Шаруашылық iс-әрекеттерiн реттеудегi салық жеңiлдiктерi
МАЗМҰНЫ
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
Шаруашылық iс.әрекеттерiндегi салықтардың экономикалық
мазмұны
1.1. Салықтарың пайда болу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6
1.2. Шаруашылық iс.әрекеттерiндегi салықтардың
экономикалық мәнi және маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 10
1.3. Шаруашылық iс.әрекеттерiн реттеудегi Қазақстан
Республикасының салық саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 18
II. Шаруашылық iс.әрекеттерiн реттеудегi салық жеңiлдiктерi
2.1. Шаруашылық iс.әрекеттерiн реттеудегi салық объектiсi және
салық салынбайтын айналым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.2. Шаруашылық iс.әрекеттерiне салынатын салық ставкасы және
жеңiлдiктерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
2.3. Шаруашылық iс.әрекеттерiне салынатын салық есебiнiң
құжаттамасын жасау және сақтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
Шаруашылық iс.әрекеттерiндегi салықтардың экономикалық
мазмұны
1.1. Салықтарың пайда болу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6
1.2. Шаруашылық iс.әрекеттерiндегi салықтардың
экономикалық мәнi және маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 10
1.3. Шаруашылық iс.әрекеттерiн реттеудегi Қазақстан
Республикасының салық саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 18
II. Шаруашылық iс.әрекеттерiн реттеудегi салық жеңiлдiктерi
2.1. Шаруашылық iс.әрекеттерiн реттеудегi салық объектiсi және
салық салынбайтын айналым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.2. Шаруашылық iс.әрекеттерiне салынатын салық ставкасы және
жеңiлдiктерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
2.3. Шаруашылық iс.әрекеттерiне салынатын салық есебiнiң
құжаттамасын жасау және сақтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Кiрiспе
Салықтың мәнi мынада: салық, салық төлеушiге мемлекет тарапынан көрсетiлген қызмет көрсетуiнен түскен пайдаға пропорционалды болуы тиiс. Екiншiден, салықтың мәнi салық табыс мөлшерiне байланысты. Мемлекет салықтардың экономикасы дамыту, түрақтандыру барысында қуатты экономикалық тетiк ретiнде пайдаланады. Сонымен салықтардың қажеттiлiгiн қоғамдық дамудың жағдайына байланысты анықталып отырады.
Нарықтық экономика жағдайында салық саясатының негiзгi бағыты немесе салық саясатының басты мақсаты- салық жүйесiн құру және оның тиiмдi қызмет етуiне мүмкiншiлiк беретiн салық механизiмiн iске асыру.
Салық жүйесi- өзiнiң құрамы жағынан бiрнеше компоненттерден түратын күрделi модель.
Салық жүйесi компоненттерiнiң құрамы мынадай: қаржы қатынастары және осы қатынасты анықтайтын салықтар; салық механизiмi, яғни салық салу әдiстерi мен жолдары; нұсқаулар мен әдiстемелiк құжаттар; салық салуды басқару және салық қызметi органдары. Салық салудың әдiстерi мен жолдары, нұсқаулар мен әдiстемелiк құжаттар, салық салуды басқару және салық қызметi органдары. Салық салудың әдiстерi мен жолдары, нұсқаулар мен әдiстемелiк құжаттар, салық салуды ұйымдастыру, салық салудың негiзгi принциптерi және тағы басқалар салық механизiмiне жатады. Салық жүйесiнiң жақсыда, тиiмдi қызмет iстеуiне салық салу механизiмiнiң тигiзер ықпалы өте зор.
Қазақстан Республикасы бюджетiнiң қалыптасуында маңызды орынды салық түсiмдерi алады.
Қазақстан Республикасындағы әкiмшiлiк-әрекеттегi қызметкерлер мен жұмысшылардың әлеуметтiк-экономикалық қорғалуы, елiмiздiң қорғаныс қызметiндегi iш-шаралардың жүзеге асырылуы осы экономикалық категроия рентiнде көрiнетiн бюджетке байланысты. Яғни, салықтың атқаратын ролi жоғары. Бұл менiң тақырыбымның маңыздылығын ашады.
Курстық жұмысым екі бөлiммен қарастырылған. Бiрiншi бөлiмде салықтың пайда борлу тарихы, экономикалық мазмұны, екiншi бөлiмде есептеу әдiстерi мен шаруашылық iс-әрекетiндегi салық ставкасы және құжаттау қарастырылды.
Салықтың мәнi мынада: салық, салық төлеушiге мемлекет тарапынан көрсетiлген қызмет көрсетуiнен түскен пайдаға пропорционалды болуы тиiс. Екiншiден, салықтың мәнi салық табыс мөлшерiне байланысты. Мемлекет салықтардың экономикасы дамыту, түрақтандыру барысында қуатты экономикалық тетiк ретiнде пайдаланады. Сонымен салықтардың қажеттiлiгiн қоғамдық дамудың жағдайына байланысты анықталып отырады.
Нарықтық экономика жағдайында салық саясатының негiзгi бағыты немесе салық саясатының басты мақсаты- салық жүйесiн құру және оның тиiмдi қызмет етуiне мүмкiншiлiк беретiн салық механизiмiн iске асыру.
Салық жүйесi- өзiнiң құрамы жағынан бiрнеше компоненттерден түратын күрделi модель.
Салық жүйесi компоненттерiнiң құрамы мынадай: қаржы қатынастары және осы қатынасты анықтайтын салықтар; салық механизiмi, яғни салық салу әдiстерi мен жолдары; нұсқаулар мен әдiстемелiк құжаттар; салық салуды басқару және салық қызметi органдары. Салық салудың әдiстерi мен жолдары, нұсқаулар мен әдiстемелiк құжаттар, салық салуды басқару және салық қызметi органдары. Салық салудың әдiстерi мен жолдары, нұсқаулар мен әдiстемелiк құжаттар, салық салуды ұйымдастыру, салық салудың негiзгi принциптерi және тағы басқалар салық механизiмiне жатады. Салық жүйесiнiң жақсыда, тиiмдi қызмет iстеуiне салық салу механизiмiнiң тигiзер ықпалы өте зор.
Қазақстан Республикасы бюджетiнiң қалыптасуында маңызды орынды салық түсiмдерi алады.
Қазақстан Республикасындағы әкiмшiлiк-әрекеттегi қызметкерлер мен жұмысшылардың әлеуметтiк-экономикалық қорғалуы, елiмiздiң қорғаныс қызметiндегi iш-шаралардың жүзеге асырылуы осы экономикалық категроия рентiнде көрiнетiн бюджетке байланысты. Яғни, салықтың атқаратын ролi жоғары. Бұл менiң тақырыбымның маңыздылығын ашады.
Курстық жұмысым екі бөлiммен қарастырылған. Бiрiншi бөлiмде салықтың пайда борлу тарихы, экономикалық мазмұны, екiншi бөлiмде есептеу әдiстерi мен шаруашылық iс-әрекетiндегi салық ставкасы және құжаттау қарастырылды.
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Қазақстан Республикасының кодексi (салық кодексi) 01.01.2003ж
1. Ермекбаева, Зейнелегбдин. Налоги и налогооблажение. Алматы 1995г.
2. Ермекбаева Б.Ж. ²Жалпы мемлекеттiк салықтар² / Алматы ²Экономика², 1997ж.
3. Қазақстан Республкасы Салық кодексi 2003 жыл қаңтар
4. Карагусова Г. ²Налоги: сущность и практика пользования² -Алматы, ²Іаржы -қаражат², 2000ж
5. Мән берiлер мәселелер- Салық қызметi туралы, ²Іаржы -қаражат² 2000ж. N24-27б.
6. Дуканич Л.В. ''Налоги и налогообложение'' Ростов-не-Дону Феникс 2002г
7. Бухгалтерлiк бюллетенi, 2002ж, 2000ж N1-12
8. Налоговое законодательство РК. /Изд ²Іаржы-қаражат²-1997г.
9. Аудит и налогооблажение –2000 N1-12
10. Деловой мир Казахстана –2000г. N3,с 20-22
11. Юткина ²Налоги и налогооблажения². Москва, Учебник М, Инфра- М 1999 г.
12. А.И. Худяков, Н.Е. Наурызбаев. Налоги: понятие, элементы, установление, виды. Алматы 1998г.ТОО Баспа.
13. А.И. Худяков. Налоговое право РК. Алматы ²Жетi жарғы² 1998г.
14. Дербисов Е.Ж., Ержанов С.Ж. Налоги в Казахстане. Алматы, ЮКЗЭ, 1999 ж.
15. Салыққа салаутты көзқарас керек Зерде N3 2000ж.
16. Салық жинауда салғырттық болмасын. І. Ашутов. Іаржы-қаражат 1998/8.
17. Бабкина С. Новая налоговая политика ; Финансы Казакстана 1999-N6.
18. Экономика и право Казахстана 2000-6 6 стр. Налоговая политика.
19. ²Дамудың бiр кепiлi салық² Заң және заман 2000 ж. N4 47-51б.
20. ²Салық және бюджет саясаты² Қазақстан ХХI ғасырға жол 2000 ж. N2
21. ²Мемлекеттiк салық саясаты² Заң газетi. 1999 жыл 3 желтоқсан.
22. ²Салық бюджеттiң қайнар көзi² Заң газетi 2000 жыл шiлде.
23. ²О налогах и других обязательных платежах в бюджет и закон РК с изменениями и дополнениями² 1 января 2000 г. Алматы
24. Гражданский кодекс РК- Алматы- ²Іаржы-қаражат².
25. Нормативные акты по финансам, налогам, бухгалтерскому учету Алматы: ²Іаржы-қаражат² 1997г.
26. Егемендi Қазақстан ²Салық және бюджетке түсетiн басқа мiндеттi төлемдер туралы Салық кодексiнiң жобасы², 2000.2 қараша.
1. Қазақстан Республикасының кодексi (салық кодексi) 01.01.2003ж
1. Ермекбаева, Зейнелегбдин. Налоги и налогооблажение. Алматы 1995г.
2. Ермекбаева Б.Ж. ²Жалпы мемлекеттiк салықтар² / Алматы ²Экономика², 1997ж.
3. Қазақстан Республкасы Салық кодексi 2003 жыл қаңтар
4. Карагусова Г. ²Налоги: сущность и практика пользования² -Алматы, ²Іаржы -қаражат², 2000ж
5. Мән берiлер мәселелер- Салық қызметi туралы, ²Іаржы -қаражат² 2000ж. N24-27б.
6. Дуканич Л.В. ''Налоги и налогообложение'' Ростов-не-Дону Феникс 2002г
7. Бухгалтерлiк бюллетенi, 2002ж, 2000ж N1-12
8. Налоговое законодательство РК. /Изд ²Іаржы-қаражат²-1997г.
9. Аудит и налогооблажение –2000 N1-12
10. Деловой мир Казахстана –2000г. N3,с 20-22
11. Юткина ²Налоги и налогооблажения². Москва, Учебник М, Инфра- М 1999 г.
12. А.И. Худяков, Н.Е. Наурызбаев. Налоги: понятие, элементы, установление, виды. Алматы 1998г.ТОО Баспа.
13. А.И. Худяков. Налоговое право РК. Алматы ²Жетi жарғы² 1998г.
14. Дербисов Е.Ж., Ержанов С.Ж. Налоги в Казахстане. Алматы, ЮКЗЭ, 1999 ж.
15. Салыққа салаутты көзқарас керек Зерде N3 2000ж.
16. Салық жинауда салғырттық болмасын. І. Ашутов. Іаржы-қаражат 1998/8.
17. Бабкина С. Новая налоговая политика ; Финансы Казакстана 1999-N6.
18. Экономика и право Казахстана 2000-6 6 стр. Налоговая политика.
19. ²Дамудың бiр кепiлi салық² Заң және заман 2000 ж. N4 47-51б.
20. ²Салық және бюджет саясаты² Қазақстан ХХI ғасырға жол 2000 ж. N2
21. ²Мемлекеттiк салық саясаты² Заң газетi. 1999 жыл 3 желтоқсан.
22. ²Салық бюджеттiң қайнар көзi² Заң газетi 2000 жыл шiлде.
23. ²О налогах и других обязательных платежах в бюджет и закон РК с изменениями и дополнениями² 1 января 2000 г. Алматы
24. Гражданский кодекс РК- Алматы- ²Іаржы-қаражат².
25. Нормативные акты по финансам, налогам, бухгалтерскому учету Алматы: ²Іаржы-қаражат² 1997г.
26. Егемендi Қазақстан ²Салық және бюджетке түсетiн басқа мiндеттi төлемдер туралы Салық кодексiнiң жобасы², 2000.2 қараша.
МАЗМҰНЫ
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
(. Шаруашылық iс-әрекеттерiндегi салықтардың экономикалық
мазмұны
1.1. Салықтарың пайда болу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6
1.2. Шаруашылық iс-әрекеттерiндегi салықтардың
экономикалық мәнi және маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 10
1.3. Шаруашылық iс-әрекеттерiн реттеудегi Қазақстан
Республикасының салық саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 18
II. Шаруашылық iс-әрекеттерiн реттеудегi салық жеңiлдiктерi
2.1. Шаруашылық iс-әрекеттерiн реттеудегi салық объектiсi және
салық салынбайтын айналым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.2. Шаруашылық iс-әрекеттерiне салынатын салық ставкасы және
жеңiлдiктерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... .. 41
2.3. Шаруашылық iс-әрекеттерiне салынатын салық есебiнiң
құжаттамасын жасау және сақтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 47
III. Жергiлiктi бюджеттiң кiрiсiндегi салықтардың үлесі және шаруашылық iс-
әрекетiн реттеудегi рөлi және арттыру жолдары
1. Жергiлiктi бюджеттiң кiрiсiндегi салықтардың үлесі ... ... ... ... . 55
2. Шаруашылық iс-әрекетiн реттеудегi салықтардың ролi және
арттыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. . 68
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 71
Кiрiспе
Салықтың мәнi мынада: салық, салық төлеушiге мемлекет тарапынан
көрсетiлген қызмет көрсетуiнен түскен пайдаға пропорционалды болуы тиiс.
Екiншiден, салықтың мәнi салық табыс мөлшерiне байланысты. Мемлекет
салықтардың экономикасы дамыту, түрақтандыру барысында қуатты экономикалық
тетiк ретiнде пайдаланады. Сонымен салықтардың қажеттiлiгiн қоғамдық
дамудың жағдайына байланысты анықталып отырады.
Нарықтық экономика жағдайында салық саясатының негiзгi бағыты немесе
салық саясатының басты мақсаты- салық жүйесiн құру және оның тиiмдi
қызмет етуiне мүмкiншiлiк беретiн салық механизiмiн iске асыру.
Салық жүйесi- өзiнiң құрамы жағынан бiрнеше компоненттерден түратын
күрделi модель.
Салық жүйесi компоненттерiнiң құрамы мынадай: қаржы қатынастары және
осы қатынасты анықтайтын салықтар; салық механизiмi, яғни салық салу
әдiстерi мен жолдары; нұсқаулар мен әдiстемелiк құжаттар; салық салуды
басқару және салық қызметi органдары. Салық салудың әдiстерi мен
жолдары, нұсқаулар мен әдiстемелiк құжаттар, салық салуды басқару және
салық қызметi органдары. Салық салудың әдiстерi мен жолдары, нұсқаулар
мен әдiстемелiк құжаттар, салық салуды ұйымдастыру, салық салудың негiзгi
принциптерi және тағы басқалар салық механизiмiне жатады. Салық жүйесiнiң
жақсыда, тиiмдi қызмет iстеуiне салық салу механизiмiнiң тигiзер ықпалы
өте зор.
Қазақстан Республикасы бюджетiнiң қалыптасуында маңызды орынды
салық түсiмдерi алады.
Қазақстан Республикасындағы әкiмшiлiк-әрекеттегi қызметкерлер мен
жұмысшылардың әлеуметтiк-экономикалық қорғалуы, елiмiздiң қорғаныс
қызметiндегi iш-шаралардың жүзеге асырылуы осы экономикалық категроия
рентiнде көрiнетiн бюджетке байланысты. Яғни, салықтың атқаратын ролi
жоғары. Бұл менiң тақырыбымның маңыздылығын ашады.
Курстық жұмысым екі бөлiммен қарастырылған. Бiрiншi бөлiмде салықтың
пайда борлу тарихы, экономикалық мазмұны, екiншi бөлiмде есептеу әдiстерi
мен шаруашылық iс-әрекетiндегi салық ставкасы және құжаттау қарастырылды.
(. Шаруашылық iс-әрекеттерiндегi салықтардың экономикалық
мазмұны
1.1. Салықтарың пайда болу тарихы
Жалпы алғашқы салықтардың пайда болуының күнiн анықтау мүмкiн емес.
Салықтардың прототипi адамзат қоғамымен басқарудың ең алғашқы
формаларымен бiрге пайда болған.
Алғашқы қауымдастықтың өзiнде, қоршаған ортаның қатаң шарттарына
амалсыз бейiмделуге, сыртқы жаудан қорғау үшін, сонымен қатар асаршылық
жағдайна азық- тұлiк қоғамдық запастарын сақтау үшін, бiрнеше адамдардың
қолдауын түсiнген.
Осыдан келiп, мынаны айтуға болады, салықтардың алғашқы пайда
болуына қоғамның осы немесе басқа да қызығушылықтардың
қанағаттандырылуының ұжымдық түтынуы болды. Байлар өздерiн адал әрi байыту
үшін кедейлерден салықтарды ұстайтынын ұмытпау керек. Бұл түрде салықтар
ұзақ уақыт бойы әрекет еттi және де қоғам бұны объективтi қажеттiлiк
ретiнде түсiндi.
Тек XV ғасырдан бастап қана, ғалымдар ақшалай қатынастар жүйесiн,
сонымен қатар мемлекеттiң экономикалық негiзi мен экономикалық
функцияларын зерттей бастағаннан кейiн, салықтардың қайта маңыздылығының
алғашқы әрекеттерi пайда болды.
Салықтар мемлекеттiң құрылуымен бiрге пайда болады және мемлекеттiң
өмiр сүрiп, дамуының негiзi болып табылады. Мемлекет құрылымының өзгеруi,
өркендеуi қашан да болса оның салық жүйесiнiң қайта құрылуымен,
жаңаруымен бiрге қалыптасады.
Салықтардың даму тарихын мыңжылдықтармен өлшеуге болады. Салықтардың
ең алғаш пайда болуы -мемлекет пен қоғамның әр түрiн кластарға
бөлiнуiмен бiрге пайда болды. Салық салудың қалыпты теориялық
негiздерiнiң пайда болу тарихы көне ғылым түрiне жатпайды. XVII ғасырға
дейiн салықтар жайлы барлық көзқарастар кездейсоқ сипатта болды, яғни
ғылымдардың, ешқандай салаларында ешкiм өзiнше ғылым ретiнде мойындамады.
Салықтардың теориялық негiздерi тек ғылым ретiнде тек XVII ғасырдан
бастап қана қалыптасты және оның негiзгi қатысушысы шотландиялық философ
Адам Смит болды.
Қазiргi мемлекеттердiң көптеген жақтары Ежелгi Римде пайда болды.
Рим провинцияларында ең негiзгi табыс көзi жер салығы болды. Оның
орташа ставкасы жер учаскесi табысының оннан бiр бөлiгiн құрады. Салық
салудың негiзгi формалары да қолданылған, мысалы жемiс ағаштары және
жүзiмнiң көлемiне салынатын салық.
Басқа да құндылықтарға салық салынатын қозғалмайтын мүлiк, тiрi
инвентарь (iрi қара мал, сондай-ақ құлдар), құндылықтар.
Провинцияның әрбiр түрғыны бәрiне ортақ жанбасылық салықты төлеуi
керек болды. Келесiдей жанама салықтар әрекет еттi: айналымнан салық 1%
ставка бойынша құл сату-сатып алу айналымына салынатын салық 4% ставка
бойынша және құлдарды босату салығы, олардың құнына 5 % бойынша.
Мұраға салынатын салық тек Рим түрғындарына ғана салынады. Салық
мақсатты сипатта болды. Алынған қаржылар мамандандырылған әскердi
зейнетақымен қамтамасыз ету үшін жұмсалған.
ХlХ ғасырдың соңы ХХ ғасырдың басында адам қоғамында iрi қалалар
үлкен рөл атқара бастады. Сол iрi қалалардың табыстары неден құралды?
Мысалы: Мәскеу қаласындағы 1890-1891 жж. салықтық түсiмдер барлық
табыстардың 60 %-тiн қамтамасыз еттi. Ал егерде негiзгi кәсiпорындар мен
қалалық ғимараттың алымдарын қосатын болсақ, онда ол барлық табыстың 70-
75 % құрайды. Тiкелей салықтар барлық табыстың 57% құрады. Тiкелей
салықтардың iшiндегi ең негiзгiсi қозғалмайтын мүлiкке салынатын салық
болды. Айтылған кезең аралығында ол 9% ставка бойынша алынды. 1890 жылы
салықтың бұл түрi 4,14 млн. тiкелей салықтардың iшiнен 2,3 млн.руб.
болды. Бұл өсiм салық ставкасының жоғарлауын немесе қозғалмайтын мүлiктiң
тез өсуiне емес, Мәскеу қалалық басқармасындағы қозғалмайтын мүлiктi
қайта бағалауға байланысты болды.
Дамыған мемлекеттерде капиталға және меншiкке салық салу келесi
салық топтары арқылы жүзеге асырылады: жеке әлауқат салығы, мұрагерлiкке
және сыйға салық салынатын, капитал өсiмiн салық, мүлiктiк нақтылай
түрлерiне салынатын салық (жерге, құрылысқа).
Мұрагерлiктен салық – бұл мұраға алу құқығы бойынша жаңа иегерге
өтетiн мүлiкке салынатын салық (жылжитын және жылжымайтын). Сыйға салынатын
салық –бұл меншiк иесiнен екiншiсiне сый түрiнде өтетiн мүлiкке
салынатын салық (жылжитын немесе жылжымайтын).
Көптеген елдерде салықтың бұл түрлерi жеке –жеке әрекет етедi, ал
кейбiр мемлекеттерде мұрагерлiкке және сыйға салынатын салық бiр салық
ретiнде қарастырылған. Бiрақ, бiрiншi жағдайда салықтар ереже бойынша
жалпы нормалармен реттеледi және салық ставкалары мен салық салынатын
соманы анықтау тәртiбi бiрдей.
Барлық дамыған мемлекеттерде мұрагерлiк және сыйға салынатын
салық орталық (федералды) денгейде жүзеге асырылады. Барлық мемлекеттерде
мұрагерлiкке және сыйға салық салу ставкалары күрделi прогрессия
бойынша қалыптасады. Мұрагерлер мен сый алушылар туыстық денгейiне
байланысты топтарға бөлiнедi (I-тiкелей мұрагер, II-ерлi-зайыптылар,
III- ағалары мен қарындастары, iнi, әпкелерi, IV-алыс туысқандары және тағы
да басқа). Әрбiр топқа салық ставкаларының жүйесi белгiленген. Салықтық
класқа салық салу сомасы көлемi де тәуелдi.
Қаржы дағдарысының ел экономикасының әсерiн кемiтуiне қол жеткiзетiн
қимыл, жинақталып қалған мәселелердi шешудi қамтамасыз ету үшін кешендi
шаралар қажет. Салық салу осы мәселенi ретке келтiру үшін мемлекеттiң
қолданатын аспаптарының бiрi.
1.2. Шаруашылық iс-әрекеттерiндегi салықтардың
экономикалық мәнi және маңызы
Экономиканың қазiргi жағдайында орталықтандырылған қаржы ресурстары
мемлекетке қоғамдық өндiрiс қарқынын қамтамасыз ететiн салалық және
аумақтық құрылымдар құрып, iрi әлеуметтiк өзгерiстер жүргiзуге мүмкiндiк
бередi. Орталықтан бөлiнетiн қаржының көмегiмен қаражат экономиканың басты
аймақтарына шоғырланып, мемлекеттiң экономикалық және әлеуметтiк саясатын
жүзеге асыруға жағдай жасайды. Сөйтiп, құндық бөлiнiстiң айырықша бөлiгi
ретiнде (Мемлекеттiк бюджет( айырықша қоғамдық арналымды жалпы мемлекеттiк
қажеттердi қанағаттандыруға қызмет етедi.
Бюджеттiң шығысы Қазақстан республикасының халықтарын әлеуметтiк,
экономикалық қорғау мақсатында жұмсалады.
Қазақстан Республикасындағы әкiмшiлiк-әрекеттегi қызметкерлер мен
жұмысшылардың әлеуметтiк-экономикалық қорғалуы, елiмiздiң қорғаныс
қызметiндегi iш-шаралардың жүзеге асырылуы осы экономикалық категория
рентiнде көрiнетiн бюджетке байланысты.
Қазақстан Республикасының бюджетiнiң кiрiсiндегi бюджетке төленетiн
салықтар мен басқа да төлемдерден құралады. Яғни:
Салықтар:
- корпорациялық табыс салығы;
- жеке табыс салығы;
- қосылған құн салығы;
- акциздер;
- жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдерi;
- әлеуметтiк салық;
- жер салығы;
- көлiк құралдары салығы;
- мүлiк салығынан түрады.
Мiне осы жоғарыдағы аталған салықтар, алымдар, төлемақылар мен
мемлекеттiк баж және кеден төлемдерi бюджеттiң кiрiс бөлiгiн құрайды.
Салық – құрылған және анықталған заңмен белгiленген тәртiп бойынша,
мемлекет пайдасына алым алу, бұл алым шаруашылық субъектi табысының бiр
бөлiгi.
Салықтың мәнi мынада: салық, салық төлеушiге мемлекет тарапынан
көрсетiлген қызмет көрсетуiнен түскен пайдаға пропорционалды болуы тиiс.
Екiншiден, салықтың мәнi салық табыс мөлшерiне байланысты. Мемлекет
салықтардың экономикасы дамыту, түрақтандыру барысында қуатты экономикалық
тетiк ретiнде пайдаланады. Сонымен салықтардың қажеттiлiгiн қоғамдық
дамудың жағдайына байланысты анықталып отырады.
Ал салықтардың экономикалық маңызы олардың қызметiне тiкелей қатысты.
Дүниежүзiлiк тәжiрибе бойынша салықтардың бiрнеше қызметтерi
бар: фискалдық функция; бөлу функциясы; реттеушiлiк функциясы; бақылау
функциясы; қолдау және мадақтау функциясы.
Салықтардың фискалды немесе бюджеттiк қызметi ең негiзгi қызмет
болып табылады. Бұл қызметi арқылы мемлекеттiк бюджеттiң кiрiс бөлiмi
құрылып, салықтардың қоғамдық мiндетi артады. Себебi, салықтар мемлекеттiк
бюджеттiң кiрiсiн топтастыра отырып, әлеуметтiк әскери-қорғаныс, тағы да
басқа шаралардың iске асуын қамтамасыз етедi. Жалпы (Фискон( латын сөзi,
қазақша (Себет( деген мағынаны бiлдiредi.
Бөлу қызметi - салықтардың көмегiмен мемлекеттiң қоғамдық табысты
халықтың әртүрлi топтары арасында бөлiнуiн айтамыз. Бөлу функциясының
жүзеге асрылуынадағы салықтарға прогрессивтi салық ставкалары және тағы да
басқалар жатады.
Салықтардың реттеушiлiк қызметi арқылы салықтар ел экономикасына өз
ықпалын тигiзедi, яғни салықтық реттеу жүзеге асырылады. Салықтық реттеудiң
ең басты маңызы өндiрiстiң дамуына ықпал ету. Салық түрлерi, салық
ставкалары, салық жеңiлдiктерi, салық салу әдiстерi салықтық реттеудiң
тетiктерi болып саналды.
Жоғарыда аталған салықтық реттеудiң тетiктерi тек қана өндiрiстiң
дамуын реттеп қана қоймайды. Сонымен қатар ақша және баға саясаты, шетелдiк
инвесторлары ынталандыру, шағын және кiшi кәсiпкерлiктi дамыту жұмыстарын
жүзеге асырады. Салықтық реттеу тетiктерi тиiмдi қызмет атқару үшін
олардың басқа да экономикалық тетiктерiмен тығыз байланысты болуы қажет.
Салықтық реттеуде салық ставкалары мен салық жеңiлдiктерiнiң алатын орны
ерекше себебi ғылыми негiзделмеген шектен тыс жоғары қойылған ставкалары
кәсiпкерлердiң ынтасын төмендеттi, өндiрiстiк қарқынын бәсеңдеттi, ал
шектен тыс төмен қойылған ставкалар салық төлеушiлердiң жауапкершiлiгiн
азайтып өндiрiстiң төмендеуiне және мемлкеттiң бюджет кiрiсiнiң азайуына
әкелiп соқтырды. Реттеушiлiк қызметi өзi екi функциядан түрады:
- ынталандыру- мемлекетке тиiмдi өндiрiстердi салық ставкасын
төмендету немесе жеңiлдiктер беру арқылы дамуына немесе кеңеюiне
жағдай жасау;
- шектеу-мемлекетке тиiмсiз кәсiпорындарды салық ставкiлерiн
жоғарлату арқылы дамуына, кеңеюiне шектеу жасау.
Бақылау қызметi-салықтардың көмегiмен мемлекет салық төлеушi заңды
және жеке тұлғалардың кез келген қайнар көздерiнен тапқан табыстарына,
жұмсалған шығындарына, айналысатын шаруашылық қызметiне бақылау жасап
отыруы болып табылады. Бұл қызмет салықтық декларация арқылы жүзеге
асырлады.
Іолдау немесе мадақтау қызметi: Кез –келген мемлекеттi қоғам алдына
ерекше еңбегi сiңген азаматтар категориялары бар. Бұл азаматтарға
мемлекет қандай жағдай болмасын қолдау жасап отыруы қажет. Бұл қолдау
қызметi салықтық жеңiлдiктер және салықтан толық босатулар арқылы жүзеге
асырылады (еңбек ерi, µлы Отан соғысының ардагерлерi, көп балалы аналар).
Мемлекет мына жоғарыда көрсетiлген салықтардың қызметiн пайдалана отырып
елiмiздiң салық жүйесiн анықтайды. Салық механизiмiнiң қызмет ету жолдарын
белгiлейдi. Жалпы экономикалық саясатты негiзге ала отырып, салық саясатын
анықтайды.
Салықтар мен салық салу жүйесi өзара қарым-қатынасытағы әртүрлi
элементтен түрады. Бұл салықтың элементтерiне келесiлер жатады.
- салық обьектiсi-табыс, мүлiк, еңбек ету түрi, қызмет көрсету,
ақшамен жасалатын операциялар, табиғи қорларды пайдалану, қосылған
құн, айналым және тағы да басқалар;
- салық субьектiсi заң бойынша салық төлеу мiндетi жүктелген жеке
заңды тұлғалар;
- салық көзi-салық салынатын табыс;
- салық ставкасы өлшем бiрлiкпен алынатын салық мөлшерi.
Ставкалар түрақты және проценттiк болып бөлiнедi.
Түрақты ставкалар салық обьектiсiнен түсетiн табыстың мөлшерiне байланыссыз
өлшем бiрлiгiне түрақты сомамен тағайындалады.
Ал проценттiк ставкалар 3 түрге бөлiнедi:
- үдемелi немесе прогрессивтi ставкалар салық салынатын табыстың өсуiне
сәйкес ұдайы, үдеп өсiп отырады;
- регрессивтi ставкалар керiсiнше, салық салынатын табыстың төмендеуiне
сәйкес азайып отырады;
- пропорционалды ставкалар салық салу обьектiсiнiң мөлшерiне байланыссыз
түрақты 1%-пен тағайындалады;
- салық оклады салық төлеушiнiң белгiлi-бiр салық обьектiсiне төлейтiн
салық самасы;
- салық жеңiлдiктерi заңға сәйкес салық төлеушiнi бiртiндеп немесе салық
төлеуден түгел босату. Салық жеңiлдiктерiне салықтан босатылатын, салық
салынбайтын минимум шегерiстер, салық ставкасын төмендету, салық төлеу
мерзiмiн ұзарту жатады;
- салық төлеу мерзiмi-салық төленетiн уақыт;
- салық төлеу тәртiбi белгiлi-бiр мерзiмде салықты төлер кезiнде, алдымен
бюджетке қандай салықтар төлеу керектiгiн, яғни төлеу кезiнде белгiлi-
бiр дәйектiлiктi белгiлейдi. Салық төлеудегi дәйектiлiк заң жүзiнде
бекiтiледi де, келесi тәртiппен жүзеге асырылады:
1) Барлық мүлiкке салынатын салық төленедi, содан кейiн акциздер мен баж
салығы төленедi;
2) Жергiдiктi салымдар мен алымдар;
3) Басқа да салықтар мен алымдар төленедi.
4) Салық төлеушiлер мен салық қызметi органдарының құқықтығы мен
мiндеттерi-салық заңдары арқылы белгiленедi және реттеледi.
5) С алықтың төленуiн бақылау және салық заңдарын бұзғаны үшін белгiленетiн
салықтық жазалар.
Кез-келген мемлекетке салықтардың көп түрлi болуына байланысты
олардың белгiлерiне қарай салықтарды келесiдей түрде жiктеймiз:
- салық салу әдiсi бойынша;
- салық төлеушi субьектiге байланысты;
- салықтардың бюджетке аударылуына қарай;
- салықтардың бағытты мақсатарына қарай.
Салық салу әдiсi бойынша салықтарды тiкелей және жанама түрге
бөлемiз.
Тiкелей салықтар – тiкелей салық төлеушiден немесе тiкелей табыстан,
мүлiктен ұсталынатын салық болып табылады. Тiкелей салық табыс алушыларға
мүлiк иелерiне, тiкелей салына бередi.
Тiкелей салық:
-халықтың табыс салығы;
-кәсiпорын табысына салық;
-капитал өсiмiне салық;
-мұрагерлiк пен сыйға тартуға;
-мүлiктiк салық.
Тiкелей салықтардың өзi нақты және жеке салықтарға бөлiнедi.
Нақты салықтар – салық төлеушiден емес салық төлеушiнiң табысы мен
мүлкiнен ұсталынатын салық болып табылады.
Жеке салық халықтың жеке табысынан ұсталынатын салық жатады.
Тiкелей салықтың ең басты артықшылығы болып, егер де мемлекетте
экономикалық кризис болмаса тiкелей салықтар мемлекеттiң қазынасына түрақты
және ұлғаймалы түрдегi салық мөлшерiн әкелiп отырады.
Ал кемшiлiгi болып тiкелей салықтар бойынша жеңiлдiктер заңсыз түрде
қолданылуына мүмкiндiктердiң көп болуы.
Жанама салықтар салықтың-соңғы түтынушыға ауысуы арқылы жүргiзiлетiн
салықтар немесе бағаға үстеме түрiнде жүргiзiлетiн салықтар. Жанама салық
тауарды түтыну немесе сату кезiнде салынады. Бұларға акциздер, қосылған құн
салығы және кеден баж салығы.
Жанама салықтардың өзi индивидуальдi жанама салықтар, әмбебап және
фискальдi монополиялы жанама салықтар түрiнде бөлiнедi.
Индивидуальдi жанама салықтарға – акциз салығы жатады.
Әмбебап жанама салықтарға – қосылған құн салығы жатады.
Фискальдi монополиялы жанама салыққа баяғы кеңес одағына әрекет еткен
айналым салығы жатады.
Жанама салықтардың қолданылуында ең басты кемшiлiгi болып тауарлардың
жұмыстардың және көрсетiлген қызметтердiң құнының, бағасының өсiп кетуi
табылады.
Ал жанама салықтардың ең басты артықшылығы салық төлеушiлердiң
салықты төлеуден жалтарудың ешқандай мүмкiндiгiнiң болмауы.
1. Салық төлеушi субьектiге байланысты салықтар келесiдей түрге бөлiнедi.
а) Жеке тұлғалар төлейтiн салықтар.
ә) Кәсiпорындар, ұйымдар және мекемелер, яғни заңды тұлғалар төлейтiн
салықтар.
2. Салықтардың бюджетке аударылуына қарай салықтар:
а) Жалпы мемлекеттiк салықтар;
ә) Жергiлiктi салықтар;
б) Регионалды салықтар болып бөлiнедi.
3. Салықтардыiң бағытты мақсаттарына қарай салықтар жалпы және арнайы
болып бөлiнедi.
Жалпы салықтар мемлекеттiк бюджеттiң жалпы қалыптасуы үшін
пайдаланылса, арнайы салықтар мемлекеттiң белгiлi бiр шығындарын
қаржыландыру үшін қолданылады.
Қазақстан Республикасының салық жүйесiн мемлекет пен және заңды
тұлғалар арасындағы қаржы қатынастарының жиынтығы, салықтар мен
алымдар, салық салу әдiстерi мен тәсiлдерi, салық заңдары мен салыққа
қатысты актiлер, салық салу органдары мен салық қызметi құрайды.
Салық жүйесi мемлекет қаржы көздерiн жасақтаудың ең негiзгi құралы
болуымен қатар, ел экономикасын қайта құруға, өндiрiстiң ұлғайып дамуына
және саяси –әлеуметтiк шаралардың толығымен iске асуына мүмкiндiк
туғызды.
Салық жүйесi – нарықтық қатынастардың құрамдас бөлiгi. Қазақстан
Республикасы егемендiгiн алғаннан бастап қоғамның қажеттiлiгiне жауап
беретiн өз салық жүйесiн қабылдауы қажет болды. Осыған байланысты 1991 жылы
25 желтоқсанда ең алғашқы ((Қазақстан Республикасының салық жүйесi туралы
заңы(( қабылданды.
Кез-келген елдiң салық жүйесi таңдалған салық салу
обьектiсiне табыстарға немесе шығындарға тәуелдi болады. Нарықтық
экономикасы түрақты және өнеркәсiбi дамыған елдер үшін салық салу
обьектiсi ретiнде табысты ерекше қолдану моделiн пайдалану тән. Ал
өтпелi кезеңдегi, яғни дағдарыстық жағдайдағы, оның есесiне салық
салынатын базасы тар Қазақстан мемлекетi салық салу обьектiсi
ретiнде шығындарды қолданады. Сонымен бiрiншi жағдайда белсендiлiк
түрде тiкелей салықтар, ал екiншi жағдайда жанама салықтар
қолданылады.
1.3. Шаруашылық iс-әрекеттерiн реттеудегi Қазақстан
Республикасының салық саясаты
ґркениеттi iрi мемлекеттердiң экономикалық даму деңгейлерi олардың
жан-жақты жетiлдiрiлген, тиянақты да, қолданбалы салық заңдары жүйесiне-
“күштi салық заңы- күштi мемлекет” қағидасына байланысты екенi белгiлi.
Демек, елiмiздiң экономикасын дамытудың басты тетiктерiнiң бiрi
–салық саясаты.
Елiмiз экономикалық дамудың нарықтық бағытына бет алған кезеңнен
бастап- ақ Республика Президентi салық мәселесiне үлкен маңыз берген едi.
ґйткенi, бұрынғы Кеңестiк жоспарлы экономиканың салық жүйесi нарықтық
қатынастар заңдылықтары талабынан шыға алмады. Бұл заңды да құбылыс.
Іайта құру кезiнде салық жыл сайын, кейде халық шаруашылығындағы күрделi
дағдарыстар мен әр түрлi әлеуметтiк орталардың қысымына байланысты, жылына
бiрнеше реттен де өзгерiске ұшырап отырады. Түрлерi көбейiп, мөлшерi,
мерзiмi сан түрлi құбылып, қайшылықтарға түскен салық ережелерi салық
төлеушiлердiң де мүддесiн қорғаудан қалды.
1991 жылы елiмiз тәуелсiздiк алып, өз алдына егемендi мемлекет
болған жерде шұғыл мерзiм iшiнде дербес экономикалық реформалар жасау
мiндетi алда түрды. Сондай iрi өзгерiстер енгiзетiн экономиканың басты
тармағының бiрi- салық жүйесi болып саналды. Осы мақсатта Салық кодексi
дайындалып, қабылданды. Мұндай саяси – экономикалық мәнi зор заңды
құжатты жасап шығуға Мемлекеттiң салық комитетiнiң мамандары, заң
қызметкерлерi мен шетелдiк сарапшылар зор күш салды. Демек, бұл заң
қабылдаудан бұрын үлкен сарапқа түстi деген сөз. Республикамызда Салық
кодексi түңғыш рет қабылданып отыр. Ең бастысы, алдымызда үлкен бағыт
бар. Екiншiден, салық түрлерi бұрынғыдан да азайды.
Салық кодексiн қабылдаудағы басты мақсат – салық төлеушiлерге түсiп
отырған қысымды төмендету, салық қатынастарын реттеу, бюджеттiң табысты
бөлiмiн қамтамасыз ету. °рине, заңды қолдану барысында алғашында
кемшiлiктер болды. Дегенмен, бұл заң республикамыздың салық қызметiнiң
халықаралық қағидаларға көшуiне негiзгi себеп болады деген сенiм бар.
Халықаралық нәтижелерге сүйенсек, нарықтық қатынастарға көшкен әрбiр елде
де осындай заң қабылданған. Бұл- салық жүйесiн жетiлдiрудiң бiрден-бiр
жолы.
Барлық денгейдегi бюджеттерге салықтар мен басқа да мiндеттi
төлемдердiң түсiмiн арттыру, мемлекет пен шаруашылық жүргiзушi
субъектiлердiң қаржылық өзара қатынастардағы мүдделерiнiң тепе-
теңдiгiне қол жеткiзуге жақындай түсу, салық салу жүйесiнде әдiлеттiкке
қол жеткiзу мақсатында мынадай iс-шаралар:
- салық заңдарын салық салудың тәртiбiн оңайлатуға бағытталған
жетiлдiру, қазiргi кезде қолданылып жүрген жеңiлдiктердi ретке
келтiру, салық салудың тетiгi жөнiндегi, сондай- ақ экономиканың
нақты секторын дамытуды ынталандыруға арналған қолданылып жүрген
жекелеген ережелердi нақтылау;
- акцизделетiн өнiмдер бойынша , оның iшiнде алкогольдi өнiмдердiң
өндiрiсi мен айналымын мемлекеттiк реттеу жөнiндегi iс-шараларды
iске асыру арқылы салық түсiмдерiнiң толықтығын қамтамасыз ету,
сондай-ақ мұнай өнiмдерiнiң жекелеген түрлерiнiң айналымын
мемлекеттiк реттеудi енгiзу;
- салық салу мақсаты үшін жылжымайтын мүлiктiң құнын айқындаудың
тәртiбiн жетiлдiру;
- капиталды ресми емес экономиканың аясынан шығару үшін жағдай
жасау, кәсiпкерлiк қызметпен заңсыз айналысқаны және салық салу
объектiлерiн жасырғаны үшін жауаптылықты күшейту;
- алымдар мен бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдерге
қатысты жүргiзiлетiн өзгерiстер мен толықтыруларды шектеу жолымен
фискальдық саясаттың түрақтылығын сақтау салық саясатының басым
бағыттары болып айқындалды.
Салық заңдары нормаларының бiр түрғыда түсiндiрiлуiн қамтамасыз ету,
оны салық төлеушiлердiң қолдануын оңайлату, сондай-ақ салық тәртiбiн
сақтаудың денгейiн арттыру мақсатында 2000 жылы кiмет Парламентке салық
жөнiндегi барлық нормативтiк актiлердiң ережелерi бiрiктiрiлген жаңа Салық
кодексiн енгiздi.
Жаңа салық заңдарында салық салудың базасын кеңейту үшін мынадай
шаралар: келешекте салықтық коникулдарды тоқтату және салықтар бойынша
жеңiлдiктердi қысқарту, ІІС-ты жинау үшін тiркеуге арналған бастапқы мәнге
қайтып оралу; заңды тұлғалардан алынатын салыққа бизнеске қатысы бойынша
неғұрлым ынталандырушы сипат беру; жеке адамдардан табыс салығын алу
кезiнде әдiлдiк пен теңдiктi күшейту және басқалар сияқты шаралар көрiнiс
табатын болады.
кiмет Тәуелсiз Мемлекеттер Достастығы елдерiне қатысты жанама
салықтар алу мәселелерiнде халықаралық стандарттарға көшудiң тетiгiн
әзiрлеу жөнiндегi жұмысты жалғастырады. ТМД елдерiмен саудада жанама
салықтар алу кезiнде арналған елдiң принциптерiн iске асыру отандық
тауарлар өндiрушiлердiң экспорттық әлеуетiн арттырады.
Салық әкiмгерлiгiн жақсарту жөнiндегi жұмыс жалғастыратын болады: iрi
салық төлеушiлермен жұмыстың тиiмдiлiгi артады; салық төлеушiлердiң
декларацияларды толытруына қойылатын талап оңайлатылады; салық
инспекцияларын дайындаудың пәрмендi бағдарламасы қалыптастырылады;
Кiрiстерге қос салық салудан қашу туралы конвенцияны қолдану жөнiндегi
нормативтiк құқықтық актiлер әзiрленедi.
Трансферттiк бағалар мен аффилиирлендiрiлген компаниялар-ды
бақылаудың тетiктерiн енгiзу үшін құқықтық база әзiрленетiн болады. Ол
экспорттық өнiмдердi төмендетiлген бағалармен сату, сондай-ақ өнiмнiң
өзiндiк құнын жасанды көтеру, шикiзат пен материалдарды көтерiңкi
бағалар бойынша сатып алу практикасын болдырмау мүмкiндiк бередi.
Қазақстан Республикасының кiметi бағалау қызметiн жүзеге асыру, нарықтық
құн немесе бағалау объектiсiнiң өзге де құнын белгiлеу, меншiк
нысандарына қарамастан бағалау қызметiне қатысушы субъектiлердiң
құқықтары мен мiндеттерiн айқындау кезiнде пайда болатын қатынастарды
реттеу көзделетiн “Қазақстан Республикасының бағалау қызметi туралы”
Қазақстан Республикасы Заңының жобасын әзiрлеуде.
Сауда мен қызмет көрсету саласында шағын және орта бизнестiң
субъектiлерiне салық салудың белгiленген нысандарын қолдану салықтық
әкiмшiлiктендiрудiң сапасын арттыру мен көрсетiлген салада шағын және
орта бизнестi дамыту үшін жағдайларды жақсартудың арасындағы тепе-
теңдiктi табуға мүмкiндiк бередi. Ақыры соңында ол мемлекеттiк бюджетке
түсiмдердi әкеледi.
Мемлекет тәуелсiздiгiнiң ең басты шарттарының бiрi дербес салық
саясаты болып табылатындығы баршаға аян. Егемендiк қолға тиген алғашқы
күндерден –ақ салық қызметiне басты назар аударылғандығы да сондықтан
болатын.
Қай кезде болмасын кез-келген елдiң қағамдық әлеуетi мен
түрақтылығы, экономикалық дамуы мен өркендеуi салық жүйесiнiң iс-
әрекетiне байланысты екенi белгiлi. Бүгiнгi елiмiздiң тәуелсiздiгiмен бiрге
сапқа түрған салық жүйесi iргелi де маңызды салаға айналған. Іазiргi
кезде мемлекеттiң кiрiс органы ретiнде кең ауқымды қамтыған бұл жүйенiң
ел игiлiгi үшін атқарып жатқан iстерi қашанда айтуға түрарлық, айтылып та
жатыр.
Ең ағашқы салық саясаты қаланған кезде, кәсiпкерлiк және
кәсiпорындардың дербес экономикалық саясаты қалыптасты, қоғамдағы нарық
механизiмiнiң негiздерiн ұсынуға қол жеткiзiлдi. Сол кезде жоғары бiлiктi
қызметкерлер жеткiлiксiз едi және бұл салық қатынастарын реттеп отыратын
қолданыстағы заңдардың жүйесiнен де айқын көрiндi. Тiптi, салық
заңдарының өзiнен де көптеген қарама-қайшылықтар кездесiп жатты.
Сондай-ақ, аталмыш кезеңдi жаңа экономикалық қатынастардың ендi-ендi
қалыптасып жатуымен және салық органы қызметкерлерiнiң сол уақыттағы
экономикалық санаттардың мазмұнын жете түсiнбеген мен, тiптi оны iс-
жүзiнде дұрыс қолдана алмағаныдығымен сипаттауға болады.
1995 жылы Қазақстан Республикасы Президентiнiң (Салық және
бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер туралы( Заң күшi бар
Жарлығы салық жүйелерi мен салық саясатын қалыптастырудың базалық
принциптерiн негiздеп бердi. Мұнда салық органдарының ұғымдары, салық
өзара қарым-қатынастардың негiздерi айқындалып қана қоймай, бiрiнғай
салық саясатын қалыптастырудың iргетасы қаланды. Сол жылдан бастап Салық
кодексi әзiрлене бастаған кезге дейiнгi уақыт iшiнде жалпы салық
қызметiнде жетiспей жатқан түстарды толықтыру мен алға қойылған
басымдылықтарды дамыту мақсатында бұрыннан қолданыста жүрген
тәжiрибелердi жүйелендiру жұмыстары жүргiзiлiп келдi.
Ал бүгiнгi таңда кемелiне келген елiмiздiң қазыналық органдарын
салық заңының орындалуына бақылау жасайтын мемлекеттiк жүйе болып
қалыптасты деп айтуға болады.
Жалпы осы уақыттардың iшiнде қоғамда, ел экономикасында болған
көптеген өзгерiстер, оның iшiнде салық саясатндағы елеулi бетбұрыстар
жаңа салық заңын –Салық кодексiн әзiрлеудiң қажеттiгiн тудырды. 1995 жылы
жарық көрген (Салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер
туралы( Заңдағы ұстамдық үлгi салық салудың халықаралық прнциптерiне
негiзделген болатын. ТҮтас алғанда, соңғы 32 жылдың iшiнде әлемдiк
тәжiрибеде салық құқығы, салық жүйесi және салық заңдары туралы жалпы
түсiнiк қалыптастырылды. Қазiр дүние жүзi бойынша салық заңдары бiр iзге
түсiп жатыр. Мысалы, қосылған құн салығының халықаралық салық деп айтуға
толық негiз бар. Сондай –ақ, әр жерде өзiнiң ерекшелiгi болғанымен,
корпоративтi табыс салығын салу принциптерi де дүние жүзiнде бiр-бiрiне
жақын. Сол 1995 жылы халықаралық сарапшылардың жүргiзген жұмыстары да
салық салудың халықаралық принциптерiнiң тәжiрибеге енуiне үлкен ықпал
еттi. °рине, көбiнесе қосылған құн салығын өндiрiп алу принциптерiне көшкен
кезде әдiстемелiк түрғыдан айтарлықтай шығындардың болғаны рас. Дей
түрғанмен, осының өзiнде алға басушылық болды. ґйткенi айналымға салынатын
салық алынып тасталынды, салық салу әдiстемесiнiң өзi оңайланыдырылып, алға
қарай түбегейлi қадам жасалынды, яғни, кiрiстердi оңтайлы жолмен есептеуге
қол жеткiзiлдi. Бұл салық заңдарын жеңiлдеткен басты қадам едi. 1995 жылдан
бастап экономикалық құрылымдары өзгердi, ең бастысы -экономика тепе-
теңсiзiк болып түрған кезде бiрiздендiрiлiген нормалардың әртүрлi
секторларға, әсiресе, жоғары инфляция жағдайында түрлiше әсер
ететiндiгiне көз жеттi.
Бiз салық заңын әлемдiк Салық кодексiнiң үлгiсi жетiлiп келе
жатқанда, өте қолайлы негiзде қалыптастыра бастадық. Салық салу жүйесiндегi
әлемдiк тәжiрибелердi пайдаландық. Бұл түрғыдан алғанда iргелi
прнициптердiң бiрi –Салық кодексi мүмкiндiгiнше оңай және өмiрдiң барлық
жағдайлары үшін ең төмен салық нормаларын ұстануы қажет. Жаңа Салық
кодексi де осы талапқа сай барынша қарапайым үлгiде жасалды. Егер, бұрын
заң шағын ғана болып және оған көптеген нұсқаулықтар қосылатын болса,
ендi заң көлемдi және қандай жағдайда болса да салық заңының нормаларын
бұрмаламай дұрыс түсiндiрiлетiн шағын көлемдегi нормативтi база болды.
Егер, Қазақстан Республикасының Салық кодексiн басқа елдердiң
заңдарымен салыстырсақ, неғұрлым жетiлдiрiлген құжаттың дүниеге келгенiн
аңғару қиын емес. Мұнда экономиканың жекелеген секторларына, оның iшiнде
салық жеңiлдiгi түрiнде емес, арнайы салық режимдерiн құру жолымен бегiлi
қолдауды қажет ететiн шағын бизнеске, агарлық сектоларға, әлеуметтiк
салаға ерекше көңiл бөлiндi. Салық кодексiнде салық салудың халықаралық
принциптерiне жақындау бар, бұл әлемдiк экономикалық кеңiстiкке кiрiгу
үшін жақсы негiз болмақ. Дегенмен, жалпы алғанда Салық кодексiне 1995
жылғы заңның басты негiзi сақталды, өйткенi қалай болғанда да сол заң
арқылы бiзiдiң салықтық тәжiрибемiз толығысып, белгiлi бiр салықтық
мәденетiмiз қалыптасты.
II. Шаруашылық iс-әрекеттерiн реттеудегi салық жеңiлдiктерi
2.1. Шаруашылық iс-әрекеттерiн реттеудегi салық объектiсi және
салық салынбайтын айналым
Салық жүйесi – нарықтық қатынастардың құрамдас бөлiгi. Қазақстан
Республикасы егемендiгiн алғаннан бастап қоғамның қажеттiлiгiне жауап
беретiн өз салық жүйесiн қабылдауы қажет болды. Осыған байланысты 1991 жылы
25 желтоқсанда ең алғашқы ((Қазақстан Республикасының салық жүйесi туралы
заңы(( қабылданды.
Кез-келген елдiң салық жүйесi таңдалған салық салу
обьектiсiне табыстарға немесе шығындарға тәуелдi болады. Нарықтық
экономикасы түрақты және өнеркәсiбi дамыған елдер үшін салық салу
обьектiсi ретiнде табысты ерекше қолдану моделiн пайдалану тән. Ал
өтпелi кезеңдегi, яғни дағдарыстық жағдайдағы, оның есесiне салық
салынатын базасы тар Қазақстан мемлекетi салық салу обьектiсi
ретiнде шығындарды қолданады. Сонымен бiрiншi жағдайда белсендiлiк
түрде тiкелей салықтар, ал екiншi жағдайда жанама салықтар
қолданылады.
Салық объектiсi-салық салу барасында мемлекет заң бойынша салық
ұсталынатын объектiнi көрсету қажет немесе салық салынатын барлық заттар,
салық объектiсiне жатады. Мысалы, мүлiк, тауар, жер, табыс және тағы
басқалар.
Салық субъектiсi - заң-бойынша салық төлейтiн салық төлеушiлер немесе
заңды және жеке тұлғалар. Салықтардың әрқайсысының объектiлерiне
тоқталайық.
Корпорациялық табыс салығын Қазақстан Республикасының түрақты
мекемелерi арқылы немесе Қазақстан Республикасындағы көздерден табыс
алатын резидент емес заңды тұлғалар төлейдi. Корпорациялық табыс
салығының объектiлерiне –салық салынатын табыс, төлем көзiнен салық
салынатын табыс, Қазақстан Республикасында қызметiн түрақты мекеме арқылы
жүзеге асыратын резидент емес заңды тұлғалардың таза табысы жатады.
Салық салу объектiлерi бар жеке тұлғалар жеке табыс салығын төлейдi.
Жеке табыс салығы салынатын объектiлер: төлем көзiнен салық салынатын
табыстар, төлем көзiнен салық салынбайтын табыстар жатады. Салық
салынбайтын айналым:
- мемлекеттiк бюджет қаражаты есебiнен төленетiн атаулы әлеуметтiк
көмек, жәдемақылар және өтемдер;
- балаларға және асырауындағы адамдарға алынатын алименттер;
- Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес қызметкерге еңбек
мiндеттерiн орындау кезiнде мертiгуiне немесе денсаулығының өзге
де зақымдануына байланысты келтiрiлген зиянның орнын толтыру;
- жеке тұлғалардың Қазақстан Республикасы µлттық Банкiнiң
лицензиясы бар банктер мен банк операцияарының жекелеген түрлерiн
жүзеге асыратын ұйымдардағы салымдары бойынша оларға төленетiн
сыйақылар және борыштық бағалы қағаздар бойынша сыйақы;
- мемлекеттiк бағалы қағаздармен және агенттiк облигациялармен
жасалған операцияардан түскен табыстар;
- әскери қызметтiң барлық түрлерiне берiлетiн төлемдер;
- лотерея, ұтыстар (5 айық есептiк көрсеткiш);
- қоғамдық жұмыстарды және кәсiби оқуарға байланысты төлемдер;
- гранттар қаражаты есебiнен төленетiн төлемдер (еңбекақы түрiндегi
төлемдерден басқа);
- сапарлармен байланысты жағдайларда төленетiн төлемдер (Қазақстан
Республикасы аумағында);
- экологиялық аймақтарда зардап шеккен азаматтарды әлеуметтiк
қорғауда;
- мемлекет қаражаты есебiнен төленетiн бiржолғы төлемдер;
- айлық есептiк көрсеткiшiнiң 50 еселенген шегiндегi төлемдер;
- қызметтiк iссапарлар кезiнде төленетiн өтемдер;
- Қазақстан Республикасы азаматы болып табылмайтын дипоматиялық
немесе консульдық қызметкерлердiң ресми табыстары;
- шетелдiң жеке тұлғаларының салық салынуға тиiс ресми табыстары;
- мемлекеттiк орталықтан берiлетiн зейнетақы төлемдерi;
- геологиялық –барлау, топографиялық -геодезиялық және iздестiру
жұмыстарымен шұғылданатын қызметкерлердiң далалық жабдықталым
ақшасы;
- мамандық бойынша және бiлiктiлiгiн арттыруға бағытталған шығыстар;
- бала асырап алған ата-аналарға берiлетiн жәрдемақылар;
- мұраға, қайырымдылық түрiнде алған мүлiктiң құн;
- мемлекет тарапынан белгiленген степендиялар;
- он алты жасқа толмаған балалардың демалыс жолдамалары;
- сақтандыру төлемдерiнiң сомалары;
- сот шешiмi бойынша тағайындалған сомалар;
- зейнетақы жинағның сомалары.
Қосылған құн саалығы таурларды (жұмыстарды, қзмет көрсетулердi) өндiру
және оаррдың айналысы процесiнде қосылған, оларды өткiзу бойынша салыық
салынатын айналым құнынң бiр бөлiгiн бюджетке ауаруды, сондаай- ақ
Қазақстан Республкасының аумағындағ таауарлар импорты кезiндегi аударымды
бiлддiредi. Салық салынатын айналым бюдджетке төленуге тиiстi қосылған құн
салығы сатылған тауаррллар (жұмыстар, қызмет көрсетулер) үшін есептелген
қосылған құн салығының сомасы мен алынған тауаррар (жұмыстар, қызмет
көрсетулер) үшін төленуге тиiстi қосылғаан құн салығының сомасы арасындағы
айырма ретiнде анқталады.
Қосылған құн салығының объектiлерi- салық салынатын айналым, салық
салынатын импорт.
Қазақстан Республикасының кеден заңдарына сәйкес Қазақстан
Республикасының аумағы осы тауарларды импорттайтын заңды тұлғалар, олардың
фирмалары мен өкiлдiктерi, жеке тұлғалар мен резидент еместер
импортталатын тауарларға қосылған құнға салық төлеушiлер болып
табылады.
Тауарларды (жұмыстарды, қызметтердi) Қазақстан Республикасының
аумағында Қазақстандық көзден кiрiс алатын резидент еместер (Қазақстан
Республикасында түрақты мекеме арқылы қызметiн жүзеге асыратындардан
басқа) сатқан кезде қосылған құнға салынатын салықты Қазақстан
Республикасының резиденттерi, сондай-ақ аталған резидент еместермен есеп
айырысуда Қазақстан Республикасында түрақты мекеме арқылы қызметiн жүзеге
асыратын резидент еместер толық мөлшерде төлейдi.
Салық салынатын айналымның мөлшерi қолданылатын бағалар мен
тарифтерге сүйенiп, оларға қосылған құнға салынатын салықты енгiзбей,
сатылатын тауарлардың (жұмыстардың, қызметтердiң) құны негiзiнде, бiрақ
сауда-делдалдық қызмет үшін оларды сатып алу бағасынан төмен
болмайтындай етiп анықталады.
Тауарларды (жұмыстарды, қызметтердi) айырбастау кезiнде немесе оларды
өтемсiз берген кезде салық салынатын айналым, айырбастау немесе беру
кезiнде салық төлеушiлерде қалыптасатын қосылған құнға салынатын салықты
оларға енгiзбей, бағалар денгейiн негiзге ала отырып, iс-жүзiндегi
қалыптасқан шығындардан төмен болмайтындай етiп анықталады.
Берiлген тауарлардың (жұмыстардың, қызметтердiң) құнына жалақы мен
басқа да төлемдер заттай түрде төленген жағдайда, қосылған құнға
салынатын салық сомасы негiзделедi.
Егер тауарлар (жұмыстар, қызметтер) салық төлеушiге оның кәсiпкерлiк
мақсаты үшін жеткiзiлсе, бiрақ салық төлеушi немесе өзге де тұлғалар жеке
мақсаттарына өтемсiз пайдаланған болса, онда мұндай тауарлардың
(жұмыстардың, қызметтердiң) құны салқ салынатын айналым ретiнде қаралады.
Негiзгi құрал жабдқтарды қоса алғанда, тауарлар бұлiнген, жойылған кезде
(қосылған құнға салынатын салық бойынша есепке алу көзделмеген тауарларды,
сондай-ақ табиғи сипаттағы төтенше жағдайларды қоспағанда) осы тауарлардың
құны салынатын салық айналым ретiнде қарастырылады. Іосылған құнға
салынатын салық бойынша есепке алу көзделмеген тауарларды бұлдiрген,
жоғалтқан кезде олардың есепке алу құны қосылған құнға салынатын салық
салуға жатпайды. Тауарларды сауда делдалдық қызмет бойынша экспортқа сатқан
кезде сату бағасы мен сатып алу бағасының арасындағы айырма Қазақстан
Республикасының аумағында жүзеге асырылатын осындай тауарларды сату
кезiнде қолданылатын ставкалар бойынша салық салуға жатады. Іосылған
құнға салынатын салықты төлеушi таратылған жағдайда, оның тауарларының
қалыдығы, оның iшiнде есепке алу көзделген қосылған құнға салынатын
салықпен бiрге бұрын сатып алынған негiзгi құрал- жабдықтар бюджетпен
есеп айырысу мақсатында салық салынатын айналым ретiнде қарастырылады.
Қосылға құнға салынатын салықпен бiрге бұрын сатып алынған қосылған құнға
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
(. Шаруашылық iс-әрекеттерiндегi салықтардың экономикалық
мазмұны
1.1. Салықтарың пайда болу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6
1.2. Шаруашылық iс-әрекеттерiндегi салықтардың
экономикалық мәнi және маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 10
1.3. Шаруашылық iс-әрекеттерiн реттеудегi Қазақстан
Республикасының салық саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 18
II. Шаруашылық iс-әрекеттерiн реттеудегi салық жеңiлдiктерi
2.1. Шаруашылық iс-әрекеттерiн реттеудегi салық объектiсi және
салық салынбайтын айналым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.2. Шаруашылық iс-әрекеттерiне салынатын салық ставкасы және
жеңiлдiктерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... .. 41
2.3. Шаруашылық iс-әрекеттерiне салынатын салық есебiнiң
құжаттамасын жасау және сақтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 47
III. Жергiлiктi бюджеттiң кiрiсiндегi салықтардың үлесі және шаруашылық iс-
әрекетiн реттеудегi рөлi және арттыру жолдары
1. Жергiлiктi бюджеттiң кiрiсiндегi салықтардың үлесі ... ... ... ... . 55
2. Шаруашылық iс-әрекетiн реттеудегi салықтардың ролi және
арттыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. . 68
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 71
Кiрiспе
Салықтың мәнi мынада: салық, салық төлеушiге мемлекет тарапынан
көрсетiлген қызмет көрсетуiнен түскен пайдаға пропорционалды болуы тиiс.
Екiншiден, салықтың мәнi салық табыс мөлшерiне байланысты. Мемлекет
салықтардың экономикасы дамыту, түрақтандыру барысында қуатты экономикалық
тетiк ретiнде пайдаланады. Сонымен салықтардың қажеттiлiгiн қоғамдық
дамудың жағдайына байланысты анықталып отырады.
Нарықтық экономика жағдайында салық саясатының негiзгi бағыты немесе
салық саясатының басты мақсаты- салық жүйесiн құру және оның тиiмдi
қызмет етуiне мүмкiншiлiк беретiн салық механизiмiн iске асыру.
Салық жүйесi- өзiнiң құрамы жағынан бiрнеше компоненттерден түратын
күрделi модель.
Салық жүйесi компоненттерiнiң құрамы мынадай: қаржы қатынастары және
осы қатынасты анықтайтын салықтар; салық механизiмi, яғни салық салу
әдiстерi мен жолдары; нұсқаулар мен әдiстемелiк құжаттар; салық салуды
басқару және салық қызметi органдары. Салық салудың әдiстерi мен
жолдары, нұсқаулар мен әдiстемелiк құжаттар, салық салуды басқару және
салық қызметi органдары. Салық салудың әдiстерi мен жолдары, нұсқаулар
мен әдiстемелiк құжаттар, салық салуды ұйымдастыру, салық салудың негiзгi
принциптерi және тағы басқалар салық механизiмiне жатады. Салық жүйесiнiң
жақсыда, тиiмдi қызмет iстеуiне салық салу механизiмiнiң тигiзер ықпалы
өте зор.
Қазақстан Республикасы бюджетiнiң қалыптасуында маңызды орынды
салық түсiмдерi алады.
Қазақстан Республикасындағы әкiмшiлiк-әрекеттегi қызметкерлер мен
жұмысшылардың әлеуметтiк-экономикалық қорғалуы, елiмiздiң қорғаныс
қызметiндегi iш-шаралардың жүзеге асырылуы осы экономикалық категроия
рентiнде көрiнетiн бюджетке байланысты. Яғни, салықтың атқаратын ролi
жоғары. Бұл менiң тақырыбымның маңыздылығын ашады.
Курстық жұмысым екі бөлiммен қарастырылған. Бiрiншi бөлiмде салықтың
пайда борлу тарихы, экономикалық мазмұны, екiншi бөлiмде есептеу әдiстерi
мен шаруашылық iс-әрекетiндегi салық ставкасы және құжаттау қарастырылды.
(. Шаруашылық iс-әрекеттерiндегi салықтардың экономикалық
мазмұны
1.1. Салықтарың пайда болу тарихы
Жалпы алғашқы салықтардың пайда болуының күнiн анықтау мүмкiн емес.
Салықтардың прототипi адамзат қоғамымен басқарудың ең алғашқы
формаларымен бiрге пайда болған.
Алғашқы қауымдастықтың өзiнде, қоршаған ортаның қатаң шарттарына
амалсыз бейiмделуге, сыртқы жаудан қорғау үшін, сонымен қатар асаршылық
жағдайна азық- тұлiк қоғамдық запастарын сақтау үшін, бiрнеше адамдардың
қолдауын түсiнген.
Осыдан келiп, мынаны айтуға болады, салықтардың алғашқы пайда
болуына қоғамның осы немесе басқа да қызығушылықтардың
қанағаттандырылуының ұжымдық түтынуы болды. Байлар өздерiн адал әрi байыту
үшін кедейлерден салықтарды ұстайтынын ұмытпау керек. Бұл түрде салықтар
ұзақ уақыт бойы әрекет еттi және де қоғам бұны объективтi қажеттiлiк
ретiнде түсiндi.
Тек XV ғасырдан бастап қана, ғалымдар ақшалай қатынастар жүйесiн,
сонымен қатар мемлекеттiң экономикалық негiзi мен экономикалық
функцияларын зерттей бастағаннан кейiн, салықтардың қайта маңыздылығының
алғашқы әрекеттерi пайда болды.
Салықтар мемлекеттiң құрылуымен бiрге пайда болады және мемлекеттiң
өмiр сүрiп, дамуының негiзi болып табылады. Мемлекет құрылымының өзгеруi,
өркендеуi қашан да болса оның салық жүйесiнiң қайта құрылуымен,
жаңаруымен бiрге қалыптасады.
Салықтардың даму тарихын мыңжылдықтармен өлшеуге болады. Салықтардың
ең алғаш пайда болуы -мемлекет пен қоғамның әр түрiн кластарға
бөлiнуiмен бiрге пайда болды. Салық салудың қалыпты теориялық
негiздерiнiң пайда болу тарихы көне ғылым түрiне жатпайды. XVII ғасырға
дейiн салықтар жайлы барлық көзқарастар кездейсоқ сипатта болды, яғни
ғылымдардың, ешқандай салаларында ешкiм өзiнше ғылым ретiнде мойындамады.
Салықтардың теориялық негiздерi тек ғылым ретiнде тек XVII ғасырдан
бастап қана қалыптасты және оның негiзгi қатысушысы шотландиялық философ
Адам Смит болды.
Қазiргi мемлекеттердiң көптеген жақтары Ежелгi Римде пайда болды.
Рим провинцияларында ең негiзгi табыс көзi жер салығы болды. Оның
орташа ставкасы жер учаскесi табысының оннан бiр бөлiгiн құрады. Салық
салудың негiзгi формалары да қолданылған, мысалы жемiс ағаштары және
жүзiмнiң көлемiне салынатын салық.
Басқа да құндылықтарға салық салынатын қозғалмайтын мүлiк, тiрi
инвентарь (iрi қара мал, сондай-ақ құлдар), құндылықтар.
Провинцияның әрбiр түрғыны бәрiне ортақ жанбасылық салықты төлеуi
керек болды. Келесiдей жанама салықтар әрекет еттi: айналымнан салық 1%
ставка бойынша құл сату-сатып алу айналымына салынатын салық 4% ставка
бойынша және құлдарды босату салығы, олардың құнына 5 % бойынша.
Мұраға салынатын салық тек Рим түрғындарына ғана салынады. Салық
мақсатты сипатта болды. Алынған қаржылар мамандандырылған әскердi
зейнетақымен қамтамасыз ету үшін жұмсалған.
ХlХ ғасырдың соңы ХХ ғасырдың басында адам қоғамында iрi қалалар
үлкен рөл атқара бастады. Сол iрi қалалардың табыстары неден құралды?
Мысалы: Мәскеу қаласындағы 1890-1891 жж. салықтық түсiмдер барлық
табыстардың 60 %-тiн қамтамасыз еттi. Ал егерде негiзгi кәсiпорындар мен
қалалық ғимараттың алымдарын қосатын болсақ, онда ол барлық табыстың 70-
75 % құрайды. Тiкелей салықтар барлық табыстың 57% құрады. Тiкелей
салықтардың iшiндегi ең негiзгiсi қозғалмайтын мүлiкке салынатын салық
болды. Айтылған кезең аралығында ол 9% ставка бойынша алынды. 1890 жылы
салықтың бұл түрi 4,14 млн. тiкелей салықтардың iшiнен 2,3 млн.руб.
болды. Бұл өсiм салық ставкасының жоғарлауын немесе қозғалмайтын мүлiктiң
тез өсуiне емес, Мәскеу қалалық басқармасындағы қозғалмайтын мүлiктi
қайта бағалауға байланысты болды.
Дамыған мемлекеттерде капиталға және меншiкке салық салу келесi
салық топтары арқылы жүзеге асырылады: жеке әлауқат салығы, мұрагерлiкке
және сыйға салық салынатын, капитал өсiмiн салық, мүлiктiк нақтылай
түрлерiне салынатын салық (жерге, құрылысқа).
Мұрагерлiктен салық – бұл мұраға алу құқығы бойынша жаңа иегерге
өтетiн мүлiкке салынатын салық (жылжитын және жылжымайтын). Сыйға салынатын
салық –бұл меншiк иесiнен екiншiсiне сый түрiнде өтетiн мүлiкке
салынатын салық (жылжитын немесе жылжымайтын).
Көптеген елдерде салықтың бұл түрлерi жеке –жеке әрекет етедi, ал
кейбiр мемлекеттерде мұрагерлiкке және сыйға салынатын салық бiр салық
ретiнде қарастырылған. Бiрақ, бiрiншi жағдайда салықтар ереже бойынша
жалпы нормалармен реттеледi және салық ставкалары мен салық салынатын
соманы анықтау тәртiбi бiрдей.
Барлық дамыған мемлекеттерде мұрагерлiк және сыйға салынатын
салық орталық (федералды) денгейде жүзеге асырылады. Барлық мемлекеттерде
мұрагерлiкке және сыйға салық салу ставкалары күрделi прогрессия
бойынша қалыптасады. Мұрагерлер мен сый алушылар туыстық денгейiне
байланысты топтарға бөлiнедi (I-тiкелей мұрагер, II-ерлi-зайыптылар,
III- ағалары мен қарындастары, iнi, әпкелерi, IV-алыс туысқандары және тағы
да басқа). Әрбiр топқа салық ставкаларының жүйесi белгiленген. Салықтық
класқа салық салу сомасы көлемi де тәуелдi.
Қаржы дағдарысының ел экономикасының әсерiн кемiтуiне қол жеткiзетiн
қимыл, жинақталып қалған мәселелердi шешудi қамтамасыз ету үшін кешендi
шаралар қажет. Салық салу осы мәселенi ретке келтiру үшін мемлекеттiң
қолданатын аспаптарының бiрi.
1.2. Шаруашылық iс-әрекеттерiндегi салықтардың
экономикалық мәнi және маңызы
Экономиканың қазiргi жағдайында орталықтандырылған қаржы ресурстары
мемлекетке қоғамдық өндiрiс қарқынын қамтамасыз ететiн салалық және
аумақтық құрылымдар құрып, iрi әлеуметтiк өзгерiстер жүргiзуге мүмкiндiк
бередi. Орталықтан бөлiнетiн қаржының көмегiмен қаражат экономиканың басты
аймақтарына шоғырланып, мемлекеттiң экономикалық және әлеуметтiк саясатын
жүзеге асыруға жағдай жасайды. Сөйтiп, құндық бөлiнiстiң айырықша бөлiгi
ретiнде (Мемлекеттiк бюджет( айырықша қоғамдық арналымды жалпы мемлекеттiк
қажеттердi қанағаттандыруға қызмет етедi.
Бюджеттiң шығысы Қазақстан республикасының халықтарын әлеуметтiк,
экономикалық қорғау мақсатында жұмсалады.
Қазақстан Республикасындағы әкiмшiлiк-әрекеттегi қызметкерлер мен
жұмысшылардың әлеуметтiк-экономикалық қорғалуы, елiмiздiң қорғаныс
қызметiндегi iш-шаралардың жүзеге асырылуы осы экономикалық категория
рентiнде көрiнетiн бюджетке байланысты.
Қазақстан Республикасының бюджетiнiң кiрiсiндегi бюджетке төленетiн
салықтар мен басқа да төлемдерден құралады. Яғни:
Салықтар:
- корпорациялық табыс салығы;
- жеке табыс салығы;
- қосылған құн салығы;
- акциздер;
- жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдерi;
- әлеуметтiк салық;
- жер салығы;
- көлiк құралдары салығы;
- мүлiк салығынан түрады.
Мiне осы жоғарыдағы аталған салықтар, алымдар, төлемақылар мен
мемлекеттiк баж және кеден төлемдерi бюджеттiң кiрiс бөлiгiн құрайды.
Салық – құрылған және анықталған заңмен белгiленген тәртiп бойынша,
мемлекет пайдасына алым алу, бұл алым шаруашылық субъектi табысының бiр
бөлiгi.
Салықтың мәнi мынада: салық, салық төлеушiге мемлекет тарапынан
көрсетiлген қызмет көрсетуiнен түскен пайдаға пропорционалды болуы тиiс.
Екiншiден, салықтың мәнi салық табыс мөлшерiне байланысты. Мемлекет
салықтардың экономикасы дамыту, түрақтандыру барысында қуатты экономикалық
тетiк ретiнде пайдаланады. Сонымен салықтардың қажеттiлiгiн қоғамдық
дамудың жағдайына байланысты анықталып отырады.
Ал салықтардың экономикалық маңызы олардың қызметiне тiкелей қатысты.
Дүниежүзiлiк тәжiрибе бойынша салықтардың бiрнеше қызметтерi
бар: фискалдық функция; бөлу функциясы; реттеушiлiк функциясы; бақылау
функциясы; қолдау және мадақтау функциясы.
Салықтардың фискалды немесе бюджеттiк қызметi ең негiзгi қызмет
болып табылады. Бұл қызметi арқылы мемлекеттiк бюджеттiң кiрiс бөлiмi
құрылып, салықтардың қоғамдық мiндетi артады. Себебi, салықтар мемлекеттiк
бюджеттiң кiрiсiн топтастыра отырып, әлеуметтiк әскери-қорғаныс, тағы да
басқа шаралардың iске асуын қамтамасыз етедi. Жалпы (Фискон( латын сөзi,
қазақша (Себет( деген мағынаны бiлдiредi.
Бөлу қызметi - салықтардың көмегiмен мемлекеттiң қоғамдық табысты
халықтың әртүрлi топтары арасында бөлiнуiн айтамыз. Бөлу функциясының
жүзеге асрылуынадағы салықтарға прогрессивтi салық ставкалары және тағы да
басқалар жатады.
Салықтардың реттеушiлiк қызметi арқылы салықтар ел экономикасына өз
ықпалын тигiзедi, яғни салықтық реттеу жүзеге асырылады. Салықтық реттеудiң
ең басты маңызы өндiрiстiң дамуына ықпал ету. Салық түрлерi, салық
ставкалары, салық жеңiлдiктерi, салық салу әдiстерi салықтық реттеудiң
тетiктерi болып саналды.
Жоғарыда аталған салықтық реттеудiң тетiктерi тек қана өндiрiстiң
дамуын реттеп қана қоймайды. Сонымен қатар ақша және баға саясаты, шетелдiк
инвесторлары ынталандыру, шағын және кiшi кәсiпкерлiктi дамыту жұмыстарын
жүзеге асырады. Салықтық реттеу тетiктерi тиiмдi қызмет атқару үшін
олардың басқа да экономикалық тетiктерiмен тығыз байланысты болуы қажет.
Салықтық реттеуде салық ставкалары мен салық жеңiлдiктерiнiң алатын орны
ерекше себебi ғылыми негiзделмеген шектен тыс жоғары қойылған ставкалары
кәсiпкерлердiң ынтасын төмендеттi, өндiрiстiк қарқынын бәсеңдеттi, ал
шектен тыс төмен қойылған ставкалар салық төлеушiлердiң жауапкершiлiгiн
азайтып өндiрiстiң төмендеуiне және мемлкеттiң бюджет кiрiсiнiң азайуына
әкелiп соқтырды. Реттеушiлiк қызметi өзi екi функциядан түрады:
- ынталандыру- мемлекетке тиiмдi өндiрiстердi салық ставкасын
төмендету немесе жеңiлдiктер беру арқылы дамуына немесе кеңеюiне
жағдай жасау;
- шектеу-мемлекетке тиiмсiз кәсiпорындарды салық ставкiлерiн
жоғарлату арқылы дамуына, кеңеюiне шектеу жасау.
Бақылау қызметi-салықтардың көмегiмен мемлекет салық төлеушi заңды
және жеке тұлғалардың кез келген қайнар көздерiнен тапқан табыстарына,
жұмсалған шығындарына, айналысатын шаруашылық қызметiне бақылау жасап
отыруы болып табылады. Бұл қызмет салықтық декларация арқылы жүзеге
асырлады.
Іолдау немесе мадақтау қызметi: Кез –келген мемлекеттi қоғам алдына
ерекше еңбегi сiңген азаматтар категориялары бар. Бұл азаматтарға
мемлекет қандай жағдай болмасын қолдау жасап отыруы қажет. Бұл қолдау
қызметi салықтық жеңiлдiктер және салықтан толық босатулар арқылы жүзеге
асырылады (еңбек ерi, µлы Отан соғысының ардагерлерi, көп балалы аналар).
Мемлекет мына жоғарыда көрсетiлген салықтардың қызметiн пайдалана отырып
елiмiздiң салық жүйесiн анықтайды. Салық механизiмiнiң қызмет ету жолдарын
белгiлейдi. Жалпы экономикалық саясатты негiзге ала отырып, салық саясатын
анықтайды.
Салықтар мен салық салу жүйесi өзара қарым-қатынасытағы әртүрлi
элементтен түрады. Бұл салықтың элементтерiне келесiлер жатады.
- салық обьектiсi-табыс, мүлiк, еңбек ету түрi, қызмет көрсету,
ақшамен жасалатын операциялар, табиғи қорларды пайдалану, қосылған
құн, айналым және тағы да басқалар;
- салық субьектiсi заң бойынша салық төлеу мiндетi жүктелген жеке
заңды тұлғалар;
- салық көзi-салық салынатын табыс;
- салық ставкасы өлшем бiрлiкпен алынатын салық мөлшерi.
Ставкалар түрақты және проценттiк болып бөлiнедi.
Түрақты ставкалар салық обьектiсiнен түсетiн табыстың мөлшерiне байланыссыз
өлшем бiрлiгiне түрақты сомамен тағайындалады.
Ал проценттiк ставкалар 3 түрге бөлiнедi:
- үдемелi немесе прогрессивтi ставкалар салық салынатын табыстың өсуiне
сәйкес ұдайы, үдеп өсiп отырады;
- регрессивтi ставкалар керiсiнше, салық салынатын табыстың төмендеуiне
сәйкес азайып отырады;
- пропорционалды ставкалар салық салу обьектiсiнiң мөлшерiне байланыссыз
түрақты 1%-пен тағайындалады;
- салық оклады салық төлеушiнiң белгiлi-бiр салық обьектiсiне төлейтiн
салық самасы;
- салық жеңiлдiктерi заңға сәйкес салық төлеушiнi бiртiндеп немесе салық
төлеуден түгел босату. Салық жеңiлдiктерiне салықтан босатылатын, салық
салынбайтын минимум шегерiстер, салық ставкасын төмендету, салық төлеу
мерзiмiн ұзарту жатады;
- салық төлеу мерзiмi-салық төленетiн уақыт;
- салық төлеу тәртiбi белгiлi-бiр мерзiмде салықты төлер кезiнде, алдымен
бюджетке қандай салықтар төлеу керектiгiн, яғни төлеу кезiнде белгiлi-
бiр дәйектiлiктi белгiлейдi. Салық төлеудегi дәйектiлiк заң жүзiнде
бекiтiледi де, келесi тәртiппен жүзеге асырылады:
1) Барлық мүлiкке салынатын салық төленедi, содан кейiн акциздер мен баж
салығы төленедi;
2) Жергiдiктi салымдар мен алымдар;
3) Басқа да салықтар мен алымдар төленедi.
4) Салық төлеушiлер мен салық қызметi органдарының құқықтығы мен
мiндеттерi-салық заңдары арқылы белгiленедi және реттеледi.
5) С алықтың төленуiн бақылау және салық заңдарын бұзғаны үшін белгiленетiн
салықтық жазалар.
Кез-келген мемлекетке салықтардың көп түрлi болуына байланысты
олардың белгiлерiне қарай салықтарды келесiдей түрде жiктеймiз:
- салық салу әдiсi бойынша;
- салық төлеушi субьектiге байланысты;
- салықтардың бюджетке аударылуына қарай;
- салықтардың бағытты мақсатарына қарай.
Салық салу әдiсi бойынша салықтарды тiкелей және жанама түрге
бөлемiз.
Тiкелей салықтар – тiкелей салық төлеушiден немесе тiкелей табыстан,
мүлiктен ұсталынатын салық болып табылады. Тiкелей салық табыс алушыларға
мүлiк иелерiне, тiкелей салына бередi.
Тiкелей салық:
-халықтың табыс салығы;
-кәсiпорын табысына салық;
-капитал өсiмiне салық;
-мұрагерлiк пен сыйға тартуға;
-мүлiктiк салық.
Тiкелей салықтардың өзi нақты және жеке салықтарға бөлiнедi.
Нақты салықтар – салық төлеушiден емес салық төлеушiнiң табысы мен
мүлкiнен ұсталынатын салық болып табылады.
Жеке салық халықтың жеке табысынан ұсталынатын салық жатады.
Тiкелей салықтың ең басты артықшылығы болып, егер де мемлекетте
экономикалық кризис болмаса тiкелей салықтар мемлекеттiң қазынасына түрақты
және ұлғаймалы түрдегi салық мөлшерiн әкелiп отырады.
Ал кемшiлiгi болып тiкелей салықтар бойынша жеңiлдiктер заңсыз түрде
қолданылуына мүмкiндiктердiң көп болуы.
Жанама салықтар салықтың-соңғы түтынушыға ауысуы арқылы жүргiзiлетiн
салықтар немесе бағаға үстеме түрiнде жүргiзiлетiн салықтар. Жанама салық
тауарды түтыну немесе сату кезiнде салынады. Бұларға акциздер, қосылған құн
салығы және кеден баж салығы.
Жанама салықтардың өзi индивидуальдi жанама салықтар, әмбебап және
фискальдi монополиялы жанама салықтар түрiнде бөлiнедi.
Индивидуальдi жанама салықтарға – акциз салығы жатады.
Әмбебап жанама салықтарға – қосылған құн салығы жатады.
Фискальдi монополиялы жанама салыққа баяғы кеңес одағына әрекет еткен
айналым салығы жатады.
Жанама салықтардың қолданылуында ең басты кемшiлiгi болып тауарлардың
жұмыстардың және көрсетiлген қызметтердiң құнының, бағасының өсiп кетуi
табылады.
Ал жанама салықтардың ең басты артықшылығы салық төлеушiлердiң
салықты төлеуден жалтарудың ешқандай мүмкiндiгiнiң болмауы.
1. Салық төлеушi субьектiге байланысты салықтар келесiдей түрге бөлiнедi.
а) Жеке тұлғалар төлейтiн салықтар.
ә) Кәсiпорындар, ұйымдар және мекемелер, яғни заңды тұлғалар төлейтiн
салықтар.
2. Салықтардың бюджетке аударылуына қарай салықтар:
а) Жалпы мемлекеттiк салықтар;
ә) Жергiлiктi салықтар;
б) Регионалды салықтар болып бөлiнедi.
3. Салықтардыiң бағытты мақсаттарына қарай салықтар жалпы және арнайы
болып бөлiнедi.
Жалпы салықтар мемлекеттiк бюджеттiң жалпы қалыптасуы үшін
пайдаланылса, арнайы салықтар мемлекеттiң белгiлi бiр шығындарын
қаржыландыру үшін қолданылады.
Қазақстан Республикасының салық жүйесiн мемлекет пен және заңды
тұлғалар арасындағы қаржы қатынастарының жиынтығы, салықтар мен
алымдар, салық салу әдiстерi мен тәсiлдерi, салық заңдары мен салыққа
қатысты актiлер, салық салу органдары мен салық қызметi құрайды.
Салық жүйесi мемлекет қаржы көздерiн жасақтаудың ең негiзгi құралы
болуымен қатар, ел экономикасын қайта құруға, өндiрiстiң ұлғайып дамуына
және саяси –әлеуметтiк шаралардың толығымен iске асуына мүмкiндiк
туғызды.
Салық жүйесi – нарықтық қатынастардың құрамдас бөлiгi. Қазақстан
Республикасы егемендiгiн алғаннан бастап қоғамның қажеттiлiгiне жауап
беретiн өз салық жүйесiн қабылдауы қажет болды. Осыған байланысты 1991 жылы
25 желтоқсанда ең алғашқы ((Қазақстан Республикасының салық жүйесi туралы
заңы(( қабылданды.
Кез-келген елдiң салық жүйесi таңдалған салық салу
обьектiсiне табыстарға немесе шығындарға тәуелдi болады. Нарықтық
экономикасы түрақты және өнеркәсiбi дамыған елдер үшін салық салу
обьектiсi ретiнде табысты ерекше қолдану моделiн пайдалану тән. Ал
өтпелi кезеңдегi, яғни дағдарыстық жағдайдағы, оның есесiне салық
салынатын базасы тар Қазақстан мемлекетi салық салу обьектiсi
ретiнде шығындарды қолданады. Сонымен бiрiншi жағдайда белсендiлiк
түрде тiкелей салықтар, ал екiншi жағдайда жанама салықтар
қолданылады.
1.3. Шаруашылық iс-әрекеттерiн реттеудегi Қазақстан
Республикасының салық саясаты
ґркениеттi iрi мемлекеттердiң экономикалық даму деңгейлерi олардың
жан-жақты жетiлдiрiлген, тиянақты да, қолданбалы салық заңдары жүйесiне-
“күштi салық заңы- күштi мемлекет” қағидасына байланысты екенi белгiлi.
Демек, елiмiздiң экономикасын дамытудың басты тетiктерiнiң бiрi
–салық саясаты.
Елiмiз экономикалық дамудың нарықтық бағытына бет алған кезеңнен
бастап- ақ Республика Президентi салық мәселесiне үлкен маңыз берген едi.
ґйткенi, бұрынғы Кеңестiк жоспарлы экономиканың салық жүйесi нарықтық
қатынастар заңдылықтары талабынан шыға алмады. Бұл заңды да құбылыс.
Іайта құру кезiнде салық жыл сайын, кейде халық шаруашылығындағы күрделi
дағдарыстар мен әр түрлi әлеуметтiк орталардың қысымына байланысты, жылына
бiрнеше реттен де өзгерiске ұшырап отырады. Түрлерi көбейiп, мөлшерi,
мерзiмi сан түрлi құбылып, қайшылықтарға түскен салық ережелерi салық
төлеушiлердiң де мүддесiн қорғаудан қалды.
1991 жылы елiмiз тәуелсiздiк алып, өз алдына егемендi мемлекет
болған жерде шұғыл мерзiм iшiнде дербес экономикалық реформалар жасау
мiндетi алда түрды. Сондай iрi өзгерiстер енгiзетiн экономиканың басты
тармағының бiрi- салық жүйесi болып саналды. Осы мақсатта Салық кодексi
дайындалып, қабылданды. Мұндай саяси – экономикалық мәнi зор заңды
құжатты жасап шығуға Мемлекеттiң салық комитетiнiң мамандары, заң
қызметкерлерi мен шетелдiк сарапшылар зор күш салды. Демек, бұл заң
қабылдаудан бұрын үлкен сарапқа түстi деген сөз. Республикамызда Салық
кодексi түңғыш рет қабылданып отыр. Ең бастысы, алдымызда үлкен бағыт
бар. Екiншiден, салық түрлерi бұрынғыдан да азайды.
Салық кодексiн қабылдаудағы басты мақсат – салық төлеушiлерге түсiп
отырған қысымды төмендету, салық қатынастарын реттеу, бюджеттiң табысты
бөлiмiн қамтамасыз ету. °рине, заңды қолдану барысында алғашында
кемшiлiктер болды. Дегенмен, бұл заң республикамыздың салық қызметiнiң
халықаралық қағидаларға көшуiне негiзгi себеп болады деген сенiм бар.
Халықаралық нәтижелерге сүйенсек, нарықтық қатынастарға көшкен әрбiр елде
де осындай заң қабылданған. Бұл- салық жүйесiн жетiлдiрудiң бiрден-бiр
жолы.
Барлық денгейдегi бюджеттерге салықтар мен басқа да мiндеттi
төлемдердiң түсiмiн арттыру, мемлекет пен шаруашылық жүргiзушi
субъектiлердiң қаржылық өзара қатынастардағы мүдделерiнiң тепе-
теңдiгiне қол жеткiзуге жақындай түсу, салық салу жүйесiнде әдiлеттiкке
қол жеткiзу мақсатында мынадай iс-шаралар:
- салық заңдарын салық салудың тәртiбiн оңайлатуға бағытталған
жетiлдiру, қазiргi кезде қолданылып жүрген жеңiлдiктердi ретке
келтiру, салық салудың тетiгi жөнiндегi, сондай- ақ экономиканың
нақты секторын дамытуды ынталандыруға арналған қолданылып жүрген
жекелеген ережелердi нақтылау;
- акцизделетiн өнiмдер бойынша , оның iшiнде алкогольдi өнiмдердiң
өндiрiсi мен айналымын мемлекеттiк реттеу жөнiндегi iс-шараларды
iске асыру арқылы салық түсiмдерiнiң толықтығын қамтамасыз ету,
сондай-ақ мұнай өнiмдерiнiң жекелеген түрлерiнiң айналымын
мемлекеттiк реттеудi енгiзу;
- салық салу мақсаты үшін жылжымайтын мүлiктiң құнын айқындаудың
тәртiбiн жетiлдiру;
- капиталды ресми емес экономиканың аясынан шығару үшін жағдай
жасау, кәсiпкерлiк қызметпен заңсыз айналысқаны және салық салу
объектiлерiн жасырғаны үшін жауаптылықты күшейту;
- алымдар мен бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдерге
қатысты жүргiзiлетiн өзгерiстер мен толықтыруларды шектеу жолымен
фискальдық саясаттың түрақтылығын сақтау салық саясатының басым
бағыттары болып айқындалды.
Салық заңдары нормаларының бiр түрғыда түсiндiрiлуiн қамтамасыз ету,
оны салық төлеушiлердiң қолдануын оңайлату, сондай-ақ салық тәртiбiн
сақтаудың денгейiн арттыру мақсатында 2000 жылы кiмет Парламентке салық
жөнiндегi барлық нормативтiк актiлердiң ережелерi бiрiктiрiлген жаңа Салық
кодексiн енгiздi.
Жаңа салық заңдарында салық салудың базасын кеңейту үшін мынадай
шаралар: келешекте салықтық коникулдарды тоқтату және салықтар бойынша
жеңiлдiктердi қысқарту, ІІС-ты жинау үшін тiркеуге арналған бастапқы мәнге
қайтып оралу; заңды тұлғалардан алынатын салыққа бизнеске қатысы бойынша
неғұрлым ынталандырушы сипат беру; жеке адамдардан табыс салығын алу
кезiнде әдiлдiк пен теңдiктi күшейту және басқалар сияқты шаралар көрiнiс
табатын болады.
кiмет Тәуелсiз Мемлекеттер Достастығы елдерiне қатысты жанама
салықтар алу мәселелерiнде халықаралық стандарттарға көшудiң тетiгiн
әзiрлеу жөнiндегi жұмысты жалғастырады. ТМД елдерiмен саудада жанама
салықтар алу кезiнде арналған елдiң принциптерiн iске асыру отандық
тауарлар өндiрушiлердiң экспорттық әлеуетiн арттырады.
Салық әкiмгерлiгiн жақсарту жөнiндегi жұмыс жалғастыратын болады: iрi
салық төлеушiлермен жұмыстың тиiмдiлiгi артады; салық төлеушiлердiң
декларацияларды толытруына қойылатын талап оңайлатылады; салық
инспекцияларын дайындаудың пәрмендi бағдарламасы қалыптастырылады;
Кiрiстерге қос салық салудан қашу туралы конвенцияны қолдану жөнiндегi
нормативтiк құқықтық актiлер әзiрленедi.
Трансферттiк бағалар мен аффилиирлендiрiлген компаниялар-ды
бақылаудың тетiктерiн енгiзу үшін құқықтық база әзiрленетiн болады. Ол
экспорттық өнiмдердi төмендетiлген бағалармен сату, сондай-ақ өнiмнiң
өзiндiк құнын жасанды көтеру, шикiзат пен материалдарды көтерiңкi
бағалар бойынша сатып алу практикасын болдырмау мүмкiндiк бередi.
Қазақстан Республикасының кiметi бағалау қызметiн жүзеге асыру, нарықтық
құн немесе бағалау объектiсiнiң өзге де құнын белгiлеу, меншiк
нысандарына қарамастан бағалау қызметiне қатысушы субъектiлердiң
құқықтары мен мiндеттерiн айқындау кезiнде пайда болатын қатынастарды
реттеу көзделетiн “Қазақстан Республикасының бағалау қызметi туралы”
Қазақстан Республикасы Заңының жобасын әзiрлеуде.
Сауда мен қызмет көрсету саласында шағын және орта бизнестiң
субъектiлерiне салық салудың белгiленген нысандарын қолдану салықтық
әкiмшiлiктендiрудiң сапасын арттыру мен көрсетiлген салада шағын және
орта бизнестi дамыту үшін жағдайларды жақсартудың арасындағы тепе-
теңдiктi табуға мүмкiндiк бередi. Ақыры соңында ол мемлекеттiк бюджетке
түсiмдердi әкеледi.
Мемлекет тәуелсiздiгiнiң ең басты шарттарының бiрi дербес салық
саясаты болып табылатындығы баршаға аян. Егемендiк қолға тиген алғашқы
күндерден –ақ салық қызметiне басты назар аударылғандығы да сондықтан
болатын.
Қай кезде болмасын кез-келген елдiң қағамдық әлеуетi мен
түрақтылығы, экономикалық дамуы мен өркендеуi салық жүйесiнiң iс-
әрекетiне байланысты екенi белгiлi. Бүгiнгi елiмiздiң тәуелсiздiгiмен бiрге
сапқа түрған салық жүйесi iргелi де маңызды салаға айналған. Іазiргi
кезде мемлекеттiң кiрiс органы ретiнде кең ауқымды қамтыған бұл жүйенiң
ел игiлiгi үшін атқарып жатқан iстерi қашанда айтуға түрарлық, айтылып та
жатыр.
Ең ағашқы салық саясаты қаланған кезде, кәсiпкерлiк және
кәсiпорындардың дербес экономикалық саясаты қалыптасты, қоғамдағы нарық
механизiмiнiң негiздерiн ұсынуға қол жеткiзiлдi. Сол кезде жоғары бiлiктi
қызметкерлер жеткiлiксiз едi және бұл салық қатынастарын реттеп отыратын
қолданыстағы заңдардың жүйесiнен де айқын көрiндi. Тiптi, салық
заңдарының өзiнен де көптеген қарама-қайшылықтар кездесiп жатты.
Сондай-ақ, аталмыш кезеңдi жаңа экономикалық қатынастардың ендi-ендi
қалыптасып жатуымен және салық органы қызметкерлерiнiң сол уақыттағы
экономикалық санаттардың мазмұнын жете түсiнбеген мен, тiптi оны iс-
жүзiнде дұрыс қолдана алмағаныдығымен сипаттауға болады.
1995 жылы Қазақстан Республикасы Президентiнiң (Салық және
бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер туралы( Заң күшi бар
Жарлығы салық жүйелерi мен салық саясатын қалыптастырудың базалық
принциптерiн негiздеп бердi. Мұнда салық органдарының ұғымдары, салық
өзара қарым-қатынастардың негiздерi айқындалып қана қоймай, бiрiнғай
салық саясатын қалыптастырудың iргетасы қаланды. Сол жылдан бастап Салық
кодексi әзiрлене бастаған кезге дейiнгi уақыт iшiнде жалпы салық
қызметiнде жетiспей жатқан түстарды толықтыру мен алға қойылған
басымдылықтарды дамыту мақсатында бұрыннан қолданыста жүрген
тәжiрибелердi жүйелендiру жұмыстары жүргiзiлiп келдi.
Ал бүгiнгi таңда кемелiне келген елiмiздiң қазыналық органдарын
салық заңының орындалуына бақылау жасайтын мемлекеттiк жүйе болып
қалыптасты деп айтуға болады.
Жалпы осы уақыттардың iшiнде қоғамда, ел экономикасында болған
көптеген өзгерiстер, оның iшiнде салық саясатндағы елеулi бетбұрыстар
жаңа салық заңын –Салық кодексiн әзiрлеудiң қажеттiгiн тудырды. 1995 жылы
жарық көрген (Салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер
туралы( Заңдағы ұстамдық үлгi салық салудың халықаралық прнциптерiне
негiзделген болатын. ТҮтас алғанда, соңғы 32 жылдың iшiнде әлемдiк
тәжiрибеде салық құқығы, салық жүйесi және салық заңдары туралы жалпы
түсiнiк қалыптастырылды. Қазiр дүние жүзi бойынша салық заңдары бiр iзге
түсiп жатыр. Мысалы, қосылған құн салығының халықаралық салық деп айтуға
толық негiз бар. Сондай –ақ, әр жерде өзiнiң ерекшелiгi болғанымен,
корпоративтi табыс салығын салу принциптерi де дүние жүзiнде бiр-бiрiне
жақын. Сол 1995 жылы халықаралық сарапшылардың жүргiзген жұмыстары да
салық салудың халықаралық принциптерiнiң тәжiрибеге енуiне үлкен ықпал
еттi. °рине, көбiнесе қосылған құн салығын өндiрiп алу принциптерiне көшкен
кезде әдiстемелiк түрғыдан айтарлықтай шығындардың болғаны рас. Дей
түрғанмен, осының өзiнде алға басушылық болды. ґйткенi айналымға салынатын
салық алынып тасталынды, салық салу әдiстемесiнiң өзi оңайланыдырылып, алға
қарай түбегейлi қадам жасалынды, яғни, кiрiстердi оңтайлы жолмен есептеуге
қол жеткiзiлдi. Бұл салық заңдарын жеңiлдеткен басты қадам едi. 1995 жылдан
бастап экономикалық құрылымдары өзгердi, ең бастысы -экономика тепе-
теңсiзiк болып түрған кезде бiрiздендiрiлiген нормалардың әртүрлi
секторларға, әсiресе, жоғары инфляция жағдайында түрлiше әсер
ететiндiгiне көз жеттi.
Бiз салық заңын әлемдiк Салық кодексiнiң үлгiсi жетiлiп келе
жатқанда, өте қолайлы негiзде қалыптастыра бастадық. Салық салу жүйесiндегi
әлемдiк тәжiрибелердi пайдаландық. Бұл түрғыдан алғанда iргелi
прнициптердiң бiрi –Салық кодексi мүмкiндiгiнше оңай және өмiрдiң барлық
жағдайлары үшін ең төмен салық нормаларын ұстануы қажет. Жаңа Салық
кодексi де осы талапқа сай барынша қарапайым үлгiде жасалды. Егер, бұрын
заң шағын ғана болып және оған көптеген нұсқаулықтар қосылатын болса,
ендi заң көлемдi және қандай жағдайда болса да салық заңының нормаларын
бұрмаламай дұрыс түсiндiрiлетiн шағын көлемдегi нормативтi база болды.
Егер, Қазақстан Республикасының Салық кодексiн басқа елдердiң
заңдарымен салыстырсақ, неғұрлым жетiлдiрiлген құжаттың дүниеге келгенiн
аңғару қиын емес. Мұнда экономиканың жекелеген секторларына, оның iшiнде
салық жеңiлдiгi түрiнде емес, арнайы салық режимдерiн құру жолымен бегiлi
қолдауды қажет ететiн шағын бизнеске, агарлық сектоларға, әлеуметтiк
салаға ерекше көңiл бөлiндi. Салық кодексiнде салық салудың халықаралық
принциптерiне жақындау бар, бұл әлемдiк экономикалық кеңiстiкке кiрiгу
үшін жақсы негiз болмақ. Дегенмен, жалпы алғанда Салық кодексiне 1995
жылғы заңның басты негiзi сақталды, өйткенi қалай болғанда да сол заң
арқылы бiзiдiң салықтық тәжiрибемiз толығысып, белгiлi бiр салықтық
мәденетiмiз қалыптасты.
II. Шаруашылық iс-әрекеттерiн реттеудегi салық жеңiлдiктерi
2.1. Шаруашылық iс-әрекеттерiн реттеудегi салық объектiсi және
салық салынбайтын айналым
Салық жүйесi – нарықтық қатынастардың құрамдас бөлiгi. Қазақстан
Республикасы егемендiгiн алғаннан бастап қоғамның қажеттiлiгiне жауап
беретiн өз салық жүйесiн қабылдауы қажет болды. Осыған байланысты 1991 жылы
25 желтоқсанда ең алғашқы ((Қазақстан Республикасының салық жүйесi туралы
заңы(( қабылданды.
Кез-келген елдiң салық жүйесi таңдалған салық салу
обьектiсiне табыстарға немесе шығындарға тәуелдi болады. Нарықтық
экономикасы түрақты және өнеркәсiбi дамыған елдер үшін салық салу
обьектiсi ретiнде табысты ерекше қолдану моделiн пайдалану тән. Ал
өтпелi кезеңдегi, яғни дағдарыстық жағдайдағы, оның есесiне салық
салынатын базасы тар Қазақстан мемлекетi салық салу обьектiсi
ретiнде шығындарды қолданады. Сонымен бiрiншi жағдайда белсендiлiк
түрде тiкелей салықтар, ал екiншi жағдайда жанама салықтар
қолданылады.
Салық объектiсi-салық салу барасында мемлекет заң бойынша салық
ұсталынатын объектiнi көрсету қажет немесе салық салынатын барлық заттар,
салық объектiсiне жатады. Мысалы, мүлiк, тауар, жер, табыс және тағы
басқалар.
Салық субъектiсi - заң-бойынша салық төлейтiн салық төлеушiлер немесе
заңды және жеке тұлғалар. Салықтардың әрқайсысының объектiлерiне
тоқталайық.
Корпорациялық табыс салығын Қазақстан Республикасының түрақты
мекемелерi арқылы немесе Қазақстан Республикасындағы көздерден табыс
алатын резидент емес заңды тұлғалар төлейдi. Корпорациялық табыс
салығының объектiлерiне –салық салынатын табыс, төлем көзiнен салық
салынатын табыс, Қазақстан Республикасында қызметiн түрақты мекеме арқылы
жүзеге асыратын резидент емес заңды тұлғалардың таза табысы жатады.
Салық салу объектiлерi бар жеке тұлғалар жеке табыс салығын төлейдi.
Жеке табыс салығы салынатын объектiлер: төлем көзiнен салық салынатын
табыстар, төлем көзiнен салық салынбайтын табыстар жатады. Салық
салынбайтын айналым:
- мемлекеттiк бюджет қаражаты есебiнен төленетiн атаулы әлеуметтiк
көмек, жәдемақылар және өтемдер;
- балаларға және асырауындағы адамдарға алынатын алименттер;
- Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес қызметкерге еңбек
мiндеттерiн орындау кезiнде мертiгуiне немесе денсаулығының өзге
де зақымдануына байланысты келтiрiлген зиянның орнын толтыру;
- жеке тұлғалардың Қазақстан Республикасы µлттық Банкiнiң
лицензиясы бар банктер мен банк операцияарының жекелеген түрлерiн
жүзеге асыратын ұйымдардағы салымдары бойынша оларға төленетiн
сыйақылар және борыштық бағалы қағаздар бойынша сыйақы;
- мемлекеттiк бағалы қағаздармен және агенттiк облигациялармен
жасалған операцияардан түскен табыстар;
- әскери қызметтiң барлық түрлерiне берiлетiн төлемдер;
- лотерея, ұтыстар (5 айық есептiк көрсеткiш);
- қоғамдық жұмыстарды және кәсiби оқуарға байланысты төлемдер;
- гранттар қаражаты есебiнен төленетiн төлемдер (еңбекақы түрiндегi
төлемдерден басқа);
- сапарлармен байланысты жағдайларда төленетiн төлемдер (Қазақстан
Республикасы аумағында);
- экологиялық аймақтарда зардап шеккен азаматтарды әлеуметтiк
қорғауда;
- мемлекет қаражаты есебiнен төленетiн бiржолғы төлемдер;
- айлық есептiк көрсеткiшiнiң 50 еселенген шегiндегi төлемдер;
- қызметтiк iссапарлар кезiнде төленетiн өтемдер;
- Қазақстан Республикасы азаматы болып табылмайтын дипоматиялық
немесе консульдық қызметкерлердiң ресми табыстары;
- шетелдiң жеке тұлғаларының салық салынуға тиiс ресми табыстары;
- мемлекеттiк орталықтан берiлетiн зейнетақы төлемдерi;
- геологиялық –барлау, топографиялық -геодезиялық және iздестiру
жұмыстарымен шұғылданатын қызметкерлердiң далалық жабдықталым
ақшасы;
- мамандық бойынша және бiлiктiлiгiн арттыруға бағытталған шығыстар;
- бала асырап алған ата-аналарға берiлетiн жәрдемақылар;
- мұраға, қайырымдылық түрiнде алған мүлiктiң құн;
- мемлекет тарапынан белгiленген степендиялар;
- он алты жасқа толмаған балалардың демалыс жолдамалары;
- сақтандыру төлемдерiнiң сомалары;
- сот шешiмi бойынша тағайындалған сомалар;
- зейнетақы жинағның сомалары.
Қосылған құн саалығы таурларды (жұмыстарды, қзмет көрсетулердi) өндiру
және оаррдың айналысы процесiнде қосылған, оларды өткiзу бойынша салыық
салынатын айналым құнынң бiр бөлiгiн бюджетке ауаруды, сондаай- ақ
Қазақстан Республкасының аумағындағ таауарлар импорты кезiндегi аударымды
бiлддiредi. Салық салынатын айналым бюдджетке төленуге тиiстi қосылған құн
салығы сатылған тауаррллар (жұмыстар, қызмет көрсетулер) үшін есептелген
қосылған құн салығының сомасы мен алынған тауаррар (жұмыстар, қызмет
көрсетулер) үшін төленуге тиiстi қосылғаан құн салығының сомасы арасындағы
айырма ретiнде анқталады.
Қосылған құн салығының объектiлерi- салық салынатын айналым, салық
салынатын импорт.
Қазақстан Республикасының кеден заңдарына сәйкес Қазақстан
Республикасының аумағы осы тауарларды импорттайтын заңды тұлғалар, олардың
фирмалары мен өкiлдiктерi, жеке тұлғалар мен резидент еместер
импортталатын тауарларға қосылған құнға салық төлеушiлер болып
табылады.
Тауарларды (жұмыстарды, қызметтердi) Қазақстан Республикасының
аумағында Қазақстандық көзден кiрiс алатын резидент еместер (Қазақстан
Республикасында түрақты мекеме арқылы қызметiн жүзеге асыратындардан
басқа) сатқан кезде қосылған құнға салынатын салықты Қазақстан
Республикасының резиденттерi, сондай-ақ аталған резидент еместермен есеп
айырысуда Қазақстан Республикасында түрақты мекеме арқылы қызметiн жүзеге
асыратын резидент еместер толық мөлшерде төлейдi.
Салық салынатын айналымның мөлшерi қолданылатын бағалар мен
тарифтерге сүйенiп, оларға қосылған құнға салынатын салықты енгiзбей,
сатылатын тауарлардың (жұмыстардың, қызметтердiң) құны негiзiнде, бiрақ
сауда-делдалдық қызмет үшін оларды сатып алу бағасынан төмен
болмайтындай етiп анықталады.
Тауарларды (жұмыстарды, қызметтердi) айырбастау кезiнде немесе оларды
өтемсiз берген кезде салық салынатын айналым, айырбастау немесе беру
кезiнде салық төлеушiлерде қалыптасатын қосылған құнға салынатын салықты
оларға енгiзбей, бағалар денгейiн негiзге ала отырып, iс-жүзiндегi
қалыптасқан шығындардан төмен болмайтындай етiп анықталады.
Берiлген тауарлардың (жұмыстардың, қызметтердiң) құнына жалақы мен
басқа да төлемдер заттай түрде төленген жағдайда, қосылған құнға
салынатын салық сомасы негiзделедi.
Егер тауарлар (жұмыстар, қызметтер) салық төлеушiге оның кәсiпкерлiк
мақсаты үшін жеткiзiлсе, бiрақ салық төлеушi немесе өзге де тұлғалар жеке
мақсаттарына өтемсiз пайдаланған болса, онда мұндай тауарлардың
(жұмыстардың, қызметтердiң) құны салқ салынатын айналым ретiнде қаралады.
Негiзгi құрал жабдқтарды қоса алғанда, тауарлар бұлiнген, жойылған кезде
(қосылған құнға салынатын салық бойынша есепке алу көзделмеген тауарларды,
сондай-ақ табиғи сипаттағы төтенше жағдайларды қоспағанда) осы тауарлардың
құны салынатын салық айналым ретiнде қарастырылады. Іосылған құнға
салынатын салық бойынша есепке алу көзделмеген тауарларды бұлдiрген,
жоғалтқан кезде олардың есепке алу құны қосылған құнға салынатын салық
салуға жатпайды. Тауарларды сауда делдалдық қызмет бойынша экспортқа сатқан
кезде сату бағасы мен сатып алу бағасының арасындағы айырма Қазақстан
Республикасының аумағында жүзеге асырылатын осындай тауарларды сату
кезiнде қолданылатын ставкалар бойынша салық салуға жатады. Іосылған
құнға салынатын салықты төлеушi таратылған жағдайда, оның тауарларының
қалыдығы, оның iшiнде есепке алу көзделген қосылған құнға салынатын
салықпен бiрге бұрын сатып алынған негiзгi құрал- жабдықтар бюджетпен
есеп айырысу мақсатында салық салынатын айналым ретiнде қарастырылады.
Қосылға құнға салынатын салықпен бiрге бұрын сатып алынған қосылған құнға
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz