Нарықтың әлеуметтік- экономикалық заңы
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І бөлім. Нарық теориялары және оның даму тарихы
1.1 Экономикалық зерттеудегі нарық туралы теориялар ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.2 Нарық дамуының қазіргі экономикалық теориялары ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
ІІ бөлім. Нарықтық әлеуметтік . экономикалық мазмұны
2.1 Экономиканы ұйымдастырудағы нарықтың рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
2.2 Нарықтың мәні, қызметі мен құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
2.3 Нарық механизмінің негізгі элементтері. Нарықтың артықшылықтары мен кемшіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
ІІІ бөлім. Нарықтық инфрақұрылымдардың экономикалық мәні
3.1 Нарықтық экономиканың субъектілері және инфрақұрылым ... ... ... ... ... 19
3.2 Нарықтық инфрақұрылымдық қатынастарды дамытудағы мемлекеттің рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І бөлім. Нарық теориялары және оның даму тарихы
1.1 Экономикалық зерттеудегі нарық туралы теориялар ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.2 Нарық дамуының қазіргі экономикалық теориялары ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
ІІ бөлім. Нарықтық әлеуметтік . экономикалық мазмұны
2.1 Экономиканы ұйымдастырудағы нарықтың рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
2.2 Нарықтың мәні, қызметі мен құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
2.3 Нарық механизмінің негізгі элементтері. Нарықтың артықшылықтары мен кемшіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
ІІІ бөлім. Нарықтық инфрақұрылымдардың экономикалық мәні
3.1 Нарықтық экономиканың субъектілері және инфрақұрылым ... ... ... ... ... 19
3.2 Нарықтық инфрақұрылымдық қатынастарды дамытудағы мемлекеттің рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
Кіріспе
Курстық жұмыстың тақырыбы: Нарықтың әлеуметтік- экономикалық заңы
Курстық жұмыстың мақсаты – нарық мәнін сипаттау, нарық инфрақұрылымының түсінігін мәлімдеу, нарықтық инфрақұрылым негіздерін толық сипаттау болып табылады.
Курстық жұмыс құрылымы бойынша кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Курстық жұмыстың бірінші бөлімі нарық теориялары және оның даму тарихы деп аталады, мұнда:
- экономикалық зерттеудегі нарық туралы теориялар;
- нарық дамуының қазіргі экономикалық теориялары;
Ал, екінші бөлім - нарықтық әлеуметтік – экономикалық мазмұны деп аталады. Мұнда:
- экономиканы ұйымдастырудағы нарықтың рөлі;
- нарықтың мәні, қызметі мен құрылымы;
- нарық механизмінің негізгі элементтері, нарықтың артықшылықтары мен кемшіліктері сипатталады.
Үшінші бөлім нарықтық инфрақұрылымдардың экономикалық мәні деп аталады. Мұнда:
- нарықтық экономиканың субъектілері және инфрақұрылым;
- нарықтық инфрақұрылымдық қатынастарды дамытудағы мемлекеттің рөлі;
Нарық кең көлемді мағынада тауар айналымын, тауарларды сату мен сатып алу кезіндегі экономикалық қатынастар жиынтығын көрсетеді. Нарық – жалпы бай, әрі күрделі құрылым. Оны өзінің белгілері мен критерийлері бойынша жіктеуге болады.
Ал нарықтық инфрақұрылым – түрлі ұйымдар, мемлекеттік және коммерциялық кәсіпорындар мене қызметтер, түрлі қызмет атқаруды қамтамасыз ететін нарықтар жиынтығы.
Курстық жұмыстың тақырыбы: Нарықтың әлеуметтік- экономикалық заңы
Курстық жұмыстың мақсаты – нарық мәнін сипаттау, нарық инфрақұрылымының түсінігін мәлімдеу, нарықтық инфрақұрылым негіздерін толық сипаттау болып табылады.
Курстық жұмыс құрылымы бойынша кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Курстық жұмыстың бірінші бөлімі нарық теориялары және оның даму тарихы деп аталады, мұнда:
- экономикалық зерттеудегі нарық туралы теориялар;
- нарық дамуының қазіргі экономикалық теориялары;
Ал, екінші бөлім - нарықтық әлеуметтік – экономикалық мазмұны деп аталады. Мұнда:
- экономиканы ұйымдастырудағы нарықтың рөлі;
- нарықтың мәні, қызметі мен құрылымы;
- нарық механизмінің негізгі элементтері, нарықтың артықшылықтары мен кемшіліктері сипатталады.
Үшінші бөлім нарықтық инфрақұрылымдардың экономикалық мәні деп аталады. Мұнда:
- нарықтық экономиканың субъектілері және инфрақұрылым;
- нарықтық инфрақұрылымдық қатынастарды дамытудағы мемлекеттің рөлі;
Нарық кең көлемді мағынада тауар айналымын, тауарларды сату мен сатып алу кезіндегі экономикалық қатынастар жиынтығын көрсетеді. Нарық – жалпы бай, әрі күрделі құрылым. Оны өзінің белгілері мен критерийлері бойынша жіктеуге болады.
Ал нарықтық инфрақұрылым – түрлі ұйымдар, мемлекеттік және коммерциялық кәсіпорындар мене қызметтер, түрлі қызмет атқаруды қамтамасыз ететін нарықтар жиынтығы.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Әубәкіров Я.К «Экономикалық теория» Алматы, 2003 ж;
2. Крымова В.Г «Экономикалық теория»/ сызбалар Алматы, 2003 ж;
3. Жүнісов Б.А «нарықтық экономика» Алматы, 2000 ж;
4. Осипова Г «Экономикалық теория негіздері» Алматы, 2002 ж;
5. Оразалы С «Бәсекелестік экономика» Алматы, 2007 ж 32 – 34 беттер;
6. Темірбекова А.Қ және т.б. «Экономикалық теория»/ дәрістер жинағы Алматы, 2007 ж;
7. Төлебаева Г «Экономикалық теория» Орал, 2008 ж 66 - 77 беттер;
8. Мауленов С «нарықтық экономика негіздері» Алматы, 2002 ж;
9. Ходжаниязова Х «Нарықтық экономика негіздері» Алматы, 2006 ж;
10. Шеденов Ө.Қ және т.б. «Жалпы экономикалық теория» Ақтөбе, 2004 ж; 291 – 295 беттер;
11. Атаманчук Г.В. Теория государственного управления – М; 2004 г;
12. Мауленов С «Нарықтық экономика» Алматы, 2001 ж
13. Ихданов Ж «Мемлекеттік басқару теориясы»
14. Крымова В.Г «Экономикалық теория» сызбалар Алматы, 2001 ж
15.Мәдешов Б.Ы. «Нарықтық экономикасына кіріспе». Алматы, «Экономика». 1995ж.
1. Әубәкіров Я.К «Экономикалық теория» Алматы, 2003 ж;
2. Крымова В.Г «Экономикалық теория»/ сызбалар Алматы, 2003 ж;
3. Жүнісов Б.А «нарықтық экономика» Алматы, 2000 ж;
4. Осипова Г «Экономикалық теория негіздері» Алматы, 2002 ж;
5. Оразалы С «Бәсекелестік экономика» Алматы, 2007 ж 32 – 34 беттер;
6. Темірбекова А.Қ және т.б. «Экономикалық теория»/ дәрістер жинағы Алматы, 2007 ж;
7. Төлебаева Г «Экономикалық теория» Орал, 2008 ж 66 - 77 беттер;
8. Мауленов С «нарықтық экономика негіздері» Алматы, 2002 ж;
9. Ходжаниязова Х «Нарықтық экономика негіздері» Алматы, 2006 ж;
10. Шеденов Ө.Қ және т.б. «Жалпы экономикалық теория» Ақтөбе, 2004 ж; 291 – 295 беттер;
11. Атаманчук Г.В. Теория государственного управления – М; 2004 г;
12. Мауленов С «Нарықтық экономика» Алматы, 2001 ж
13. Ихданов Ж «Мемлекеттік басқару теориясы»
14. Крымова В.Г «Экономикалық теория» сызбалар Алматы, 2001 ж
15.Мәдешов Б.Ы. «Нарықтық экономикасына кіріспе». Алматы, «Экономика». 1995ж.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І бөлім. Нарық теориялары және оның даму тарихы
1.1 Экономикалық зерттеудегі нарық туралы
теориялар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..4
1.2 Нарық дамуының қазіргі экономикалық
теориялары ... ... ... ... ... ... . ... ... ..6
ІІ бөлім. Нарықтық әлеуметтік – экономикалық мазмұны
2.1 Экономиканы ұйымдастырудағы нарықтың
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
2.2 Нарықтың мәні, қызметі мен
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
2.3 Нарық механизмінің негізгі элементтері. Нарықтың артықшылықтары мен
кемшіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
ІІІ бөлім. Нарықтық инфрақұрылымдардың экономикалық мәні
3.1 Нарықтық экономиканың субъектілері және
инфрақұрылым ... ... ... ... ... 19
3.2 Нарықтық инфрақұрылымдық қатынастарды дамытудағы мемлекеттің
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..25
Кіріспе
Курстық жұмыстың тақырыбы: Нарықтың әлеуметтік- экономикалық заңы
Курстық жұмыстың мақсаты – нарық мәнін сипаттау, нарық
инфрақұрылымының түсінігін мәлімдеу, нарықтық инфрақұрылым негіздерін
толық сипаттау болып табылады.
Курстық жұмыс құрылымы бойынша кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан
және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Курстық жұмыстың бірінші бөлімі нарық теориялары және оның даму
тарихы деп аталады, мұнда:
- экономикалық зерттеудегі нарық туралы теориялар;
- нарық дамуының қазіргі экономикалық теориялары;
Ал, екінші бөлім - нарықтық әлеуметтік – экономикалық мазмұны деп
аталады. Мұнда:
- экономиканы ұйымдастырудағы нарықтың рөлі;
- нарықтың мәні, қызметі мен құрылымы;
- нарық механизмінің негізгі элементтері, нарықтың артықшылықтары мен
кемшіліктері сипатталады.
Үшінші бөлім нарықтық инфрақұрылымдардың экономикалық мәні деп
аталады. Мұнда:
- нарықтық экономиканың субъектілері және инфрақұрылым;
- нарықтық инфрақұрылымдық қатынастарды дамытудағы мемлекеттің рөлі;
Нарық кең көлемді мағынада тауар айналымын, тауарларды сату мен сатып
алу кезіндегі экономикалық қатынастар жиынтығын көрсетеді. Нарық – жалпы
бай, әрі күрделі құрылым. Оны өзінің белгілері мен критерийлері бойынша
жіктеуге болады.
Ал нарықтық инфрақұрылым – түрлі ұйымдар, мемлекеттік және
коммерциялық кәсіпорындар мене қызметтер, түрлі қызмет атқаруды қамтамасыз
ететін нарықтар жиынтығы.
І бөлім. Нарық теориялары және оның даму тарихы
1.1 Экономикалық зерттеудегі нарық туралы теориялар
Нарық қатынастарының зерттеуін экономикалық теорияның классикалық
мектебі өкілдерінің еңбегінен іздегеніміз дұрыс. Оған Адам Смит пен Давид
Рикардо жатады. Адам Смит нарықтық экономикаға барынша еркіндік беру
қажет деп есептеген. Мемлекет laissez faire - өзінше жүре берсін
саясатын жүргізгені абзал. Нарықтың өзі ұлы үйлестіруші саналады.
Нарықтық тепе – теңдік жай адам эгоизмінің негізінде жүзеге асады –
пайдаға мүдделі және еркін бәсекенің болуы. А. Смиттің ойынша адам
нарықта өз пайдасын көздей отырып, қоғам мүддесіне жиірек қызмет
жасайды. Еркін нарыққа бар ниетінің артуының арқасында А. Смит
либерализм мектебінің көрнекті идеологы болды.
К. Маркс экономикалық теорияда, нарық тепе - теңдігі мәселесін
үш деңгейде қараған: микродеңгей – көп салалы шаруашылық деңгейін
және қоғамдық шаруашылықтың ең жоғары, көп факторлы, ұдайы өндіріс
дәрежесінің деңгейі.
Мысалы, К. Маркс Капиталдың екінші томында нарықтық тепе –
теңдіктің жалпы сызбасын экономиканың әртүрлі аясындағы өндіріс пен
қорланудың өзара байланыстылығына қатысты қарастырған. К. Маркс
сызбасында ұдайы өндіріс, қоғамдық ұдайы өндірістің екі бөлімшесі
талданады және өзара айырбастың болуы қарастырылады.
Жай және ұлғаймалы ұдайы өндіріс заңдары айқындалады және
жиынтық қоғамдық өнімнің өткерілу шарты көрсетілген. Жиынтық
қоғамдық өнімнің өткерілуі І мен ІІ бөлімшелердің арасындағы және
әр бөлімшенің өз ішіндегі пропорциясының сақталғанында ғана жүзеге
асу мүмкіндігін К. Маркс ұлғаймалы ұдайы өндіріс сызбасында
көрсеткен. Осы пропорцияның бұзылуы әртүрлі өндіріс саласының өзара
байланысының бұзылуына әкеліп, артық өндіру дағдарысын тудырады.
К. Маркстың ұлғаймалы ұдайы өндіріс сызбасында жалпы нарықтық
тепе – теңдік щвейцар экономисі Леон Вальрас (1834 – 1910 жж) осы
тектес теориясына дөп келеді. Италья экономистері Вальредо Парето
(1848 – 1923 жж) мен Энрико Бароне (1859 – 1924 жж) сияқты
замандастары дер кезінде ол теорияны бағаламады. Шынын айтсақ,
жалпы тепе – теңдікті талдау шаруашылықты жоспарлы жүргізу
теориясының салдары жатады. Нарық мәселесін В.И. ленин өз
еңбектерінде ерекше мән береді. нарық туралы әңгімелеу. 1893 жылы
және Капитализмнің Ресейде дамуы, 1899 жылы шыққан жұмыстары
дәлел бола алады. Бұл еңбектерінде В.И. ленин нарықтың мәнін,
оның тууы мен дамуының экономикалық салдарын, сондай - ақ оның
ұйымдық, қатынастардың әсерінен тұйықталған, желілі, шектелген
жергілікті нарықтар бұзылып, интерноционалды нарық қалыптасады. В.И.
лениннің пайымдауынша, бұл процесс тауар өндірісі даму процесін
байқатып қана қоймай, сонымен қатар жалпы экономикалық прогресті
көрсетеді.
Ресейде 1921 жылы жаңа экономикалық саясаттың енуіне
байланысты В.И. Лениннің Азық – түлік салығы жайлы еңбегі шықты.
Онда ұсақ және орта жеке кәсіпорынға сүйене отырып, еркін
нарықтық қатынастарды қолдану қажеттілігі көтерілген және еркін
нарықты түсінуді айтқан. В.И. лениннің есептеуінше, нарықтың
ұйымдасу мен бірлесу қабілеттілігі - экономиканың басты фундаменті,
себебі одан мемлекеттік үкімет барынша сүйеу табады.
1.2 Нарық дамуының қазіргі экономикалық теориялары
Батыс мемлекеттері шаруашылық саласындағы саясатты шартты
түрде екі бағытын бөліп қарауға болады: біреулері сұранымды
ынталандыруды жақтаса, екіншілері - ұсынымды құптайды.
Бірінші бағыттың негізін қалаушы ағылшын экономисі Дж. М.
Кейнс болып табылады. Оның басты еңбегі - Еңбекпен қамту,
пайыз бен ақшаның жалпы теориясы (1936) деп аталады. Нарық
жағдайында сұранымның ынталандыру қабілеттілігі жаппай
жұмыссыздықтан құтқарады деген тұжырымға келді. Жұмыстылық деңгейін
мемлекеттік реттеу жүйесіне көшіру Дж. М. Кейнстің жасған негізгі
қағидасы. Батыста ХХ ғасырдың 30 - жылдарынан 80 – жылына дейін
кейнстіліктің әсерінен нарықты реттеу жүйесі жүзеге асты. Дж. М.
Кейнстің ізбасарларына француз дирижистерін де жатқызамыз. Олардың
ойынша, экономиканың өзін өзі реттеуі автоматты түрде жүзеге
асатынына сенімін жоғалтқан. Олардың басты жоспарлайтын нәрсесі
макроталдау болды. Экономиканың негізін жалпы нәрселер құраған:
мысалы, ұлттық табыс, қорлану мен тұтыну, жиынтық қоғамдық,
сұраным мен ұсыным мәселелері және т.б. мемлекеттік ретеумен
байланыстырылады. Мемлекет салық жүйесі арқылы пайданың көптеген
бөлігін алып, оны тиімді сұраным мен толық жұмыстылықты
қамтамасыз етуге қолданады: экономикада мемлекеттік сектор ұлғаяды,
қосымша жұмыс орындары дайындалады, азаматтарды әлеуметтік қорғау
жүйесі (зейнетақы, жәрдемақы, білім мен денсаулық сақтауға қаржылар
және т.б.) іске асады. Осы бағыттарды қолдайтын экономистердің
ойынша, экономиканың дамуына мемлекет басты бағыттаушы күшке
айналып, оның көмегімен нарықтың келеңсіз жақтары баяулайды.
ХХ ғасырдың жетпісінші жылдарындағы экономикалық дағдарыс
пен кәсіпкерліктің белсенділіктің бәсеңсіуі А. Смиттің мемлекеттік
реттеудің тиімсіздігі идеясына алып келді. Осы жағдайлардың
толқынымен экономикалық теорияда жаңа бағыттар туа бастады. Осы
бағыттардағы экономистер ұсынымды ынталандыру идеясын тілге тиек
етті. Олардың ойынша, нарық механизмі, бәсеке негізінде өсуді
баланстандыру қамтамасыз етіледі немесе сұраным мен ұсыным
арасында тепе - теңдік қалыптасады. Мемлекеттің ролі еркін
бәсекеге дұрыс жағдай жасаумен шектелуі қажет. Бұл
неоклассикалық немесе неолибералдық бағыттардың көздегені
жекешелендіруге пайдаға салық өсімін төмендету арқылы және бәсеке
жағдайында жеке кәсіпкерлікті күшейтіп, ұсынымды ынталандыру.
Мемлекет жұмыспен қамтамасыз ету идеясынан бас тартып, әлеуметтік
бағдарламаны барынша қысқартады. Әлеуметтік амортизаторлар сақталып,
тегін қызмет көрсету сияқты әлеуметтік кепілдік жойылып,
кәсіпорын акцияларына иелік жасау арқылы жұмысшыларды кәсіпкерлікке
тарту, басқаруға қатыстыру және саол сияқты бой көтере бастайды.
Неолиберализмнің белгілі өкілдеріне американ экономисі Людвиг
Мизес (1881 – 1973 жж) Чикаго мектебінің экономисі Милтон Фридмен
(1912 жж) германияда - Фредрих Август фон Хайекті (1899 – 1964 жж)
жатқызамыз. Чикаго мектебі насихаттап жүрген экономикалық
теорияның қазіргі нұсқаларынан осы бағытқа монетаризмді айтуға
болады.
Негізгі екі бағыттың іштей дифференциациялаудың өрбуі осы
бағыттардың өзара жақындасу тенденциясын тудырады. Осы
тенденцияның айқын көрінісін американ экономисі Пол Антони
Самуэльсонның (1915 жж) неоклассикалық синтез теориясы болып
табылады. Неоклассикалық синтез теориясының түсіндіруінше, еркін
бәсекеде адамдар жұмыспен толық қамтылмайды және ресурстар
түгелдей игерілмейді. Мемлекеттің экономикаға араласуы дағдарысты,
жұмыссыздықты болдырмай, толық жұмыстылықты қамтамасыз етуі
қажет.
ІІ бөлім. Нарықтық әлеуметтік – экономикалық мазмұны
2.1 Экономиканы ұйымдастырудағы нарықтың рөлі
меншік теориясы мен экономикалық жүйе моделдері тақырыбында
адамдардың қоғамда өмір сүру тарихында экономиканы ұйымдастырудың
үш моделі қалыптасқандығын айтқанбыз. Олар: жоспарлы – нұсқаулы;
нарықтық; аралас болып келеді. Жоспарлы – нұсқаулы экономика
жағдайында шаруашылықты ұйымдастырудың әкімшілік - әміршілдік
механизмі өндіруші үстемдігіне негізделген. Мұндай жағдайда
нарықтық инструмент қажет емес. Тауар өндіруші мен
тұтынушылардың арасындағы шаруашылық байланысы орталық орган арқылы
жоспардың көмегімен жүзеге асады. Әміршілдік модельде барлығы
ертерек есептеліп, бар позиция бойынша алдын - ала баланс
жасалады. Орталықтың жоспарлаушы органдары нұсқау түрде төменгі
ұйымға нені өндіруді және кімге, қандай бағамен өндіруді анықтап
береді. Мұндай модельдің негізгі принципі: Қолымыздан не
келеді, соны өндіреміз; қолда не бар, соны алыңыз. Орталықтан
бекітілген қор бойынша материалдық ресурстарды жоспарлы бөлу –
экономиканың осындай моделінің негізі болып табылады.
Нарықтық модельге негізделген экономика шаруашылықты
ұйымдастыруды былай жүзеге асырады: жеке тұтынушы мен
өндірушілер нарық арқылы өзара іс - әрекет жасап,
экономикадағы басы үші мәселені шешуді мақсат етеді. Оларға:
нені, қалай және кімге өндіруді жүзеге асыру қажеттілігін
жатқызамыз.
Нені өндіру? Тұтынушы кез - келген тауарларды таңдау арқылы
өз дегенін жүргізеді. Егер сатып алушы белгілі тауар түрін
көптеу алатын болса, онда ол тауарларға баға өседі. Мұндай
механизмнің қалыптасуы экономикалық тәртіпке шақырып, бірақ
ретсіздікке жүгіне анархияға жол бермейді. Нарықтық шаруашылық
механизмінің іс - әрекеті автоматты сипат алып: тауарларға сұраным
өссе, баға көтеріледі және тауар өндіруші өндіріс көлемін
ұлғайтады. Кейде кері құбылыс болуы әбден мүмкін.
Қалай өндіру? Тауар өндірушінің өзара бәсекелестігімен
анықталады. Баға бәсекелестігін жеңіп, белгілі пайда алу үшін
тауар өндірушінің бір ғана соқпағы бар - арзан әрі сапалы
өнімді шығару. Мұндай өнім қандай тауар өндірушіде болмақ?
Әрине, өндірісте ҒТП элементін кең қолдануды ұйымдастырған,
ресурсты үнемдеген, білікті кадрлары бар тауар өндірушілер болады.
Нарық өндіріске ҒТП - і ендіріп, тұтынушыға баға мен сапасы
көңілінен шығатын өнімді шығаруға өндірісті барынша итермелейді.
Кімге өндіру? Бұл құбылыс сұраным мен ұсынымның
арақатынасымен байланыстырылып түсіндіріледі. Нарықты тұтынушының
саны мен құрылымы, оның табыс деңгейі және т.б. параметрлер
арқылы тамырын басып, біліп отыру керек.
Нарықтық модель кезінде экономиканы кім басқарады? Экономиканы
тұтынушы сұраным мен техникалық прогресс деңгейінің дамуын реттеу
арқылы нарықтық механизм басқарады. Осы үш мәселе нені өндіру
керек, қалай өндіру керек, кімге өндірілуі керек
экономикалық жүйенің деңгейі болып табылады, бірақ оларды шешу
әртүрлі жолмен жүзеге асады.
Нарығы дамыған елдер ғалымдарының пайымдауынша таза күйінде
экономиканы ұйымдастырудың әміршілдік әрі нарықтық моделі ешқашан
болмайды. Олардың айтуынша нарықтық экономикасы дамыған
елдерде аралас модель қызмет жасайды. Сондықтанда онда жеке және
қоғамдық институттар экономикалық бақылауды жүзеге асырады: жеке
жүйе басқаларға байқатпай нарықтық механизмді бағыттаушы,
әкімшілдік реттеу мен салықты ынталандыру арқылы қоғамдық
институттар ниеттерін жүзеге асырады.
Нарық – қоғамдық тұтыну мен өндірісті келістірудің тиімді
механизмі. Сондықтанда ол әлемдік өркениеттің басты жетістігі болып
т абылып, адамзат ойының математика, гендік инженерия,
электроника сияқты жаңалықтарымен салыстыруға болады.
Таң ғажайып неміс экономисінің авторы, профессор Людвиг
Эрхард Барша жанға әлауқаттылық (1956 ж) еңбегінде былай деген:
Нарықтық шаруашылықтың кез - келген жоспарлы шаруашылықтан
артықшылығы сол, нарықтық шаруашылықта күнде, сағат сайын
икемделу процесі жүрді. Ол ұлттық өнім мен ұлттық табыстың,
сұраным мен ұсынымның арақатынасын дұрыс жолға қойып, тепе -
теңдікке келтіреді.
Алайда, нарықтық механизм иеалды емес. Оның да келеңсіз
жақтары баршылық: әлеуметтік жіктелу, дәрменсіздерге қаталдығы,
әсіресе банкрот болғандарға, жұмыссыздықтың болуы. Бұл
келеңсіздіктері оның жетістігімен көмкеріліп отырады. Қоғам
нарықтық қатынастардың келеңсіз салдарын амортизациялауды үйреніп,
оны бағаны реттеу, салық жүйесі негізінде табысты қайта бөлудің
үлестірудің көмегімен іске асырады. Сондай - ақ бюджеттік
қаржыландырудың арқасында жұмыскерлердің біліктілігін арттырып,
жұмыссыздарға жәрдемақы және әлеуметтік қамсыздандыру жүйесін
қалыптастырады.
Нарық күрделі экономикалық категория бола тұра өзімен - өзі
болған емес. Ол белгілі және нақты әлеуметтік - экономикалық
жағдайда өмір сүреді және көптеген факторларға тәуелді:
- меншік түрлерінің көп болуы;
- нарықтағы шаруашылық субъектілерінің қойылатын экономикалық
жауапкершілікке сай болып, тәуелсіз әрі өз - өзінше болуы;
- тауар өндірушілер мен сауда делдалдарының бәсекелестігі (аз
дегенде 5 – 7 бәсекелес);
- белгісіз нарыққа өнім шығару;
- өнімге бағаны контрагенттердің қою құқықтығы;
- керекті инфрақұрылымның болуы;
2.2 Нарықтың мәні, қызметі мен құрылымы
Нарықтық теория мен практикадағы мәннің зор екендігіне
қарамастан таяу шетел мен Қазақстан Республикасы ғалым
экономистерінің нарық жайлы пікір біркелкі емес. Бірнеше
анықтамаларды келтіріп көрейік:
Нарық – белгілі жүйе әрі айырбас нәтижесімен жағдайына немесе
өндіріс факторына қарай, өндірістік факторларды қысқарту, шаруашылық
субъектілерін байланыстырушы ұйым.
Нарық тауар айырбасының аясы, сату мен сатып алушылар
арасындағы белгілі экономикалық қатынастар жүйесінің сипаттамасы.
Нарық сатушы мен сатып алушы арасындағы тауарлы өткеру
жайлы қатынастар жүйесін көрсетеді. Осы көзқарастар әрқайсысында
жеткілікті аргумент келтірілген және нарықтық қатынастардың
объективті нақтылығын көрсетеді, бірақ мәселенің біржағын ашады.
Осы анықтамалардағы ортақ пікір: нарықтық өндірістік емес, айырбас
саласының категориясы ретінде қарап, нарықтық қатынастардың
субъектісіне сатушы, сатып алушы және тұтынушылар жатқызылады.
Тауар қатынасының дамыған түрімен сауда делдалының болған
кезіндегі оның нәрсе, сатушы мен сатып алушы нарықтық
қатынаста мүлде әртүрлі субъекті болып табылады. Белгілі
жағдайдың бірі тауар - ақша нарық байланыстары, сату сатып
алу аспектісімен ғана шектелмейді. Бастау айырбас пен айналыс
аясының қатынасынан басталмайды, ол өндірістік қатынастан
басталады және өнім сол жерде өндіріліп, экономикалық байланыстар
туындайды. Сөйтіп өндірілген өінм қай кезде тауар болып
қандай нақты түрде тауарлы - ақша қатынасы болатындығы
айқындалады.
Нарық іс - әрекетінің саласын тек айырбаспен шектеу, оның
бәсеклестікпен шығын минимумын төмендетуге, өзара пайдалы өндірістік
байланыстарды құру сияқты сапалы қасиеттерінен айырады. Демек,
нарық пен нарықтық қатынастар жоқ өндіріспен салыстырғанда, тауарлы
өндірісті тиімді көрсететін жоғарыдағы іс - әрекеттер екендігі
аян.
Мемлекеттік - әміршілдік экономикасынан басқасына өтуі
экономиканы орталықты жоспарлы басқарудан бас тартуды әкеледі.
Себебі, қоғамның экономикалық өмірін басқаруды жақсы әрі тиімді
тек нарық атқара алады. Нарықтың мәні тұрғысынан қарасақ, онда
оның мән - мағынасын жоғарыдағы анықтамалардың ешқайсысы аша
алмаған. Біздің ойымызша, нарықтың мәнін дәлірек Ю.Я. Ольсевич
айтқан: нарықты әдеттегідей айналым саласына теңей салу... дұрыс
емес, себебі, өндіріс, бөлу, тұтынудың тұла бойы нарықтық таңбамен
сызылған.
Нарық өзін - өзі реттеуші ұдайы өндіру жүйесі, барлық
элементпен буындар төлем қабілеттігі бар сұраным мен ұсынымның
тұрақты әсерінде болады.
Біздің ойымызша, бұл анықтамаға мына сөздерді қосуға болады:
тек қатаң бәсекелестік ортада. Осы анықтама біздің нарық жайлы
шектелген ойымызды кәдімгідей кеңейтеді. Осыдан байқалатыны,
өзін - өзі қалпына келтіретін біртұтас экономикалық жүйені
нарық - дейміз және ол орталықтанған мемлекеттік жоспарлы
реттеуші экономиканы ауыстыруға қабілетті.
Осыдан мынадай тұжырым жасауға болады: нарық ұғымын тар
шеңберде сату түрін ұйымдастырған және орнын анықтаған деп
түсінсек, кең шеңберде қоғамдағы экономиканы ұйымдастырудың түрі
деп қарастырамыз.
Қазіргі нарық күрделі жүйені құрап, ол көптеген саладан
және табиғаты әртүрлі функционалдық жүйелер тобынан тұрып,
өндіруші мен тұтынушы арасындағы шаруашылық байланыстарын құрайды.
Кесте – 1
Әртүрлі белгісіне қарай нарықты классификациялау
№ Ұйымдық тұрғыдағы белгісі Құрылымдық тұрғыдан бөлу
Территориялық Баға, биржа, аукцион,
жәрмеңке, аймақтық
нарық, ішкі (ұлттық)
нарық, әлемдік нарық
Бәсекелестік сипат пен деңгейі тұрғысынан Монополиялық,
олигополиялық,
монополиялық бәсеке,
еркін, реттеуші
Пропорционалдық деңгейі тұрғысынан Балансталған,
баланстанбаған
Салалық сипаты тұрғысынан Салааралық, салалық,
ішкі салалық
Тауарды бағыттау тұрғысынан Азық – түлік, азық –
түліктік емес, тағамдық
немесе тағамдық емес
Заңдылыққа сай келу тұрғысынан Арнайы ресми, ресми емес
(көлеңкелі)
Жетілу деңгейі тұрғысынан Дамыған нарық,
қалыптасушы нарық
Нарық сбуъектісі тұрғысынан Сатушы нарығы, тұтынушы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І бөлім. Нарық теориялары және оның даму тарихы
1.1 Экономикалық зерттеудегі нарық туралы
теориялар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..4
1.2 Нарық дамуының қазіргі экономикалық
теориялары ... ... ... ... ... ... . ... ... ..6
ІІ бөлім. Нарықтық әлеуметтік – экономикалық мазмұны
2.1 Экономиканы ұйымдастырудағы нарықтың
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
2.2 Нарықтың мәні, қызметі мен
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
2.3 Нарық механизмінің негізгі элементтері. Нарықтың артықшылықтары мен
кемшіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
ІІІ бөлім. Нарықтық инфрақұрылымдардың экономикалық мәні
3.1 Нарықтық экономиканың субъектілері және
инфрақұрылым ... ... ... ... ... 19
3.2 Нарықтық инфрақұрылымдық қатынастарды дамытудағы мемлекеттің
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..25
Кіріспе
Курстық жұмыстың тақырыбы: Нарықтың әлеуметтік- экономикалық заңы
Курстық жұмыстың мақсаты – нарық мәнін сипаттау, нарық
инфрақұрылымының түсінігін мәлімдеу, нарықтық инфрақұрылым негіздерін
толық сипаттау болып табылады.
Курстық жұмыс құрылымы бойынша кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан
және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Курстық жұмыстың бірінші бөлімі нарық теориялары және оның даму
тарихы деп аталады, мұнда:
- экономикалық зерттеудегі нарық туралы теориялар;
- нарық дамуының қазіргі экономикалық теориялары;
Ал, екінші бөлім - нарықтық әлеуметтік – экономикалық мазмұны деп
аталады. Мұнда:
- экономиканы ұйымдастырудағы нарықтың рөлі;
- нарықтың мәні, қызметі мен құрылымы;
- нарық механизмінің негізгі элементтері, нарықтың артықшылықтары мен
кемшіліктері сипатталады.
Үшінші бөлім нарықтық инфрақұрылымдардың экономикалық мәні деп
аталады. Мұнда:
- нарықтық экономиканың субъектілері және инфрақұрылым;
- нарықтық инфрақұрылымдық қатынастарды дамытудағы мемлекеттің рөлі;
Нарық кең көлемді мағынада тауар айналымын, тауарларды сату мен сатып
алу кезіндегі экономикалық қатынастар жиынтығын көрсетеді. Нарық – жалпы
бай, әрі күрделі құрылым. Оны өзінің белгілері мен критерийлері бойынша
жіктеуге болады.
Ал нарықтық инфрақұрылым – түрлі ұйымдар, мемлекеттік және
коммерциялық кәсіпорындар мене қызметтер, түрлі қызмет атқаруды қамтамасыз
ететін нарықтар жиынтығы.
І бөлім. Нарық теориялары және оның даму тарихы
1.1 Экономикалық зерттеудегі нарық туралы теориялар
Нарық қатынастарының зерттеуін экономикалық теорияның классикалық
мектебі өкілдерінің еңбегінен іздегеніміз дұрыс. Оған Адам Смит пен Давид
Рикардо жатады. Адам Смит нарықтық экономикаға барынша еркіндік беру
қажет деп есептеген. Мемлекет laissez faire - өзінше жүре берсін
саясатын жүргізгені абзал. Нарықтың өзі ұлы үйлестіруші саналады.
Нарықтық тепе – теңдік жай адам эгоизмінің негізінде жүзеге асады –
пайдаға мүдделі және еркін бәсекенің болуы. А. Смиттің ойынша адам
нарықта өз пайдасын көздей отырып, қоғам мүддесіне жиірек қызмет
жасайды. Еркін нарыққа бар ниетінің артуының арқасында А. Смит
либерализм мектебінің көрнекті идеологы болды.
К. Маркс экономикалық теорияда, нарық тепе - теңдігі мәселесін
үш деңгейде қараған: микродеңгей – көп салалы шаруашылық деңгейін
және қоғамдық шаруашылықтың ең жоғары, көп факторлы, ұдайы өндіріс
дәрежесінің деңгейі.
Мысалы, К. Маркс Капиталдың екінші томында нарықтық тепе –
теңдіктің жалпы сызбасын экономиканың әртүрлі аясындағы өндіріс пен
қорланудың өзара байланыстылығына қатысты қарастырған. К. Маркс
сызбасында ұдайы өндіріс, қоғамдық ұдайы өндірістің екі бөлімшесі
талданады және өзара айырбастың болуы қарастырылады.
Жай және ұлғаймалы ұдайы өндіріс заңдары айқындалады және
жиынтық қоғамдық өнімнің өткерілу шарты көрсетілген. Жиынтық
қоғамдық өнімнің өткерілуі І мен ІІ бөлімшелердің арасындағы және
әр бөлімшенің өз ішіндегі пропорциясының сақталғанында ғана жүзеге
асу мүмкіндігін К. Маркс ұлғаймалы ұдайы өндіріс сызбасында
көрсеткен. Осы пропорцияның бұзылуы әртүрлі өндіріс саласының өзара
байланысының бұзылуына әкеліп, артық өндіру дағдарысын тудырады.
К. Маркстың ұлғаймалы ұдайы өндіріс сызбасында жалпы нарықтық
тепе – теңдік щвейцар экономисі Леон Вальрас (1834 – 1910 жж) осы
тектес теориясына дөп келеді. Италья экономистері Вальредо Парето
(1848 – 1923 жж) мен Энрико Бароне (1859 – 1924 жж) сияқты
замандастары дер кезінде ол теорияны бағаламады. Шынын айтсақ,
жалпы тепе – теңдікті талдау шаруашылықты жоспарлы жүргізу
теориясының салдары жатады. Нарық мәселесін В.И. ленин өз
еңбектерінде ерекше мән береді. нарық туралы әңгімелеу. 1893 жылы
және Капитализмнің Ресейде дамуы, 1899 жылы шыққан жұмыстары
дәлел бола алады. Бұл еңбектерінде В.И. ленин нарықтың мәнін,
оның тууы мен дамуының экономикалық салдарын, сондай - ақ оның
ұйымдық, қатынастардың әсерінен тұйықталған, желілі, шектелген
жергілікті нарықтар бұзылып, интерноционалды нарық қалыптасады. В.И.
лениннің пайымдауынша, бұл процесс тауар өндірісі даму процесін
байқатып қана қоймай, сонымен қатар жалпы экономикалық прогресті
көрсетеді.
Ресейде 1921 жылы жаңа экономикалық саясаттың енуіне
байланысты В.И. Лениннің Азық – түлік салығы жайлы еңбегі шықты.
Онда ұсақ және орта жеке кәсіпорынға сүйене отырып, еркін
нарықтық қатынастарды қолдану қажеттілігі көтерілген және еркін
нарықты түсінуді айтқан. В.И. лениннің есептеуінше, нарықтың
ұйымдасу мен бірлесу қабілеттілігі - экономиканың басты фундаменті,
себебі одан мемлекеттік үкімет барынша сүйеу табады.
1.2 Нарық дамуының қазіргі экономикалық теориялары
Батыс мемлекеттері шаруашылық саласындағы саясатты шартты
түрде екі бағытын бөліп қарауға болады: біреулері сұранымды
ынталандыруды жақтаса, екіншілері - ұсынымды құптайды.
Бірінші бағыттың негізін қалаушы ағылшын экономисі Дж. М.
Кейнс болып табылады. Оның басты еңбегі - Еңбекпен қамту,
пайыз бен ақшаның жалпы теориясы (1936) деп аталады. Нарық
жағдайында сұранымның ынталандыру қабілеттілігі жаппай
жұмыссыздықтан құтқарады деген тұжырымға келді. Жұмыстылық деңгейін
мемлекеттік реттеу жүйесіне көшіру Дж. М. Кейнстің жасған негізгі
қағидасы. Батыста ХХ ғасырдың 30 - жылдарынан 80 – жылына дейін
кейнстіліктің әсерінен нарықты реттеу жүйесі жүзеге асты. Дж. М.
Кейнстің ізбасарларына француз дирижистерін де жатқызамыз. Олардың
ойынша, экономиканың өзін өзі реттеуі автоматты түрде жүзеге
асатынына сенімін жоғалтқан. Олардың басты жоспарлайтын нәрсесі
макроталдау болды. Экономиканың негізін жалпы нәрселер құраған:
мысалы, ұлттық табыс, қорлану мен тұтыну, жиынтық қоғамдық,
сұраным мен ұсыным мәселелері және т.б. мемлекеттік ретеумен
байланыстырылады. Мемлекет салық жүйесі арқылы пайданың көптеген
бөлігін алып, оны тиімді сұраным мен толық жұмыстылықты
қамтамасыз етуге қолданады: экономикада мемлекеттік сектор ұлғаяды,
қосымша жұмыс орындары дайындалады, азаматтарды әлеуметтік қорғау
жүйесі (зейнетақы, жәрдемақы, білім мен денсаулық сақтауға қаржылар
және т.б.) іске асады. Осы бағыттарды қолдайтын экономистердің
ойынша, экономиканың дамуына мемлекет басты бағыттаушы күшке
айналып, оның көмегімен нарықтың келеңсіз жақтары баяулайды.
ХХ ғасырдың жетпісінші жылдарындағы экономикалық дағдарыс
пен кәсіпкерліктің белсенділіктің бәсеңсіуі А. Смиттің мемлекеттік
реттеудің тиімсіздігі идеясына алып келді. Осы жағдайлардың
толқынымен экономикалық теорияда жаңа бағыттар туа бастады. Осы
бағыттардағы экономистер ұсынымды ынталандыру идеясын тілге тиек
етті. Олардың ойынша, нарық механизмі, бәсеке негізінде өсуді
баланстандыру қамтамасыз етіледі немесе сұраным мен ұсыным
арасында тепе - теңдік қалыптасады. Мемлекеттің ролі еркін
бәсекеге дұрыс жағдай жасаумен шектелуі қажет. Бұл
неоклассикалық немесе неолибералдық бағыттардың көздегені
жекешелендіруге пайдаға салық өсімін төмендету арқылы және бәсеке
жағдайында жеке кәсіпкерлікті күшейтіп, ұсынымды ынталандыру.
Мемлекет жұмыспен қамтамасыз ету идеясынан бас тартып, әлеуметтік
бағдарламаны барынша қысқартады. Әлеуметтік амортизаторлар сақталып,
тегін қызмет көрсету сияқты әлеуметтік кепілдік жойылып,
кәсіпорын акцияларына иелік жасау арқылы жұмысшыларды кәсіпкерлікке
тарту, басқаруға қатыстыру және саол сияқты бой көтере бастайды.
Неолиберализмнің белгілі өкілдеріне американ экономисі Людвиг
Мизес (1881 – 1973 жж) Чикаго мектебінің экономисі Милтон Фридмен
(1912 жж) германияда - Фредрих Август фон Хайекті (1899 – 1964 жж)
жатқызамыз. Чикаго мектебі насихаттап жүрген экономикалық
теорияның қазіргі нұсқаларынан осы бағытқа монетаризмді айтуға
болады.
Негізгі екі бағыттың іштей дифференциациялаудың өрбуі осы
бағыттардың өзара жақындасу тенденциясын тудырады. Осы
тенденцияның айқын көрінісін американ экономисі Пол Антони
Самуэльсонның (1915 жж) неоклассикалық синтез теориясы болып
табылады. Неоклассикалық синтез теориясының түсіндіруінше, еркін
бәсекеде адамдар жұмыспен толық қамтылмайды және ресурстар
түгелдей игерілмейді. Мемлекеттің экономикаға араласуы дағдарысты,
жұмыссыздықты болдырмай, толық жұмыстылықты қамтамасыз етуі
қажет.
ІІ бөлім. Нарықтық әлеуметтік – экономикалық мазмұны
2.1 Экономиканы ұйымдастырудағы нарықтың рөлі
меншік теориясы мен экономикалық жүйе моделдері тақырыбында
адамдардың қоғамда өмір сүру тарихында экономиканы ұйымдастырудың
үш моделі қалыптасқандығын айтқанбыз. Олар: жоспарлы – нұсқаулы;
нарықтық; аралас болып келеді. Жоспарлы – нұсқаулы экономика
жағдайында шаруашылықты ұйымдастырудың әкімшілік - әміршілдік
механизмі өндіруші үстемдігіне негізделген. Мұндай жағдайда
нарықтық инструмент қажет емес. Тауар өндіруші мен
тұтынушылардың арасындағы шаруашылық байланысы орталық орган арқылы
жоспардың көмегімен жүзеге асады. Әміршілдік модельде барлығы
ертерек есептеліп, бар позиция бойынша алдын - ала баланс
жасалады. Орталықтың жоспарлаушы органдары нұсқау түрде төменгі
ұйымға нені өндіруді және кімге, қандай бағамен өндіруді анықтап
береді. Мұндай модельдің негізгі принципі: Қолымыздан не
келеді, соны өндіреміз; қолда не бар, соны алыңыз. Орталықтан
бекітілген қор бойынша материалдық ресурстарды жоспарлы бөлу –
экономиканың осындай моделінің негізі болып табылады.
Нарықтық модельге негізделген экономика шаруашылықты
ұйымдастыруды былай жүзеге асырады: жеке тұтынушы мен
өндірушілер нарық арқылы өзара іс - әрекет жасап,
экономикадағы басы үші мәселені шешуді мақсат етеді. Оларға:
нені, қалай және кімге өндіруді жүзеге асыру қажеттілігін
жатқызамыз.
Нені өндіру? Тұтынушы кез - келген тауарларды таңдау арқылы
өз дегенін жүргізеді. Егер сатып алушы белгілі тауар түрін
көптеу алатын болса, онда ол тауарларға баға өседі. Мұндай
механизмнің қалыптасуы экономикалық тәртіпке шақырып, бірақ
ретсіздікке жүгіне анархияға жол бермейді. Нарықтық шаруашылық
механизмінің іс - әрекеті автоматты сипат алып: тауарларға сұраным
өссе, баға көтеріледі және тауар өндіруші өндіріс көлемін
ұлғайтады. Кейде кері құбылыс болуы әбден мүмкін.
Қалай өндіру? Тауар өндірушінің өзара бәсекелестігімен
анықталады. Баға бәсекелестігін жеңіп, белгілі пайда алу үшін
тауар өндірушінің бір ғана соқпағы бар - арзан әрі сапалы
өнімді шығару. Мұндай өнім қандай тауар өндірушіде болмақ?
Әрине, өндірісте ҒТП элементін кең қолдануды ұйымдастырған,
ресурсты үнемдеген, білікті кадрлары бар тауар өндірушілер болады.
Нарық өндіріске ҒТП - і ендіріп, тұтынушыға баға мен сапасы
көңілінен шығатын өнімді шығаруға өндірісті барынша итермелейді.
Кімге өндіру? Бұл құбылыс сұраным мен ұсынымның
арақатынасымен байланыстырылып түсіндіріледі. Нарықты тұтынушының
саны мен құрылымы, оның табыс деңгейі және т.б. параметрлер
арқылы тамырын басып, біліп отыру керек.
Нарықтық модель кезінде экономиканы кім басқарады? Экономиканы
тұтынушы сұраным мен техникалық прогресс деңгейінің дамуын реттеу
арқылы нарықтық механизм басқарады. Осы үш мәселе нені өндіру
керек, қалай өндіру керек, кімге өндірілуі керек
экономикалық жүйенің деңгейі болып табылады, бірақ оларды шешу
әртүрлі жолмен жүзеге асады.
Нарығы дамыған елдер ғалымдарының пайымдауынша таза күйінде
экономиканы ұйымдастырудың әміршілдік әрі нарықтық моделі ешқашан
болмайды. Олардың айтуынша нарықтық экономикасы дамыған
елдерде аралас модель қызмет жасайды. Сондықтанда онда жеке және
қоғамдық институттар экономикалық бақылауды жүзеге асырады: жеке
жүйе басқаларға байқатпай нарықтық механизмді бағыттаушы,
әкімшілдік реттеу мен салықты ынталандыру арқылы қоғамдық
институттар ниеттерін жүзеге асырады.
Нарық – қоғамдық тұтыну мен өндірісті келістірудің тиімді
механизмі. Сондықтанда ол әлемдік өркениеттің басты жетістігі болып
т абылып, адамзат ойының математика, гендік инженерия,
электроника сияқты жаңалықтарымен салыстыруға болады.
Таң ғажайып неміс экономисінің авторы, профессор Людвиг
Эрхард Барша жанға әлауқаттылық (1956 ж) еңбегінде былай деген:
Нарықтық шаруашылықтың кез - келген жоспарлы шаруашылықтан
артықшылығы сол, нарықтық шаруашылықта күнде, сағат сайын
икемделу процесі жүрді. Ол ұлттық өнім мен ұлттық табыстың,
сұраным мен ұсынымның арақатынасын дұрыс жолға қойып, тепе -
теңдікке келтіреді.
Алайда, нарықтық механизм иеалды емес. Оның да келеңсіз
жақтары баршылық: әлеуметтік жіктелу, дәрменсіздерге қаталдығы,
әсіресе банкрот болғандарға, жұмыссыздықтың болуы. Бұл
келеңсіздіктері оның жетістігімен көмкеріліп отырады. Қоғам
нарықтық қатынастардың келеңсіз салдарын амортизациялауды үйреніп,
оны бағаны реттеу, салық жүйесі негізінде табысты қайта бөлудің
үлестірудің көмегімен іске асырады. Сондай - ақ бюджеттік
қаржыландырудың арқасында жұмыскерлердің біліктілігін арттырып,
жұмыссыздарға жәрдемақы және әлеуметтік қамсыздандыру жүйесін
қалыптастырады.
Нарық күрделі экономикалық категория бола тұра өзімен - өзі
болған емес. Ол белгілі және нақты әлеуметтік - экономикалық
жағдайда өмір сүреді және көптеген факторларға тәуелді:
- меншік түрлерінің көп болуы;
- нарықтағы шаруашылық субъектілерінің қойылатын экономикалық
жауапкершілікке сай болып, тәуелсіз әрі өз - өзінше болуы;
- тауар өндірушілер мен сауда делдалдарының бәсекелестігі (аз
дегенде 5 – 7 бәсекелес);
- белгісіз нарыққа өнім шығару;
- өнімге бағаны контрагенттердің қою құқықтығы;
- керекті инфрақұрылымның болуы;
2.2 Нарықтың мәні, қызметі мен құрылымы
Нарықтық теория мен практикадағы мәннің зор екендігіне
қарамастан таяу шетел мен Қазақстан Республикасы ғалым
экономистерінің нарық жайлы пікір біркелкі емес. Бірнеше
анықтамаларды келтіріп көрейік:
Нарық – белгілі жүйе әрі айырбас нәтижесімен жағдайына немесе
өндіріс факторына қарай, өндірістік факторларды қысқарту, шаруашылық
субъектілерін байланыстырушы ұйым.
Нарық тауар айырбасының аясы, сату мен сатып алушылар
арасындағы белгілі экономикалық қатынастар жүйесінің сипаттамасы.
Нарық сатушы мен сатып алушы арасындағы тауарлы өткеру
жайлы қатынастар жүйесін көрсетеді. Осы көзқарастар әрқайсысында
жеткілікті аргумент келтірілген және нарықтық қатынастардың
объективті нақтылығын көрсетеді, бірақ мәселенің біржағын ашады.
Осы анықтамалардағы ортақ пікір: нарықтық өндірістік емес, айырбас
саласының категориясы ретінде қарап, нарықтық қатынастардың
субъектісіне сатушы, сатып алушы және тұтынушылар жатқызылады.
Тауар қатынасының дамыған түрімен сауда делдалының болған
кезіндегі оның нәрсе, сатушы мен сатып алушы нарықтық
қатынаста мүлде әртүрлі субъекті болып табылады. Белгілі
жағдайдың бірі тауар - ақша нарық байланыстары, сату сатып
алу аспектісімен ғана шектелмейді. Бастау айырбас пен айналыс
аясының қатынасынан басталмайды, ол өндірістік қатынастан
басталады және өнім сол жерде өндіріліп, экономикалық байланыстар
туындайды. Сөйтіп өндірілген өінм қай кезде тауар болып
қандай нақты түрде тауарлы - ақша қатынасы болатындығы
айқындалады.
Нарық іс - әрекетінің саласын тек айырбаспен шектеу, оның
бәсеклестікпен шығын минимумын төмендетуге, өзара пайдалы өндірістік
байланыстарды құру сияқты сапалы қасиеттерінен айырады. Демек,
нарық пен нарықтық қатынастар жоқ өндіріспен салыстырғанда, тауарлы
өндірісті тиімді көрсететін жоғарыдағы іс - әрекеттер екендігі
аян.
Мемлекеттік - әміршілдік экономикасынан басқасына өтуі
экономиканы орталықты жоспарлы басқарудан бас тартуды әкеледі.
Себебі, қоғамның экономикалық өмірін басқаруды жақсы әрі тиімді
тек нарық атқара алады. Нарықтың мәні тұрғысынан қарасақ, онда
оның мән - мағынасын жоғарыдағы анықтамалардың ешқайсысы аша
алмаған. Біздің ойымызша, нарықтың мәнін дәлірек Ю.Я. Ольсевич
айтқан: нарықты әдеттегідей айналым саласына теңей салу... дұрыс
емес, себебі, өндіріс, бөлу, тұтынудың тұла бойы нарықтық таңбамен
сызылған.
Нарық өзін - өзі реттеуші ұдайы өндіру жүйесі, барлық
элементпен буындар төлем қабілеттігі бар сұраным мен ұсынымның
тұрақты әсерінде болады.
Біздің ойымызша, бұл анықтамаға мына сөздерді қосуға болады:
тек қатаң бәсекелестік ортада. Осы анықтама біздің нарық жайлы
шектелген ойымызды кәдімгідей кеңейтеді. Осыдан байқалатыны,
өзін - өзі қалпына келтіретін біртұтас экономикалық жүйені
нарық - дейміз және ол орталықтанған мемлекеттік жоспарлы
реттеуші экономиканы ауыстыруға қабілетті.
Осыдан мынадай тұжырым жасауға болады: нарық ұғымын тар
шеңберде сату түрін ұйымдастырған және орнын анықтаған деп
түсінсек, кең шеңберде қоғамдағы экономиканы ұйымдастырудың түрі
деп қарастырамыз.
Қазіргі нарық күрделі жүйені құрап, ол көптеген саладан
және табиғаты әртүрлі функционалдық жүйелер тобынан тұрып,
өндіруші мен тұтынушы арасындағы шаруашылық байланыстарын құрайды.
Кесте – 1
Әртүрлі белгісіне қарай нарықты классификациялау
№ Ұйымдық тұрғыдағы белгісі Құрылымдық тұрғыдан бөлу
Территориялық Баға, биржа, аукцион,
жәрмеңке, аймақтық
нарық, ішкі (ұлттық)
нарық, әлемдік нарық
Бәсекелестік сипат пен деңгейі тұрғысынан Монополиялық,
олигополиялық,
монополиялық бәсеке,
еркін, реттеуші
Пропорционалдық деңгейі тұрғысынан Балансталған,
баланстанбаған
Салалық сипаты тұрғысынан Салааралық, салалық,
ішкі салалық
Тауарды бағыттау тұрғысынан Азық – түлік, азық –
түліктік емес, тағамдық
немесе тағамдық емес
Заңдылыққа сай келу тұрғысынан Арнайы ресми, ресми емес
(көлеңкелі)
Жетілу деңгейі тұрғысынан Дамыған нарық,
қалыптасушы нарық
Нарық сбуъектісі тұрғысынан Сатушы нарығы, тұтынушы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz