік асыл қасиеттерді жастар бойына қалыптастыруда, оны ұтымды пайдалану аса маңызды міндеттердің біріне айналып отырғаны даусыз. Сондай-ақ, ұлттық мәдениеттің, әдебиеттің, тілдің, халықтық педагогиканың тағдыры мен болашағы да мектептегі жас ұрпақ тәрбиесіне байланысты. “Отбасы адамның өте маңызды, өте жауапты ісі. отбасы өмірді кемеліне келтіреді, отбасы бақыт әкеледі, бірақ әрбір отбасы, ең алдымен мемлекеттік маңызы бар зор іс болып табылады”,- деп анықтама берген А.С. Макаренко болатын.
Яғни, отбасы – қоғамның маңызды буыны және өзінше бір кішігірім ұжым. көп ұлтты мемлекетіміздің негізі осы шағын ұжымдардан қаланады. осы жағынан кез келген отбасы өзін қоғамның бір бөлігі деп түсінеді.
Тәрбиедегі басты бағыт делінген тәлім-тәрбие тұжырымдамасында: “Әрбір адам ең алдымен өз халқының перзенті, өз Отанының азаматы болу керек екенін, ұлттық болашағы тек өзіне байланысты болатынын есте ұстауға тиіс. Оның осындай тұжырымға тоқталуына ұлттық әдет-ғұрыптар мен дәстүрлер көмектеседі, солар арқылы ол жалпы азаматтық мәдениетке аяқ басып, өз халқының мәдени игілігін басқа халықтарға жақын да түсінікті ете алады. Сондықтан әрбір ұрпақ өз кезімен өткеннің тағдыры мен талаптарын, объективті факторлар ретінде ұсынып, сол арқылы ұрпақты өмірге даярлап, оларды жинақталған бай тәжірибе негізінде тәрбиелей отырып, өзінің ата-аналарының рухани мұрасын игере түсуі керек” екені айтылған.
Курстық жұмыс тақырыбының өзектілігі: дәстүр ақпараттық қызмет атқарады. Ақпарлар дәстүр арқылы екшеліп, қорытылып, қоғам жадында сақталады, соның арқасында ғасырдан - ғасырға жетеді. Соған байланысты адамдардың дүниеге келген жаңа ұрпақтары өзара қарым - қатынас нормаларын қайтадан жасап қалыптастырып әуреленбейді, яғни бұрыннан қалған жол - жосынды басшылыққа алады.
Дәстүрде жиналған ақпарлар арқылы ата - бабадан қалған материалдық және мәдениетке ие мұрагер болады. Мысалы халқымыздың «Ата салған жол бар, ене пішкен тон бар», «Ата көрген – оқ жонар, ана көрген – тон пішер» деуінің мәні бұрынғыдан қалған салт дәстүрімізді басшылыққа алынуға міндеттілігін білдіреді.
Қазақ - дәстүрі бай және қатаң сақтайтын халық. Туған халқының мінез - құлқы, наным - сенімін жете зерделеген ғұлама Ахмет Байтұрсынов қазақтың құдайдан кейінгі қорқатыны дәстүр бұзушылық екенін айтады.
Салт – дәстүр ұлттық тәрбие. ұлттық тәрбиені оқыту үшін мектепте мұғалім баланың жас дара ерекшеліктеріне сай қазақтың ойындары, мақал - мәтел және алуан түрлі салт - дәстүрді педагогикалық тұрғыдан іріктеп алу керек. Балаға ұлттық тәрбиені дер кезінде меңгерту ұстаздың басты міндеті.
Бүгінгі таңда ғасырлар қойнауында қалыптасқан ұлттық тәрбиені, озық өнегелі дәстүрлерді, адамгершілік асыл қасиеттерді жастар бойына қалыптастыруда, оны ұтымды пайдалану аса маңызды міндеттердің біріне айналып отырғаны даусыз. Сондай-ақ, ұлттық мәдениеттің, әдебиеттің, тілдің, халықтық педагогиканың тағдыры мен болашағы да мектептегі жас ұрпақ тәрбиесіне байланысты. “Отбасы адамның өте маңызды, өте жауапты ісі. отбасы өмірді кемеліне келтіреді, отбасы бақыт әкеледі, бірақ әрбір отбасы, ең алдымен мемлекеттік маңызы бар зор іс болып табылады”,- деп анықтама берген А.С. Макаренко болатын.
Яғни, отбасы – қоғамның маңызды буыны және өзінше бір кішігірім ұжым. көп ұлтты мемлекетіміздің негізі осы шағын ұжымдардан қаланады. осы жағынан кез келген отбасы өзін қоғамның бір бөлігі деп түсінеді.
Тәрбиедегі басты бағыт делінген тәлім-тәрбие тұжырымдамасында: “Әрбір адам ең алдымен өз халқының перзенті, өз Отанының азаматы болу керек екенін, ұлттық болашағы тек өзіне байланысты болатынын есте ұстауға тиіс. Оның осындай тұжырымға тоқталуына ұлттық әдет-ғұрыптар мен дәстүрлер көмектеседі, солар арқылы ол жалпы азаматтық мәдениетке аяқ басып, өз халқының мәдени игілігін басқа халықтарға жақын да түсінікті ете алады. Сондықтан әрбір ұрпақ өз кезімен өткеннің тағдыры мен талаптарын, объективті факторлар ретінде ұсынып, сол арқылы ұрпақты өмірге даярлап, оларды жинақталған бай тәжірибе негізінде тәрбиелей отырып, өзінің ата-аналарының рухани мұрасын игере түсуі керек” екені айтылған.
Курстық жұмыс тақырыбының өзектілігі: дәстүр ақпараттық қызмет атқарады. Ақпарлар дәстүр арқылы екшеліп, қорытылып, қоғам жадында сақталады, соның арқасында ғасырдан - ғасырға жетеді. Соған байланысты адамдардың дүниеге келген жаңа ұрпақтары өзара қарым - қатынас нормаларын қайтадан жасап қалыптастырып әуреленбейді, яғни бұрыннан қалған жол - жосынды басшылыққа алады.
Дәстүрде жиналған ақпарлар арқылы ата - бабадан қалған материалдық және мәдениетке ие мұрагер болады. Мысалы халқымыздың «Ата салған жол бар, ене пішкен тон бар», «Ата көрген – оқ жонар, ана көрген – тон пішер» деуінің мәні бұрынғыдан қалған салт дәстүрімізді басшылыққа алынуға міндеттілігін білдіреді.
Қазақ - дәстүрі бай және қатаң сақтайтын халық. Туған халқының мінез - құлқы, наным - сенімін жете зерделеген ғұлама Ахмет Байтұрсынов қазақтың құдайдан кейінгі қорқатыны дәстүр бұзушылық екенін айтады.
Салт – дәстүр ұлттық тәрбие. ұлттық тәрбиені оқыту үшін мектепте мұғалім баланың жас дара ерекшеліктеріне сай қазақтың ойындары, мақал - мәтел және алуан түрлі салт - дәстүрді педагогикалық тұрғыдан іріктеп алу керек. Балаға ұлттық тәрбиені дер кезінде меңгерту ұстаздың басты міндеті.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Айтмамбетова Б. Жаңашыл педагогтар идеялары мен тәжірибелері. – А., 1991.
2. Айтмамбетова Б., Бозжанова К., т.б. Балаларды семьяда адамгер- шілікке тәрбиелеудің кейбір мәселелері. – Алматы, 1985.
3. Айтмамбетова Б., Бейсенбаева. Тәрбиенің жалпы әдістері. – А., 1991.
4. Айғабылова Н. Бала мінезінің қалыптасуы және оны тәрбиелеу жол- дары. – А., Өнер. 1972.
5. Ахметов Ж. Балаларды мәдениеттілікке тәрбиелеу жолдары. // Қазақстан мұғалімі, 18 ақпан, 1994.
6. Әбенбаев С. Оқушы жастарға эстетикалық тәрбие беруді жетілдіру. – А., 1992.
7. Әбдіразақов Е. Адамгершілік, имандылық тәрбиесі. – Шымкент, 1994.
8. Әбиев Ж., Бабаев С., Құдиярова А. Педагогика. – Алматы: «Дарын», 2004.
9. Әбиев Ж. Еңбек тәрбиесінің педагогикалық негіздері. – Алматы, 1997.
10. Әбілова З. Этнопедагогика, – А., 1997.
11. Бабаев С., Оңалбек Ж. Жалпы педагогика. Оқулық. Алматы, Заң әдебиеті, 2005.
12. Бахтиярова Г. Педагогикалық пәндерді оқытуда қазақ этнопедагогикасы материалдарын пайдалану. Алматы 1999ж.
13. Жұмаханов Ә. Семьяда балаларды адамгершілікке тәрбиелеудің кей- бір мәселелері. – А., 1985.
14. Жұмабаев Ә. Ата-аналар жауапкершілігі. – А., 1977.
15. Керімов Л. Қиын бала және оны қайта тәрбиелеу. – иА., 1990.
16. Макаренко А. Ата-аналар кітабы. – А., 1985.
17. Қазақ халқының салт-дәстүрлері. Авторы: Сейіт Кенжеахметұлы. Алматы 2006ж.
18. «Қазақстан мектебі» журналы. №6, 2005 жыл.
19. «Қазақстан мектебі» журналы. №3, 2007 жыл.
20. «Қазақстан мектебі» журналы. №4, 2008 жыл.
21. А.Э.Измайлов. Орта Азия. Қазақстан халықтарының халық педагогикасы. - Москва, 1991.
1. Айтмамбетова Б. Жаңашыл педагогтар идеялары мен тәжірибелері. – А., 1991.
2. Айтмамбетова Б., Бозжанова К., т.б. Балаларды семьяда адамгер- шілікке тәрбиелеудің кейбір мәселелері. – Алматы, 1985.
3. Айтмамбетова Б., Бейсенбаева. Тәрбиенің жалпы әдістері. – А., 1991.
4. Айғабылова Н. Бала мінезінің қалыптасуы және оны тәрбиелеу жол- дары. – А., Өнер. 1972.
5. Ахметов Ж. Балаларды мәдениеттілікке тәрбиелеу жолдары. // Қазақстан мұғалімі, 18 ақпан, 1994.
6. Әбенбаев С. Оқушы жастарға эстетикалық тәрбие беруді жетілдіру. – А., 1992.
7. Әбдіразақов Е. Адамгершілік, имандылық тәрбиесі. – Шымкент, 1994.
8. Әбиев Ж., Бабаев С., Құдиярова А. Педагогика. – Алматы: «Дарын», 2004.
9. Әбиев Ж. Еңбек тәрбиесінің педагогикалық негіздері. – Алматы, 1997.
10. Әбілова З. Этнопедагогика, – А., 1997.
11. Бабаев С., Оңалбек Ж. Жалпы педагогика. Оқулық. Алматы, Заң әдебиеті, 2005.
12. Бахтиярова Г. Педагогикалық пәндерді оқытуда қазақ этнопедагогикасы материалдарын пайдалану. Алматы 1999ж.
13. Жұмаханов Ә. Семьяда балаларды адамгершілікке тәрбиелеудің кей- бір мәселелері. – А., 1985.
14. Жұмабаев Ә. Ата-аналар жауапкершілігі. – А., 1977.
15. Керімов Л. Қиын бала және оны қайта тәрбиелеу. – иА., 1990.
16. Макаренко А. Ата-аналар кітабы. – А., 1985.
17. Қазақ халқының салт-дәстүрлері. Авторы: Сейіт Кенжеахметұлы. Алматы 2006ж.
18. «Қазақстан мектебі» журналы. №6, 2005 жыл.
19. «Қазақстан мектебі» журналы. №3, 2007 жыл.
20. «Қазақстан мектебі» журналы. №4, 2008 жыл.
21. А.Э.Измайлов. Орта Азия. Қазақстан халықтарының халық педагогикасы. - Москва, 1991.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Педагогика пәнінен
Тақырыбы: Отбасындағы тәрбие дәстүрлері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
5
1 Отбасының бала тәрбиесіндегі орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Бала тәрбиесіндегі отбасының 10
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Ұлы педагогтардың еңбектеріндегі отбасы тәрбиесінің негіздері... 14
14
2 Отбасындағы тәрбие 17
дәстүрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2.1 Отбасындағы бала
тәрбиесі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
... ...
2.2 Отбасындағы тәрбие дәстүрлерінің 34
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Салт дәстүрлердің бала тәрбиесіндегі алатын 37
орны ... ... ... ... ... ... ...
2.4 Қазақ халқының салт-дәстүріндегі ойын элементтерінің бала
тәрбиесіндегі
ролі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
.
Кіріспе
Бүгінгі таңда ғасырлар қойнауында қалыптасқан ұлттық тәрбиені, озық
өнегелі дәстүрлерді, адамгершілік асыл қасиеттерді жастар бойына
қалыптастыруда, оны ұтымды пайдалану аса маңызды міндеттердің біріне
айналып отырғаны даусыз. Сондай-ақ, ұлттық мәдениеттің, әдебиеттің, тілдің,
халықтық педагогиканың тағдыры мен болашағы да мектептегі жас ұрпақ
тәрбиесіне байланысты. “Отбасы адамның өте маңызды, өте жауапты ісі. отбасы
өмірді кемеліне келтіреді, отбасы бақыт әкеледі, бірақ әрбір отбасы, ең
алдымен мемлекеттік маңызы бар зор іс болып табылады”,- деп анықтама берген
А.С. Макаренко болатын.
Яғни, отбасы – қоғамның маңызды буыны және өзінше бір кішігірім ұжым.
көп ұлтты мемлекетіміздің негізі осы шағын ұжымдардан қаланады. осы жағынан
кез келген отбасы өзін қоғамның бір бөлігі деп түсінеді.
Тәрбиедегі басты бағыт делінген тәлім-тәрбие тұжырымдамасында: “Әрбір адам
ең алдымен өз халқының перзенті, өз Отанының азаматы болу керек екенін,
ұлттық болашағы тек өзіне байланысты болатынын есте ұстауға тиіс. Оның
осындай тұжырымға тоқталуына ұлттық әдет-ғұрыптар мен дәстүрлер
көмектеседі, солар арқылы ол жалпы азаматтық мәдениетке аяқ басып, өз
халқының мәдени игілігін басқа халықтарға жақын да түсінікті ете алады.
Сондықтан әрбір ұрпақ өз кезімен өткеннің тағдыры мен талаптарын,
объективті факторлар ретінде ұсынып, сол арқылы ұрпақты өмірге даярлап,
оларды жинақталған бай тәжірибе негізінде тәрбиелей отырып, өзінің ата-
аналарының рухани мұрасын игере түсуі керек” екені айтылған.
Курстық жұмыс тақырыбының өзектілігі: дәстүр ақпараттық қызмет
атқарады. Ақпарлар дәстүр арқылы екшеліп, қорытылып, қоғам жадында
сақталады, соның арқасында ғасырдан - ғасырға жетеді. Соған байланысты
адамдардың дүниеге келген жаңа ұрпақтары өзара қарым - қатынас нормаларын
қайтадан жасап қалыптастырып әуреленбейді, яғни бұрыннан қалған жол -
жосынды басшылыққа алады.
Дәстүрде жиналған ақпарлар арқылы ата - бабадан қалған материалдық
және мәдениетке ие мұрагер болады. Мысалы халқымыздың Ата салған жол бар,
ене пішкен тон бар, Ата көрген – оқ жонар, ана көрген – тон пішер
деуінің мәні бұрынғыдан қалған салт дәстүрімізді басшылыққа алынуға
міндеттілігін білдіреді.
Қазақ - дәстүрі бай және қатаң сақтайтын халық. Туған халқының мінез -
құлқы, наным - сенімін жете зерделеген ғұлама Ахмет Байтұрсынов қазақтың
құдайдан кейінгі қорқатыны дәстүр бұзушылық екенін айтады.
Салт – дәстүр ұлттық тәрбие. ұлттық тәрбиені оқыту үшін мектепте мұғалім
баланың жас дара ерекшеліктеріне сай қазақтың ойындары, мақал - мәтел және
алуан түрлі салт - дәстүрді педагогикалық тұрғыдан іріктеп алу керек.
Балаға ұлттық тәрбиені дер кезінде меңгерту ұстаздың басты міндеті.
Қазіргі кезеңдегі саяси, экономикалық жағдайдың тұрақсыздығы,
тұрмыстағы күйзеліс, ұлтаралық қатынастардың шиеленісе түсуі, адамгершілік
құндылықтардың құлдырауы, білімге, адал еңбекке деген ынтасының азаюы,
отбасын құруға жауапкершілікпен белсенді қарамауы, зорлық-зомбылық пен
қатыгездіктің бел алуы т.б. мәселелері жастар тәрбиесіне жаңаша қарауды
талап етіп отыр. Сонымен қатар, қазақ халқының әріден келе жатқан
мәдениетін және білім, тәлім-тәрбие беру жүйесінің негіздерімен жан-жақты
танысу бүгінгі күннің басты бағдары, талабы десек те болады. Көне заманнан
келе жатқан таным-түсінік, әдеп-тағылымдарын ұғыну, білу және өмірге
үйлесімдерін қажетке жарату – жастардың туған халқына деген құрметінің
артып және өнегенің рухани түлей түсуіне ықпал етеді. Былайша айтқанда,
елінің тарихи өткен жолы мен бұраң бұлтарысы көп болмыс-білімін ұғыну
халқына деген сүйіспеншілігі мен патриоттық сезімінің қарқынды түрде жетіле
түсуіне әсерлі ықпал етумен қатар, бұл нәтижелі сапаға айналады.
Курстық жұмыстың мақсаты: Отбасындағы тәрбие дістүрлерінің қалыптасуы
мен салт-дәстүрлердің бала тәрбиесіндегі алатын орнын қарастыру.
Курстық жұмыстың міндеті:
✓ бала тәрбиесіндегі отбасының маңызы;
✓ ұлы педагогтардың еңбектеріндегі отбасы тәрбиесінің негіздері;
✓ отбасындағы бала тәрбиесі;
отбасындағы тәрбие дәстүрлерінің қалыптасуы;
✓ салт дәстүрлердің бала тәрбиесіндегі алатын орны;
✓ қазақ халқының салт-дәстүріндегі ойын элементтерінің бала
тәрбиесіндегі рөлін қарастыру.
1 Отбасының бала тәрбиесіндегі орны
1.1 Бала тәрбиесіндегі отбасының маңызы
Отбасы, мектеп пен мектепке дейінгі тәрбие мекемелері, балалар және
жасөспірімдер бірлестіктері, көше, бұқаралық ақпарат құралдары - бұлардың
бәрі де тұлға дамуьшдағы қалыптастырушы ыкпал жасайтын ерекше тәрбиешілер
тобын құрайды. Отбасы айтқанына көндіріп тәрбиелейді; мектеп оңтайлы қылық,
дұрыс көзқарас қалыптастыруға ұмтылады; балалар мен жеткініиектер ұйымдары
қарым-катынас жүйелеріне ендіреді; ал көше болса, отбасы, мектеп, әрқилы
бірлестік топтар бере алмағандардың орнын толтырады. Бала осы аталған
ұйымдардың өз өмірінде қайсысы басым болса, сонысын таңдайды, соның ықпал
тәуелділігінде болады. Осыдан тәрбие тұлғаға ықпал жасаушы құрылымдардың
өзара қатынастарымен бірлікте қарастырылады.
Бала үшін отбасы - ең алғашкы да аса белсенді тұлғалык қалыпта-су
көзі. Осыдан отбасында кабылданған көзқарастар, салт-дәстүрлер, ұстанымдар,
әрекет-қылық үлгілері тұлға микроэлементіне бастау беріп, оның барша
өмірінің негізгі сипатын қалайды.
Отбасы белгілі кызметтерді атқарады:
- қайта өндіру (репродуктивті) -ұрпак келтіру (тек жалғастыру тума
әрекеті, перзентті болу, оларды өсіру және тәрбиелеу қажеттігі);
- шаруашылық- экономикалық, (ортақ шаруашылық және каржы пайдалану,
еңбекке жарамсыздарға қамқорлық және оларды материалды қамсыздандыру);
- тәрбиелеу (отбасы, оның әрбір мүшесінің тұлғалық қалыптасуына
жағдайлар жасау;
- отбасы ұжымының өз мүшелеріне жеке-дара ыкпал жасап баруы;
- өмірлік тәжірибе, инабаттылык тәртіптері мен адамгершілік
кұндылыктарға баулу);
- қарым-қатынас құру (коммуникативті—отбасы ішіндегі катынас түзу,
отбасының басқа адамдармен, жанұялармен, әлеуметтік топтармен байланысын
ұйымдастыру);
- қайта қалыпна келу (рекреативті - бос уакыттарындағы демалыс іс-
әрекеттерін ұйымдастыру; отбасы мүшелерінің күш-қуатын, денсаулығын қайта
тіктеу шараларын қамтамасыз ету).
Отбасы тәрбиелік кызметтерінің іске асуы оның ұлттық ерекшеліктеріне,
әлеуметтік-мәдени салт-дәстүрлеріне және ол енген қауымдастыққа тән талап-
тәртіп ұстанымдарына байланысты.
Тұлғаның әлеуметтенуінде жетекшілік маңызға ие жалпыға бірдей
жағдаяттар болады. Олар: туған күнінен бастап, балаға болатын үздіксіз де
тұрақты ықпал; отбасыдағы қарым-қатынастың Туысқандық, сүйіспеншілік,
сенім, өзара жауапкершілік сезімдеріне негізделуі; ұрпақтан-ұрпаққа
тәжірибе өткізуге бағытталған әрқилы деңгейдегі отбасы мүшелерінің өзара
қарым-қатынасы және ыкпалы. Өз балаларының ерекшеліктерін, кызығулары мен
қажеттерін ескеруде ата-аналар мүмкіндіктері орасан.
Отбасылардың өздеріне тән ерекшеліктеріне орай топтасуы төмен-дегідей:
Құрылымы бойынша (мүшелер саны, жас деңгейлері): үш әулетті отбасылар
- ата-аналар, балалар, немерелер; екі әулетті отбасы-ата-аналар және
балалар; бір балалы; көп балалы (үш одан да көп балалы) отбасылар; толық
болмаған, яғни ата-анасының біреуі жоқ; перзентсіз және т.б. отбасылар;
отбасы тұрмысы және даму жағдайларына байланысты (жарасымды және қисыны
кеткен жанұялар); отбасылық тәрбие стиліне орай (әкімшіл, адамгершілікті,
либералды).
Әкімшіл (авторитарлы) отбасы - бала қарсылығын не күйзелісі мен
селқостығын туындататын қаталдығы шектен тыс талаптарымен сипатталады.
Сырттай бұл дөрекі қылық пен тұрпайы, жалған сөзден, екіжүзділіктен
көрініп, балада қорқыныш пен қорғансыздық сезімін пайда етеді.
Адамгершілікті қатынас түрі (стиль) ата-аналардың бала тұлға-сына
болған сыйластық құрметімен, оның көзқарас, ой-пікірлерін кабылдауымен,
өзіндік дербестігін шектемейтіндігімен еленеді. Мұндай отбасылар балалар
датына құлак түре алады, өз шешімдерімен баланы тұсауламайды, оның
шығармашыл ынтасының дамуына көмектеседі. Бұл отбасы жағдайында бала өзін
жайлы сезінеді, әрдайым табысты әрекет куанышына бөленіп, оны ата-анасымен
бөліседі,олардан қорықпайды, керісінше, ішкі нәзік сырларын ортаға салып
проблемаларымен бөліседі, кеңестерін тыңдауға асығады, өз қадір мәртебесін
сезінеді.
Либералды стильдік қатынас отбасы баласының не істесе де бетін
қайтармауға, оның жауапкерсіздігі мен өзімшілдігіне бастау береді Балалар
ата-аналарының әсіре сүйіспеншілігін қорғаныс етеді немесе олардың
түгелдей елемеу, немқұрайлылығына тап болады. Бұл баланы екіжүзділікке,
менмендікке, тәртіпсіздікке, моральдық жұтаңдыққа душар етеді.
Өз перзентіне шынайы қамқорлык пен сүйіспеншілік шуағын арнаған ата-ана,
негізінен адамгершілікті (демократтыц) стильді қолдана отырып, орынды
жерінде әкімшіл не либералды тәрбие элементтерін қолдануды да ұмытпайды.
Отбасында тиімді тәрбиелеудің белгілі ережелері қалыптасқан:
- баланы бар қалпында сүю, кұрметтеу қажет;
- балаға әсер ететіні құрғақ сөз емес, оның қалай айтылғаны, шын
көңілден шыкқандығы мәнді;
- баламен қатынас оның жас ерекшелігіне сәйкес болуы шарт, сонда
ғана үлкендер мен кішілер арасындағы дау-дамай туындамайды да ең қонымды
тәрбие әдісін таңдап, қолдануға болады;
- баланың не айткысы келетінін түсініп алған жөн, асығыс қорытынды
жасаудан сақтанған дұрыс;
- жазаны істеген келеңсіз әрекеті үшін колдануға үйренген жөн,
баланы намысына тиіп, қорламаңыз (ешуақытта бала жаман емес, оның қылығы
жаман);
- бала жөнінде басқалар (мұғалімдер, көршілер) тарапынан айтылған
сын пікірлерден қорытынды жасаудан бұрын оның өзімен әңгімелесіп,
әрекетінің себебін анықтап, кейін шешім кабылдаған жөн: жұрт алдында өз
беделіңді жоғалтамын деп шошынудың қажеті шамалы, өз баланның сенімінен
айырылып қалмаған дұрыстау;
- балаға үйрететініңді алдымен өзің үйреніп, біліп ал;
- да балаңызға канша рет жоқ деп, бетін қайтаратыныңызға мән
беріп көріңіз, содан корытынды шығарыңыз. Бала ата-анасына түгелдей
тәуелді;
- бала жасына қарамай, басыбайлы қадағалауды жек көреді. Ата-анасының
өз өміріне шын ыкыласпен араласканын ғана ұнатады. Бала табиғатынан ата-
анасын сүйеді;
- баламен өмір, тұрмыс жөнінде жиі сұхбаттасып тұрған жөн. себебі
қателіктен ешбір адам қашып құтыла алмайды;
- баланы киындықтар құрсауында жападан жалғыз қалдыруға болмайды.
Отбасы тәрбиесінде қолданылатын басты әдістер - бұл өнеге-үлгі,
бірлікті еңбек, іс-әрекет, әңгіме-сүхбат, қолдап-қуаттау, баланы қорғау.
Мендей бол!, Мендей істе! ұранымен тәрбиелей отырып, ата-аналар өз
өнегесімен қалай жасау, еңбектену қажеггігін үйретіп, сыйластық-
сүйіспеншілік сезімін білдіреді. Отбасыда ешкім мен енді сені
тәрбиелемеймін - деп айтпағаны жөн, себебі төңіректегінің бәрі: -баланы
қалыптастыруда өз үлесін косып барады. Балаға болған катынас, ата-аналар
арасындағы байланыс, басқа адамдармен араласу, отбасы ішіндегі тұрмыс
процесі, барша отбасылық істер. Сондықтан да тәрбие үшін арнайы шарт,
жағдайлар жасаудың тіпті де қажеті жоқ-тек қана дұрыс, инабатты,
адамгершілік әдеп сақтап, өмір сүруді басты ұстаным етіп алу керек.
Отбасы - адам баласының өсіп-өнер алтын ұясы. Адамның өміріндегі ең
қуанышты қызық дәурені осы отбасынан басталады. Бала өмірінің алғашқы
күнінен бастап ата-ана өздерінің негізгі борыштарын – тәрбие жұмысын
атқаруға кіріседі. Отбасының ең негізгі қызметі ұрпақ жалғастыру болса,
екінші кезекте сол ұрпағына дұрыс тәрбие беру қызметі тұрады. Отбасындағы
тәрбиелік кызметі бұл — отбасының аса маңызды кызметінің бірі болып
табылады. Себебі, отбасынан алған тәрбиені, қоғамдық тәрбиенің ең тиімді
деген жүйесі де алмастыра алмайды. Оның негізі баланы өмірге келтіру ғана
емес, мәселе оған әлеуметтік-мәдени ортанын құндылығын қабылдаттыру, үлкен
ұрпақтың тәжірибесін жас ұрпаққа жеткізу, бойына сіңіру, яғни дүниеге
келулеріне себеп болған балаларын, өздерін қоршаған ортаға және адамзатқа,
өз қоғамына пайдалы мүше етіп жеткізу. Ата-ананың, отбасының басқа да
мүшелерінің, әсіресе естияр ұрпақтың беделі, өмір сүру тәжірибесі, жүріс-
тұрысы, өз міндеттерін мүлтіксіз атқаруы, бір-біріне кұрметті — бәрі де
үлкен тәрбие мектебі. Отбасынан тыс та тәрбие бар. Қазақ: Ұлың өссе, ұлы
жақсымен, қызың өссе, қызы жақсымен ауылдас, көршілес бол,- дейді. Мұның
да үлкен тәрбиелік мәні бар. Отбасының тәрбиелік қызметімен тікелей
байланысты жағы - оның дамушылық қызметі. Оның мәнісі мынада. Ата-аналар
балаларының жеке ерекшеліктеріне ертерек назар аударуы керек. Сонда ғана
балалар өздерінің табиғи қабілеті мен дарындылығын көрсете алады. Жас
күнінен бастап балалардың қабілетін танып, соған сәйкес тәрбие, бағыт-
бағдар берудің маңызы айрықша. Балалардың ақыл-ой, еңбек қабілетін іске
асыруы отбасында қалыптасады. Бұл балаға да, отбасының естияр мүшелеріне де
тікелей катысты. Ата-ана балаларына жақсы тәрбие беру жөнінде қоғам алдында
жауапкер.
Отбасы — қоғамның бастапқы ұясы. Ол әлеуметтік, қоғамдық дамуда
маңызды рөл атқаратын құрылымның негізі. Отбасы мүшелерінің арасындағы
қарым-қатынастар ерекше міндеттерге негізделеді. Бұларды тәртіп бойынша
орындағандар — қоғамның жалғасуына, нығаюына қызмет еткендер, ал
орындамағандар болса, олар - қоғамның тәртібін бұзған, әлеуметтік тәрбиеден
үлгі ала алмаған бақытсыз жандар. Отбасы, әлеуметтік институт болғандықтан,
сөзсіз қоғамның ықпалында болады. Отбасының өзгеруінің заңдылығы жалпы
қоғамда болып жатқан өзгерістермен бағыттас. Сондықтан қазіргі кездегі
отбасының жағдайын түсіну үшін және оның дамуының болашағын бағалау үшін
бүкіл XXI-шы ғасыр бойы қоғамдық өмір мен бұқара санасында болған түбегейлі
өзгерістерді ескеру керек. Тақырып көкейтестілігі: XXI-ші ғасырдың
ортасынан бастап отбасы институты елеулі және қайталанбас өзгерістерге
ұшырады.
Отбасында болған өзгерістер барлық авторлармен әдеттегі отбасы
тірегінің дағдарысы ретінде суреттеледі. Ғұмырлық некеге тұрақтылықтан бас
тарту, айырылысу мен некенің бұзылуы, ұрпақты тәрбиелеудегі риясыз қарым-
қатынастан бас тарту, толық емес отбасы мен өгей ата-аналы отбасы санының
артуы, баланы алдырып тастау мен некесіз бала туу үдеп бара жатқаны
байқалады. Міне, осындай келеңсіз мәселерді қарастыру менің ғылыми
жұмысымның мақсаты болып табылады. Еліміздегі әлеуметтік жетімдіктің
негізгі көздерінің бірі жаңа туған сәбиден ерте бас тарту болып табылады.
Бүгінгі күні баладан бас тарту саны орын басу қамқорлығының
мүмкіндіктерінін асып отыр. Перезентхана қалдырылған балалардың көбісі
балалар үйінің тәрбиеленушісіне тапсырылып, әлеуметтік жетімдер санын
көбейтуде. Нәрестесін перезентханада қалдыру бала үшін баланы ересек
кезінде отбасынан айырудағы қасіреттен де артық болмаса кем емес. Осыған
байланысты, баланы қағып-бағуға мүмкіндігі бар баланың өзінің қандай
отбасын сақтап қалу стратегиялық маңызға ие. Баладан бас тартудың негізгі
себебі – баланы өсіре алмаудың объективті жағы баспанасының жоқтығы, оны
алу мүмкіндігінің болмауы сондай-ақ анасының балаға және өзінің аналығына
деген қатынасының ерекшелігінде. Нәрестесінен бас тартудың тағы бір себебі,
ананың шешімі өзінің көзқарасы бойынша амалсыздықпен, қиыншылыққа төзе
алмаушылығы, терең жабығумен де сипатталады. Осындай жағдайларға байланысты
белгілі бір уақыт өтіп, ананың жағдайы қалыпты бола бастаған соң өзінің бас
тартуын, тағы өз көзқарасы бойынша, аталған мәселені түзетуге болмайтын
қате ретінде санай бастайды. Осындай мәселелерге және басқа да жағдайларға
байланысты баладан бас тарту бойынша қауыпті жағдайда тұрған жүкті және
жаңадан өмірге нәресте әкелген аналармен жұмыс жасау қажет екендігі
туындайды. Осыдан келе негізгі мәселе туындайды, баладан бас тартуды
болдырмау немесе оны қандай отбасына қайтару әрекеті қаншалықты мақсатқа
лайықты, бұл жағдайда бала жоспарланбаған, қалаусыз бола тұра өзіне
әлеуметтік және психологиялық қауыпті ортаға түсуі мүмкін. Егер бас тарту
бойынша қауіпті топтағы аналармен әлеуметтік жұмыс жасауды тек бас тарту ды
алдын алу деп қарамай, оны ана мен баланы кешінді түрде қамтамасыз ету,
яғни әлеуметтік-тұрмыстық, материалдық, медициналық және психологиялық
мәселелерді шешуде анаға көмектесуді және ананы балаға қарауға, онымен
эмоционалдық қарым-қатынаста болуға үйретуді, сондай-ақ аналық сезімін
оятуды түсіну қажеттігін қарастырғанда ғана бұл сұраққа жауап табылады.
Ата-ана да өздері жанұя құрған кезде бір-біріне шексіз
сүйіспеншілікпен, махаббаттық сезімдері табысқан кезде қалыптасады. Әке мен
ананың арасындағы сыйластық, өз ара түсінушілік, олардың бір-бірін
ұғынысуы, сыйласуы, қандай мәселер болсын, материалдық, әлеуметтік,
қоғамдық және экономикалық мәселерді шешуде пайымды шешімдер тауып жатса,
бұл отбасының берекесі мен берері де мол болатны мәлім. Осы мәселе қазіргі
кезде еуропалық дәстүрге көбірек бой ұрып барады. Яғни қазақ болмыстан
айырылып, бала тәрбиесі, отбасы берекесі келесіз жәйттерге бой ұра бастады.
Ата-аналардың татулығы отбасының күре тамыры болып табылады. Бүгінгі тәрбие
берудің негізгі міндеттерінің өзі ең алдымен дені сау, ұлттық сана сезімі
оянған, рухани ойлау дәрежесі биік, ар-ожданы мол, мәдениетті, парасатты,
еңбекқор, іскер, бойында басқа да ізгі қасиеттер қалыптасқан адамды
тәрбиелеу деп көрсетілген Қазақстан Республикасының тәлім-тәрбие
тұжырымдамасында.
Отбасы тәрбиесінің негізгі мәні отбасындағы өзара ынтымақтастық пен
түсіністік болып табылады. Балалар ата-анасының еңбектегі ісіне көңіл
бөліп, оны түсінуге тырысады. Ата- аналар да балаларының күн сайынғы
әрекеттерін қадағалап жағдайларын біліп отырады. Отбасының берік негізі
міне, осы рухани мүдденің бірлігінде. Оның біртұтас ынтымақта болуы, береке
бірлігі ең алдымен ата-ана мүддесінің мәні мен мағынасында, әке мен шешенің
бір-біріне, балаларына, олардың достары мен жолдастарына деген қарым-
қатынасына байланысты болады. Адамгершілік қасиеттердің қалыптасуына
мүмкіндік туғызады. Ұяда не көрсең, ұшқанда соны аласың дегендей бала
тәрбиесі ол дүниеге келген алғашқы күннен басталады. Қазақтың ұлы ақыны
Абай отбасындағы баланы тәрбиелеуде ата-аналар тарапынан жол берілетін
кемшіліктерді ескерте отырып, отбасы тәрбиесін ұйымдастыруда кеңестер
береді. Нақтырақ айтатын болсақ, Абай өзінің 10-сөзінде: Әуелі балаңды
өзің алдайсың: әне, оны берем, міне, мұны берем деп, баста балаңды
алдағаныңа мәз боласың. Соңыра балаң алдамшы болса, кімнен көресің? деп
балаларына теріс тәрбие беретін ата- аналарды сынайды. Қорыта келе
отбасындағы бала тәрбиесі бойынша әлеуметтік педагогикалық тұрғыда ата-
аналардың мақсат міндеттері туралы баяндай отырып, отбасында қолданылып
жүрген салт-дәстүрлер мен ырымдарды, ағартушылардың көзқарастары тәрбие
туралы, әлеуметтік мәселерді шешудің қазіргі заманда қалыптасқан тәрбиелік
құралдарды қолдана білу ретінде қолданудың мүмкіндігін көрсету болып
табылады. Отбасы өзінің отбасылық және демографиялық құрылымы арқылы
әлеуметтік- тарихи дамуға өзіндік ықпалын тигізеді. Сонымен, отбасы
әлеуметтік институт ретінде адамзат тарихында маңызды рөл атқарады. Ол
баланың дүниеге келіп, өсіп-жетілуін қамтамасыз етіп, отбасы мүшелерінің
тіршілігін қолдап, ұрпақтардың физикалық және әлеуметтік мәдени жалғастығы
арқылы социумның өмір сүруінің базалық алғышарттарын жасайды. Бала өскен
сайын, оның тәрбиесі де күрделеніп, оған қойылатын талаптар да күшейе
түседі. Ақыл-ойының дамуы, ұнамды мінез-құлқын қалыптастыру ең негізгі
міндетке айналады. Оның негізі отбасында мектепке дейінгі жаста қаланады.
Өйткені ол балаға берілетін тәрбие және әлеуметтік мәселелердің тууына әкеп
соқтыратын осыдан туындап жатады. Қорыта келе адам баласы қасиетті
борыштарын — үлкендерге құрмет, кішілерге мейірімділік, сондай-ақ
адамгершілік және отансүйгіштік сезімдерін ананың құшағында, әкенің қара
шаңырағында табады. Отбасы-сүйіспеншіліктің, инабаттылықтың, бастау бұлағы.
Олай болса отбасының мәні зор.
1.2 Ұлы педагогтардың еңбектеріндегі отбасы тәрбиесінің негіздері
Қазақстанда мектепке дейінгі тәрбиенің негізін салған ағартушылардың
бірі – Н.Құлжанованың Мектептен бұрынғы тәрбие, Ана мен бала атты
еңбектері бала тәрбиесінің мектепке дейінгі кезеңін қамтитын ұлттық
негіздегі құнды еңбектер. Мектептен бұрынғы тәрбие атты еңбегіне
А.Байтұрсынов алғысөз жазған. Онда: Баланы бастан тәрбиелеу деген - баланы
жас басынан дұрыс тәрбиемен өсіру деген сөз. Дұрыс тәрбиемен өскен бала
тіршілік ісіне икем, бейнетіне берік болып өспек. Дұрыс тәрбиенің асылы –
баланың жанымен, тәнімен керек деп танылған істерді бала табиғатының
әуенімен істеу – сол дұрыс тәрбие болады [4] деп, бала тәрбиесі мен
дамудың жас ерекшелік кезеңдерінің байланысын, мектепке дейінгі тәрбиенің
маңызын аса жоғары бағалаған. А.Байтұрсынов пен Н.Құлжанованың бала
тәрбиесі туралы көзқарастарындағы ортақ ой, нақты мақсат – бала тәрбиесін
салауатты өмір салтына негіздеп ұйымдастыру. Баланың дамуына негізгі әсер
ететін ойын әрекеті екендігіне тоқтала отырып: Баланың ойыны қайсы,
жұмысы қайсы, айыруға болмайды. Ойыны да ойын, жұмысы да ойын, бәрін де
ойын үстінде, ойын үшін істейді..
Жас балаларға жақсы іс, дұрыс білім үйрету дегенде мектеп балаларына
сабақ үйрету үлкендерге іс үйрету сияқты емес, әлгі айтылған сияқты балалар
табиғаты тілейтін жолмен үйрету айтылады. Яғни, баланы ойынға үйрету,
қатыстыру арқылы ойыны қайсы, үйретуі қайсы екенін балалар айырмастай,
сезбестей етіп үйрету деп білу керек [5] деп, А.Байтұрсынов мектепке
дейінгі тәрбиенің өзіндік ерекшелігін және жүргізілу тәсілін сөз етеді.
Жалынды публицист, жауынгер ақын, тарихшы, саяси қайраткер Ыбырай мен
Ахметті ұстаз тұтқан педагог Міржақып Дулатов Өзінің шығармаларында бала,
ана, әйел, ғашықтық, денсаулық туралы отбасына қатысты мәселелерді
көтерген. Міржақыптың Шешенің балаларды сүюі өлеңінде балаға деген ана
махаббаты, оның шексіз-шетсіз мөлдірлігі сөз болады. Сондай-ақ ол
Жастарға, Балдызға, Жесір даулары хақында, Жігіттер, Жігіттерге,
Қамар сұлуға, Сұлу қызға, Екі сұлуға, Қобызшы ініме, т.б.
өлеңдерінде отбасында жастарды тәрбиелеу, сұлулық, ғашықтық туралы
жырлаған. Міржақып Дулатов ұстазы Ахмет Байтұрсынов сияқты отбасындағы
тазалық тәрбиесіне де көңіл бөліп, өзінің Қирағат атты оқу құралының
Денсаулық жайынан бөлімінде адам ағзасының әрбір мүшесінің аман болуы,
салауаттық пен дене саулығын сақтау үшін қажетті гигиеналық шарттарын
жүйелеп, оларды сақтау және орындау керектігін ұсынған [52]. Нақтырақ
айтсақ, баланың құлағы, мұрны, тынысы, көзі аман болу үшін, жұмыс істегенде
салауаттық сақтау үшін, дененің саулығын сақтау үшін бала алдың ала қандай
іс-әрекет жасауы, оны орындау тәртібі өте түсінікті тілмен баяндалған.
Мысалы, Дененің саулығын сақтау үшін тарауында алдың алу ережелері
мынадай:
1. Үйіңе таза ауа көп кірсін, күннің сәулесі (шуағы) көп түссін,
саламаттықты сақтау үшін таза ауа, күннің шуағы өте кажет нәрсе.
2. Тұла бойыңды, ең болмағанда, мойныңды, көкірегіңді, арқаңды күнде
салқын сумен жуып тұр, көнпісті боласың. Денеңді таза ұста, жұмасына бір
рет жылы суға шомылып тұр.
3. Жылы мезгілде бос суға көбірек шомыл.
4. Өзіңді, тамағыңды таза ұста, ішкен, жеген сайын және де ертеңді-кеш
аузынды тазалап шайқа. Таза ауада (сыртта) көбірек қимылда (жүр, ойна,
жүгір).
5. Денеңді тар киім, белбеумен, түрлі баумен байлап қыспа.
6. Аяқ киіміңнің (етіктің ұлтаны табанына лайық болсын) өкшесі жалпақ,
аласа болсын. Биік өкше өте зиянды болады.
7. Өте көп ішіп, жеме. Бұзылған астан, сіңбейтін тамақтан, әсіресе
тәттіден қашық бол.
8. Ерте жат, ерте тұр. Оянған сон төсекте тыраңдап жатпа. Оянысымен
төсектен тұрып кет.
9. Кешке ұйықтардың алдың да ауыр жұмыс істеп шаршама.
Болдырған кісі дұрыстап ұйықтай алмайды. Ұйқы адамға күш жинап, қуат
береді. Қазақ халқының ұлы ақыны М.Жұмабаев ата-ананың әділдігімен,
адамгершілік парасаттылығымен тәрбиеленген, ұстаздары А.Байтұрсынов пен
М.Дулатовтан дәріс алып, олардан үлгі-өнеге алған ағартушы, әрі педагог
болған. Мағжанның Шамам келгенше қазақ жанына қабыстыруға тырыстым деп
жазған Педагогика атты тұңғыш ұлттық оқу құралында бала тәрбиелеудегі ата-
ананың рөлі туралы ой-пікірлері баршылық. Оқу құралының бірінші бөлімі
педагогиканың жалпы мәселелеріне арналған. Мағжанның пікірінше, тәрбие түрі
төртке бөлінеді. Олар: дене, жан, ақыл тәрбиесі, сұлулық пен құлық
тәрбиесі. Автор олардың бір-бірімен табиғи тамырластығын тәптіштей
түсіндіре келіп, былай дейді: Егер де адам баласына осы төрт тәрбие тегіс
берілсе, оның тәрбиесі түгел болғаны. Егер де ол ыстық, суық, аштық,
жалаңаштық сықылды тұрмыста жиі ұшырайтын күштерді елемейтін мықты берік
денелі болса, түзу ойлайтын, дұрыс шешетін, дәл табатын ақылды болса, сұлу
сөз, сиқырлы әуен, әдемі түрден ләззат алып, жан толқындырарлық болса,
жамандықтан жаны жиреніп, жақсылықты жаны тілеп, тұратын құлықты болса ғана
адам баласының дұрыс тәрбие алып, шын адам болғандығы. Балам адам болсын
дейтін ата-ана осы төрт тәрбиені дұрыс орындасын... [6] деп, ата-анаға
талап қояды. Мағжан өз халқының патриоты ретінде оны халқының, ұрпағының
болашағы үнемі толғандырып, тәрбиенің басты міндеттерінің бірі бала бойында
ұлттық сезімдерді ерте қалыптастыру оларды халықтың рухани мәдениеті мен,
әдет-ғұрпы, салт-дәстүрімен кеңінен қаруландыру қажет деп санайды. Ұлт
тәрбиесі баяғыдан бері сыналып, бұрын қолданылып келе жатқан тақтық жол
болғандықтан, әрбір тәрбиеші сөз жоқ үлгі тәрбиесімен тәрбие қылуға
міндетті деп, ата-анаға отбасында балаға ұлттық тәрбие беру қажеттігін
ерекше айтып отыр. Баланың мінез-құлқы, табиғатқа қатынасы айналадағы басқа
адамдармен қатынасқа түсу арқылы қалыптасатын болғандықтан, Мағжан баланың
отбасындағы қатынасқа түсетін адамдардан, олардың мінез-құлқынан үлгі
алатындығын және бала үшін бұл әсердің өте маңыздылығын көрсетеді.
Сондықтан, баланың айналасындағы адамдардың мінез-құлқының дұрыс, жағымды
болуына айрықша мән береді: ... баланың ізгі құлықты болуы үшін оның
маңайындағы адамдар, ата-ана, туған-туыстары өздері ізгі құлықты болуы
тиісті. Ұяда не көрсе, ұшқанда соны іледі деген қазақ мақалымен
қорытындылайды. Мағжан баланы отбасында жас күнінен тәртіпке үйретудің
қажеттілігіне баса назар аударады, бұл арада ол халықтың қалыптасқан әдет-
ғұрып мәдениетіне сүйенгені анық. Баланы құбылмайтын, ұсақтықпен
қажытпайтын, баланы еркіне жіберу оны ерлікке, батылдыққа үйретсе, темір
тәртіпке бағындыру, оны шыдамдылыққа, табандылыққа үйретеді, - дейді [6].
Мағжан педагогикасындағы негізгі категориялардың бірі - баланың Өзін-
өзі тәрбиелеуі. Қандай тәрбие, тәрбиешінің, басқаның әсері мен үлгісі
болмасын, сайып келгенде адам - өзін-өзі тәрбиелейді, адам тәрбие ісіне
араласқанда ғана оның ықпалы күшті болады. Сондықтан отбасының міндеті -
баланы өзін-өзі тәрбиелеуге дайындау, яғни өз тіршілігі мен іс-қимылына сын
көзімен қарауға, өз мінез-құлқына бақылау жасауға, оны үнемі жетілдіруге
үйрету деп санайды. Мағжан бұған ерекше назар аударады. Адамның өзін-өзі
бақылауы, әрдайым өзіне-өзі есеп беруі оның өз қатесін көруіне, оны жоюына
ойландырып, итермелейтін болады. Ол: адамның өзін-өзі тексеруі - оның
дұрыс жолға түсуінің бірінші шарты, қатесін білген адам өзін тексермесе,
ілгері баса алмайды - деп теориялық жағынан дұрыс, практикалық маңызы
күшті тұжырым жасайды. Адам өмірін мәнді және мазмұнды етуде эстетикалық
талғамның қалыптасуы үлкен орын алады. Мағжан айтқандай, сұлулық сезімдері
адамның табиғат берген қабылеті мен мүмкіндіктерін жан-жақты дамытуға жол
ашады. Мағжан эстетикалық тәрбиенің тарауларын жан-жақты талдай отырып,
бала жаратылыс, табиғат сұлулықтары мен бірге өнерден барынша мол ләззәт
алып өсуі қажет деп қорытындылайды. Ол сонымен бірге жоғарыда айтылғандай,
адамдар арасындағы қатынасты да сұлулыққа негіздеп құруға ерекше мән
береді. Бұл шынында қазақ тұрмысы үшін жаңалық емес, бірақ, жоғалтқанымыз
да бар. Қазақтарда үлкен мен кіші, жеңге мен қайны, қайын сіңлі, аға мен
іні арасындағы қатынас бірін-бірі сыйлауға, құрметтеуге негізделіп құрылып,
басқалар үлгі алатындай, таңырқап таңдай қағатын дәрежеде болатын. Бірақ,
сол 20-шы жылдардың өзінде біздің бұл қатынасымызды босаңдата
бастағанымызды сезген Мағжан: Қазақ! Жұртқа күлкі болмайын десең, бұл
мінездеріңізді таста, балаңды сұлу, сымбатты қылып өсір деп өте маңызды
өсиет қалдырады [6]. Педагогика оқулығындағы жалпы педагогика бөлімінде
дене және жан тәрбиесі жайында кеңінен сөз болады. Мағжан балаға жан
тәрбиесін беру үшін ата-анаға психология, логика, этика, ал дене тәрбиесін
беру үшін анатомия, физиология, гигиена және гимнастика ғылымдарын меңгеру
қажет екендігін оқу құралында жан-жақты баяндаған. Автордың пікірінше, әке-
шеше баласының жаны туралы дұрыс түсінігі болуы үшін психология ғылымын
меңгергені абзал. Психология – баланың қимылынан, көзінің тітіркенішті
заттар мен амалдарға ілесуінің, жанының жайын, жан тұрмысын, жан
көріністерін, жан күштерін, ақылын, қайратын, көңіл қуатын мөлшерлейтін
пән. Екінші, жан нысанасын бақылаудың бір пәні – логика. Логика – дұрыс
сөйлеу, сөздерді сөйлем тәртібіне ауызша дәлдеп құрастыру, ойын дөп айта
білу секілді нышандарын бағдарлайтын пән. Этика – баланың ішкі құлқын
емеуріннен тануға мүмкіндік беретін пән [6].
Мағжанның пікірінше, бала тәрбиесіндегі екінші мәнде тұратын нысан –
дене тәлімі. Жанның құралы – дене. Денені тәрбиелейтін пәндер: - Анатомия.
Баланың жас ерекшелігіне байланысты денесінің өсіп-өнуін, құрылысын,
жаратылысын бақылайтын нысан. - Физиология. Баланың денесінде болатын
көріністерді, қанның жүруін, дем алу, тыныстау секілді күйін байқайтын пән.
- Гигиена. Дененің саулығын сақтау үшін қойылатын талаптарды жүзеге
асыратын пән. - Гимнастика. Бала денесінің саулығын ширату үшін белгілі
талаппен, бағдарламамен жасалатын дене қозғалысын жүзеге асыратын пән [6].
Сонымен, бала тәрбиесінің екі қырын, яғни жан және дене тәрбиесінің
теориялық мәнін тұжырымдадық.
2 Отбасындағы тәрбие дәстүрлері
2.1 Отбасындағы бала тәрбиесі
Бала тәрбиесі ата –ана үшін күрделі де жауапты міндет. Баланың өмірге
бейімдеуде мектеп , ұстаз және ата –ананың орны бөлек. Тәлім –тәрбиелік
жарасымдылық мектеп пен ата –ана , әлеуметтік орта бірлесіп жұмыс істеген
жағдайда ғана үйлесімділік табады .
Қай халық болсын ұрпағының тәрбиесіне терең мән беріп , болашағына
үнемі алаңдаушылықпен қараған. Ұрпақ тәрбиесі келешек қоғам мұрагерлерін
тәрбиелеу ісі . Отан отбасынан басталады демекші , ата –аналар мен
ұстаздар қауымы үшін жас ұрпақ тәрбиелеп , оны қоғам мүддесіне жарату кезек
күттірмейтін мәселе. Осы мәселеге ата –аналар мен ұстаздар қауымы болып
бірге атсалыссақ, алар асуымыздың биік болары сөзсіз.
Адамгершілік –адамның рухани арқауы. Ал моральдік жағынан кіршіксіз
таза болу дегеніміз- адамгершіліктің асқар шыңы . Адам баласы қоғамда
өзінің жақсы адамгершілік қасиеттерімен ардақталады. Адамгершілік негізі –
имнадылық пен ізеттілікте. Ол әрбір отбасынан басталады . Осыны жадында
тұтқан қазақ халқы жастарды кішіпейілділікке , ізеттілікке ,инабаттылыққа
тәрбиелеуді бірінші міндет деп санаған. Ер балаларға үлкендерге қос қолдап
сәлем беруді, қыз балаларға ибалық жасап жол беруді, жасы үлкендердің алдын
кесіп өтпеуді уағыздаған. Жастардың жанына сыпайылық , кішіпейілділік
қағидаларын үнемі сіңірумен болған. Жастарды саналы тәртіпке тәрбиелеу
мәселесі ерекше маңызға ие.
Халық Ұяда не көрсе, ұшқанда соны ілер дейді. Жас шыбық қалай иілгіш
болса, жас адам да сондай жақсыға да , жаманға да бейім болатыны баршамызға
аян. Ата –ананың үйдегі іс –әрекеті балалардың көз алдында өтеді. Сондықтан
жақсы мен жаман әдетіміздің бала тәрбиесіне ықпалы зор.
Бүгінгі бәсекеге қабілетті талап еткен қоғамда жас ұрпақты сол қоғам
мүддесіне сай, оның мұң –мұқтажын өтерлік, елін, жерін , халқын көзінің
қарашығындай қорғайтын ұлтжанды, отаншыл азамат етіп тәрбиелеу көзделінеді
.
Бүгінгі ұрпақ –еліміздің болашағы. Біздің алға қойған мақсатымыз
–қазіргі қоғам мұратына сай жан –жақты жарасымды тұлға өсіру.
Жеке тұлғаның өзін қоршаған ортадан тәрбиені бойына сіңіріп өсуін,
өсімдіктің күн сәулесі арқылы өскені сияқты қарастыруымызға болады.
Күн сәулесі өсімдік тіршілігіне қандай қажет болса, тәрбие тұлғаның
дұрыс өсіп жетілуіне соншалықты қажет . Ұрпағымызға дұрыс тәрбие бере
алсақ, оның жан дүниесі де дұрыс қалыптасып жетіледі, яғни бойына жақсы
қасиеттерді сіңіріп өсіреді. Бұл қасиеттердің бәрі адамның бойында бала
кезінен бастап тұрақты қалыптаспақ. Баланың өмір сүруге құштарлығының оянуы
жақсы мен жаманды ажырата білуі өзін қошаған ортасына, мұғаліміне, ата
–анасына, құрбы –құрдастарына, олардың іс –әрекеттеріне және де басқа да
қасиеттеріне байланысты.
Кешегі күнсіз келешек жоқ. Бүгінгі ұрпақты сонау замандардан
жинақталған ата –бабаларымыздың мол мұрасымен сусындату – біздің
міндетіміз. Ұлдың батыр, қыздың әдепті болып қалыптасуы бабаларымыздың
өнеге –өсиетін сабақта ұтымды пайдалана білуімізге де байланысты деп
ойлаймын.
Әке–шешесі жақсы болса, балалары да жақсы тәрбие алып өседі. Бұл
сөздерді біз өте жиі естісек те, соншалықты жиі жақсы әке –шеше деген сөз
қандай мағына беретінін түсіндіре алмаймыз. Әке –шеше болатын адамдар жақсы
ата – ана болу үшін арнайы әдебиеттерді оқу немесе тәрбиенің ерекше
тәсілдерін үйрену керек деп ойлайды. Әрине педагогикалық және психологиялық
білім керек, бірақ бұл әдетте жеткіліксіз болып табылады . Адамның қандай
да бір іс –әрекетін бағалағанда көбінесе біз белгілі бір нормалар мен
идеалдарға сүйенеміз, тәрбие іс –әрекетінде мұндай нормалар жоқ.
Әйел болуды, күйеу болуды үйренген тәрізді немесе қандай да бір
жұмыста шеберлікке үйренген тәрізді әке –шеше болуды да үйренеміз. Жақсы
әке–шеше болуда қандай да бір әрекет түрінде қателіктер, сенімсіздіктер,
сәтсіздіктер, жеңілістер сонымен қатар жеңістер де болуы мүмкін.
Отбасындағы тәрбие сол өмірдің өзі болып табылады. Және де біздің
жүріс–тұрысымыз, тіпті біздің балаға деген сеніміміздің өзі де күрделі,
бірқалыпсыз, кейде қарама –қайшылықта болып келеді. Балалар бір –біріне
қаншалықты ұқсамайтын болса, әке мен шеше де бір –біріне соншалқыты ұқсас
емес. Баламен қарым –қатынас та терең индивидуалды және бір –біріне
ұқсамайтын болып келеді .
Әке-шешенің көбісі балаға жақсы көретініңді білдіртпеу керек деп
ойлайды . Олардың ойынша баланы тым жақсы көру олардың ерке болуына,
өзімшіл болуына әкеп соғады деп ойлайды . Бұл ойды жоққа шығару керек. Осы
жағымсыз тұлғалық қасиеттер керісінше, осы балаға деген махабаттың
жетіспеушілігінен пайда болады .
Баламен үнемі терең психологиялық байланыс орнату –тәрбиенің әмбебап
шарты болып табылады. Бұндай байланыс балаға қай жаста болса да керек.
Ата –анасымен байланысты білу, сезіну –балаға әке –шеше махаббатын,
қамқорлығын сезінуге мүмкіндік береді. Осыған баланы сендіру керек. Тәрбие
диалогын қалай құру керек. Оның психологиялық сипаты қандай болу керек.
Ондағы басты мақсат –ортақ мақсатқа бірге талпыну, әр түрлі ситуацияларда
әке –шеше мен баланың біржақты бағыт ұстануы болып табылады. Бұл
көзқарастар мен бағалаудың міндетті түрде бірдей болуы керек деген сөз
емес. Көбінесе әке –шеше мен баланың көзқарастары сәйкес келе бермейді.
Дегенмен мәселелерді шешуде екі жақ бір бағытты ұстанатын бала әрқашан
білуі, түсінуі керек.
Бала әке –шешенің тәрбиелеу объектісі емес, ортақ отбасылық өмірдің
одақтасы болу керек. Сондықтан отбасылық өмірге, мақсаттар мен жоспарларға
ортақтас болғанда ғана біржақты тәрбие жойылып, маңызды диалог құрыла
бастайды .
Диалогтық тәрбиелік қарым –қатынастың ең басты сипаты –бала мен
ересектің позицияларын тең деңгейде қоюы болып табылады .
Тәрбие диалогтан басқа өте бір маңызды ереже бар. Әке –шеше мен бала
қатынасының бұл жағы психологиялық тілде –баланы қабылдау деп аталады.
Қабылдау сөзінің мағынасы –баланың индивидуалды болуына, басқаға және әке
–шешесіне ұқсамайтын болуына деген құқығын қабылдау.
Баланы қабылдау –баланың өзіне сай ерекшеліктерін, тұлғалық
қасиеттерінің жақсы жақтары мен жаман жақтарын бірдей қабылдай білу. Ең
алдымен әке –шешенің баламен қарым –қатынасын бағалауына назар аудару
керек. Оның мінезінің ерекшеліктері мен тұлғалық қасиетіне жағымсыз баға
беруден міндетті түрде бас тарту керек. Өкінішке орай көптеген әке
–шешелерде Өй, миғұла қолыңнан түк келмейді, басқа балаларға қарашы қандай
, а!, Неге ғана сені өмірге әкелдім екен? сияқты сөздер әдетке айналып
кетті.
Отбасында баланың жан-жақты өсіп дамуы үшін қажетті жағдай - еңбек.
Бала еңбегінің негізгі түрі - оқу. Баланың жақсы оқып, табиғат пен қоғам
өміріндегі заңды құбылыстарды жан-жақты түснуі - оның болашағына жол ашады.
Көп балалы отбасыларында баланы тәрбиелеу үрдісі анағұрлым жеңіл әрі
нәтижелі болмақ. Себебі онда балаларды болашақ өмірдің қиындықтарына
дайындау қызметі жақсы атқарылады. Балалар бақшасында, мектепте көп баланың
ішінен мұндай отбасынан шыққан сәбиді не жасөспірімді ешбір қиындықсыз оңай
ажыратуға болады. Бұл балалар биязы, пысық, іске икемді, өз бетімен жұмыс
істей алатын, көбінесе оларда жүрек жылылығы, басқаға деген қамқорлық
басым, менмендік, өзімшілдік аз.
Олардың сабақ үлгерімі де отбасындағы жалғыз балалар үлгерімінен аз да
болса ерекшеленіп тұрады.
Көптеген зерттеу жұмыстарының нәтижесін қорытындылай келе, көп балалы
қазақ отбасыларында тәрбиелеудің жеңілдігі мынадай төрт бағытта жүзеге
асырылады деп тұжырым жасауға болады:
1. Балаларды отбасында ерте кезден үлкенді сыйлауға үйретеді. Олар
әртүрлі жолмен жүзеге асырылады. Ең бірінші жолы - ата-аналардың өз
өнегелері. Содан соң отбасылық салт-дәстүрлер, әдет-ғұрыптар, әр түрлі
нанымдар мен тыйымдар және т.б;
2. Отбасындағы балаларға жүйелі түрде өз бауырларына қамқоршы да
көмекші болу керектігін, олардың болашағына жауапкершілікпен қарауды
түсіндіріп, сендіріп отырады;
3. Балаларды өз бетінше еңбектенуге, қоршаған ортаға, адамдарға үнемі
көмектесуғе дайын болуға тәрбиелеп, адамдық қасиеттер негізін қалайды;
4. Жастайынан өнерге баулып, шығармашылық қабілеттілігін (сөз
шешендігі, қарым-қатынас мәдениеті, күй, ән т.б.) қалыптастырады.
Кейбір отбасыларында тәрбиелік маңызы бар өзінше қалыптасқан дәстүрді
байқауға болады. Осы дәстүр отбасындағы күнделікті еңбек әрекетін жолға
салып, тәлім-тәрбие жұмысын жоғарылатып, жақсы сапаға жеткізеді. Баланы жан-
жақты дамытып, ынталы, жігерлі болуын жетілдіру мақсатында жүргізілетін
жұмыстарда, әсіресе, отбасының рөлі зор.
Қорытындылай келе , тәрбиедегі ең басты ережелер – балаға керекті
кезде назар аудара білу, оған деген махаббатты қай жаста да көрсете білу,
оның көзқарастарын ерекшеліктерін түсіне білу болып табылады дегім келеді.
Сонымен жаңа ғасырда, қоғам мүддесіне сай лайықты жан –жақты жетілген
ертеңгі қоғам иегері боларлық азамат тәрбиелеп өсіру отбасының,
балабақшаның, мектептің, барша жұртшылықтың міндеті болып отыр.
2.2 Отбасындағы тәрбие дәстүрлерінің қалыптасуы
Халқымыздың сан ғасырдан бергі даналығына құлақ ассақ, Адамның бақыты
— балада деген екен. Кез келген адам өзі өмір бойы қуып жете алмайтын
бақыт деген құдыретті сөздің өлшемі өмірінің жалғасы ұрпағымен келетініне
мән бермеуі де мүмкін. Біреу бақытын байлықтан тапқысы келсе, екінші біреуі
даңқ пен атақтан, мансап пен қызметтен іздестіреді. Мұның бәрі түсінген
адамға қолдың кірі сияқты нәрсе. Адамға нағыз бақытты — тәрбиелі ұрпағы
ғана сыйлай алады. Адам ұрпағымен мың жасайды деген сөз тегін айтылмаса
керек. Олай болса адам өмірінің мәні — өз ұрпағы.Шыр етіп сәби дүниеге
келген сәттен бастап ата-ана алдында нәзік те қиын, қыр-сыры мол үлкен
қоғамдық міндет тұрады.
Ол — бала тәрбиесі. Бала тәрбиесінде алғашқы ұстаз — ата-ана. Бала
үшін үй ішінен, ата-анадан артық тәрбиеші жоқ. Адамгершілік, бауырмалдық,
татулық, қайырымдылық, әдептілік, инабаттылық сияқты қасиеттер — жанұяда
тәрбие балаға сөзбен, теориямен дамымайды, үлкендердің үлгісімен сіңеді.
Әкеге қарап ұл өсер, шешеге қарап қыз өсер дейді халық даналығы. Бала
кішкентай кезінен-ақ әр нәрсеге әуестеніп үлкендерге көмектескісі келеді.
Бұған кейбір әке-шеше жұмысымды бөгейсің, істеп жатқан ісімді бүлдіресің
деп ұрысып жіберуі мүмкін. Бұл қате түсінік. Керісінше, өзің жұмыс істеп
жүргенде баланың қолынан келетін ісіне жағдай туғызып, оның үйренуіне
көмектескен орынды. Тіпті балаға берген тапсырмаңыздың аяғына дейін
орындаулына төзімділікпен бақылау керектігін де ұмытпаған жөн. Өстіп
баланың бірте-бірте еңбекке деген болашағына жол ашылады. Әрі істеген ісін
ұқыпты да тындырымды орындауына бағыт бересіз. Баланың жақсы ісін мадақтап,
терісін оң етіп түсіндіріп отырса, ол да ересектерді сыйлап, кез келген
тапсырмасын орындауға қарсылық білдірмейді. Орынсыз ұрысу,зеку, сұрақтарына
дөрекі, келте жауап беру немесе әділ талап қоя алмау ата-ананың беделін
түсіреді.
Ата — ана — бала тәрбиесіндегі басты тұлға. Сондықтан әке де, шеше де
балаларының жан дүниесіне үңіліп, мінез-құлқындағы ерекшеліктерді жете
білгені жөн. Балалармен әңгімелескенде олардың пікірімен де санасып отырған
орынды. Өз баласымен ашық сөйлесе алмай, сырласа білмейтін ата — аналар
Екеуміз де жұмыстамыз, кешкісін үй шаруасынан қол тимейді, баламен
сөйлесуге уақыт жоқ дегенді айтады. Бұл дұрыс емес. Баламен сөйлесуге
тіпті арнайы уақыт бөлудің қажеті жоқ. Әке мен шеше ұл-қыздармен үй
шаруасында жүріп-ақ әңгімелесіп, ой бөлісуге неге болмасқа. Жанұядағы
жанжал, үлкендердің аузына келген сөздерді айтуы, баланың көзінше басқа
біреуді сөгуі, біреудің сыртынан өсек айтуы балаға теріс әсер етеді. Бала
алдында әке-шеше үй ішінің үлкендердің әдептілік танытқаны жөн. Мысалы,
арақ пен темекінің толып жатқан зиянын біле тұра, балалардың көзінше арақ
ішіп, үсті-үстіне темекі тартқандар бар. Көрінген таудың алыстығы жоқ
дейді, ертең-ақ ұл өсіп ер жетеді, қыз өсіп бой жетеді.
Сонда арақ пен темекінің зиянын қалай ұқтырамыз.Негізінен жанұяның
шырқы бұзылған, ата-анасы маскүнемдікке салынған немесе жарамдық жағынан
азғынданған ортада бала, жасөспірім қашанғы жиренішті көріністі, ондағы
айқай-шу мен дау-жанжалға, ұрыс-керіске шыдап жүре бермек. Басқа өмір
аңсайды немесе теріс тәрбиеге тез бой алдырып үлгереді, егер осы теріс
жолға мүлде бет бұрып кетсе, онда бәйтеректің бір бұтағы қисық өсті дей
беріңіз. Бақытсыз қыз, бұзақы ұл осыдан шығады. Сонда негізгі кінәні кімнен
іздейміз?!Бұзақылықтың басы бос жүруден басталады. Кейде сабақты жиі
қалдыруға әр түрлі сылтауларды үлкендердің өзі үйретіп отырады. Бұл
жағдайда балаға өтірік айтуды үйретіп отырған аңғармай да қалуы мүмкін. Жас
шыбықты қалай исең, солай өседі ғой. Иә, Ұяда не көрсең ұшқанда соны
ілерсің демекші ата-ана тәрбиесі бала өмірінде үлкен із қалдырады.
Баланың бойына барлық жақсы қасиеттерді дарыту, тіпті жанында жүрген
достарына дейін мән беру, табиғат сыйлаған дарыны болса дамыту, дұрыс білім
алуына жағдай жасау — ата-ананың басты парызы. Ендеше бала тәрбиесінде ұсақ-
түйек дейтін ешнәрсе жоқ және сол нәрседен де қателесуге қақымыз жоқ. Бала
— әр жанұяның бақыты. Олай болса, өз бақытымызды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Педагогика пәнінен
Тақырыбы: Отбасындағы тәрбие дәстүрлері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
5
1 Отбасының бала тәрбиесіндегі орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Бала тәрбиесіндегі отбасының 10
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Ұлы педагогтардың еңбектеріндегі отбасы тәрбиесінің негіздері... 14
14
2 Отбасындағы тәрбие 17
дәстүрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2.1 Отбасындағы бала
тәрбиесі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
... ...
2.2 Отбасындағы тәрбие дәстүрлерінің 34
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Салт дәстүрлердің бала тәрбиесіндегі алатын 37
орны ... ... ... ... ... ... ...
2.4 Қазақ халқының салт-дәстүріндегі ойын элементтерінің бала
тәрбиесіндегі
ролі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
.
Кіріспе
Бүгінгі таңда ғасырлар қойнауында қалыптасқан ұлттық тәрбиені, озық
өнегелі дәстүрлерді, адамгершілік асыл қасиеттерді жастар бойына
қалыптастыруда, оны ұтымды пайдалану аса маңызды міндеттердің біріне
айналып отырғаны даусыз. Сондай-ақ, ұлттық мәдениеттің, әдебиеттің, тілдің,
халықтық педагогиканың тағдыры мен болашағы да мектептегі жас ұрпақ
тәрбиесіне байланысты. “Отбасы адамның өте маңызды, өте жауапты ісі. отбасы
өмірді кемеліне келтіреді, отбасы бақыт әкеледі, бірақ әрбір отбасы, ең
алдымен мемлекеттік маңызы бар зор іс болып табылады”,- деп анықтама берген
А.С. Макаренко болатын.
Яғни, отбасы – қоғамның маңызды буыны және өзінше бір кішігірім ұжым.
көп ұлтты мемлекетіміздің негізі осы шағын ұжымдардан қаланады. осы жағынан
кез келген отбасы өзін қоғамның бір бөлігі деп түсінеді.
Тәрбиедегі басты бағыт делінген тәлім-тәрбие тұжырымдамасында: “Әрбір адам
ең алдымен өз халқының перзенті, өз Отанының азаматы болу керек екенін,
ұлттық болашағы тек өзіне байланысты болатынын есте ұстауға тиіс. Оның
осындай тұжырымға тоқталуына ұлттық әдет-ғұрыптар мен дәстүрлер
көмектеседі, солар арқылы ол жалпы азаматтық мәдениетке аяқ басып, өз
халқының мәдени игілігін басқа халықтарға жақын да түсінікті ете алады.
Сондықтан әрбір ұрпақ өз кезімен өткеннің тағдыры мен талаптарын,
объективті факторлар ретінде ұсынып, сол арқылы ұрпақты өмірге даярлап,
оларды жинақталған бай тәжірибе негізінде тәрбиелей отырып, өзінің ата-
аналарының рухани мұрасын игере түсуі керек” екені айтылған.
Курстық жұмыс тақырыбының өзектілігі: дәстүр ақпараттық қызмет
атқарады. Ақпарлар дәстүр арқылы екшеліп, қорытылып, қоғам жадында
сақталады, соның арқасында ғасырдан - ғасырға жетеді. Соған байланысты
адамдардың дүниеге келген жаңа ұрпақтары өзара қарым - қатынас нормаларын
қайтадан жасап қалыптастырып әуреленбейді, яғни бұрыннан қалған жол -
жосынды басшылыққа алады.
Дәстүрде жиналған ақпарлар арқылы ата - бабадан қалған материалдық
және мәдениетке ие мұрагер болады. Мысалы халқымыздың Ата салған жол бар,
ене пішкен тон бар, Ата көрген – оқ жонар, ана көрген – тон пішер
деуінің мәні бұрынғыдан қалған салт дәстүрімізді басшылыққа алынуға
міндеттілігін білдіреді.
Қазақ - дәстүрі бай және қатаң сақтайтын халық. Туған халқының мінез -
құлқы, наным - сенімін жете зерделеген ғұлама Ахмет Байтұрсынов қазақтың
құдайдан кейінгі қорқатыны дәстүр бұзушылық екенін айтады.
Салт – дәстүр ұлттық тәрбие. ұлттық тәрбиені оқыту үшін мектепте мұғалім
баланың жас дара ерекшеліктеріне сай қазақтың ойындары, мақал - мәтел және
алуан түрлі салт - дәстүрді педагогикалық тұрғыдан іріктеп алу керек.
Балаға ұлттық тәрбиені дер кезінде меңгерту ұстаздың басты міндеті.
Қазіргі кезеңдегі саяси, экономикалық жағдайдың тұрақсыздығы,
тұрмыстағы күйзеліс, ұлтаралық қатынастардың шиеленісе түсуі, адамгершілік
құндылықтардың құлдырауы, білімге, адал еңбекке деген ынтасының азаюы,
отбасын құруға жауапкершілікпен белсенді қарамауы, зорлық-зомбылық пен
қатыгездіктің бел алуы т.б. мәселелері жастар тәрбиесіне жаңаша қарауды
талап етіп отыр. Сонымен қатар, қазақ халқының әріден келе жатқан
мәдениетін және білім, тәлім-тәрбие беру жүйесінің негіздерімен жан-жақты
танысу бүгінгі күннің басты бағдары, талабы десек те болады. Көне заманнан
келе жатқан таным-түсінік, әдеп-тағылымдарын ұғыну, білу және өмірге
үйлесімдерін қажетке жарату – жастардың туған халқына деген құрметінің
артып және өнегенің рухани түлей түсуіне ықпал етеді. Былайша айтқанда,
елінің тарихи өткен жолы мен бұраң бұлтарысы көп болмыс-білімін ұғыну
халқына деген сүйіспеншілігі мен патриоттық сезімінің қарқынды түрде жетіле
түсуіне әсерлі ықпал етумен қатар, бұл нәтижелі сапаға айналады.
Курстық жұмыстың мақсаты: Отбасындағы тәрбие дістүрлерінің қалыптасуы
мен салт-дәстүрлердің бала тәрбиесіндегі алатын орнын қарастыру.
Курстық жұмыстың міндеті:
✓ бала тәрбиесіндегі отбасының маңызы;
✓ ұлы педагогтардың еңбектеріндегі отбасы тәрбиесінің негіздері;
✓ отбасындағы бала тәрбиесі;
отбасындағы тәрбие дәстүрлерінің қалыптасуы;
✓ салт дәстүрлердің бала тәрбиесіндегі алатын орны;
✓ қазақ халқының салт-дәстүріндегі ойын элементтерінің бала
тәрбиесіндегі рөлін қарастыру.
1 Отбасының бала тәрбиесіндегі орны
1.1 Бала тәрбиесіндегі отбасының маңызы
Отбасы, мектеп пен мектепке дейінгі тәрбие мекемелері, балалар және
жасөспірімдер бірлестіктері, көше, бұқаралық ақпарат құралдары - бұлардың
бәрі де тұлға дамуьшдағы қалыптастырушы ыкпал жасайтын ерекше тәрбиешілер
тобын құрайды. Отбасы айтқанына көндіріп тәрбиелейді; мектеп оңтайлы қылық,
дұрыс көзқарас қалыптастыруға ұмтылады; балалар мен жеткініиектер ұйымдары
қарым-катынас жүйелеріне ендіреді; ал көше болса, отбасы, мектеп, әрқилы
бірлестік топтар бере алмағандардың орнын толтырады. Бала осы аталған
ұйымдардың өз өмірінде қайсысы басым болса, сонысын таңдайды, соның ықпал
тәуелділігінде болады. Осыдан тәрбие тұлғаға ықпал жасаушы құрылымдардың
өзара қатынастарымен бірлікте қарастырылады.
Бала үшін отбасы - ең алғашкы да аса белсенді тұлғалык қалыпта-су
көзі. Осыдан отбасында кабылданған көзқарастар, салт-дәстүрлер, ұстанымдар,
әрекет-қылық үлгілері тұлға микроэлементіне бастау беріп, оның барша
өмірінің негізгі сипатын қалайды.
Отбасы белгілі кызметтерді атқарады:
- қайта өндіру (репродуктивті) -ұрпак келтіру (тек жалғастыру тума
әрекеті, перзентті болу, оларды өсіру және тәрбиелеу қажеттігі);
- шаруашылық- экономикалық, (ортақ шаруашылық және каржы пайдалану,
еңбекке жарамсыздарға қамқорлық және оларды материалды қамсыздандыру);
- тәрбиелеу (отбасы, оның әрбір мүшесінің тұлғалық қалыптасуына
жағдайлар жасау;
- отбасы ұжымының өз мүшелеріне жеке-дара ыкпал жасап баруы;
- өмірлік тәжірибе, инабаттылык тәртіптері мен адамгершілік
кұндылыктарға баулу);
- қарым-қатынас құру (коммуникативті—отбасы ішіндегі катынас түзу,
отбасының басқа адамдармен, жанұялармен, әлеуметтік топтармен байланысын
ұйымдастыру);
- қайта қалыпна келу (рекреативті - бос уакыттарындағы демалыс іс-
әрекеттерін ұйымдастыру; отбасы мүшелерінің күш-қуатын, денсаулығын қайта
тіктеу шараларын қамтамасыз ету).
Отбасы тәрбиелік кызметтерінің іске асуы оның ұлттық ерекшеліктеріне,
әлеуметтік-мәдени салт-дәстүрлеріне және ол енген қауымдастыққа тән талап-
тәртіп ұстанымдарына байланысты.
Тұлғаның әлеуметтенуінде жетекшілік маңызға ие жалпыға бірдей
жағдаяттар болады. Олар: туған күнінен бастап, балаға болатын үздіксіз де
тұрақты ықпал; отбасыдағы қарым-қатынастың Туысқандық, сүйіспеншілік,
сенім, өзара жауапкершілік сезімдеріне негізделуі; ұрпақтан-ұрпаққа
тәжірибе өткізуге бағытталған әрқилы деңгейдегі отбасы мүшелерінің өзара
қарым-қатынасы және ыкпалы. Өз балаларының ерекшеліктерін, кызығулары мен
қажеттерін ескеруде ата-аналар мүмкіндіктері орасан.
Отбасылардың өздеріне тән ерекшеліктеріне орай топтасуы төмен-дегідей:
Құрылымы бойынша (мүшелер саны, жас деңгейлері): үш әулетті отбасылар
- ата-аналар, балалар, немерелер; екі әулетті отбасы-ата-аналар және
балалар; бір балалы; көп балалы (үш одан да көп балалы) отбасылар; толық
болмаған, яғни ата-анасының біреуі жоқ; перзентсіз және т.б. отбасылар;
отбасы тұрмысы және даму жағдайларына байланысты (жарасымды және қисыны
кеткен жанұялар); отбасылық тәрбие стиліне орай (әкімшіл, адамгершілікті,
либералды).
Әкімшіл (авторитарлы) отбасы - бала қарсылығын не күйзелісі мен
селқостығын туындататын қаталдығы шектен тыс талаптарымен сипатталады.
Сырттай бұл дөрекі қылық пен тұрпайы, жалған сөзден, екіжүзділіктен
көрініп, балада қорқыныш пен қорғансыздық сезімін пайда етеді.
Адамгершілікті қатынас түрі (стиль) ата-аналардың бала тұлға-сына
болған сыйластық құрметімен, оның көзқарас, ой-пікірлерін кабылдауымен,
өзіндік дербестігін шектемейтіндігімен еленеді. Мұндай отбасылар балалар
датына құлак түре алады, өз шешімдерімен баланы тұсауламайды, оның
шығармашыл ынтасының дамуына көмектеседі. Бұл отбасы жағдайында бала өзін
жайлы сезінеді, әрдайым табысты әрекет куанышына бөленіп, оны ата-анасымен
бөліседі,олардан қорықпайды, керісінше, ішкі нәзік сырларын ортаға салып
проблемаларымен бөліседі, кеңестерін тыңдауға асығады, өз қадір мәртебесін
сезінеді.
Либералды стильдік қатынас отбасы баласының не істесе де бетін
қайтармауға, оның жауапкерсіздігі мен өзімшілдігіне бастау береді Балалар
ата-аналарының әсіре сүйіспеншілігін қорғаныс етеді немесе олардың
түгелдей елемеу, немқұрайлылығына тап болады. Бұл баланы екіжүзділікке,
менмендікке, тәртіпсіздікке, моральдық жұтаңдыққа душар етеді.
Өз перзентіне шынайы қамқорлык пен сүйіспеншілік шуағын арнаған ата-ана,
негізінен адамгершілікті (демократтыц) стильді қолдана отырып, орынды
жерінде әкімшіл не либералды тәрбие элементтерін қолдануды да ұмытпайды.
Отбасында тиімді тәрбиелеудің белгілі ережелері қалыптасқан:
- баланы бар қалпында сүю, кұрметтеу қажет;
- балаға әсер ететіні құрғақ сөз емес, оның қалай айтылғаны, шын
көңілден шыкқандығы мәнді;
- баламен қатынас оның жас ерекшелігіне сәйкес болуы шарт, сонда
ғана үлкендер мен кішілер арасындағы дау-дамай туындамайды да ең қонымды
тәрбие әдісін таңдап, қолдануға болады;
- баланың не айткысы келетінін түсініп алған жөн, асығыс қорытынды
жасаудан сақтанған дұрыс;
- жазаны істеген келеңсіз әрекеті үшін колдануға үйренген жөн,
баланы намысына тиіп, қорламаңыз (ешуақытта бала жаман емес, оның қылығы
жаман);
- бала жөнінде басқалар (мұғалімдер, көршілер) тарапынан айтылған
сын пікірлерден қорытынды жасаудан бұрын оның өзімен әңгімелесіп,
әрекетінің себебін анықтап, кейін шешім кабылдаған жөн: жұрт алдында өз
беделіңді жоғалтамын деп шошынудың қажеті шамалы, өз баланның сенімінен
айырылып қалмаған дұрыстау;
- балаға үйрететініңді алдымен өзің үйреніп, біліп ал;
- да балаңызға канша рет жоқ деп, бетін қайтаратыныңызға мән
беріп көріңіз, содан корытынды шығарыңыз. Бала ата-анасына түгелдей
тәуелді;
- бала жасына қарамай, басыбайлы қадағалауды жек көреді. Ата-анасының
өз өміріне шын ыкыласпен араласканын ғана ұнатады. Бала табиғатынан ата-
анасын сүйеді;
- баламен өмір, тұрмыс жөнінде жиі сұхбаттасып тұрған жөн. себебі
қателіктен ешбір адам қашып құтыла алмайды;
- баланы киындықтар құрсауында жападан жалғыз қалдыруға болмайды.
Отбасы тәрбиесінде қолданылатын басты әдістер - бұл өнеге-үлгі,
бірлікті еңбек, іс-әрекет, әңгіме-сүхбат, қолдап-қуаттау, баланы қорғау.
Мендей бол!, Мендей істе! ұранымен тәрбиелей отырып, ата-аналар өз
өнегесімен қалай жасау, еңбектену қажеггігін үйретіп, сыйластық-
сүйіспеншілік сезімін білдіреді. Отбасыда ешкім мен енді сені
тәрбиелемеймін - деп айтпағаны жөн, себебі төңіректегінің бәрі: -баланы
қалыптастыруда өз үлесін косып барады. Балаға болған катынас, ата-аналар
арасындағы байланыс, басқа адамдармен араласу, отбасы ішіндегі тұрмыс
процесі, барша отбасылық істер. Сондықтан да тәрбие үшін арнайы шарт,
жағдайлар жасаудың тіпті де қажеті жоқ-тек қана дұрыс, инабатты,
адамгершілік әдеп сақтап, өмір сүруді басты ұстаным етіп алу керек.
Отбасы - адам баласының өсіп-өнер алтын ұясы. Адамның өміріндегі ең
қуанышты қызық дәурені осы отбасынан басталады. Бала өмірінің алғашқы
күнінен бастап ата-ана өздерінің негізгі борыштарын – тәрбие жұмысын
атқаруға кіріседі. Отбасының ең негізгі қызметі ұрпақ жалғастыру болса,
екінші кезекте сол ұрпағына дұрыс тәрбие беру қызметі тұрады. Отбасындағы
тәрбиелік кызметі бұл — отбасының аса маңызды кызметінің бірі болып
табылады. Себебі, отбасынан алған тәрбиені, қоғамдық тәрбиенің ең тиімді
деген жүйесі де алмастыра алмайды. Оның негізі баланы өмірге келтіру ғана
емес, мәселе оған әлеуметтік-мәдени ортанын құндылығын қабылдаттыру, үлкен
ұрпақтың тәжірибесін жас ұрпаққа жеткізу, бойына сіңіру, яғни дүниеге
келулеріне себеп болған балаларын, өздерін қоршаған ортаға және адамзатқа,
өз қоғамына пайдалы мүше етіп жеткізу. Ата-ананың, отбасының басқа да
мүшелерінің, әсіресе естияр ұрпақтың беделі, өмір сүру тәжірибесі, жүріс-
тұрысы, өз міндеттерін мүлтіксіз атқаруы, бір-біріне кұрметті — бәрі де
үлкен тәрбие мектебі. Отбасынан тыс та тәрбие бар. Қазақ: Ұлың өссе, ұлы
жақсымен, қызың өссе, қызы жақсымен ауылдас, көршілес бол,- дейді. Мұның
да үлкен тәрбиелік мәні бар. Отбасының тәрбиелік қызметімен тікелей
байланысты жағы - оның дамушылық қызметі. Оның мәнісі мынада. Ата-аналар
балаларының жеке ерекшеліктеріне ертерек назар аударуы керек. Сонда ғана
балалар өздерінің табиғи қабілеті мен дарындылығын көрсете алады. Жас
күнінен бастап балалардың қабілетін танып, соған сәйкес тәрбие, бағыт-
бағдар берудің маңызы айрықша. Балалардың ақыл-ой, еңбек қабілетін іске
асыруы отбасында қалыптасады. Бұл балаға да, отбасының естияр мүшелеріне де
тікелей катысты. Ата-ана балаларына жақсы тәрбие беру жөнінде қоғам алдында
жауапкер.
Отбасы — қоғамның бастапқы ұясы. Ол әлеуметтік, қоғамдық дамуда
маңызды рөл атқаратын құрылымның негізі. Отбасы мүшелерінің арасындағы
қарым-қатынастар ерекше міндеттерге негізделеді. Бұларды тәртіп бойынша
орындағандар — қоғамның жалғасуына, нығаюына қызмет еткендер, ал
орындамағандар болса, олар - қоғамның тәртібін бұзған, әлеуметтік тәрбиеден
үлгі ала алмаған бақытсыз жандар. Отбасы, әлеуметтік институт болғандықтан,
сөзсіз қоғамның ықпалында болады. Отбасының өзгеруінің заңдылығы жалпы
қоғамда болып жатқан өзгерістермен бағыттас. Сондықтан қазіргі кездегі
отбасының жағдайын түсіну үшін және оның дамуының болашағын бағалау үшін
бүкіл XXI-шы ғасыр бойы қоғамдық өмір мен бұқара санасында болған түбегейлі
өзгерістерді ескеру керек. Тақырып көкейтестілігі: XXI-ші ғасырдың
ортасынан бастап отбасы институты елеулі және қайталанбас өзгерістерге
ұшырады.
Отбасында болған өзгерістер барлық авторлармен әдеттегі отбасы
тірегінің дағдарысы ретінде суреттеледі. Ғұмырлық некеге тұрақтылықтан бас
тарту, айырылысу мен некенің бұзылуы, ұрпақты тәрбиелеудегі риясыз қарым-
қатынастан бас тарту, толық емес отбасы мен өгей ата-аналы отбасы санының
артуы, баланы алдырып тастау мен некесіз бала туу үдеп бара жатқаны
байқалады. Міне, осындай келеңсіз мәселерді қарастыру менің ғылыми
жұмысымның мақсаты болып табылады. Еліміздегі әлеуметтік жетімдіктің
негізгі көздерінің бірі жаңа туған сәбиден ерте бас тарту болып табылады.
Бүгінгі күні баладан бас тарту саны орын басу қамқорлығының
мүмкіндіктерінін асып отыр. Перезентхана қалдырылған балалардың көбісі
балалар үйінің тәрбиеленушісіне тапсырылып, әлеуметтік жетімдер санын
көбейтуде. Нәрестесін перезентханада қалдыру бала үшін баланы ересек
кезінде отбасынан айырудағы қасіреттен де артық болмаса кем емес. Осыған
байланысты, баланы қағып-бағуға мүмкіндігі бар баланың өзінің қандай
отбасын сақтап қалу стратегиялық маңызға ие. Баладан бас тартудың негізгі
себебі – баланы өсіре алмаудың объективті жағы баспанасының жоқтығы, оны
алу мүмкіндігінің болмауы сондай-ақ анасының балаға және өзінің аналығына
деген қатынасының ерекшелігінде. Нәрестесінен бас тартудың тағы бір себебі,
ананың шешімі өзінің көзқарасы бойынша амалсыздықпен, қиыншылыққа төзе
алмаушылығы, терең жабығумен де сипатталады. Осындай жағдайларға байланысты
белгілі бір уақыт өтіп, ананың жағдайы қалыпты бола бастаған соң өзінің бас
тартуын, тағы өз көзқарасы бойынша, аталған мәселені түзетуге болмайтын
қате ретінде санай бастайды. Осындай мәселелерге және басқа да жағдайларға
байланысты баладан бас тарту бойынша қауыпті жағдайда тұрған жүкті және
жаңадан өмірге нәресте әкелген аналармен жұмыс жасау қажет екендігі
туындайды. Осыдан келе негізгі мәселе туындайды, баладан бас тартуды
болдырмау немесе оны қандай отбасына қайтару әрекеті қаншалықты мақсатқа
лайықты, бұл жағдайда бала жоспарланбаған, қалаусыз бола тұра өзіне
әлеуметтік және психологиялық қауыпті ортаға түсуі мүмкін. Егер бас тарту
бойынша қауіпті топтағы аналармен әлеуметтік жұмыс жасауды тек бас тарту ды
алдын алу деп қарамай, оны ана мен баланы кешінді түрде қамтамасыз ету,
яғни әлеуметтік-тұрмыстық, материалдық, медициналық және психологиялық
мәселелерді шешуде анаға көмектесуді және ананы балаға қарауға, онымен
эмоционалдық қарым-қатынаста болуға үйретуді, сондай-ақ аналық сезімін
оятуды түсіну қажеттігін қарастырғанда ғана бұл сұраққа жауап табылады.
Ата-ана да өздері жанұя құрған кезде бір-біріне шексіз
сүйіспеншілікпен, махаббаттық сезімдері табысқан кезде қалыптасады. Әке мен
ананың арасындағы сыйластық, өз ара түсінушілік, олардың бір-бірін
ұғынысуы, сыйласуы, қандай мәселер болсын, материалдық, әлеуметтік,
қоғамдық және экономикалық мәселерді шешуде пайымды шешімдер тауып жатса,
бұл отбасының берекесі мен берері де мол болатны мәлім. Осы мәселе қазіргі
кезде еуропалық дәстүрге көбірек бой ұрып барады. Яғни қазақ болмыстан
айырылып, бала тәрбиесі, отбасы берекесі келесіз жәйттерге бой ұра бастады.
Ата-аналардың татулығы отбасының күре тамыры болып табылады. Бүгінгі тәрбие
берудің негізгі міндеттерінің өзі ең алдымен дені сау, ұлттық сана сезімі
оянған, рухани ойлау дәрежесі биік, ар-ожданы мол, мәдениетті, парасатты,
еңбекқор, іскер, бойында басқа да ізгі қасиеттер қалыптасқан адамды
тәрбиелеу деп көрсетілген Қазақстан Республикасының тәлім-тәрбие
тұжырымдамасында.
Отбасы тәрбиесінің негізгі мәні отбасындағы өзара ынтымақтастық пен
түсіністік болып табылады. Балалар ата-анасының еңбектегі ісіне көңіл
бөліп, оны түсінуге тырысады. Ата- аналар да балаларының күн сайынғы
әрекеттерін қадағалап жағдайларын біліп отырады. Отбасының берік негізі
міне, осы рухани мүдденің бірлігінде. Оның біртұтас ынтымақта болуы, береке
бірлігі ең алдымен ата-ана мүддесінің мәні мен мағынасында, әке мен шешенің
бір-біріне, балаларына, олардың достары мен жолдастарына деген қарым-
қатынасына байланысты болады. Адамгершілік қасиеттердің қалыптасуына
мүмкіндік туғызады. Ұяда не көрсең, ұшқанда соны аласың дегендей бала
тәрбиесі ол дүниеге келген алғашқы күннен басталады. Қазақтың ұлы ақыны
Абай отбасындағы баланы тәрбиелеуде ата-аналар тарапынан жол берілетін
кемшіліктерді ескерте отырып, отбасы тәрбиесін ұйымдастыруда кеңестер
береді. Нақтырақ айтатын болсақ, Абай өзінің 10-сөзінде: Әуелі балаңды
өзің алдайсың: әне, оны берем, міне, мұны берем деп, баста балаңды
алдағаныңа мәз боласың. Соңыра балаң алдамшы болса, кімнен көресің? деп
балаларына теріс тәрбие беретін ата- аналарды сынайды. Қорыта келе
отбасындағы бала тәрбиесі бойынша әлеуметтік педагогикалық тұрғыда ата-
аналардың мақсат міндеттері туралы баяндай отырып, отбасында қолданылып
жүрген салт-дәстүрлер мен ырымдарды, ағартушылардың көзқарастары тәрбие
туралы, әлеуметтік мәселерді шешудің қазіргі заманда қалыптасқан тәрбиелік
құралдарды қолдана білу ретінде қолданудың мүмкіндігін көрсету болып
табылады. Отбасы өзінің отбасылық және демографиялық құрылымы арқылы
әлеуметтік- тарихи дамуға өзіндік ықпалын тигізеді. Сонымен, отбасы
әлеуметтік институт ретінде адамзат тарихында маңызды рөл атқарады. Ол
баланың дүниеге келіп, өсіп-жетілуін қамтамасыз етіп, отбасы мүшелерінің
тіршілігін қолдап, ұрпақтардың физикалық және әлеуметтік мәдени жалғастығы
арқылы социумның өмір сүруінің базалық алғышарттарын жасайды. Бала өскен
сайын, оның тәрбиесі де күрделеніп, оған қойылатын талаптар да күшейе
түседі. Ақыл-ойының дамуы, ұнамды мінез-құлқын қалыптастыру ең негізгі
міндетке айналады. Оның негізі отбасында мектепке дейінгі жаста қаланады.
Өйткені ол балаға берілетін тәрбие және әлеуметтік мәселелердің тууына әкеп
соқтыратын осыдан туындап жатады. Қорыта келе адам баласы қасиетті
борыштарын — үлкендерге құрмет, кішілерге мейірімділік, сондай-ақ
адамгершілік және отансүйгіштік сезімдерін ананың құшағында, әкенің қара
шаңырағында табады. Отбасы-сүйіспеншіліктің, инабаттылықтың, бастау бұлағы.
Олай болса отбасының мәні зор.
1.2 Ұлы педагогтардың еңбектеріндегі отбасы тәрбиесінің негіздері
Қазақстанда мектепке дейінгі тәрбиенің негізін салған ағартушылардың
бірі – Н.Құлжанованың Мектептен бұрынғы тәрбие, Ана мен бала атты
еңбектері бала тәрбиесінің мектепке дейінгі кезеңін қамтитын ұлттық
негіздегі құнды еңбектер. Мектептен бұрынғы тәрбие атты еңбегіне
А.Байтұрсынов алғысөз жазған. Онда: Баланы бастан тәрбиелеу деген - баланы
жас басынан дұрыс тәрбиемен өсіру деген сөз. Дұрыс тәрбиемен өскен бала
тіршілік ісіне икем, бейнетіне берік болып өспек. Дұрыс тәрбиенің асылы –
баланың жанымен, тәнімен керек деп танылған істерді бала табиғатының
әуенімен істеу – сол дұрыс тәрбие болады [4] деп, бала тәрбиесі мен
дамудың жас ерекшелік кезеңдерінің байланысын, мектепке дейінгі тәрбиенің
маңызын аса жоғары бағалаған. А.Байтұрсынов пен Н.Құлжанованың бала
тәрбиесі туралы көзқарастарындағы ортақ ой, нақты мақсат – бала тәрбиесін
салауатты өмір салтына негіздеп ұйымдастыру. Баланың дамуына негізгі әсер
ететін ойын әрекеті екендігіне тоқтала отырып: Баланың ойыны қайсы,
жұмысы қайсы, айыруға болмайды. Ойыны да ойын, жұмысы да ойын, бәрін де
ойын үстінде, ойын үшін істейді..
Жас балаларға жақсы іс, дұрыс білім үйрету дегенде мектеп балаларына
сабақ үйрету үлкендерге іс үйрету сияқты емес, әлгі айтылған сияқты балалар
табиғаты тілейтін жолмен үйрету айтылады. Яғни, баланы ойынға үйрету,
қатыстыру арқылы ойыны қайсы, үйретуі қайсы екенін балалар айырмастай,
сезбестей етіп үйрету деп білу керек [5] деп, А.Байтұрсынов мектепке
дейінгі тәрбиенің өзіндік ерекшелігін және жүргізілу тәсілін сөз етеді.
Жалынды публицист, жауынгер ақын, тарихшы, саяси қайраткер Ыбырай мен
Ахметті ұстаз тұтқан педагог Міржақып Дулатов Өзінің шығармаларында бала,
ана, әйел, ғашықтық, денсаулық туралы отбасына қатысты мәселелерді
көтерген. Міржақыптың Шешенің балаларды сүюі өлеңінде балаға деген ана
махаббаты, оның шексіз-шетсіз мөлдірлігі сөз болады. Сондай-ақ ол
Жастарға, Балдызға, Жесір даулары хақында, Жігіттер, Жігіттерге,
Қамар сұлуға, Сұлу қызға, Екі сұлуға, Қобызшы ініме, т.б.
өлеңдерінде отбасында жастарды тәрбиелеу, сұлулық, ғашықтық туралы
жырлаған. Міржақып Дулатов ұстазы Ахмет Байтұрсынов сияқты отбасындағы
тазалық тәрбиесіне де көңіл бөліп, өзінің Қирағат атты оқу құралының
Денсаулық жайынан бөлімінде адам ағзасының әрбір мүшесінің аман болуы,
салауаттық пен дене саулығын сақтау үшін қажетті гигиеналық шарттарын
жүйелеп, оларды сақтау және орындау керектігін ұсынған [52]. Нақтырақ
айтсақ, баланың құлағы, мұрны, тынысы, көзі аман болу үшін, жұмыс істегенде
салауаттық сақтау үшін, дененің саулығын сақтау үшін бала алдың ала қандай
іс-әрекет жасауы, оны орындау тәртібі өте түсінікті тілмен баяндалған.
Мысалы, Дененің саулығын сақтау үшін тарауында алдың алу ережелері
мынадай:
1. Үйіңе таза ауа көп кірсін, күннің сәулесі (шуағы) көп түссін,
саламаттықты сақтау үшін таза ауа, күннің шуағы өте кажет нәрсе.
2. Тұла бойыңды, ең болмағанда, мойныңды, көкірегіңді, арқаңды күнде
салқын сумен жуып тұр, көнпісті боласың. Денеңді таза ұста, жұмасына бір
рет жылы суға шомылып тұр.
3. Жылы мезгілде бос суға көбірек шомыл.
4. Өзіңді, тамағыңды таза ұста, ішкен, жеген сайын және де ертеңді-кеш
аузынды тазалап шайқа. Таза ауада (сыртта) көбірек қимылда (жүр, ойна,
жүгір).
5. Денеңді тар киім, белбеумен, түрлі баумен байлап қыспа.
6. Аяқ киіміңнің (етіктің ұлтаны табанына лайық болсын) өкшесі жалпақ,
аласа болсын. Биік өкше өте зиянды болады.
7. Өте көп ішіп, жеме. Бұзылған астан, сіңбейтін тамақтан, әсіресе
тәттіден қашық бол.
8. Ерте жат, ерте тұр. Оянған сон төсекте тыраңдап жатпа. Оянысымен
төсектен тұрып кет.
9. Кешке ұйықтардың алдың да ауыр жұмыс істеп шаршама.
Болдырған кісі дұрыстап ұйықтай алмайды. Ұйқы адамға күш жинап, қуат
береді. Қазақ халқының ұлы ақыны М.Жұмабаев ата-ананың әділдігімен,
адамгершілік парасаттылығымен тәрбиеленген, ұстаздары А.Байтұрсынов пен
М.Дулатовтан дәріс алып, олардан үлгі-өнеге алған ағартушы, әрі педагог
болған. Мағжанның Шамам келгенше қазақ жанына қабыстыруға тырыстым деп
жазған Педагогика атты тұңғыш ұлттық оқу құралында бала тәрбиелеудегі ата-
ананың рөлі туралы ой-пікірлері баршылық. Оқу құралының бірінші бөлімі
педагогиканың жалпы мәселелеріне арналған. Мағжанның пікірінше, тәрбие түрі
төртке бөлінеді. Олар: дене, жан, ақыл тәрбиесі, сұлулық пен құлық
тәрбиесі. Автор олардың бір-бірімен табиғи тамырластығын тәптіштей
түсіндіре келіп, былай дейді: Егер де адам баласына осы төрт тәрбие тегіс
берілсе, оның тәрбиесі түгел болғаны. Егер де ол ыстық, суық, аштық,
жалаңаштық сықылды тұрмыста жиі ұшырайтын күштерді елемейтін мықты берік
денелі болса, түзу ойлайтын, дұрыс шешетін, дәл табатын ақылды болса, сұлу
сөз, сиқырлы әуен, әдемі түрден ләззат алып, жан толқындырарлық болса,
жамандықтан жаны жиреніп, жақсылықты жаны тілеп, тұратын құлықты болса ғана
адам баласының дұрыс тәрбие алып, шын адам болғандығы. Балам адам болсын
дейтін ата-ана осы төрт тәрбиені дұрыс орындасын... [6] деп, ата-анаға
талап қояды. Мағжан өз халқының патриоты ретінде оны халқының, ұрпағының
болашағы үнемі толғандырып, тәрбиенің басты міндеттерінің бірі бала бойында
ұлттық сезімдерді ерте қалыптастыру оларды халықтың рухани мәдениеті мен,
әдет-ғұрпы, салт-дәстүрімен кеңінен қаруландыру қажет деп санайды. Ұлт
тәрбиесі баяғыдан бері сыналып, бұрын қолданылып келе жатқан тақтық жол
болғандықтан, әрбір тәрбиеші сөз жоқ үлгі тәрбиесімен тәрбие қылуға
міндетті деп, ата-анаға отбасында балаға ұлттық тәрбие беру қажеттігін
ерекше айтып отыр. Баланың мінез-құлқы, табиғатқа қатынасы айналадағы басқа
адамдармен қатынасқа түсу арқылы қалыптасатын болғандықтан, Мағжан баланың
отбасындағы қатынасқа түсетін адамдардан, олардың мінез-құлқынан үлгі
алатындығын және бала үшін бұл әсердің өте маңыздылығын көрсетеді.
Сондықтан, баланың айналасындағы адамдардың мінез-құлқының дұрыс, жағымды
болуына айрықша мән береді: ... баланың ізгі құлықты болуы үшін оның
маңайындағы адамдар, ата-ана, туған-туыстары өздері ізгі құлықты болуы
тиісті. Ұяда не көрсе, ұшқанда соны іледі деген қазақ мақалымен
қорытындылайды. Мағжан баланы отбасында жас күнінен тәртіпке үйретудің
қажеттілігіне баса назар аударады, бұл арада ол халықтың қалыптасқан әдет-
ғұрып мәдениетіне сүйенгені анық. Баланы құбылмайтын, ұсақтықпен
қажытпайтын, баланы еркіне жіберу оны ерлікке, батылдыққа үйретсе, темір
тәртіпке бағындыру, оны шыдамдылыққа, табандылыққа үйретеді, - дейді [6].
Мағжан педагогикасындағы негізгі категориялардың бірі - баланың Өзін-
өзі тәрбиелеуі. Қандай тәрбие, тәрбиешінің, басқаның әсері мен үлгісі
болмасын, сайып келгенде адам - өзін-өзі тәрбиелейді, адам тәрбие ісіне
араласқанда ғана оның ықпалы күшті болады. Сондықтан отбасының міндеті -
баланы өзін-өзі тәрбиелеуге дайындау, яғни өз тіршілігі мен іс-қимылына сын
көзімен қарауға, өз мінез-құлқына бақылау жасауға, оны үнемі жетілдіруге
үйрету деп санайды. Мағжан бұған ерекше назар аударады. Адамның өзін-өзі
бақылауы, әрдайым өзіне-өзі есеп беруі оның өз қатесін көруіне, оны жоюына
ойландырып, итермелейтін болады. Ол: адамның өзін-өзі тексеруі - оның
дұрыс жолға түсуінің бірінші шарты, қатесін білген адам өзін тексермесе,
ілгері баса алмайды - деп теориялық жағынан дұрыс, практикалық маңызы
күшті тұжырым жасайды. Адам өмірін мәнді және мазмұнды етуде эстетикалық
талғамның қалыптасуы үлкен орын алады. Мағжан айтқандай, сұлулық сезімдері
адамның табиғат берген қабылеті мен мүмкіндіктерін жан-жақты дамытуға жол
ашады. Мағжан эстетикалық тәрбиенің тарауларын жан-жақты талдай отырып,
бала жаратылыс, табиғат сұлулықтары мен бірге өнерден барынша мол ләззәт
алып өсуі қажет деп қорытындылайды. Ол сонымен бірге жоғарыда айтылғандай,
адамдар арасындағы қатынасты да сұлулыққа негіздеп құруға ерекше мән
береді. Бұл шынында қазақ тұрмысы үшін жаңалық емес, бірақ, жоғалтқанымыз
да бар. Қазақтарда үлкен мен кіші, жеңге мен қайны, қайын сіңлі, аға мен
іні арасындағы қатынас бірін-бірі сыйлауға, құрметтеуге негізделіп құрылып,
басқалар үлгі алатындай, таңырқап таңдай қағатын дәрежеде болатын. Бірақ,
сол 20-шы жылдардың өзінде біздің бұл қатынасымызды босаңдата
бастағанымызды сезген Мағжан: Қазақ! Жұртқа күлкі болмайын десең, бұл
мінездеріңізді таста, балаңды сұлу, сымбатты қылып өсір деп өте маңызды
өсиет қалдырады [6]. Педагогика оқулығындағы жалпы педагогика бөлімінде
дене және жан тәрбиесі жайында кеңінен сөз болады. Мағжан балаға жан
тәрбиесін беру үшін ата-анаға психология, логика, этика, ал дене тәрбиесін
беру үшін анатомия, физиология, гигиена және гимнастика ғылымдарын меңгеру
қажет екендігін оқу құралында жан-жақты баяндаған. Автордың пікірінше, әке-
шеше баласының жаны туралы дұрыс түсінігі болуы үшін психология ғылымын
меңгергені абзал. Психология – баланың қимылынан, көзінің тітіркенішті
заттар мен амалдарға ілесуінің, жанының жайын, жан тұрмысын, жан
көріністерін, жан күштерін, ақылын, қайратын, көңіл қуатын мөлшерлейтін
пән. Екінші, жан нысанасын бақылаудың бір пәні – логика. Логика – дұрыс
сөйлеу, сөздерді сөйлем тәртібіне ауызша дәлдеп құрастыру, ойын дөп айта
білу секілді нышандарын бағдарлайтын пән. Этика – баланың ішкі құлқын
емеуріннен тануға мүмкіндік беретін пән [6].
Мағжанның пікірінше, бала тәрбиесіндегі екінші мәнде тұратын нысан –
дене тәлімі. Жанның құралы – дене. Денені тәрбиелейтін пәндер: - Анатомия.
Баланың жас ерекшелігіне байланысты денесінің өсіп-өнуін, құрылысын,
жаратылысын бақылайтын нысан. - Физиология. Баланың денесінде болатын
көріністерді, қанның жүруін, дем алу, тыныстау секілді күйін байқайтын пән.
- Гигиена. Дененің саулығын сақтау үшін қойылатын талаптарды жүзеге
асыратын пән. - Гимнастика. Бала денесінің саулығын ширату үшін белгілі
талаппен, бағдарламамен жасалатын дене қозғалысын жүзеге асыратын пән [6].
Сонымен, бала тәрбиесінің екі қырын, яғни жан және дене тәрбиесінің
теориялық мәнін тұжырымдадық.
2 Отбасындағы тәрбие дәстүрлері
2.1 Отбасындағы бала тәрбиесі
Бала тәрбиесі ата –ана үшін күрделі де жауапты міндет. Баланың өмірге
бейімдеуде мектеп , ұстаз және ата –ананың орны бөлек. Тәлім –тәрбиелік
жарасымдылық мектеп пен ата –ана , әлеуметтік орта бірлесіп жұмыс істеген
жағдайда ғана үйлесімділік табады .
Қай халық болсын ұрпағының тәрбиесіне терең мән беріп , болашағына
үнемі алаңдаушылықпен қараған. Ұрпақ тәрбиесі келешек қоғам мұрагерлерін
тәрбиелеу ісі . Отан отбасынан басталады демекші , ата –аналар мен
ұстаздар қауымы үшін жас ұрпақ тәрбиелеп , оны қоғам мүддесіне жарату кезек
күттірмейтін мәселе. Осы мәселеге ата –аналар мен ұстаздар қауымы болып
бірге атсалыссақ, алар асуымыздың биік болары сөзсіз.
Адамгершілік –адамның рухани арқауы. Ал моральдік жағынан кіршіксіз
таза болу дегеніміз- адамгершіліктің асқар шыңы . Адам баласы қоғамда
өзінің жақсы адамгершілік қасиеттерімен ардақталады. Адамгершілік негізі –
имнадылық пен ізеттілікте. Ол әрбір отбасынан басталады . Осыны жадында
тұтқан қазақ халқы жастарды кішіпейілділікке , ізеттілікке ,инабаттылыққа
тәрбиелеуді бірінші міндет деп санаған. Ер балаларға үлкендерге қос қолдап
сәлем беруді, қыз балаларға ибалық жасап жол беруді, жасы үлкендердің алдын
кесіп өтпеуді уағыздаған. Жастардың жанына сыпайылық , кішіпейілділік
қағидаларын үнемі сіңірумен болған. Жастарды саналы тәртіпке тәрбиелеу
мәселесі ерекше маңызға ие.
Халық Ұяда не көрсе, ұшқанда соны ілер дейді. Жас шыбық қалай иілгіш
болса, жас адам да сондай жақсыға да , жаманға да бейім болатыны баршамызға
аян. Ата –ананың үйдегі іс –әрекеті балалардың көз алдында өтеді. Сондықтан
жақсы мен жаман әдетіміздің бала тәрбиесіне ықпалы зор.
Бүгінгі бәсекеге қабілетті талап еткен қоғамда жас ұрпақты сол қоғам
мүддесіне сай, оның мұң –мұқтажын өтерлік, елін, жерін , халқын көзінің
қарашығындай қорғайтын ұлтжанды, отаншыл азамат етіп тәрбиелеу көзделінеді
.
Бүгінгі ұрпақ –еліміздің болашағы. Біздің алға қойған мақсатымыз
–қазіргі қоғам мұратына сай жан –жақты жарасымды тұлға өсіру.
Жеке тұлғаның өзін қоршаған ортадан тәрбиені бойына сіңіріп өсуін,
өсімдіктің күн сәулесі арқылы өскені сияқты қарастыруымызға болады.
Күн сәулесі өсімдік тіршілігіне қандай қажет болса, тәрбие тұлғаның
дұрыс өсіп жетілуіне соншалықты қажет . Ұрпағымызға дұрыс тәрбие бере
алсақ, оның жан дүниесі де дұрыс қалыптасып жетіледі, яғни бойына жақсы
қасиеттерді сіңіріп өсіреді. Бұл қасиеттердің бәрі адамның бойында бала
кезінен бастап тұрақты қалыптаспақ. Баланың өмір сүруге құштарлығының оянуы
жақсы мен жаманды ажырата білуі өзін қошаған ортасына, мұғаліміне, ата
–анасына, құрбы –құрдастарына, олардың іс –әрекеттеріне және де басқа да
қасиеттеріне байланысты.
Кешегі күнсіз келешек жоқ. Бүгінгі ұрпақты сонау замандардан
жинақталған ата –бабаларымыздың мол мұрасымен сусындату – біздің
міндетіміз. Ұлдың батыр, қыздың әдепті болып қалыптасуы бабаларымыздың
өнеге –өсиетін сабақта ұтымды пайдалана білуімізге де байланысты деп
ойлаймын.
Әке–шешесі жақсы болса, балалары да жақсы тәрбие алып өседі. Бұл
сөздерді біз өте жиі естісек те, соншалықты жиі жақсы әке –шеше деген сөз
қандай мағына беретінін түсіндіре алмаймыз. Әке –шеше болатын адамдар жақсы
ата – ана болу үшін арнайы әдебиеттерді оқу немесе тәрбиенің ерекше
тәсілдерін үйрену керек деп ойлайды. Әрине педагогикалық және психологиялық
білім керек, бірақ бұл әдетте жеткіліксіз болып табылады . Адамның қандай
да бір іс –әрекетін бағалағанда көбінесе біз белгілі бір нормалар мен
идеалдарға сүйенеміз, тәрбие іс –әрекетінде мұндай нормалар жоқ.
Әйел болуды, күйеу болуды үйренген тәрізді немесе қандай да бір
жұмыста шеберлікке үйренген тәрізді әке –шеше болуды да үйренеміз. Жақсы
әке–шеше болуда қандай да бір әрекет түрінде қателіктер, сенімсіздіктер,
сәтсіздіктер, жеңілістер сонымен қатар жеңістер де болуы мүмкін.
Отбасындағы тәрбие сол өмірдің өзі болып табылады. Және де біздің
жүріс–тұрысымыз, тіпті біздің балаға деген сеніміміздің өзі де күрделі,
бірқалыпсыз, кейде қарама –қайшылықта болып келеді. Балалар бір –біріне
қаншалықты ұқсамайтын болса, әке мен шеше де бір –біріне соншалқыты ұқсас
емес. Баламен қарым –қатынас та терең индивидуалды және бір –біріне
ұқсамайтын болып келеді .
Әке-шешенің көбісі балаға жақсы көретініңді білдіртпеу керек деп
ойлайды . Олардың ойынша баланы тым жақсы көру олардың ерке болуына,
өзімшіл болуына әкеп соғады деп ойлайды . Бұл ойды жоққа шығару керек. Осы
жағымсыз тұлғалық қасиеттер керісінше, осы балаға деген махабаттың
жетіспеушілігінен пайда болады .
Баламен үнемі терең психологиялық байланыс орнату –тәрбиенің әмбебап
шарты болып табылады. Бұндай байланыс балаға қай жаста болса да керек.
Ата –анасымен байланысты білу, сезіну –балаға әке –шеше махаббатын,
қамқорлығын сезінуге мүмкіндік береді. Осыған баланы сендіру керек. Тәрбие
диалогын қалай құру керек. Оның психологиялық сипаты қандай болу керек.
Ондағы басты мақсат –ортақ мақсатқа бірге талпыну, әр түрлі ситуацияларда
әке –шеше мен баланың біржақты бағыт ұстануы болып табылады. Бұл
көзқарастар мен бағалаудың міндетті түрде бірдей болуы керек деген сөз
емес. Көбінесе әке –шеше мен баланың көзқарастары сәйкес келе бермейді.
Дегенмен мәселелерді шешуде екі жақ бір бағытты ұстанатын бала әрқашан
білуі, түсінуі керек.
Бала әке –шешенің тәрбиелеу объектісі емес, ортақ отбасылық өмірдің
одақтасы болу керек. Сондықтан отбасылық өмірге, мақсаттар мен жоспарларға
ортақтас болғанда ғана біржақты тәрбие жойылып, маңызды диалог құрыла
бастайды .
Диалогтық тәрбиелік қарым –қатынастың ең басты сипаты –бала мен
ересектің позицияларын тең деңгейде қоюы болып табылады .
Тәрбие диалогтан басқа өте бір маңызды ереже бар. Әке –шеше мен бала
қатынасының бұл жағы психологиялық тілде –баланы қабылдау деп аталады.
Қабылдау сөзінің мағынасы –баланың индивидуалды болуына, басқаға және әке
–шешесіне ұқсамайтын болуына деген құқығын қабылдау.
Баланы қабылдау –баланың өзіне сай ерекшеліктерін, тұлғалық
қасиеттерінің жақсы жақтары мен жаман жақтарын бірдей қабылдай білу. Ең
алдымен әке –шешенің баламен қарым –қатынасын бағалауына назар аудару
керек. Оның мінезінің ерекшеліктері мен тұлғалық қасиетіне жағымсыз баға
беруден міндетті түрде бас тарту керек. Өкінішке орай көптеген әке
–шешелерде Өй, миғұла қолыңнан түк келмейді, басқа балаларға қарашы қандай
, а!, Неге ғана сені өмірге әкелдім екен? сияқты сөздер әдетке айналып
кетті.
Отбасында баланың жан-жақты өсіп дамуы үшін қажетті жағдай - еңбек.
Бала еңбегінің негізгі түрі - оқу. Баланың жақсы оқып, табиғат пен қоғам
өміріндегі заңды құбылыстарды жан-жақты түснуі - оның болашағына жол ашады.
Көп балалы отбасыларында баланы тәрбиелеу үрдісі анағұрлым жеңіл әрі
нәтижелі болмақ. Себебі онда балаларды болашақ өмірдің қиындықтарына
дайындау қызметі жақсы атқарылады. Балалар бақшасында, мектепте көп баланың
ішінен мұндай отбасынан шыққан сәбиді не жасөспірімді ешбір қиындықсыз оңай
ажыратуға болады. Бұл балалар биязы, пысық, іске икемді, өз бетімен жұмыс
істей алатын, көбінесе оларда жүрек жылылығы, басқаға деген қамқорлық
басым, менмендік, өзімшілдік аз.
Олардың сабақ үлгерімі де отбасындағы жалғыз балалар үлгерімінен аз да
болса ерекшеленіп тұрады.
Көптеген зерттеу жұмыстарының нәтижесін қорытындылай келе, көп балалы
қазақ отбасыларында тәрбиелеудің жеңілдігі мынадай төрт бағытта жүзеге
асырылады деп тұжырым жасауға болады:
1. Балаларды отбасында ерте кезден үлкенді сыйлауға үйретеді. Олар
әртүрлі жолмен жүзеге асырылады. Ең бірінші жолы - ата-аналардың өз
өнегелері. Содан соң отбасылық салт-дәстүрлер, әдет-ғұрыптар, әр түрлі
нанымдар мен тыйымдар және т.б;
2. Отбасындағы балаларға жүйелі түрде өз бауырларына қамқоршы да
көмекші болу керектігін, олардың болашағына жауапкершілікпен қарауды
түсіндіріп, сендіріп отырады;
3. Балаларды өз бетінше еңбектенуге, қоршаған ортаға, адамдарға үнемі
көмектесуғе дайын болуға тәрбиелеп, адамдық қасиеттер негізін қалайды;
4. Жастайынан өнерге баулып, шығармашылық қабілеттілігін (сөз
шешендігі, қарым-қатынас мәдениеті, күй, ән т.б.) қалыптастырады.
Кейбір отбасыларында тәрбиелік маңызы бар өзінше қалыптасқан дәстүрді
байқауға болады. Осы дәстүр отбасындағы күнделікті еңбек әрекетін жолға
салып, тәлім-тәрбие жұмысын жоғарылатып, жақсы сапаға жеткізеді. Баланы жан-
жақты дамытып, ынталы, жігерлі болуын жетілдіру мақсатында жүргізілетін
жұмыстарда, әсіресе, отбасының рөлі зор.
Қорытындылай келе , тәрбиедегі ең басты ережелер – балаға керекті
кезде назар аудара білу, оған деген махаббатты қай жаста да көрсете білу,
оның көзқарастарын ерекшеліктерін түсіне білу болып табылады дегім келеді.
Сонымен жаңа ғасырда, қоғам мүддесіне сай лайықты жан –жақты жетілген
ертеңгі қоғам иегері боларлық азамат тәрбиелеп өсіру отбасының,
балабақшаның, мектептің, барша жұртшылықтың міндеті болып отыр.
2.2 Отбасындағы тәрбие дәстүрлерінің қалыптасуы
Халқымыздың сан ғасырдан бергі даналығына құлақ ассақ, Адамның бақыты
— балада деген екен. Кез келген адам өзі өмір бойы қуып жете алмайтын
бақыт деген құдыретті сөздің өлшемі өмірінің жалғасы ұрпағымен келетініне
мән бермеуі де мүмкін. Біреу бақытын байлықтан тапқысы келсе, екінші біреуі
даңқ пен атақтан, мансап пен қызметтен іздестіреді. Мұның бәрі түсінген
адамға қолдың кірі сияқты нәрсе. Адамға нағыз бақытты — тәрбиелі ұрпағы
ғана сыйлай алады. Адам ұрпағымен мың жасайды деген сөз тегін айтылмаса
керек. Олай болса адам өмірінің мәні — өз ұрпағы.Шыр етіп сәби дүниеге
келген сәттен бастап ата-ана алдында нәзік те қиын, қыр-сыры мол үлкен
қоғамдық міндет тұрады.
Ол — бала тәрбиесі. Бала тәрбиесінде алғашқы ұстаз — ата-ана. Бала
үшін үй ішінен, ата-анадан артық тәрбиеші жоқ. Адамгершілік, бауырмалдық,
татулық, қайырымдылық, әдептілік, инабаттылық сияқты қасиеттер — жанұяда
тәрбие балаға сөзбен, теориямен дамымайды, үлкендердің үлгісімен сіңеді.
Әкеге қарап ұл өсер, шешеге қарап қыз өсер дейді халық даналығы. Бала
кішкентай кезінен-ақ әр нәрсеге әуестеніп үлкендерге көмектескісі келеді.
Бұған кейбір әке-шеше жұмысымды бөгейсің, істеп жатқан ісімді бүлдіресің
деп ұрысып жіберуі мүмкін. Бұл қате түсінік. Керісінше, өзің жұмыс істеп
жүргенде баланың қолынан келетін ісіне жағдай туғызып, оның үйренуіне
көмектескен орынды. Тіпті балаға берген тапсырмаңыздың аяғына дейін
орындаулына төзімділікпен бақылау керектігін де ұмытпаған жөн. Өстіп
баланың бірте-бірте еңбекке деген болашағына жол ашылады. Әрі істеген ісін
ұқыпты да тындырымды орындауына бағыт бересіз. Баланың жақсы ісін мадақтап,
терісін оң етіп түсіндіріп отырса, ол да ересектерді сыйлап, кез келген
тапсырмасын орындауға қарсылық білдірмейді. Орынсыз ұрысу,зеку, сұрақтарына
дөрекі, келте жауап беру немесе әділ талап қоя алмау ата-ананың беделін
түсіреді.
Ата — ана — бала тәрбиесіндегі басты тұлға. Сондықтан әке де, шеше де
балаларының жан дүниесіне үңіліп, мінез-құлқындағы ерекшеліктерді жете
білгені жөн. Балалармен әңгімелескенде олардың пікірімен де санасып отырған
орынды. Өз баласымен ашық сөйлесе алмай, сырласа білмейтін ата — аналар
Екеуміз де жұмыстамыз, кешкісін үй шаруасынан қол тимейді, баламен
сөйлесуге уақыт жоқ дегенді айтады. Бұл дұрыс емес. Баламен сөйлесуге
тіпті арнайы уақыт бөлудің қажеті жоқ. Әке мен шеше ұл-қыздармен үй
шаруасында жүріп-ақ әңгімелесіп, ой бөлісуге неге болмасқа. Жанұядағы
жанжал, үлкендердің аузына келген сөздерді айтуы, баланың көзінше басқа
біреуді сөгуі, біреудің сыртынан өсек айтуы балаға теріс әсер етеді. Бала
алдында әке-шеше үй ішінің үлкендердің әдептілік танытқаны жөн. Мысалы,
арақ пен темекінің толып жатқан зиянын біле тұра, балалардың көзінше арақ
ішіп, үсті-үстіне темекі тартқандар бар. Көрінген таудың алыстығы жоқ
дейді, ертең-ақ ұл өсіп ер жетеді, қыз өсіп бой жетеді.
Сонда арақ пен темекінің зиянын қалай ұқтырамыз.Негізінен жанұяның
шырқы бұзылған, ата-анасы маскүнемдікке салынған немесе жарамдық жағынан
азғынданған ортада бала, жасөспірім қашанғы жиренішті көріністі, ондағы
айқай-шу мен дау-жанжалға, ұрыс-керіске шыдап жүре бермек. Басқа өмір
аңсайды немесе теріс тәрбиеге тез бой алдырып үлгереді, егер осы теріс
жолға мүлде бет бұрып кетсе, онда бәйтеректің бір бұтағы қисық өсті дей
беріңіз. Бақытсыз қыз, бұзақы ұл осыдан шығады. Сонда негізгі кінәні кімнен
іздейміз?!Бұзақылықтың басы бос жүруден басталады. Кейде сабақты жиі
қалдыруға әр түрлі сылтауларды үлкендердің өзі үйретіп отырады. Бұл
жағдайда балаға өтірік айтуды үйретіп отырған аңғармай да қалуы мүмкін. Жас
шыбықты қалай исең, солай өседі ғой. Иә, Ұяда не көрсең ұшқанда соны
ілерсің демекші ата-ана тәрбиесі бала өмірінде үлкен із қалдырады.
Баланың бойына барлық жақсы қасиеттерді дарыту, тіпті жанында жүрген
достарына дейін мән беру, табиғат сыйлаған дарыны болса дамыту, дұрыс білім
алуына жағдай жасау — ата-ананың басты парызы. Ендеше бала тәрбиесінде ұсақ-
түйек дейтін ешнәрсе жоқ және сол нәрседен де қателесуге қақымыз жоқ. Бала
— әр жанұяның бақыты. Олай болса, өз бақытымызды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz