Шағын және орта бизнестің даму мәселелері
ЖОСПАР
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Шағын және орта бизнестің теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
2 Шағын және орта бизнестің даму мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
3 Қ.Р. шағын және орта бизнестің даму жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
4 Кәсіпкерлік пайда ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Шағын және орта бизнестің теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
2 Шағын және орта бизнестің даму мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
3 Қ.Р. шағын және орта бизнестің даму жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
4 Кәсіпкерлік пайда ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
Кіріспе
Нарыққа негізінен миллиондаған айналымы бар корпорацияларға жол ашық, ал шағын кәсіпкерлік құрылымдардың кіруіне мүмкіндік жоқ деген пікірлер бар. Басты дәлел - шағын фирмалардың жақсы жетілген ірі компаниялармен бәсекелесе алмауы. Шын мәнінде, шағын бизнес бірнеше себептерге байланысты ірілермен сәтті бәсекелесе алады. Мысалға ірі кәсіпкорындар стратегиясын өзгерту үшін 6 жыл қажет етеді, ал жаңа стратегия еңгізу үшін 10 жыл және одан көп уақыт қажет етеді. Шағын фирмалар үшін бұл уақыт айтарлықтай азырақ - жарты жылдан 1 жылға дейін. Одан әрі, технологиялық жаңалықтар — бұл дәстүрлі түрде үлкен бизнес саласы деп саналатын, бірақ статистикаға қарасақ, 2-ші дүниежүзілік соғыстан кейін радикалды технологиялық жаңартпашылықтардың 95% шағын бизнес саласынан келуде. Басқа қайнар көздердегі мәліметтер бойынша ірі фирмаларға қарағанда, шағын фирмалар 24 есе көп жаңарпашылықтар мен ашылымдар жасауда.
Сондықтан Европа Достастығында (ЕС) экономиканың жеке секторындағы 15,7 миллион кәсіпорындардың барлығы дерлік шағын және орта бизнес түрінде болуы кездейсоқтық емес. Шағын бизнес кәсіпорындары 70% жұмыс орындарымен (62 млн) қамтамасыз ете отырып, қоғамдастықтың дамуына айтарлықтай үлес қосты, статистикалық мәліметтер бойынша 16 млн. адам өздеріне және 46 млн. адам жалдамалы жұмысшы ретінде жұмыс істей бастады.
Көптеген жылдар бойы әртүрлі елдердің ғалымдары шағын бизнеске анықтама беруге тырысып келеді. АКШ Конгресс Комитетіне шағын бизнестің 700-ге жуық анықтамасы ұсынылған. Шағын бизнесті сипаттаудың түрлі критерийлері бар, мысалы, өндіріс көлемі, жұмыс істеушілердің саны, депозиттердің көлемі, негізгі өндіріс қорларының актив бөлігінің өлшемі, басқару аппаратының өлшемі, кіріс мөлшері. Ең кең таралған критерийлердің бірі жұмыс істеушілердің саны. Кейбіреулер жұмысшылар саны 100-ге дейін, тағы біреулер 50-ден 1000-ға дейін, үшіншілері 100-ден 1500-ге дейін жететін кәсіпорындарды шағын бизнес кәсіпорындары деп санауды ұсынуда.
Германияда ереже бойынша, жұмыспен қамтылған адамдар саны 1-ден 500-ге жететін кәсіпорындарды шағын бизнеске жатқызады, сөйте тұра олар келесі 4 категорияға бөлінеді: 20-дан 49-ға дейін, 50-ден 99-ға дейін, 100-ден 199-ға дейін, 200-ден 449-ға дейін. Германияда жылдық ақша айналымы 3,5-нан 11,5 миллион неміс маркасын құрайтын фирмалар, шағын фирма деп саналады. Германиядағы шағын кәсіпорындардың тиімділігі АҚШ-пен Жапонияға қарағанда жоғары. Мүнда 12,3% ірі кәсіпорындардың және ол жерлерде жұмыспен қамтылған 34% жұмысшылардың үлесіне ұлттық табыстың тек 52,6% ғана келеді. Жұмыс орындарының үштен екісінен көбі шағын кәсіпкерліктің арқасында ашылуда.
Жапонияда заңды түрде белгіленген кәсіпорындар критерийлері бар: өнеркәсіп, көлік және құрылыста - 300 адамнан көп емес, көтерме саудада - 100, бөлшек сауда және қызмет көрсету саласында - 50, олар осы критерийлерге қарай шағын және орта кәсіпорын статусын ала алады. Сондай-ақ жарғылық капитал мөлшері де шектелген: өнеркәсіп, құрылыс және көлікге - 770 мың доллардан жоғары емес, көтерме саудада - 230 мың доллар, қызмет көрсету саласында 77 мың доллар. Ресей Федерациясының қазіргі қолданып жүрген заңдарына сәйкес, шағын кәсіпорындарға:
• өнеркәсіпте - 200-адамға дейін;
• құрылыста - 100 адамға дейін;
• көтерме саудада - 50 адамға дейін;
• ауылшаруашылығыңда — 50 адамға дейін;
• ғылымда және өндірістік емес салада - 25 адамға дейін;
• бөлшек саудада - 15 адамға дейін;
жұмыс істейтін кәсіпорыидар жатады.
Қазақстанда адам саны айтарлықгай аз кәсіпорындар шағын болып саналады. Қазақстан Республикасының 1997ж. 8-сәуірдегі N 499 қаулысына сәйкес шағын кәсіпорындарға:
• өндірісте, құрылыста және шаруашылықта - 50 адамға дейін;
• саудада және тұрмыстық қызмет көрсетуде - 30 адамға дейін;
• көлік және байланыста —25 адамға дейін;
• ғылымда және жаңартпашылық қызметте — 20 адамға дейін; жұмыс істейтін кәсіпорындар жатады. Жүмыс істеушілер саны 200 адамнан аспайтын кәсіпорындар орта бизнеске жатады.
Авторлары, шағын бизнесті жұмысшылардың саны, капитал айналымы, өндіріс көлемі сияқты және т.б. көрсеткіштер арқылы анықгау көзқарасынан бас тартуды ұсынатын зерттеулер де бар. Оның орнына шағын бизнесті ірі бизнестен принципті түрде ажырататын сипаттамаларға көңіл бөлуді ұсынуда, атап айтқанда: нарық үлесі, негізін салушылардың кәсіпорынды басқарулары, шешім қабылдау процесіне ірі кәсіпорын әсерлесінің жоқтығы. Мұндай позицияны австралиялық ғалымдар да ұстануда, олар қаржы, бухгалтерлік есеп, қызметкерлерді басқару, қамсыздандыру, маркетинг, өндіріс немесе қызмет көрсету мен сатуды қамтамасыз ету саласында 1 немесе 2 адамның ғана өздерінің жеке мамандарының көмегінсіз барлық стратегиялық шешімдерді қабылдауға өкілеттігі бар бизнесті шағын деп есептеуді ұсынады.
Нарыққа негізінен миллиондаған айналымы бар корпорацияларға жол ашық, ал шағын кәсіпкерлік құрылымдардың кіруіне мүмкіндік жоқ деген пікірлер бар. Басты дәлел - шағын фирмалардың жақсы жетілген ірі компаниялармен бәсекелесе алмауы. Шын мәнінде, шағын бизнес бірнеше себептерге байланысты ірілермен сәтті бәсекелесе алады. Мысалға ірі кәсіпкорындар стратегиясын өзгерту үшін 6 жыл қажет етеді, ал жаңа стратегия еңгізу үшін 10 жыл және одан көп уақыт қажет етеді. Шағын фирмалар үшін бұл уақыт айтарлықтай азырақ - жарты жылдан 1 жылға дейін. Одан әрі, технологиялық жаңалықтар — бұл дәстүрлі түрде үлкен бизнес саласы деп саналатын, бірақ статистикаға қарасақ, 2-ші дүниежүзілік соғыстан кейін радикалды технологиялық жаңартпашылықтардың 95% шағын бизнес саласынан келуде. Басқа қайнар көздердегі мәліметтер бойынша ірі фирмаларға қарағанда, шағын фирмалар 24 есе көп жаңарпашылықтар мен ашылымдар жасауда.
Сондықтан Европа Достастығында (ЕС) экономиканың жеке секторындағы 15,7 миллион кәсіпорындардың барлығы дерлік шағын және орта бизнес түрінде болуы кездейсоқтық емес. Шағын бизнес кәсіпорындары 70% жұмыс орындарымен (62 млн) қамтамасыз ете отырып, қоғамдастықтың дамуына айтарлықтай үлес қосты, статистикалық мәліметтер бойынша 16 млн. адам өздеріне және 46 млн. адам жалдамалы жұмысшы ретінде жұмыс істей бастады.
Көптеген жылдар бойы әртүрлі елдердің ғалымдары шағын бизнеске анықтама беруге тырысып келеді. АКШ Конгресс Комитетіне шағын бизнестің 700-ге жуық анықтамасы ұсынылған. Шағын бизнесті сипаттаудың түрлі критерийлері бар, мысалы, өндіріс көлемі, жұмыс істеушілердің саны, депозиттердің көлемі, негізгі өндіріс қорларының актив бөлігінің өлшемі, басқару аппаратының өлшемі, кіріс мөлшері. Ең кең таралған критерийлердің бірі жұмыс істеушілердің саны. Кейбіреулер жұмысшылар саны 100-ге дейін, тағы біреулер 50-ден 1000-ға дейін, үшіншілері 100-ден 1500-ге дейін жететін кәсіпорындарды шағын бизнес кәсіпорындары деп санауды ұсынуда.
Германияда ереже бойынша, жұмыспен қамтылған адамдар саны 1-ден 500-ге жететін кәсіпорындарды шағын бизнеске жатқызады, сөйте тұра олар келесі 4 категорияға бөлінеді: 20-дан 49-ға дейін, 50-ден 99-ға дейін, 100-ден 199-ға дейін, 200-ден 449-ға дейін. Германияда жылдық ақша айналымы 3,5-нан 11,5 миллион неміс маркасын құрайтын фирмалар, шағын фирма деп саналады. Германиядағы шағын кәсіпорындардың тиімділігі АҚШ-пен Жапонияға қарағанда жоғары. Мүнда 12,3% ірі кәсіпорындардың және ол жерлерде жұмыспен қамтылған 34% жұмысшылардың үлесіне ұлттық табыстың тек 52,6% ғана келеді. Жұмыс орындарының үштен екісінен көбі шағын кәсіпкерліктің арқасында ашылуда.
Жапонияда заңды түрде белгіленген кәсіпорындар критерийлері бар: өнеркәсіп, көлік және құрылыста - 300 адамнан көп емес, көтерме саудада - 100, бөлшек сауда және қызмет көрсету саласында - 50, олар осы критерийлерге қарай шағын және орта кәсіпорын статусын ала алады. Сондай-ақ жарғылық капитал мөлшері де шектелген: өнеркәсіп, құрылыс және көлікге - 770 мың доллардан жоғары емес, көтерме саудада - 230 мың доллар, қызмет көрсету саласында 77 мың доллар. Ресей Федерациясының қазіргі қолданып жүрген заңдарына сәйкес, шағын кәсіпорындарға:
• өнеркәсіпте - 200-адамға дейін;
• құрылыста - 100 адамға дейін;
• көтерме саудада - 50 адамға дейін;
• ауылшаруашылығыңда — 50 адамға дейін;
• ғылымда және өндірістік емес салада - 25 адамға дейін;
• бөлшек саудада - 15 адамға дейін;
жұмыс істейтін кәсіпорыидар жатады.
Қазақстанда адам саны айтарлықгай аз кәсіпорындар шағын болып саналады. Қазақстан Республикасының 1997ж. 8-сәуірдегі N 499 қаулысына сәйкес шағын кәсіпорындарға:
• өндірісте, құрылыста және шаруашылықта - 50 адамға дейін;
• саудада және тұрмыстық қызмет көрсетуде - 30 адамға дейін;
• көлік және байланыста —25 адамға дейін;
• ғылымда және жаңартпашылық қызметте — 20 адамға дейін; жұмыс істейтін кәсіпорындар жатады. Жүмыс істеушілер саны 200 адамнан аспайтын кәсіпорындар орта бизнеске жатады.
Авторлары, шағын бизнесті жұмысшылардың саны, капитал айналымы, өндіріс көлемі сияқты және т.б. көрсеткіштер арқылы анықгау көзқарасынан бас тартуды ұсынатын зерттеулер де бар. Оның орнына шағын бизнесті ірі бизнестен принципті түрде ажырататын сипаттамаларға көңіл бөлуді ұсынуда, атап айтқанда: нарық үлесі, негізін салушылардың кәсіпорынды басқарулары, шешім қабылдау процесіне ірі кәсіпорын әсерлесінің жоқтығы. Мұндай позицияны австралиялық ғалымдар да ұстануда, олар қаржы, бухгалтерлік есеп, қызметкерлерді басқару, қамсыздандыру, маркетинг, өндіріс немесе қызмет көрсету мен сатуды қамтамасыз ету саласында 1 немесе 2 адамның ғана өздерінің жеке мамандарының көмегінсіз барлық стратегиялық шешімдерді қабылдауға өкілеттігі бар бизнесті шағын деп есептеуді ұсынады.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Қазақстан Республикасының 1992 ж. жеке кәсіпкерлікті қорғау туралы заңы –Егемен Қазақстан,1992,шілде.
2.Казақстан Рсспубликасының 1997 ж. 5-наурыздағы "Қазақстан Республикасьшда бағалы кағаздармен байланысты момілелерді тіркеу" туралы заңы.-Заң,1997,N47
3. Казақстан Рсспубликасының 1997ж.5-наурыздағы "Бағалы қағаздар
нарығы туралы" заңы.-Егемен Қазақстан,1997,наурыз.
4. Қазақстан Республикасының меншік туралы заңы (Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Кеңесшің X сессияда енгізген езгертулер мен
косымшаларды есепке ала отырып) II жекешелендіру ұлттық бағдарлама
жоне заңды құжаттар. 1-том - Алматы: "Караван", 1993
7.1994-1996 жылдарға арналған Қазақстаи Республикасының 1997 ж. Қазақстан Республикасьшдағы косіпкерлікті қолдау мен дамытудың мемлекеттік бағдарламасы - Кдзақстан Республикасы Президентінің 1994 жылға 10-маусымдағы N 1227_қаулысымсн бекітілді.-Актілер жинағы,1994,94қаулы.
8.Қазақстан Республикасында шаруашылықпен айналысудың жаңа түрлерін дамыту, Қазақ акпарат орталығы. Қазакстан Республикасының Мемстаткомитеті –Актілер жинағы,1997-145 құжат.
9.Қазақстан Республикасы Президентінің 1997 ж. 13-наурыздағы
"Шағыи косіпкерлікті мемлекеттік колдау мен белсендіруді күшейту
бойынша шаралар туралы" Жарлығы-Егемен Қазақстан,1997,13-наурыз.
10.Ашимбаев Т.А. Экономика Казахстана на пути к рынку: Тенденции и размышления.- Алматы, 1994.
11.Бабакулов К.Б. Государственное регулирование региональной экономики Казахстана. Диссертация на соискание ученой степени канд.экон. Наук.- Алматы, 1993.
12Сабден.О. Шағын кәсіпкерлікті басқару.-Алматы,2002.
1. Қазақстан Республикасының 1992 ж. жеке кәсіпкерлікті қорғау туралы заңы –Егемен Қазақстан,1992,шілде.
2.Казақстан Рсспубликасының 1997 ж. 5-наурыздағы "Қазақстан Республикасьшда бағалы кағаздармен байланысты момілелерді тіркеу" туралы заңы.-Заң,1997,N47
3. Казақстан Рсспубликасының 1997ж.5-наурыздағы "Бағалы қағаздар
нарығы туралы" заңы.-Егемен Қазақстан,1997,наурыз.
4. Қазақстан Республикасының меншік туралы заңы (Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Кеңесшің X сессияда енгізген езгертулер мен
косымшаларды есепке ала отырып) II жекешелендіру ұлттық бағдарлама
жоне заңды құжаттар. 1-том - Алматы: "Караван", 1993
7.1994-1996 жылдарға арналған Қазақстаи Республикасының 1997 ж. Қазақстан Республикасьшдағы косіпкерлікті қолдау мен дамытудың мемлекеттік бағдарламасы - Кдзақстан Республикасы Президентінің 1994 жылға 10-маусымдағы N 1227_қаулысымсн бекітілді.-Актілер жинағы,1994,94қаулы.
8.Қазақстан Республикасында шаруашылықпен айналысудың жаңа түрлерін дамыту, Қазақ акпарат орталығы. Қазакстан Республикасының Мемстаткомитеті –Актілер жинағы,1997-145 құжат.
9.Қазақстан Республикасы Президентінің 1997 ж. 13-наурыздағы
"Шағыи косіпкерлікті мемлекеттік колдау мен белсендіруді күшейту
бойынша шаралар туралы" Жарлығы-Егемен Қазақстан,1997,13-наурыз.
10.Ашимбаев Т.А. Экономика Казахстана на пути к рынку: Тенденции и размышления.- Алматы, 1994.
11.Бабакулов К.Б. Государственное регулирование региональной экономики Казахстана. Диссертация на соискание ученой степени канд.экон. Наук.- Алматы, 1993.
12Сабден.О. Шағын кәсіпкерлікті басқару.-Алматы,2002.
ЖОСПАР
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Шағын және орта бизнестің теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... .5
2 Шағын және орта бизнестің даму
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...20
3 Қ.Р. шағын және орта бизнестің даму
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
4 Кәсіпкерлік
пайда ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...29
Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...30
Кіріспе
Нарыққа негізінен миллиондаған айналымы бар корпорацияларға жол
ашық, ал шағын кәсіпкерлік құрылымдардың кіруіне мүмкіндік жоқ деген
пікірлер бар. Басты дәлел - шағын фирмалардың жақсы жетілген ірі
компаниялармен бәсекелесе алмауы. Шын мәнінде, шағын бизнес бірнеше
себептерге байланысты ірілермен сәтті бәсекелесе алады. Мысалға ірі
кәсіпкорындар стратегиясын өзгерту үшін 6 жыл қажет етеді, ал жаңа
стратегия еңгізу үшін 10 жыл және одан көп уақыт қажет етеді. Шағын
фирмалар үшін бұл уақыт айтарлықтай азырақ - жарты жылдан 1 жылға дейін.
Одан әрі, технологиялық жаңалықтар — бұл дәстүрлі түрде үлкен бизнес саласы
деп саналатын, бірақ статистикаға қарасақ, 2-ші дүниежүзілік соғыстан кейін
радикалды технологиялық жаңартпашылықтардың 95% шағын бизнес саласынан
келуде. Басқа қайнар көздердегі мәліметтер бойынша ірі фирмаларға
қарағанда, шағын фирмалар 24 есе көп жаңарпашылықтар мен ашылымдар жасауда.
Сондықтан Европа Достастығында (ЕС) экономиканың жеке секторындағы
15,7 миллион кәсіпорындардың барлығы дерлік шағын және орта бизнес түрінде
болуы кездейсоқтық емес. Шағын бизнес кәсіпорындары 70% жұмыс орындарымен
(62 млн) қамтамасыз ете отырып, қоғамдастықтың дамуына айтарлықтай үлес
қосты, статистикалық мәліметтер бойынша 16 млн. адам өздеріне және 46 млн.
адам жалдамалы жұмысшы ретінде жұмыс істей бастады.
Көптеген жылдар бойы әртүрлі елдердің ғалымдары шағын бизнеске
анықтама беруге тырысып келеді. АКШ Конгресс Комитетіне шағын бизнестің 700-
ге жуық анықтамасы ұсынылған. Шағын бизнесті сипаттаудың түрлі критерийлері
бар, мысалы, өндіріс көлемі, жұмыс істеушілердің саны, депозиттердің
көлемі, негізгі өндіріс қорларының актив бөлігінің өлшемі, басқару
аппаратының өлшемі, кіріс мөлшері. Ең кең таралған критерийлердің бірі
жұмыс істеушілердің саны. Кейбіреулер жұмысшылар саны 100-ге дейін, тағы
біреулер 50-ден 1000-ға дейін, үшіншілері 100-ден 1500-ге дейін жететін
кәсіпорындарды шағын бизнес кәсіпорындары деп санауды ұсынуда.
Германияда ереже бойынша, жұмыспен қамтылған адамдар саны 1-ден 500-
ге жететін кәсіпорындарды шағын бизнеске жатқызады, сөйте тұра олар келесі
4 категорияға бөлінеді: 20-дан 49-ға дейін, 50-ден 99-ға дейін, 100-ден 199-
ға дейін, 200-ден 449-ға дейін. Германияда жылдық ақша айналымы 3,5-нан
11,5 миллион неміс маркасын құрайтын фирмалар, шағын фирма деп саналады.
Германиядағы шағын кәсіпорындардың тиімділігі АҚШ-пен Жапонияға қарағанда
жоғары. Мүнда 12,3% ірі кәсіпорындардың және ол жерлерде жұмыспен қамтылған
34% жұмысшылардың үлесіне ұлттық табыстың тек 52,6% ғана келеді. Жұмыс
орындарының үштен екісінен көбі шағын кәсіпкерліктің арқасында ашылуда.
Жапонияда заңды түрде белгіленген кәсіпорындар критерийлері бар:
өнеркәсіп, көлік және құрылыста - 300 адамнан көп емес, көтерме саудада -
100, бөлшек сауда және қызмет көрсету саласында - 50, олар осы
критерийлерге қарай шағын және орта кәсіпорын статусын ала алады. Сондай-ақ
жарғылық капитал мөлшері де шектелген: өнеркәсіп, құрылыс және көлікге -
770 мың доллардан жоғары емес, көтерме саудада - 230 мың доллар, қызмет
көрсету саласында 77 мың доллар. Ресей Федерациясының қазіргі қолданып
жүрген заңдарына сәйкес, шағын кәсіпорындарға:
* өнеркәсіпте - 200-адамға дейін;
* құрылыста - 100 адамға дейін;
* көтерме саудада - 50 адамға дейін;
* ауылшаруашылығыңда — 50 адамға дейін;
* ғылымда және өндірістік емес салада - 25 адамға дейін;
* бөлшек саудада - 15 адамға дейін;
жұмыс істейтін кәсіпорыидар жатады.
Қазақстанда адам саны айтарлықгай аз кәсіпорындар шағын болып саналады.
Қазақстан Республикасының 1997ж. 8-сәуірдегі N 499 қаулысына сәйкес шағын
кәсіпорындарға:
өндірісте, құрылыста және шаруашылықта - 50 адамға дейін;
саудада және тұрмыстық қызмет көрсетуде - 30 адамға дейін;
* көлік және байланыста —25 адамға дейін;
ғылымда және жаңартпашылық қызметте — 20 адамға дейін; жұмыс істейтін
кәсіпорындар жатады. Жүмыс істеушілер саны 200 адамнан аспайтын
кәсіпорындар орта бизнеске жатады.
Авторлары, шағын бизнесті жұмысшылардың саны, капитал айналымы,
өндіріс көлемі сияқты және т.б. көрсеткіштер арқылы анықгау көзқарасынан
бас тартуды ұсынатын зерттеулер де бар. Оның орнына шағын бизнесті ірі
бизнестен принципті түрде ажырататын сипаттамаларға көңіл бөлуді ұсынуда,
атап айтқанда: нарық үлесі, негізін салушылардың кәсіпорынды басқарулары,
шешім қабылдау процесіне ірі кәсіпорын әсерлесінің жоқтығы. Мұндай
позицияны австралиялық ғалымдар да ұстануда, олар қаржы, бухгалтерлік есеп,
қызметкерлерді басқару, қамсыздандыру, маркетинг, өндіріс немесе қызмет
көрсету мен сатуды қамтамасыз ету саласында 1 немесе 2 адамның ғана
өздерінің жеке мамандарының көмегінсіз барлық стратегиялық шешімдерді
қабылдауға өкілеттігі бар бизнесті шағын деп есептеуді ұсынады.
І. Шағын және орта бизнестің теориялық негіздері
Қазақстан жағдайында шағын бизнеске анықтама бере отырып, қолда бар
шетелдік тәжірибелерді ескере келе, шағын бизнеске келесідей сипаттама
беруге болады. Шағын бизнес кәсіпорындары деп, бір немесе бірнеше
инвесторлармен құрылған, географиялык шектелген аймақтарда жұмыс істейтін
және нарықтың шектелген үлесіне ие кәсіпорындарды айтамыз. Бұл
кәсіпорындарда басқаруды негізін салушылар жүзеге асырады, олар барлық
негізгі стратегиялық шешімдерді қабылдайды; баскару - нысаншылдықтың
жоқтығы мен ұтымды шешім қабылдау сипатымен ерекшеленеді; басқару
саласында, сондай-ақ өндіріс саласында жұмысшылардың жоғары өзара
ауыспалылығы байқалады.
Бізде шағын бизнес түсінігі дәстүрлі түрде бірінші кезекте шағын
кәсіпкерлікпен ұқсастырылады. Әлі сонау 1990 жылдың тамызында КСРО
Министрлер Кеңесінің "Шағын кәсіпорындарды құру және дамыту шаралары
туралы" қаулысы қабылданып, соның негізінде Қазақ ССР Министрлер Кеңесінің
сәйкес N432 қаулысы қабылданды. Шағын кәсіпорындар жіктеу кезінде, оңда
жұмыс істейтін адамдар саны факторы негізге алынды. Шағын кәсіпорындар
азаматтар, жанұя мүшелері және сауда шаруашылығын біріккен түрде жүргізетін
басқа тұлғалар тарапынан, мемлекеттік мүлікті басқаруға өкілеттілігі бар
әртүрлі заңды тұлғалар мен мемлекеттік органдар тарапынан құрылуы мүмкін
еді.
Шағын және орта бизнес, қазіргі кезеңде жұмыссыздықпен сипатталатын
Қазақстан экономикасын қажетті жаңа жұмыс орындарымен қамтамасыз етеді.
Американ экспресс мәліметтері бойынша, барлық жаңа жұмыс орындары
тұрақтанған ірі компаниялардың есебінен емес, жаңа фирмалар есебінен
ашылуда. Мысалы, 1987 ж. АҚШ-тың 500 ірі компанияларындағы жұмыс
орындарының өсу қарқынына қарағанда, 7 миллион шағын фирмалардағы жұмыс
орындарының өсу қарқыны 3 есе көп болды.
Дәстүрлі түрде ірі кәсіпорындар мен фирмалардың жұмыс істеуі пайдасыз
болып табылатын салаларда шағын бизнес барлық мүмкін болатын қызметтер мен
қосалқы жұмыстарды атқаруда кең мүмкіндіктерді қамтамасыз ете отырып, ірі
фирмалар мен компаниялардың тиімді жұмыс істеулері үшін қолайлы жағдайлар
жасап отыр. Бұл жерде 50-ші жылдардан бері, келісім-шарттар негізінде, ірі
компаниялардың шағын және орта маманданған фирмаларға тапсыратын жұмыс
көлемі күрт өсе бастаған Жапония тәжірибесі көңіл аударарлық. Мысалы, 1966
жылдан 1981 жылға дейін ірі фирмалармен контракт бойынша жұмыс істейтін
шағын және орта фирмалардың (300 адам жүмыспен қамтылған) үлесі олардың
жалпы санында (шағын, орта және ірі фирмалар санының қосындасында) 53,5-тен
65,5%-ке көбейді. Электроника өнеркәсібінде бұл үлес 1981 ж. 85,7 %-ке
жетті. Ал осы өнеркәсіп саласындағы өндіріс көлеміндегі қосалқы жұмыстардың
құндылық көлемініңлоіес салмағы 90-шы жылдардың басында 80 %-ке жетті.
Сондай-ақ құрылыста шағын және ірі фирмалардың әртүрлі қызмет
салалары бар. Ірілері үлкен объектілердің әсер ету жағдайында сәтті жұмыс
істейді және ірі тапсырыс берушілермен жұмыс істейді. Шағын құрылыс
фирмалары болса, құрылыстық - монтаждық жұмыстарға, бар объектілерді
модернизациялау мен қайта құруға, жөндеу жұмыстарын жүргізуге және жеке
тапсырыс берушілермен жұмыс істеуге бет алуда. Спецификалық функцияларды
істей отырып, ірі және шағын құрылыс фирмалары бірін-бірі толықгыруда деуге
болады. Сондықтан, шағын және ірі қүрылыстық кәсіпорындар арасында тікелей
бәсекелестік туралы айту заңсыз. Шағын бизнес ірі бизнеске қарағанда
анағұрлым тиімдірек жұмыс істейтін салаларда өзінің нарықтағы тауашасын
сәтті иеленеді. Мысалы, ірі комбинат әсері - бұл ірі бизнес саласы
екендігіне сөз жоқ, бірақ осы комбинаттағы электромонтаждық фирмалар
электромонтаж жұмыстарын әлдеқайда тиімдірек орындайды.
Шағын бизнестің артықшылықтары айқын. Бұл - шағын бизнестің
динамикалылығы, икемділігі, өндірілетін өнім мен көрсетілетін қызмет
түрлерін тез ауыстыру қабілеттілігі, технология саласында сондай-ақ басқа
жұмыс істеу салаларында жаңалықтарды енгізу қабілеттілігі. Соңында, шағын
фирмалардағы еңбек ұжымында тұрақгы емес қатынас орнатылады, үлкен
бюрократиялық құрылым жоқ, жұмысшыларды басқаруға, табыстарды басқаруға
тікелей қатыса алады.
Шағын бизнестің басты ерекшелігі - кірістерге қатысумен және жұмыспен
қамтылғандықты сақтап қалуға ынталы болумен шартталған, жұмыстың ең жоғарғы
нәтижелілігіне деген жалпы біріккен құштарлық, коллективтік түрде еңбек
етуге және бригада болып жұмыс істеуге деген ұмтылыс. Ірі фирмаларда
құрушылар (негізін қалаушылар) кәсіпорынды басқару үшін маман менеджерлерді
тартуға мәжбүр, бірақ бұл көбінесе 2 жақ мүдделерінің тоғыспауына әкеледі,
ал ол өз кезегінде жалпы басқару тиімділігіне әсер етеді. Шағын және орта
кәсіпорындарда мұндай қарсылықтардан кұтылып кетуге болады, себебі негізін
қалауы мен менеджер - бұл ереже бойынша бір адам. Қазіргі уақытта әлемнің
көптеген елдерінде шағын бизнес кайтадан өз мәні мен маңыздылығына ие
болды. Көптеген елдердің үкіметтері шағын бизнесті жаңа
ойлардың, жаңа жұмыс 1-кесте
Шағын және ірі бизнесті салыстыру анализі
орындарының,табыстар мен өркениеттіліктің көзі ретінде қарастырып, дамуына
жағдай жасау шараларын қабылдауда.
Шағын бизнес шағын және орташа қалалардың жұмыс істеу непзі болып, ол
жердің тұрғындарына тұратын жерлерінің қасынан жұмыс табуға жол ашады.
Мысалы, Көкшетау қаласының жағдайында, бұрынғы үлкен "Көкшетаустрой"
Көкшетаустрой-1", Көкшетаустрой-2" трестері сияқты кұрылыс өндірістерінің
көлемі қысқартылып немесе жабылып жатқанда, шағын құрылыстық фирмаларды
құру жүздеген құрылыс мамандарына өз қаласынан тысқары шықпай-ақ жұмысқа
тұруға мүмкіндік берді.
Сонымен, жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе келесідей шағын
және ірі бизнесті салыстыру анализінің кестесін құруға болады, оның мақсаты
ірі бизнестен мүлдем бас тарту емес, ал Қазақстан экономикасы үшін шағын
бизнестің үлкен артықшылықтарын көрсету болып табылады. Оның үстіне, шағын
бизнес тек қана экономиканы жандандырушы фактор болып қана қоймай, сондай-
ақ оның экономикалық дағдарыстан шығуының алғашқы кезеңі ретінде де
қарастырылады. Шағын фирмаларды көбірек құру - жұмыссыздық проблемасын
жеңілдетуі, сауыққан бәсекелі орта құруы, қаржы нарығын жандандыруы, ірі
бизнестің дамуына бастама беруі және бүгінгі барларының ауқымын кеңейтуі
мүмкін.
Экономиканың бұл күшті қорегін жоғары дамыған етдерде елемеи
кетпейді, олар шағын бизнесті, сайып келгенде кез-келген ірі бизнестің
негізі деп, өздеріне есеп беруде себебі кез-келген ірі кәсшорын екі адамның
бастапқы аздаған капиталмен өз ісін бастау идеясынан басталады. Идея
кәсіпорынның кіріс әкелу мүмкіншілігіне айналады Кірістің өсуі өндірістің
дамуына жағдай жасайды, бұл кірістің одан өрісуше әкеледі, демек өндірістің
әріқарай даму мүмкіндігі пайда болады. Шет елдегі шағын кәсіпорыннан млн
айналымы бар компанияларға айналатын ірі фирмалардың бастапқы тарихы
осындай.
Шағын кәсіпорынның негізін қалау бойынша бірнеше көзқарастар бар: жаңа
кәсіпорын бастау; бүгінгі күндегі бизнесті сатып алу; франчайзинг және
жанұялық бизнес (1-сурет).
ШАҒЫН БИЗНЕСТІҢ НЕГІЗІН ҚАЛАУ ЖОЛДАРЫ.
Жаңа бизнестің негізін қалау туралы мәселелер екінші бөлімде
толығырақ қарастырылады. Бүгінгі күндегі бизнесті сатып алу біздің
экономикамызда әлі аз танымалы құбылыс бұл негізінен біздің
кәсіпорындарымыздың тәжірибелерінің аздығымен түсіндіріледі. Дегенмен бұл
шетелде бизнеске кірудің айтарлықтай тараған формасы ретінде мынадай бір
қатар артықшылықтарға ие:
• Тәуекел мен тұрлаусыздық факторлары сынға жиі ушырайтын жаңа
кәсіпорын ашумен салыстырғанда, олардың (тәуекел және тұрлаусыздық)
деңгейін төмендетуі.
• Бизнестің жөнге келтірілген инфрақұрылымының болуы, себебі бизнес
өлде қашан құрылу сатысынан өткен, жұмыс істеуде, бизнестің басқа
контрагенттерімен қарым-қатынас орнатылған.
• Жаңа бизнесті бастауда жүзеге асырылатын шығындарға қарағанда
әлдеқайда аз келісім баға бойынша бизнесті алу мүмкіндігі.
Біздің Республикамыз үшін шағын бизнестің негізін қалау
формаларының ішінде, жаңа бизнес құрудан басқа франчайзинг пен жанұялық
бизнес формалары ең өзекті деуге болады. Бұл екі бағытты толығырақ
қарастырайық. Алғашқы франчайзингтік келісім XIX ғасырда тігін машинасын
өндіретін компания мен оның диллері арасында жасалды. Екінші дүние жүзілік
соғыстан кейін франчайзинг принциптері фармацевтикалық бизнес, бөлшек сауда
және қонақ үй кешені саласында кең қолданыла бастады. 60-70-ші жж., тағамды
тез дайындайтын технология ("Макдональд" фирмасы) барлық жерге тарала
бастағанда, франчайзинг қатынасының келесі дүрлікпесі әр түрлі елдердің
өкілдері арасында жасалғандықтан, франчайзинг кең ауқымдық сипатқа ие
болды.2-кесте
ФРАНЧАЙЗИНГТІК ҚАРЫМ- КАТЫНАСТАРДЫҢ ТЕРМИНАЛОГИЯСЫ.
Франчайзинг компаниясы (франчайзер) өзінің франчайзи-мүшелеріне фирма
атын, сауда маркасын, өнімін, технологиясын және т.с.с. пайдалану құқығын
береді. Франчайзинг жаңадан бастаушы кәсіпкерлер үшін жана кәсіпорынды ашу
мен жұмыс істеу тәуекелінің деңгейін айтарлықтай төмендетеді. Франчайзинг
келісімі жаңа бизнеске, бүтінгі күндегі кәсіпорын мен оның жұмысшылары
жинақтаған үлкен тәжірибелерді пайдалануға мүмкіндік береді, сондықтан
шетелдегі әрбір 12-ші кәсіпорынның франчайзингтік болуы кездейсоқтық емес.
Франчайзингтік қатынастар жүйесі - тек қана бізде емес, сондай-ақ шет елде
де айтарлықтай жаңа құбылыс, сондықтан бұл түсініктің терминологиясына
толығырақ тоқталу қажеттілігі бар. (1 сурет).
Франчайзингтік қатынастың 3 типі бар:
1.Франчайзер — өнім өндіруші немесе қызмет көрсетуші фирма, өзінің
өнім өндіру немесе қызмет көрсету құқығын франчайзиға береді.
2. Франчайзер — негізгі өнім өндіруші, өз өнімінің көтерме сату
құқығын франчайзиға береді.
3. Франчайзер — көтерме сатушы, тауарды бөлшек сату құқығын франчайзи
фирмасына береді.
Бизнесті ұйымдастырудың франчайзингтік нысанын таңдамас бұрын,
кәсіпкер франчайзингтің оң және кемшін жақтарын жете зерттеуі қажет
(2сурет). Франчайзингтің негізгі артықшылықтарының бірі бұл фанчайзерден
оқып үйрену мен дайындалу мүмкіндігі. Сондай-ақ франчайзер тек өндіріс
мәселелерін оқытып үйретуді ғана ұйымдастырып қоя салмай, сондай-ақ
бухгалтерлік есеп, тауарлық-материалдық құндылықтарды бақылау, еңбек
ресурстарын басқару, сақтандыру мәселелерін және т.б. да оқытып үйретеді.
Оқытып үйрету бірнеше күннен бірнеше аптаға дейін созылады. Бұл үшін арнайы
оқып-үйрету орталықгары құрылады. Мысалы, "Мақдональдс" секілді ірі
фирманың қарамағында тұтас бір университет бар, онда 1961 жылдан бері
40.000 бизнесмендер, менеджерлер, жұмысшылар оқып үйренді. Университетте 30
жақсы жабдықгалған аудиториялар бар, 30-дан астам профессор жұмыс істейді.
Тағы бір маңызды артықшылық - бұл франчайзер тарапынан жасалатын
қаржыландырудың тікелей емес, жанама түріндегі қаржылық қолдау. Мысалы,
франчайзер алынған тауар бойынша шарттағы төлеу мерзімін ұзарта алады,
сөйтіп франчайзндің айналым капиталының көлемінің көбеюіне әкеледі немесе
франчайзи банктен несие алған кезде кепілдік беруші бола алады.
Сурет 2. Франчайзингтік қарым- катынастардың артықшылықтары мен
кемшіліктері.
Соңында, егер тәуелсіз бизнесті бастау айтарлықтай бастапқы салымды
қажет етсе, франчайзинітік фирма құрған кезде бұл шығындар анағұрлым аз
болуы себепті қаржылық артықшылыққа ие.
Маркетингтік көмектің мәні - бұл франчайзи тарапынан франчайзердің
жақсы танылған және айтарлықгай кең ауқымды тұтынушылары бар сауда маркасы
мен атын пайдаланылуы болып табылады. Франчайзидің жарнамаға және тауардың
алға жылжуына қосымша шығын жұмсауының керегі жоқ, себебі онымен франчайзер
фирмасы айналысуда. Франчайзер оқытып, әзірлеу процесінде бизнесті
басқарудың негізгі әдістерін де жиі үйретеді. Франчайзер фирмасының мұндай
арсеналын иеленген Франчайзи бүрыннан бері жинақгаған тәжірибесін пайдалана
отырып, тек бизнесті тез бастауға ғана емес, сондай-ақ бизнестің ең басынан
табысты жұмыс сітеу мүмкіндігіне ие болады. Сондықтан жүргізілген бір
зерттеу мәліметтері бойынша 5 жыл бұрын негіздері қаланған франчайзингтік
фирмалардың 97 % әлі күнге дейін сәтті жұмыс істеп келуі кездейсоқгық емес.
Франчайзингтік қатынастардың негізгі кемшіліктеріне франчайзингтің
құнын, фирма өсімінің, шарт мерзімінің және тәуелсіздіктің шектеулілігін
жатқызу шарт. Франчайзингтің құнына ең алдымен франчайзи франчайзердің
сауда маркасын, атын, өнімін, технологиясын, ноу-хау" және т.б. пайдалану
құқығын алғаны үшін төлейтін франчайзингтік төлем кіреді. Осы жерде егер
франчайзер жаңа компания немесе тез өсу кезеңіндегі компания болса, оның
капиталға деген қажеттілігі күрт өседі және ол бұл проблеманы көбінесе
франчайзи есебінен шешуге тырысатындығын есте үстау керек. Бұл жағдайда
франчайзингтік төлем жоғары болуы мүмкін. Сондықтан көптеген франчайзилер
әріптес іздеген кезде ірі, тұрақталған фирмаларды таңдауға тырысады.
Франчайзи бұдан басқа материалдар мен толықтырушыларға, құрал-жабдықтарға,
еңбек ақы төлеуге кететін және т.б. шығындарды көтереді. Шығынның мөлшері
мен құрылымы франчайзи-фирмасының түрі мен франчайзингтік қатынастың
сипатына тәуелді.
Шағын кәсіпкерлікті басқару проблемасы қызметаралық және көп профильді
проблемалар қатарына жатады. Былайша айтқанда оның шешімі — кешенді және
жүйелі көзқарасты, сонымен бірге экономикалық, ұйымдастырушылық және
әлеуметтік факторларды есепке алуды талап етеді. Осы талаптардың бәріне
бағдарламалы-мақсаттық тәсіл жауап береді.
Атап айтқанда бейстандарттық және "шекаралық" проблемалардың шешімін
іздеу жолында - әсіресе сапа аралықта бағдарламалы-мақсаттық деп аталатын
ерекше тәсілдің қажеттілігі туындайды. Ол өмір сүріп жатқан құрылымдар мен
процедуралар шеңберінде орын алмайтын проблемалармен байланысты.
Бағдарламалы-мақсаттық тәсілдің маңыздылығы — жүйені дамыту мақсаттарын
қалыптастыру және қойылған мақсаттарды іске асыру үшін қорлардың
үлестірілуінде. Бағдарламалы-мақсаттық тәсілдің құралы ретінде мақсатты
кешенді бағдарламалар қызмет етеді. Шағын кәсіпкерлікті қолдайтын
мақсаттық-кешенді бағдарламаны дайындаудан бұрын, шағын кәсіпкерлікті
дамыту проблемалары бағдарлама бойынша дайындалатын проблемалар критерийіне
жауап бере ала ма? деген мәселені анықтап алу қажет. Ондай критерийлерге
көп аспектілілік, күрделілік, проблеманың жаңалылығы, әлеуметтік
критерийлер, қарастырылып жатқан проблеманың тиімділігі мен өзектілігі
жатады. Шағын кәсіпкерлікті дамыту бағдарламалы-мақсаттық басқарудың
қолданылуы, көрсетілген критерийлерге жауап бергенде ғана ақталады. Шағын
кәсіпкерлікті басқару проблемаларын көрсетілген критерийлер тұрғысынан
талдайық.
Бірінші критерий - бұл көп аспектілілік. Шағын кәсіпкерліктің дамуы,
талапқа сай шағын және орта бизнес инфрақұрылымдарының құрылуын, соның
ішінде аналитикалық бизнес-орталығын және консалтингтік топтарды
қалыптастыру, бизнес-инкубаторларын құру, кәсіпкерлерді дайындайтын, қайта
дайындайтын және оқытатын орталықтар ашу; шағын және орта бизнесті қолдау
саласында нормативтік-құқықтық қолдауды жетілдіруді қамтамасыз ететін осы
бір қосалқы жүйелерді құруда, кәсіпкерлікті дамыту проблемасының көп
профильді және қызметаралық сипатына сай келетін әр түрлі аспектілер
талқыланады.
Шағын кәсіпкерліктің дамуын басқару проблемасы жаңалылық критерийіне
сай келеді. Былайша айтқанда бүгінгі басқару жүйесінің бұл проблеманы шеше
алмайтындығын білдіреді. Шағын кәсіпкерліктің даму проблемаларын шешу жаңа
басқару жүйесін құру қажет. Шағын кәсіпкерліктің басқару объектісі
басқарудың талапқа сай жүйесін құруға мұқтаж. Бүгінгі күнде Қазақстанда әлі
бұл проблеманы шешуге мүмкіндік беретін шағын кәсіпкерлікті басқарудың
тәртіпке келтірілген кешенді жүйесі жоқ.
Шағын кәсіпкерліктің дамуы бір қатар әлеуметтік проблемаларды шешуге
негізделеді, соның ішінде шағын кәсіпкерлік саласында жаңа жұмыс орындарын
құру арқылы жұмыссыздық деңгейін төмендету. Шағын кәсіпкерлікті дамыту
тиімділігі әлемдік тәжірибеде дәлелденген, яғни шағын бизнес
инвестицияға деген ең төменгі қажеттіліктермен ұлттық өнімнің едәуір
бөлігін өндіреді. -сондықтан шағын кәсіпкерлік әлеуметтік критерийі мен
тиімділік критерийіне сай келеді.
Соңында, шағын кәсіпкерлікті басқару проблемасы өзектілік (өткірлілік)
проблемасына жауап береді. Өзектілік критерийі бойынша табиғи үйреншікті
тәртіпте жұмыс істей отырып, жүйенің қажетті өндіріс деңгейіне шыққанға
дейін қоғамның күту мүмкіндігінің болмауы сияқты, анағұрлым өткір
проблемаларды шешуге арналған бағдарламалар ерекшеленіп шығуда. Қазақстан
үшін экономикалық дамудың кәсіпкерлік моделі, экономиканы жандандыратын
және экономикалық дағдарыстан шығаратын маңызды фактор болуы мүмкін. Бұл
күрделі мәселенің шешімі кейінге қалдыруды күтпейді. Осы процесті
жылдамдату мақсатында шағын бизнесті қолдайтын жергілікті және аймақтық
деңгейде анықталған, талапқа сай кәсіпкерлікті басқару жүйесін құру
ұсынылады.
Осы талдауды жалпылай келе, шағын кәсіпкерліктің даму проблемасы
бағдарлама бойынша дайындалған проблемалардың барлық критерийлеріне жауап
береді деп қорытындылауға болады. АҚШ және басқа бір қатар елдерде шағын
кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдаудың әр түрлі мақсаттық бағдарламалар желісі
арқылы жүзеге асырылуы кездейсоқтық емес.
Бағдарламалы-мақсаттық тәсіл бірінші кезекте жүйе мақсатының
белгіленуін қажет етеді. Мақсаттың 3 сыныбы бар - функционалды, ұқсас
мақсаттар және даму мақсаттары. Қол жеткізу тәсілі аталмыш жүйеге белгілі
мақсаттар -функционалды мақсат деп аталады. Басқа өндірістік жүйенің
әрекеті негізінде қол жеткізілген, бірақ аталмыш жүйенің бірде-бір рет қолы
жете алмаған не қолы жетсе де, басқа сыртқы орта жағдайы мен жүйе
параметрлерінде орын алған мақсат - ұқсас мақсат деп аталады. Даму мақсаты
немесе жаңа мақсат деп, бұрын ешқашан және ешкім қол жеткізбеген мақсатты
айтамыз .
Шағын кәсіпкерлікті басқару проблемасының жаңартпашылық критерийіне
сай(келуі және шағын кәсіпкерлікті дамытуды басқару жүйесі мақсаттарының
сипатын алдын ала анықтауы - бұл даму мақсаттары.
Мақсат - бұл қоғамның келешектегі және ағымдық қажеттіліктерін,
объективті әлеуметтік-экономикалық заңдарын, сондай-ақ ұйымның өз ішінде
пайда болатын талаптарын есеике алудан шығатын, сандық және сапалық
анықтамасы бар, басқарушылар мен атқарушылар ұғынатын қажетті қызмет
нәтижесі.
Жалпы мақсаттарға қол жеткізу шарты немесе құралы ретінде міндетті
түрде пайдаланылатын жеке нәтиже бейнесіндегі, мақсаттың қандай да бір
құрамдас бөлігін қосалқы мақсат дейміз.
Келтірілген мақсаттар анықтамасын олардың бөлшектеп байланыстырылуының
бірінші ережесі шығады, оның мағынасы барлық құрамдас міндеттердің (қосалқы
мақсаттар) жиынтығы мақсатқа толық жетуді қамтамасыз ету үшін, қажетті және
жеткілікті болу керек екендігін білдіреді. Сонымен қатар міндеттің
анықтамасы мен тұжырымдамасына, жалпы мақсат анықтамасына қолданылатын
талаптарды қолдану қажет. Мақсаттарды нақтылауға тырысу кезінде мақсаттың
мәнсіз компоненттері емес, ал сол мақсаттарды жүзеге асырудың баламалы
варианттарының тізбегі орын ала бастаса, мақсаттарды бөлшектеу процесі
аяқталған болып есептеледі.
Шағын кәсіпкерлікті дамыту бағдарламасының мақсатын қалыптастырайық:
экономиканың шағын секторында шағын кәсіпкерлік қызметті белсендету арқылы
өндіріс көлемін ұлғайту және экономиканы жандандыру. Мақсатты
қалыптастырғаннан кейін біз шағын кәсіпкерлікті дамытудың мақсатты кешенді
бағдарламасының анықтамасына жақындай түстік. Кешенді бағдарламалардың
сипаттамсы әдебиетте кеңінен көрсетілген. Мысалы, кешендік бағдарламалардың
әр түрлі анықтамалары бар. Мақсатты кешенді бағдарлама ретінде бірыңғай
басшылық астында жұмыс істейтін, орындаушылардың көмегімен іске асырылатын,
ресурстар бойынша балансталған бірыңғай мақсаттарға қол жеткізуге
бағытталған, уақыт бойынша жоспарланған шаралар кешені түсіндіріледі.
Бағдарламалы-мақсаттық құрылымдар -барлық өндіріс жүйесін, жеке мақсатқа
бағдарланған бірыңғай объектісі ретінде кешенді басқарудың (уақытша
құрылған арнайы органдар көмегімен) ұйымдық түрін білдіреді. Алға қойылған
мақсаттың әрбірінің іске асырылуы — сәйкес өндірістік және басқарушы
буындар тарапынан шаралар кешенінің орындалу жолымен қамтамасыз етіледі,
олардың көлемі мен мерзімі бойынша сандық және сапалық түрде анықталған
жиынтығы бағдарламаны құрайды.Сонымен, бағдарлама — бірінші кезекте соңғы
мақсатқа жетуге бағытталған шаралар кешені. Шағын кәсіпкерліктің мақсатты
кешенді бағдарламасына анықтама бере отырып, кешенді шағын кәсіпкерлікті
қолдау бағдарламасының мақсатын (ШБ ҚБ) және оған жету құралдарын нақтылап
алу керек. Шағын бизнесті дамытудың мақсатты бағдарламалық кешені
экономикалық, өндірістік, ұйымдық-құқықтық және нормативті- әдістемелік
шаралар кешені болып табылады, олар — өндіріс көлемін көбейтіп, соның
базасында жалпы экономиканы жандандыру мақсатында, аймақ экономикасының
шағын секторындағы кәсіпкерлік қызметтің жандануын қамтамасыз ететін
ресурстар, атқарушылар және орындалу мерзімі бойынша ұштастырыл ады.
ШБ ҚБ әртүрлі классификациялық топтар тұрғысынан қарастырайық(3
кесте). Бағдарламалар мазмұны жағынан әлеуметтік-экономикалық, экологиялық
және ұйымдасқан-шаруашылық болып бөлінеді. Әлеуметтік-экономикалық
бағдарламалар әлеуметтік-экономикалық даму проблемаларын шешуге
бағытталған. Өндірістік-экономикалық багдарламалар өндіріс саласындағы ірі
салааралық проблемаларды шешуге, олардың тиімділігін арттыруға, еңбек,
материал және қаржы ресурстарын орынды пайдалануға, жаңа салалар мен
өндіріс түрлерін ашуға және басқа да ұқсас проблемаларды шешуге
бағытталған.
3- кесте.
Шағын кәсіпкерлікті қолдаудың мақсатты кешенді бағдарламасына
классификациялық сипаттама
ШБ ҚБ әлеуметтік-экономикалық топқа да, аймақтық бағдарламаға да
жатқызуға болатын белгілермен сипатталады. Бірақ ШБ ҚБ-ң квалификациялық
тобын анықтаған кезде бағдарламаның негізгі мақсаттылық мазмұнынан шығатын,
оның жетекші белгісін бөліп көрсету керек. ШБ ҚБ-сы шағын бизнеске толық
жеңілдік жағдайларын жасау арқылы экономиканың шағын секторында
кәсіпкерлікті жандандыруды көздейді. Сондықтан шағын бизнесті қолдаудың
кешенді бағдарламасын әлеуметтік-экономикалық бағдарлама деуге болады.
Уақыт ұзақтығы бойынша кешенді бағдарламалар ұзақ мерзімді (ұзақтығы
5 жылдан жоғары), орта мерзімді (5жыл не одан аз уақытқа созылатын) және
қысқа мерзімді жылдық бағдарламаларына бөлінеді. Тәжірибе көрсетіп
отырғандай ұзақтығы 2 жылға созылатын орта мерзімділері ШБ ҚБ-да кеңінен
тараған. Бұл бір жағынан қысқа мерзімді жылдық бағдарламалар дайындаудың
тиімсіз болуымен түсіндіріледі, себебі уақыт кеңістігін кеңейту келешекті
жақсы көруге, қорларды ұтымды жұмсауға және шағын бизнестің инфрақұрылымын
құру бойынша барлық дайындық жұмыстарын жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Бірақ уақыт аралығын онан ары қарай созудың заңды болуы екіталай. Бұл шағын
кәсіпкерліктің дамуына әсер ететін факторлардың көп түрлілігінің
нәтижесінде пайда болатын болжамдаудың қиындығымен, сондай-ақ кәсіпкерлік
қызметті жандандыруды жылдамдату процесінің өте маңызды екендігімен
түсіндіріледі. Сондықтан шағын кәсіпкерліктің инфрақұрылымын құру жұмысын 5
және одан көп жылға созу қолайсыз.
Мақсатының ауқымы бойынша ШБ ҚБ мемлекеттік, аймақтық және локалдық
сипатта болуы мүмкін. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Шағын және орта бизнестің теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... .5
2 Шағын және орта бизнестің даму
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...20
3 Қ.Р. шағын және орта бизнестің даму
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
4 Кәсіпкерлік
пайда ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...29
Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...30
Кіріспе
Нарыққа негізінен миллиондаған айналымы бар корпорацияларға жол
ашық, ал шағын кәсіпкерлік құрылымдардың кіруіне мүмкіндік жоқ деген
пікірлер бар. Басты дәлел - шағын фирмалардың жақсы жетілген ірі
компаниялармен бәсекелесе алмауы. Шын мәнінде, шағын бизнес бірнеше
себептерге байланысты ірілермен сәтті бәсекелесе алады. Мысалға ірі
кәсіпкорындар стратегиясын өзгерту үшін 6 жыл қажет етеді, ал жаңа
стратегия еңгізу үшін 10 жыл және одан көп уақыт қажет етеді. Шағын
фирмалар үшін бұл уақыт айтарлықтай азырақ - жарты жылдан 1 жылға дейін.
Одан әрі, технологиялық жаңалықтар — бұл дәстүрлі түрде үлкен бизнес саласы
деп саналатын, бірақ статистикаға қарасақ, 2-ші дүниежүзілік соғыстан кейін
радикалды технологиялық жаңартпашылықтардың 95% шағын бизнес саласынан
келуде. Басқа қайнар көздердегі мәліметтер бойынша ірі фирмаларға
қарағанда, шағын фирмалар 24 есе көп жаңарпашылықтар мен ашылымдар жасауда.
Сондықтан Европа Достастығында (ЕС) экономиканың жеке секторындағы
15,7 миллион кәсіпорындардың барлығы дерлік шағын және орта бизнес түрінде
болуы кездейсоқтық емес. Шағын бизнес кәсіпорындары 70% жұмыс орындарымен
(62 млн) қамтамасыз ете отырып, қоғамдастықтың дамуына айтарлықтай үлес
қосты, статистикалық мәліметтер бойынша 16 млн. адам өздеріне және 46 млн.
адам жалдамалы жұмысшы ретінде жұмыс істей бастады.
Көптеген жылдар бойы әртүрлі елдердің ғалымдары шағын бизнеске
анықтама беруге тырысып келеді. АКШ Конгресс Комитетіне шағын бизнестің 700-
ге жуық анықтамасы ұсынылған. Шағын бизнесті сипаттаудың түрлі критерийлері
бар, мысалы, өндіріс көлемі, жұмыс істеушілердің саны, депозиттердің
көлемі, негізгі өндіріс қорларының актив бөлігінің өлшемі, басқару
аппаратының өлшемі, кіріс мөлшері. Ең кең таралған критерийлердің бірі
жұмыс істеушілердің саны. Кейбіреулер жұмысшылар саны 100-ге дейін, тағы
біреулер 50-ден 1000-ға дейін, үшіншілері 100-ден 1500-ге дейін жететін
кәсіпорындарды шағын бизнес кәсіпорындары деп санауды ұсынуда.
Германияда ереже бойынша, жұмыспен қамтылған адамдар саны 1-ден 500-
ге жететін кәсіпорындарды шағын бизнеске жатқызады, сөйте тұра олар келесі
4 категорияға бөлінеді: 20-дан 49-ға дейін, 50-ден 99-ға дейін, 100-ден 199-
ға дейін, 200-ден 449-ға дейін. Германияда жылдық ақша айналымы 3,5-нан
11,5 миллион неміс маркасын құрайтын фирмалар, шағын фирма деп саналады.
Германиядағы шағын кәсіпорындардың тиімділігі АҚШ-пен Жапонияға қарағанда
жоғары. Мүнда 12,3% ірі кәсіпорындардың және ол жерлерде жұмыспен қамтылған
34% жұмысшылардың үлесіне ұлттық табыстың тек 52,6% ғана келеді. Жұмыс
орындарының үштен екісінен көбі шағын кәсіпкерліктің арқасында ашылуда.
Жапонияда заңды түрде белгіленген кәсіпорындар критерийлері бар:
өнеркәсіп, көлік және құрылыста - 300 адамнан көп емес, көтерме саудада -
100, бөлшек сауда және қызмет көрсету саласында - 50, олар осы
критерийлерге қарай шағын және орта кәсіпорын статусын ала алады. Сондай-ақ
жарғылық капитал мөлшері де шектелген: өнеркәсіп, құрылыс және көлікге -
770 мың доллардан жоғары емес, көтерме саудада - 230 мың доллар, қызмет
көрсету саласында 77 мың доллар. Ресей Федерациясының қазіргі қолданып
жүрген заңдарына сәйкес, шағын кәсіпорындарға:
* өнеркәсіпте - 200-адамға дейін;
* құрылыста - 100 адамға дейін;
* көтерме саудада - 50 адамға дейін;
* ауылшаруашылығыңда — 50 адамға дейін;
* ғылымда және өндірістік емес салада - 25 адамға дейін;
* бөлшек саудада - 15 адамға дейін;
жұмыс істейтін кәсіпорыидар жатады.
Қазақстанда адам саны айтарлықгай аз кәсіпорындар шағын болып саналады.
Қазақстан Республикасының 1997ж. 8-сәуірдегі N 499 қаулысына сәйкес шағын
кәсіпорындарға:
өндірісте, құрылыста және шаруашылықта - 50 адамға дейін;
саудада және тұрмыстық қызмет көрсетуде - 30 адамға дейін;
* көлік және байланыста —25 адамға дейін;
ғылымда және жаңартпашылық қызметте — 20 адамға дейін; жұмыс істейтін
кәсіпорындар жатады. Жүмыс істеушілер саны 200 адамнан аспайтын
кәсіпорындар орта бизнеске жатады.
Авторлары, шағын бизнесті жұмысшылардың саны, капитал айналымы,
өндіріс көлемі сияқты және т.б. көрсеткіштер арқылы анықгау көзқарасынан
бас тартуды ұсынатын зерттеулер де бар. Оның орнына шағын бизнесті ірі
бизнестен принципті түрде ажырататын сипаттамаларға көңіл бөлуді ұсынуда,
атап айтқанда: нарық үлесі, негізін салушылардың кәсіпорынды басқарулары,
шешім қабылдау процесіне ірі кәсіпорын әсерлесінің жоқтығы. Мұндай
позицияны австралиялық ғалымдар да ұстануда, олар қаржы, бухгалтерлік есеп,
қызметкерлерді басқару, қамсыздандыру, маркетинг, өндіріс немесе қызмет
көрсету мен сатуды қамтамасыз ету саласында 1 немесе 2 адамның ғана
өздерінің жеке мамандарының көмегінсіз барлық стратегиялық шешімдерді
қабылдауға өкілеттігі бар бизнесті шағын деп есептеуді ұсынады.
І. Шағын және орта бизнестің теориялық негіздері
Қазақстан жағдайында шағын бизнеске анықтама бере отырып, қолда бар
шетелдік тәжірибелерді ескере келе, шағын бизнеске келесідей сипаттама
беруге болады. Шағын бизнес кәсіпорындары деп, бір немесе бірнеше
инвесторлармен құрылған, географиялык шектелген аймақтарда жұмыс істейтін
және нарықтың шектелген үлесіне ие кәсіпорындарды айтамыз. Бұл
кәсіпорындарда басқаруды негізін салушылар жүзеге асырады, олар барлық
негізгі стратегиялық шешімдерді қабылдайды; баскару - нысаншылдықтың
жоқтығы мен ұтымды шешім қабылдау сипатымен ерекшеленеді; басқару
саласында, сондай-ақ өндіріс саласында жұмысшылардың жоғары өзара
ауыспалылығы байқалады.
Бізде шағын бизнес түсінігі дәстүрлі түрде бірінші кезекте шағын
кәсіпкерлікпен ұқсастырылады. Әлі сонау 1990 жылдың тамызында КСРО
Министрлер Кеңесінің "Шағын кәсіпорындарды құру және дамыту шаралары
туралы" қаулысы қабылданып, соның негізінде Қазақ ССР Министрлер Кеңесінің
сәйкес N432 қаулысы қабылданды. Шағын кәсіпорындар жіктеу кезінде, оңда
жұмыс істейтін адамдар саны факторы негізге алынды. Шағын кәсіпорындар
азаматтар, жанұя мүшелері және сауда шаруашылығын біріккен түрде жүргізетін
басқа тұлғалар тарапынан, мемлекеттік мүлікті басқаруға өкілеттілігі бар
әртүрлі заңды тұлғалар мен мемлекеттік органдар тарапынан құрылуы мүмкін
еді.
Шағын және орта бизнес, қазіргі кезеңде жұмыссыздықпен сипатталатын
Қазақстан экономикасын қажетті жаңа жұмыс орындарымен қамтамасыз етеді.
Американ экспресс мәліметтері бойынша, барлық жаңа жұмыс орындары
тұрақтанған ірі компаниялардың есебінен емес, жаңа фирмалар есебінен
ашылуда. Мысалы, 1987 ж. АҚШ-тың 500 ірі компанияларындағы жұмыс
орындарының өсу қарқынына қарағанда, 7 миллион шағын фирмалардағы жұмыс
орындарының өсу қарқыны 3 есе көп болды.
Дәстүрлі түрде ірі кәсіпорындар мен фирмалардың жұмыс істеуі пайдасыз
болып табылатын салаларда шағын бизнес барлық мүмкін болатын қызметтер мен
қосалқы жұмыстарды атқаруда кең мүмкіндіктерді қамтамасыз ете отырып, ірі
фирмалар мен компаниялардың тиімді жұмыс істеулері үшін қолайлы жағдайлар
жасап отыр. Бұл жерде 50-ші жылдардан бері, келісім-шарттар негізінде, ірі
компаниялардың шағын және орта маманданған фирмаларға тапсыратын жұмыс
көлемі күрт өсе бастаған Жапония тәжірибесі көңіл аударарлық. Мысалы, 1966
жылдан 1981 жылға дейін ірі фирмалармен контракт бойынша жұмыс істейтін
шағын және орта фирмалардың (300 адам жүмыспен қамтылған) үлесі олардың
жалпы санында (шағын, орта және ірі фирмалар санының қосындасында) 53,5-тен
65,5%-ке көбейді. Электроника өнеркәсібінде бұл үлес 1981 ж. 85,7 %-ке
жетті. Ал осы өнеркәсіп саласындағы өндіріс көлеміндегі қосалқы жұмыстардың
құндылық көлемініңлоіес салмағы 90-шы жылдардың басында 80 %-ке жетті.
Сондай-ақ құрылыста шағын және ірі фирмалардың әртүрлі қызмет
салалары бар. Ірілері үлкен объектілердің әсер ету жағдайында сәтті жұмыс
істейді және ірі тапсырыс берушілермен жұмыс істейді. Шағын құрылыс
фирмалары болса, құрылыстық - монтаждық жұмыстарға, бар объектілерді
модернизациялау мен қайта құруға, жөндеу жұмыстарын жүргізуге және жеке
тапсырыс берушілермен жұмыс істеуге бет алуда. Спецификалық функцияларды
істей отырып, ірі және шағын құрылыс фирмалары бірін-бірі толықгыруда деуге
болады. Сондықтан, шағын және ірі қүрылыстық кәсіпорындар арасында тікелей
бәсекелестік туралы айту заңсыз. Шағын бизнес ірі бизнеске қарағанда
анағұрлым тиімдірек жұмыс істейтін салаларда өзінің нарықтағы тауашасын
сәтті иеленеді. Мысалы, ірі комбинат әсері - бұл ірі бизнес саласы
екендігіне сөз жоқ, бірақ осы комбинаттағы электромонтаждық фирмалар
электромонтаж жұмыстарын әлдеқайда тиімдірек орындайды.
Шағын бизнестің артықшылықтары айқын. Бұл - шағын бизнестің
динамикалылығы, икемділігі, өндірілетін өнім мен көрсетілетін қызмет
түрлерін тез ауыстыру қабілеттілігі, технология саласында сондай-ақ басқа
жұмыс істеу салаларында жаңалықтарды енгізу қабілеттілігі. Соңында, шағын
фирмалардағы еңбек ұжымында тұрақгы емес қатынас орнатылады, үлкен
бюрократиялық құрылым жоқ, жұмысшыларды басқаруға, табыстарды басқаруға
тікелей қатыса алады.
Шағын бизнестің басты ерекшелігі - кірістерге қатысумен және жұмыспен
қамтылғандықты сақтап қалуға ынталы болумен шартталған, жұмыстың ең жоғарғы
нәтижелілігіне деген жалпы біріккен құштарлық, коллективтік түрде еңбек
етуге және бригада болып жұмыс істеуге деген ұмтылыс. Ірі фирмаларда
құрушылар (негізін қалаушылар) кәсіпорынды басқару үшін маман менеджерлерді
тартуға мәжбүр, бірақ бұл көбінесе 2 жақ мүдделерінің тоғыспауына әкеледі,
ал ол өз кезегінде жалпы басқару тиімділігіне әсер етеді. Шағын және орта
кәсіпорындарда мұндай қарсылықтардан кұтылып кетуге болады, себебі негізін
қалауы мен менеджер - бұл ереже бойынша бір адам. Қазіргі уақытта әлемнің
көптеген елдерінде шағын бизнес кайтадан өз мәні мен маңыздылығына ие
болды. Көптеген елдердің үкіметтері шағын бизнесті жаңа
ойлардың, жаңа жұмыс 1-кесте
Шағын және ірі бизнесті салыстыру анализі
орындарының,табыстар мен өркениеттіліктің көзі ретінде қарастырып, дамуына
жағдай жасау шараларын қабылдауда.
Шағын бизнес шағын және орташа қалалардың жұмыс істеу непзі болып, ол
жердің тұрғындарына тұратын жерлерінің қасынан жұмыс табуға жол ашады.
Мысалы, Көкшетау қаласының жағдайында, бұрынғы үлкен "Көкшетаустрой"
Көкшетаустрой-1", Көкшетаустрой-2" трестері сияқты кұрылыс өндірістерінің
көлемі қысқартылып немесе жабылып жатқанда, шағын құрылыстық фирмаларды
құру жүздеген құрылыс мамандарына өз қаласынан тысқары шықпай-ақ жұмысқа
тұруға мүмкіндік берді.
Сонымен, жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе келесідей шағын
және ірі бизнесті салыстыру анализінің кестесін құруға болады, оның мақсаты
ірі бизнестен мүлдем бас тарту емес, ал Қазақстан экономикасы үшін шағын
бизнестің үлкен артықшылықтарын көрсету болып табылады. Оның үстіне, шағын
бизнес тек қана экономиканы жандандырушы фактор болып қана қоймай, сондай-
ақ оның экономикалық дағдарыстан шығуының алғашқы кезеңі ретінде де
қарастырылады. Шағын фирмаларды көбірек құру - жұмыссыздық проблемасын
жеңілдетуі, сауыққан бәсекелі орта құруы, қаржы нарығын жандандыруы, ірі
бизнестің дамуына бастама беруі және бүгінгі барларының ауқымын кеңейтуі
мүмкін.
Экономиканың бұл күшті қорегін жоғары дамыған етдерде елемеи
кетпейді, олар шағын бизнесті, сайып келгенде кез-келген ірі бизнестің
негізі деп, өздеріне есеп беруде себебі кез-келген ірі кәсшорын екі адамның
бастапқы аздаған капиталмен өз ісін бастау идеясынан басталады. Идея
кәсіпорынның кіріс әкелу мүмкіншілігіне айналады Кірістің өсуі өндірістің
дамуына жағдай жасайды, бұл кірістің одан өрісуше әкеледі, демек өндірістің
әріқарай даму мүмкіндігі пайда болады. Шет елдегі шағын кәсіпорыннан млн
айналымы бар компанияларға айналатын ірі фирмалардың бастапқы тарихы
осындай.
Шағын кәсіпорынның негізін қалау бойынша бірнеше көзқарастар бар: жаңа
кәсіпорын бастау; бүгінгі күндегі бизнесті сатып алу; франчайзинг және
жанұялық бизнес (1-сурет).
ШАҒЫН БИЗНЕСТІҢ НЕГІЗІН ҚАЛАУ ЖОЛДАРЫ.
Жаңа бизнестің негізін қалау туралы мәселелер екінші бөлімде
толығырақ қарастырылады. Бүгінгі күндегі бизнесті сатып алу біздің
экономикамызда әлі аз танымалы құбылыс бұл негізінен біздің
кәсіпорындарымыздың тәжірибелерінің аздығымен түсіндіріледі. Дегенмен бұл
шетелде бизнеске кірудің айтарлықтай тараған формасы ретінде мынадай бір
қатар артықшылықтарға ие:
• Тәуекел мен тұрлаусыздық факторлары сынға жиі ушырайтын жаңа
кәсіпорын ашумен салыстырғанда, олардың (тәуекел және тұрлаусыздық)
деңгейін төмендетуі.
• Бизнестің жөнге келтірілген инфрақұрылымының болуы, себебі бизнес
өлде қашан құрылу сатысынан өткен, жұмыс істеуде, бизнестің басқа
контрагенттерімен қарым-қатынас орнатылған.
• Жаңа бизнесті бастауда жүзеге асырылатын шығындарға қарағанда
әлдеқайда аз келісім баға бойынша бизнесті алу мүмкіндігі.
Біздің Республикамыз үшін шағын бизнестің негізін қалау
формаларының ішінде, жаңа бизнес құрудан басқа франчайзинг пен жанұялық
бизнес формалары ең өзекті деуге болады. Бұл екі бағытты толығырақ
қарастырайық. Алғашқы франчайзингтік келісім XIX ғасырда тігін машинасын
өндіретін компания мен оның диллері арасында жасалды. Екінші дүние жүзілік
соғыстан кейін франчайзинг принциптері фармацевтикалық бизнес, бөлшек сауда
және қонақ үй кешені саласында кең қолданыла бастады. 60-70-ші жж., тағамды
тез дайындайтын технология ("Макдональд" фирмасы) барлық жерге тарала
бастағанда, франчайзинг қатынасының келесі дүрлікпесі әр түрлі елдердің
өкілдері арасында жасалғандықтан, франчайзинг кең ауқымдық сипатқа ие
болды.2-кесте
ФРАНЧАЙЗИНГТІК ҚАРЫМ- КАТЫНАСТАРДЫҢ ТЕРМИНАЛОГИЯСЫ.
Франчайзинг компаниясы (франчайзер) өзінің франчайзи-мүшелеріне фирма
атын, сауда маркасын, өнімін, технологиясын және т.с.с. пайдалану құқығын
береді. Франчайзинг жаңадан бастаушы кәсіпкерлер үшін жана кәсіпорынды ашу
мен жұмыс істеу тәуекелінің деңгейін айтарлықтай төмендетеді. Франчайзинг
келісімі жаңа бизнеске, бүтінгі күндегі кәсіпорын мен оның жұмысшылары
жинақтаған үлкен тәжірибелерді пайдалануға мүмкіндік береді, сондықтан
шетелдегі әрбір 12-ші кәсіпорынның франчайзингтік болуы кездейсоқтық емес.
Франчайзингтік қатынастар жүйесі - тек қана бізде емес, сондай-ақ шет елде
де айтарлықтай жаңа құбылыс, сондықтан бұл түсініктің терминологиясына
толығырақ тоқталу қажеттілігі бар. (1 сурет).
Франчайзингтік қатынастың 3 типі бар:
1.Франчайзер — өнім өндіруші немесе қызмет көрсетуші фирма, өзінің
өнім өндіру немесе қызмет көрсету құқығын франчайзиға береді.
2. Франчайзер — негізгі өнім өндіруші, өз өнімінің көтерме сату
құқығын франчайзиға береді.
3. Франчайзер — көтерме сатушы, тауарды бөлшек сату құқығын франчайзи
фирмасына береді.
Бизнесті ұйымдастырудың франчайзингтік нысанын таңдамас бұрын,
кәсіпкер франчайзингтің оң және кемшін жақтарын жете зерттеуі қажет
(2сурет). Франчайзингтің негізгі артықшылықтарының бірі бұл фанчайзерден
оқып үйрену мен дайындалу мүмкіндігі. Сондай-ақ франчайзер тек өндіріс
мәселелерін оқытып үйретуді ғана ұйымдастырып қоя салмай, сондай-ақ
бухгалтерлік есеп, тауарлық-материалдық құндылықтарды бақылау, еңбек
ресурстарын басқару, сақтандыру мәселелерін және т.б. да оқытып үйретеді.
Оқытып үйрету бірнеше күннен бірнеше аптаға дейін созылады. Бұл үшін арнайы
оқып-үйрету орталықгары құрылады. Мысалы, "Мақдональдс" секілді ірі
фирманың қарамағында тұтас бір университет бар, онда 1961 жылдан бері
40.000 бизнесмендер, менеджерлер, жұмысшылар оқып үйренді. Университетте 30
жақсы жабдықгалған аудиториялар бар, 30-дан астам профессор жұмыс істейді.
Тағы бір маңызды артықшылық - бұл франчайзер тарапынан жасалатын
қаржыландырудың тікелей емес, жанама түріндегі қаржылық қолдау. Мысалы,
франчайзер алынған тауар бойынша шарттағы төлеу мерзімін ұзарта алады,
сөйтіп франчайзндің айналым капиталының көлемінің көбеюіне әкеледі немесе
франчайзи банктен несие алған кезде кепілдік беруші бола алады.
Сурет 2. Франчайзингтік қарым- катынастардың артықшылықтары мен
кемшіліктері.
Соңында, егер тәуелсіз бизнесті бастау айтарлықтай бастапқы салымды
қажет етсе, франчайзинітік фирма құрған кезде бұл шығындар анағұрлым аз
болуы себепті қаржылық артықшылыққа ие.
Маркетингтік көмектің мәні - бұл франчайзи тарапынан франчайзердің
жақсы танылған және айтарлықгай кең ауқымды тұтынушылары бар сауда маркасы
мен атын пайдаланылуы болып табылады. Франчайзидің жарнамаға және тауардың
алға жылжуына қосымша шығын жұмсауының керегі жоқ, себебі онымен франчайзер
фирмасы айналысуда. Франчайзер оқытып, әзірлеу процесінде бизнесті
басқарудың негізгі әдістерін де жиі үйретеді. Франчайзер фирмасының мұндай
арсеналын иеленген Франчайзи бүрыннан бері жинақгаған тәжірибесін пайдалана
отырып, тек бизнесті тез бастауға ғана емес, сондай-ақ бизнестің ең басынан
табысты жұмыс сітеу мүмкіндігіне ие болады. Сондықтан жүргізілген бір
зерттеу мәліметтері бойынша 5 жыл бұрын негіздері қаланған франчайзингтік
фирмалардың 97 % әлі күнге дейін сәтті жұмыс істеп келуі кездейсоқгық емес.
Франчайзингтік қатынастардың негізгі кемшіліктеріне франчайзингтің
құнын, фирма өсімінің, шарт мерзімінің және тәуелсіздіктің шектеулілігін
жатқызу шарт. Франчайзингтің құнына ең алдымен франчайзи франчайзердің
сауда маркасын, атын, өнімін, технологиясын, ноу-хау" және т.б. пайдалану
құқығын алғаны үшін төлейтін франчайзингтік төлем кіреді. Осы жерде егер
франчайзер жаңа компания немесе тез өсу кезеңіндегі компания болса, оның
капиталға деген қажеттілігі күрт өседі және ол бұл проблеманы көбінесе
франчайзи есебінен шешуге тырысатындығын есте үстау керек. Бұл жағдайда
франчайзингтік төлем жоғары болуы мүмкін. Сондықтан көптеген франчайзилер
әріптес іздеген кезде ірі, тұрақталған фирмаларды таңдауға тырысады.
Франчайзи бұдан басқа материалдар мен толықтырушыларға, құрал-жабдықтарға,
еңбек ақы төлеуге кететін және т.б. шығындарды көтереді. Шығынның мөлшері
мен құрылымы франчайзи-фирмасының түрі мен франчайзингтік қатынастың
сипатына тәуелді.
Шағын кәсіпкерлікті басқару проблемасы қызметаралық және көп профильді
проблемалар қатарына жатады. Былайша айтқанда оның шешімі — кешенді және
жүйелі көзқарасты, сонымен бірге экономикалық, ұйымдастырушылық және
әлеуметтік факторларды есепке алуды талап етеді. Осы талаптардың бәріне
бағдарламалы-мақсаттық тәсіл жауап береді.
Атап айтқанда бейстандарттық және "шекаралық" проблемалардың шешімін
іздеу жолында - әсіресе сапа аралықта бағдарламалы-мақсаттық деп аталатын
ерекше тәсілдің қажеттілігі туындайды. Ол өмір сүріп жатқан құрылымдар мен
процедуралар шеңберінде орын алмайтын проблемалармен байланысты.
Бағдарламалы-мақсаттық тәсілдің маңыздылығы — жүйені дамыту мақсаттарын
қалыптастыру және қойылған мақсаттарды іске асыру үшін қорлардың
үлестірілуінде. Бағдарламалы-мақсаттық тәсілдің құралы ретінде мақсатты
кешенді бағдарламалар қызмет етеді. Шағын кәсіпкерлікті қолдайтын
мақсаттық-кешенді бағдарламаны дайындаудан бұрын, шағын кәсіпкерлікті
дамыту проблемалары бағдарлама бойынша дайындалатын проблемалар критерийіне
жауап бере ала ма? деген мәселені анықтап алу қажет. Ондай критерийлерге
көп аспектілілік, күрделілік, проблеманың жаңалылығы, әлеуметтік
критерийлер, қарастырылып жатқан проблеманың тиімділігі мен өзектілігі
жатады. Шағын кәсіпкерлікті дамыту бағдарламалы-мақсаттық басқарудың
қолданылуы, көрсетілген критерийлерге жауап бергенде ғана ақталады. Шағын
кәсіпкерлікті басқару проблемаларын көрсетілген критерийлер тұрғысынан
талдайық.
Бірінші критерий - бұл көп аспектілілік. Шағын кәсіпкерліктің дамуы,
талапқа сай шағын және орта бизнес инфрақұрылымдарының құрылуын, соның
ішінде аналитикалық бизнес-орталығын және консалтингтік топтарды
қалыптастыру, бизнес-инкубаторларын құру, кәсіпкерлерді дайындайтын, қайта
дайындайтын және оқытатын орталықтар ашу; шағын және орта бизнесті қолдау
саласында нормативтік-құқықтық қолдауды жетілдіруді қамтамасыз ететін осы
бір қосалқы жүйелерді құруда, кәсіпкерлікті дамыту проблемасының көп
профильді және қызметаралық сипатына сай келетін әр түрлі аспектілер
талқыланады.
Шағын кәсіпкерліктің дамуын басқару проблемасы жаңалылық критерийіне
сай келеді. Былайша айтқанда бүгінгі басқару жүйесінің бұл проблеманы шеше
алмайтындығын білдіреді. Шағын кәсіпкерліктің даму проблемаларын шешу жаңа
басқару жүйесін құру қажет. Шағын кәсіпкерліктің басқару объектісі
басқарудың талапқа сай жүйесін құруға мұқтаж. Бүгінгі күнде Қазақстанда әлі
бұл проблеманы шешуге мүмкіндік беретін шағын кәсіпкерлікті басқарудың
тәртіпке келтірілген кешенді жүйесі жоқ.
Шағын кәсіпкерліктің дамуы бір қатар әлеуметтік проблемаларды шешуге
негізделеді, соның ішінде шағын кәсіпкерлік саласында жаңа жұмыс орындарын
құру арқылы жұмыссыздық деңгейін төмендету. Шағын кәсіпкерлікті дамыту
тиімділігі әлемдік тәжірибеде дәлелденген, яғни шағын бизнес
инвестицияға деген ең төменгі қажеттіліктермен ұлттық өнімнің едәуір
бөлігін өндіреді. -сондықтан шағын кәсіпкерлік әлеуметтік критерийі мен
тиімділік критерийіне сай келеді.
Соңында, шағын кәсіпкерлікті басқару проблемасы өзектілік (өткірлілік)
проблемасына жауап береді. Өзектілік критерийі бойынша табиғи үйреншікті
тәртіпте жұмыс істей отырып, жүйенің қажетті өндіріс деңгейіне шыққанға
дейін қоғамның күту мүмкіндігінің болмауы сияқты, анағұрлым өткір
проблемаларды шешуге арналған бағдарламалар ерекшеленіп шығуда. Қазақстан
үшін экономикалық дамудың кәсіпкерлік моделі, экономиканы жандандыратын
және экономикалық дағдарыстан шығаратын маңызды фактор болуы мүмкін. Бұл
күрделі мәселенің шешімі кейінге қалдыруды күтпейді. Осы процесті
жылдамдату мақсатында шағын бизнесті қолдайтын жергілікті және аймақтық
деңгейде анықталған, талапқа сай кәсіпкерлікті басқару жүйесін құру
ұсынылады.
Осы талдауды жалпылай келе, шағын кәсіпкерліктің даму проблемасы
бағдарлама бойынша дайындалған проблемалардың барлық критерийлеріне жауап
береді деп қорытындылауға болады. АҚШ және басқа бір қатар елдерде шағын
кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдаудың әр түрлі мақсаттық бағдарламалар желісі
арқылы жүзеге асырылуы кездейсоқтық емес.
Бағдарламалы-мақсаттық тәсіл бірінші кезекте жүйе мақсатының
белгіленуін қажет етеді. Мақсаттың 3 сыныбы бар - функционалды, ұқсас
мақсаттар және даму мақсаттары. Қол жеткізу тәсілі аталмыш жүйеге белгілі
мақсаттар -функционалды мақсат деп аталады. Басқа өндірістік жүйенің
әрекеті негізінде қол жеткізілген, бірақ аталмыш жүйенің бірде-бір рет қолы
жете алмаған не қолы жетсе де, басқа сыртқы орта жағдайы мен жүйе
параметрлерінде орын алған мақсат - ұқсас мақсат деп аталады. Даму мақсаты
немесе жаңа мақсат деп, бұрын ешқашан және ешкім қол жеткізбеген мақсатты
айтамыз .
Шағын кәсіпкерлікті басқару проблемасының жаңартпашылық критерийіне
сай(келуі және шағын кәсіпкерлікті дамытуды басқару жүйесі мақсаттарының
сипатын алдын ала анықтауы - бұл даму мақсаттары.
Мақсат - бұл қоғамның келешектегі және ағымдық қажеттіліктерін,
объективті әлеуметтік-экономикалық заңдарын, сондай-ақ ұйымның өз ішінде
пайда болатын талаптарын есеике алудан шығатын, сандық және сапалық
анықтамасы бар, басқарушылар мен атқарушылар ұғынатын қажетті қызмет
нәтижесі.
Жалпы мақсаттарға қол жеткізу шарты немесе құралы ретінде міндетті
түрде пайдаланылатын жеке нәтиже бейнесіндегі, мақсаттың қандай да бір
құрамдас бөлігін қосалқы мақсат дейміз.
Келтірілген мақсаттар анықтамасын олардың бөлшектеп байланыстырылуының
бірінші ережесі шығады, оның мағынасы барлық құрамдас міндеттердің (қосалқы
мақсаттар) жиынтығы мақсатқа толық жетуді қамтамасыз ету үшін, қажетті және
жеткілікті болу керек екендігін білдіреді. Сонымен қатар міндеттің
анықтамасы мен тұжырымдамасына, жалпы мақсат анықтамасына қолданылатын
талаптарды қолдану қажет. Мақсаттарды нақтылауға тырысу кезінде мақсаттың
мәнсіз компоненттері емес, ал сол мақсаттарды жүзеге асырудың баламалы
варианттарының тізбегі орын ала бастаса, мақсаттарды бөлшектеу процесі
аяқталған болып есептеледі.
Шағын кәсіпкерлікті дамыту бағдарламасының мақсатын қалыптастырайық:
экономиканың шағын секторында шағын кәсіпкерлік қызметті белсендету арқылы
өндіріс көлемін ұлғайту және экономиканы жандандыру. Мақсатты
қалыптастырғаннан кейін біз шағын кәсіпкерлікті дамытудың мақсатты кешенді
бағдарламасының анықтамасына жақындай түстік. Кешенді бағдарламалардың
сипаттамсы әдебиетте кеңінен көрсетілген. Мысалы, кешендік бағдарламалардың
әр түрлі анықтамалары бар. Мақсатты кешенді бағдарлама ретінде бірыңғай
басшылық астында жұмыс істейтін, орындаушылардың көмегімен іске асырылатын,
ресурстар бойынша балансталған бірыңғай мақсаттарға қол жеткізуге
бағытталған, уақыт бойынша жоспарланған шаралар кешені түсіндіріледі.
Бағдарламалы-мақсаттық құрылымдар -барлық өндіріс жүйесін, жеке мақсатқа
бағдарланған бірыңғай объектісі ретінде кешенді басқарудың (уақытша
құрылған арнайы органдар көмегімен) ұйымдық түрін білдіреді. Алға қойылған
мақсаттың әрбірінің іске асырылуы — сәйкес өндірістік және басқарушы
буындар тарапынан шаралар кешенінің орындалу жолымен қамтамасыз етіледі,
олардың көлемі мен мерзімі бойынша сандық және сапалық түрде анықталған
жиынтығы бағдарламаны құрайды.Сонымен, бағдарлама — бірінші кезекте соңғы
мақсатқа жетуге бағытталған шаралар кешені. Шағын кәсіпкерліктің мақсатты
кешенді бағдарламасына анықтама бере отырып, кешенді шағын кәсіпкерлікті
қолдау бағдарламасының мақсатын (ШБ ҚБ) және оған жету құралдарын нақтылап
алу керек. Шағын бизнесті дамытудың мақсатты бағдарламалық кешені
экономикалық, өндірістік, ұйымдық-құқықтық және нормативті- әдістемелік
шаралар кешені болып табылады, олар — өндіріс көлемін көбейтіп, соның
базасында жалпы экономиканы жандандыру мақсатында, аймақ экономикасының
шағын секторындағы кәсіпкерлік қызметтің жандануын қамтамасыз ететін
ресурстар, атқарушылар және орындалу мерзімі бойынша ұштастырыл ады.
ШБ ҚБ әртүрлі классификациялық топтар тұрғысынан қарастырайық(3
кесте). Бағдарламалар мазмұны жағынан әлеуметтік-экономикалық, экологиялық
және ұйымдасқан-шаруашылық болып бөлінеді. Әлеуметтік-экономикалық
бағдарламалар әлеуметтік-экономикалық даму проблемаларын шешуге
бағытталған. Өндірістік-экономикалық багдарламалар өндіріс саласындағы ірі
салааралық проблемаларды шешуге, олардың тиімділігін арттыруға, еңбек,
материал және қаржы ресурстарын орынды пайдалануға, жаңа салалар мен
өндіріс түрлерін ашуға және басқа да ұқсас проблемаларды шешуге
бағытталған.
3- кесте.
Шағын кәсіпкерлікті қолдаудың мақсатты кешенді бағдарламасына
классификациялық сипаттама
ШБ ҚБ әлеуметтік-экономикалық топқа да, аймақтық бағдарламаға да
жатқызуға болатын белгілермен сипатталады. Бірақ ШБ ҚБ-ң квалификациялық
тобын анықтаған кезде бағдарламаның негізгі мақсаттылық мазмұнынан шығатын,
оның жетекші белгісін бөліп көрсету керек. ШБ ҚБ-сы шағын бизнеске толық
жеңілдік жағдайларын жасау арқылы экономиканың шағын секторында
кәсіпкерлікті жандандыруды көздейді. Сондықтан шағын бизнесті қолдаудың
кешенді бағдарламасын әлеуметтік-экономикалық бағдарлама деуге болады.
Уақыт ұзақтығы бойынша кешенді бағдарламалар ұзақ мерзімді (ұзақтығы
5 жылдан жоғары), орта мерзімді (5жыл не одан аз уақытқа созылатын) және
қысқа мерзімді жылдық бағдарламаларына бөлінеді. Тәжірибе көрсетіп
отырғандай ұзақтығы 2 жылға созылатын орта мерзімділері ШБ ҚБ-да кеңінен
тараған. Бұл бір жағынан қысқа мерзімді жылдық бағдарламалар дайындаудың
тиімсіз болуымен түсіндіріледі, себебі уақыт кеңістігін кеңейту келешекті
жақсы көруге, қорларды ұтымды жұмсауға және шағын бизнестің инфрақұрылымын
құру бойынша барлық дайындық жұмыстарын жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Бірақ уақыт аралығын онан ары қарай созудың заңды болуы екіталай. Бұл шағын
кәсіпкерліктің дамуына әсер ететін факторлардың көп түрлілігінің
нәтижесінде пайда болатын болжамдаудың қиындығымен, сондай-ақ кәсіпкерлік
қызметті жандандыруды жылдамдату процесінің өте маңызды екендігімен
түсіндіріледі. Сондықтан шағын кәсіпкерліктің инфрақұрылымын құру жұмысын 5
және одан көп жылға созу қолайсыз.
Мақсатының ауқымы бойынша ШБ ҚБ мемлекеттік, аймақтық және локалдық
сипатта болуы мүмкін. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz