Мектепте еңбек тәрбиесін ұйымдастыру жолдары
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ЕҢБЕК ТӘРБИЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1Қазақстанда еңбек тәрбиесін ұйымдастырудың қалыптасуы
мен дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Еңбек тәрбиесінің маңызы мен міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
2 МЕКТЕПТЕ ЕҢБЕК ТӘРБИЕСІН ҰЙЫМДАСТЫРУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
2.1Оқушыларды психологиялық.педагогикалық тұрғыда еңбекке
даярлау әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2.2 Мектепте еңбек тәрбиесін ұйымдастыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
2.3 Бастауыш мектепте еңбекке баулу пәнінен тыс жұмыстарды
ұйымдастыру әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ЕҢБЕК ТӘРБИЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1Қазақстанда еңбек тәрбиесін ұйымдастырудың қалыптасуы
мен дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Еңбек тәрбиесінің маңызы мен міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
2 МЕКТЕПТЕ ЕҢБЕК ТӘРБИЕСІН ҰЙЫМДАСТЫРУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
2.1Оқушыларды психологиялық.педагогикалық тұрғыда еңбекке
даярлау әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2.2 Мектепте еңбек тәрбиесін ұйымдастыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
2.3 Бастауыш мектепте еңбекке баулу пәнінен тыс жұмыстарды
ұйымдастыру әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
КІРІСПЕ
Қазақстанда білім беру халықаралық стандартқа сай болуы керек, сондықтан «2010 жылдан бастап біз 12 жылдық білім беруге көшуіміз, педагогтардың кәсіби деңгейін, оқулықтар мен оқу бағдарламаларының сапасын көтеруіміз керек» - деп ел Президенті Қазақстан халқына жолдауында атап өткен болатын. 12 жылдық сапалы білім беру нарықты жағдайда мемлекеттің табысты даму шарттарының бірі болып саналады.
ХХІ ғасырда жалпы білім беретін мектепте оқушының өзін үйлесімді дамытуға бағытталған 12 жылдық білім беру үлгісі бастауыш мектепті бітірердегі 10 жастағы баланың оқу-іс әрекетінің жоғары деңгеймен, өз бетімен оқу және өзін-өзі дамыту арқылы білімді, адами құндылықтарды жүйелі игерумен ерекшеленуі тиіс. Жалпы әлемдік қауымдастықта қабылданған 12 жылдықты оқытуды мамандарды даярлау негізінде ғана мүмкін болады – деп атап көрсетілген болатын.
Еңбек тәрбиесі – барлық тәрбиенің қайнар көзі дейтін болсақ бала алған білімін іс жүзінде қолдана біліп, оны өмірмен, өзінің іс-әрекетімен күнделікті тіршілік қызметімен байланыстыра білгенде ғана өзіне де, қоғамға да пайдасын, жемісін береді. Осы орайда баланы еңбекке жастайынан үйретсек, баланың бойында еңбек тәрбиесі дұрыс қалыптасатыны белгілі.
Еңбексіз даму жоқ, онсыз кері кетушілікке ұшырауға болады.
Еңбек – адамның көркі, бақыты, қоғам байлығы. Қоғамда қабілетіне қарай еңбек ету әрбір адамның әдетіне, ең бірінші өмірлік қажетіне айналады. Ол үшін бұл үдерістердің тәрбиелік әсерін оқушылардың бойына сіңірудің алуан түрлі әдістемелерін қолданамыз. Еңбекке баулу пәнінің оқулықтары мен әдістемелік көмекші құралдар теориялық, практикалық жағынан оқу материалының көлемі толық қамтылмағаны ескеріліп, колледж студенттеріне әдістемелік көмекші құрал ретінде ұсынылып отыр.
Қоғамның даму тарихына байланысты, еңбек тәрбиесі әртүрлі формада дамыды, жетілді, өзгерді, жаңарып отырды. Ортағасырлық мектеп тәрбиесіне қарсы шыққан, чехтың ұлы педагогы Я.А.Коменский (1592-1670) педагогикасының негізі – гуманизм мен демократизм болғаны педтарихынан белгілі. Коменский мектеп балаға сүйіспеншілік, адамгершілік қасиеттерін тәрбиелейтін «адамгершілік шеберханасы» болуға тиіс деген көзқарасты насихаттайды. Осы негізде ол тәрбиені, оның басты саласы қоғамдық тәрбиенің негізгі буыны – еңбек тәрбиесін адамның табиғатына сәйкес жүргізу қажет деп есептеді.
Курстық жұмыс обьектісі – Мектептегі еңбек тәрбиесінің ұйымдастырылуы.
Курстық жұмыс пәні – Мектепте еңбек тәрбиесін ұйымдастыру жолдарының мазмұны.
Курстық жұмыс мақсаты – Мектепте еңбек тәрбиесін ұйымдастыру жолдары жөнінде практикалық ұсыныстар қатарын әзірлеу.
Курстық жұмыс міндеттері:
- қазақстанда еңбек тәрбиесін ұйымдастырудың қалыптасуы мен дамуы
- еңбек тәрбиесінің маңызы мен міндеттері;
- оқушыларды психологиялық–педагогикалық тұрғыда еңбекке даярлау әдістемесі;
- мектепте еңбек тәрбиесін ұйымдастыру жолдары
- бастауыш мектепте еңбекке баулу пәнінен тыс жұмыстарды ұйымдастыру әдістемесі
Қазақстанда білім беру халықаралық стандартқа сай болуы керек, сондықтан «2010 жылдан бастап біз 12 жылдық білім беруге көшуіміз, педагогтардың кәсіби деңгейін, оқулықтар мен оқу бағдарламаларының сапасын көтеруіміз керек» - деп ел Президенті Қазақстан халқына жолдауында атап өткен болатын. 12 жылдық сапалы білім беру нарықты жағдайда мемлекеттің табысты даму шарттарының бірі болып саналады.
ХХІ ғасырда жалпы білім беретін мектепте оқушының өзін үйлесімді дамытуға бағытталған 12 жылдық білім беру үлгісі бастауыш мектепті бітірердегі 10 жастағы баланың оқу-іс әрекетінің жоғары деңгеймен, өз бетімен оқу және өзін-өзі дамыту арқылы білімді, адами құндылықтарды жүйелі игерумен ерекшеленуі тиіс. Жалпы әлемдік қауымдастықта қабылданған 12 жылдықты оқытуды мамандарды даярлау негізінде ғана мүмкін болады – деп атап көрсетілген болатын.
Еңбек тәрбиесі – барлық тәрбиенің қайнар көзі дейтін болсақ бала алған білімін іс жүзінде қолдана біліп, оны өмірмен, өзінің іс-әрекетімен күнделікті тіршілік қызметімен байланыстыра білгенде ғана өзіне де, қоғамға да пайдасын, жемісін береді. Осы орайда баланы еңбекке жастайынан үйретсек, баланың бойында еңбек тәрбиесі дұрыс қалыптасатыны белгілі.
Еңбексіз даму жоқ, онсыз кері кетушілікке ұшырауға болады.
Еңбек – адамның көркі, бақыты, қоғам байлығы. Қоғамда қабілетіне қарай еңбек ету әрбір адамның әдетіне, ең бірінші өмірлік қажетіне айналады. Ол үшін бұл үдерістердің тәрбиелік әсерін оқушылардың бойына сіңірудің алуан түрлі әдістемелерін қолданамыз. Еңбекке баулу пәнінің оқулықтары мен әдістемелік көмекші құралдар теориялық, практикалық жағынан оқу материалының көлемі толық қамтылмағаны ескеріліп, колледж студенттеріне әдістемелік көмекші құрал ретінде ұсынылып отыр.
Қоғамның даму тарихына байланысты, еңбек тәрбиесі әртүрлі формада дамыды, жетілді, өзгерді, жаңарып отырды. Ортағасырлық мектеп тәрбиесіне қарсы шыққан, чехтың ұлы педагогы Я.А.Коменский (1592-1670) педагогикасының негізі – гуманизм мен демократизм болғаны педтарихынан белгілі. Коменский мектеп балаға сүйіспеншілік, адамгершілік қасиеттерін тәрбиелейтін «адамгершілік шеберханасы» болуға тиіс деген көзқарасты насихаттайды. Осы негізде ол тәрбиені, оның басты саласы қоғамдық тәрбиенің негізгі буыны – еңбек тәрбиесін адамның табиғатына сәйкес жүргізу қажет деп есептеді.
Курстық жұмыс обьектісі – Мектептегі еңбек тәрбиесінің ұйымдастырылуы.
Курстық жұмыс пәні – Мектепте еңбек тәрбиесін ұйымдастыру жолдарының мазмұны.
Курстық жұмыс мақсаты – Мектепте еңбек тәрбиесін ұйымдастыру жолдары жөнінде практикалық ұсыныстар қатарын әзірлеу.
Курстық жұмыс міндеттері:
- қазақстанда еңбек тәрбиесін ұйымдастырудың қалыптасуы мен дамуы
- еңбек тәрбиесінің маңызы мен міндеттері;
- оқушыларды психологиялық–педагогикалық тұрғыда еңбекке даярлау әдістемесі;
- мектепте еңбек тәрбиесін ұйымдастыру жолдары
- бастауыш мектепте еңбекке баулу пәнінен тыс жұмыстарды ұйымдастыру әдістемесі
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:
1. Ақназаров С. Оқушыларды еңбекке баулу, - Алматы, 1976, 40 бет
2. Андреев Ю.И. Вечер посвящен професии. – Воспитание школьников, 1977. – ном.2
3. Әбдрахманова А. Еңбекпен шынығуда. – Қазақстан мектебі, 1987, - - ном. 7
4. Әбиев Ж. Еңбек тәрбиесінің педагогикалық негізі, - Бастауыш мектеп, 1993, ном 11, 12, - 4 бет
5. Әбиев Ж, Нұрланова Г. Әбу Насыр Әль-Фарабидің тәрбие және еңбек тәрбиесі теорияларын жасауы . – «Ұлағат», 1997 ном 1 81 бет
6. Белый Н.С. Подготовка учащихся к трудовой деятельности. – Физика в школе, 1978, ном 4
7. Голубева Г.С. Трудовое воспитание на уроках истории в ІV классе Преподавание истории в школе, 1978, ном 5.
8. Госсу Е.П. Профессиональная ориентация учащихся младших классов, Кишинев, 1977
9. Сатқанов О. Төртжылдық бастауыш мектептің 4 сыныбына арналған . – Бастауыш мектеп, 1990 ном 1 – 22 бет
10. Сатқанов О. Төртжылдық бастауыш мектептің 4 сыныбына арналған . – Бастауыш мектеп, 1989, ном 12, 32 бет
11. Сатқанов О. Төртжылдық кластың сабақ тақырыптары .- Бастауыш мектеп, 1991, ном 8, - 36 бет
12. Сатқанов О. Төртжылдық мектептің бастауыш 4 сыныбына арналған . – Бастауыш мектеп, 1989 ном.11, 30 бет
13. Сатқанов О. Еңбекке баулу әдістемесі. – Алматы, 1994 ж
14. Сатқанов О. Төртжылдық бастауыш мектептің еңбекке баулу пәнінің жобасы, - Бастауыш мектеп, 1989, - ном.3, 34 бет
15. Жолбасбекова С. Еңбекке баулу әдістемесі, Шымкент – 1995 ж.
16. Қонарбаев Ұ. Еңбекке бейімделуде . – Бастауыш мектеп, 1987 – том, 2 , 36 бет
17. Қалиев С, Жарықбаев Қ. Қазақ тәлім - тәрбиесі, - Алматы , 1996 ж
18. Құралов А. Еңбек сабағында халықтық құралдарды пайдалану.- Қазақстан мектебі, 1997, ном 4, 56-59 бет ном 5. 48-52 бет. ном 6 49 бет, ном 9, 53 беттер
19. Құлманова С. Ы. Алтынсарин шығармаларындағы еңбек тәрбиесі, Қазақстан мұғалімі, 1994, 21 қаңтар
20. Қалназаров Б. Еңбекке баулу бағдарламалары, - Алматы , 1993
21. Сахиев Ж, Оқу мен еңбек егіз, Бастауыш мектеп, 1983, ном 9.
22. Тұңғышбаев Қ. Еңбек тәрбиесін еске алсақ, - Бастауыш мектеп, 1987, ном 2, 7-8 бет
23. Тынымбаева, Еңбекке даярлау – негізгі мақсат. – Бастауыш мектеп, 1983, ном 9, 47-48 бет
24. Түрікпенұлы Ж., Панаева М. Еңбекке тәрбиелеу ең маңызды іс, Бастауыш мектеп , 1993, ном6, 10-15 бет
25. Нұрсейтова С. Еңбекке баулу пәнінің жаңа мазмұндық, әдістемелік ерекшеліктері. Бастауыш мектеп, 1996, ном 7,8 8-9 бет
26. Райымжанов Ұ, Еңбекке үйрету, - Бастауыш мектеп, 1983 – ном 9, 43-47 бет
27. С.Н. Жиенбаева «Мектеп алды топ балаларын еңбекке баулу» А., 2007
28. К. Бозжанова «Оқушылармен жүргізілетін кластан тыс және мектептен тыс жұмыстар жүйесі» А., 1991
29. Б.И. Иманбаева «Тәрбие жетекшісі» А., 2004
1. Ақназаров С. Оқушыларды еңбекке баулу, - Алматы, 1976, 40 бет
2. Андреев Ю.И. Вечер посвящен професии. – Воспитание школьников, 1977. – ном.2
3. Әбдрахманова А. Еңбекпен шынығуда. – Қазақстан мектебі, 1987, - - ном. 7
4. Әбиев Ж. Еңбек тәрбиесінің педагогикалық негізі, - Бастауыш мектеп, 1993, ном 11, 12, - 4 бет
5. Әбиев Ж, Нұрланова Г. Әбу Насыр Әль-Фарабидің тәрбие және еңбек тәрбиесі теорияларын жасауы . – «Ұлағат», 1997 ном 1 81 бет
6. Белый Н.С. Подготовка учащихся к трудовой деятельности. – Физика в школе, 1978, ном 4
7. Голубева Г.С. Трудовое воспитание на уроках истории в ІV классе Преподавание истории в школе, 1978, ном 5.
8. Госсу Е.П. Профессиональная ориентация учащихся младших классов, Кишинев, 1977
9. Сатқанов О. Төртжылдық бастауыш мектептің 4 сыныбына арналған . – Бастауыш мектеп, 1990 ном 1 – 22 бет
10. Сатқанов О. Төртжылдық бастауыш мектептің 4 сыныбына арналған . – Бастауыш мектеп, 1989, ном 12, 32 бет
11. Сатқанов О. Төртжылдық кластың сабақ тақырыптары .- Бастауыш мектеп, 1991, ном 8, - 36 бет
12. Сатқанов О. Төртжылдық мектептің бастауыш 4 сыныбына арналған . – Бастауыш мектеп, 1989 ном.11, 30 бет
13. Сатқанов О. Еңбекке баулу әдістемесі. – Алматы, 1994 ж
14. Сатқанов О. Төртжылдық бастауыш мектептің еңбекке баулу пәнінің жобасы, - Бастауыш мектеп, 1989, - ном.3, 34 бет
15. Жолбасбекова С. Еңбекке баулу әдістемесі, Шымкент – 1995 ж.
16. Қонарбаев Ұ. Еңбекке бейімделуде . – Бастауыш мектеп, 1987 – том, 2 , 36 бет
17. Қалиев С, Жарықбаев Қ. Қазақ тәлім - тәрбиесі, - Алматы , 1996 ж
18. Құралов А. Еңбек сабағында халықтық құралдарды пайдалану.- Қазақстан мектебі, 1997, ном 4, 56-59 бет ном 5. 48-52 бет. ном 6 49 бет, ном 9, 53 беттер
19. Құлманова С. Ы. Алтынсарин шығармаларындағы еңбек тәрбиесі, Қазақстан мұғалімі, 1994, 21 қаңтар
20. Қалназаров Б. Еңбекке баулу бағдарламалары, - Алматы , 1993
21. Сахиев Ж, Оқу мен еңбек егіз, Бастауыш мектеп, 1983, ном 9.
22. Тұңғышбаев Қ. Еңбек тәрбиесін еске алсақ, - Бастауыш мектеп, 1987, ном 2, 7-8 бет
23. Тынымбаева, Еңбекке даярлау – негізгі мақсат. – Бастауыш мектеп, 1983, ном 9, 47-48 бет
24. Түрікпенұлы Ж., Панаева М. Еңбекке тәрбиелеу ең маңызды іс, Бастауыш мектеп , 1993, ном6, 10-15 бет
25. Нұрсейтова С. Еңбекке баулу пәнінің жаңа мазмұндық, әдістемелік ерекшеліктері. Бастауыш мектеп, 1996, ном 7,8 8-9 бет
26. Райымжанов Ұ, Еңбекке үйрету, - Бастауыш мектеп, 1983 – ном 9, 43-47 бет
27. С.Н. Жиенбаева «Мектеп алды топ балаларын еңбекке баулу» А., 2007
28. К. Бозжанова «Оқушылармен жүргізілетін кластан тыс және мектептен тыс жұмыстар жүйесі» А., 1991
29. Б.И. Иманбаева «Тәрбие жетекшісі» А., 2004
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Педагогика пәнінен
Тақырыбы: Мектепте еңбек тәрбиесін
ұйымдастыру жолдары
Тексерген: _________________
Орындаған: _________________
Астана, 2015
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 3
1 Еңбек тәрбиесінің теориялық 5
негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.1Қазақстанда еңбек тәрбиесін ұйымдастырудың қалыптасуы 5
мен 19
дамуы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
1.2 Еңбек тәрбиесінің маңызы мен 21
міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
21
2 Мектепте еңбек тәрбиесін ұйымдастыру 28
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 37
2.1Оқушыларды психологиялық–педагогикалық тұрғыда еңбекке
даярлау 44
әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... .. 46
2.2 Мектепте еңбек тәрбиесін ұйымдастыру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3 Бастауыш мектепте еңбекке баулу пәнінен тыс жұмыстарды
ұйымдастыру
әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Қазақстанда білім беру халықаралық стандартқа сай болуы
керек, сондықтан 2010 жылдан бастап біз 12 жылдық білім беруге
көшуіміз, педагогтардың кәсіби деңгейін, оқулықтар мен
оқу бағдарламаларының сапасын көтеруіміз керек - деп ел
Президенті Қазақстан халқына жолдауында атап өткен болатын. 12
жылдық сапалы білім беру нарықты жағдайда мемлекеттің табысты даму
шарттарының бірі болып саналады.
ХХІ ғасырда жалпы білім беретін мектепте оқушының өзін
үйлесімді дамытуға бағытталған 12 жылдық білім беру үлгісі
бастауыш мектепті бітірердегі 10 жастағы баланың оқу-іс әрекетінің
жоғары деңгеймен, өз бетімен оқу және өзін-өзі дамыту арқылы
білімді, адами құндылықтарды жүйелі игерумен ерекшеленуі тиіс.
Жалпы әлемдік қауымдастықта қабылданған 12 жылдықты оқытуды
мамандарды даярлау негізінде ғана мүмкін болады – деп атап көрсетілген
болатын.
Еңбек тәрбиесі – барлық тәрбиенің қайнар көзі дейтін
болсақ бала алған білімін іс жүзінде қолдана біліп, оны өмірмен,
өзінің іс-әрекетімен күнделікті тіршілік қызметімен байланыстыра білгенде
ғана өзіне де, қоғамға да пайдасын, жемісін береді. Осы орайда
баланы еңбекке жастайынан үйретсек, баланың бойында еңбек тәрбиесі
дұрыс қалыптасатыны белгілі.
Еңбексіз даму жоқ, онсыз кері кетушілікке ұшырауға
болады.
Еңбек – адамның көркі, бақыты, қоғам байлығы. Қоғамда қабілетіне
қарай еңбек ету әрбір адамның әдетіне, ең бірінші өмірлік қажетіне
айналады. Ол үшін бұл үдерістердің тәрбиелік әсерін оқушылардың бойына
сіңірудің алуан түрлі әдістемелерін қолданамыз. Еңбекке
баулу пәнінің оқулықтары мен әдістемелік көмекші құралдар
теориялық, практикалық жағынан оқу материалының
көлемі толық қамтылмағаны ескеріліп, колледж
студенттеріне әдістемелік көмекші құрал ретінде ұсынылып отыр.
Қоғамның даму тарихына байланысты, еңбек тәрбиесі әртүрлі формада
дамыды, жетілді, өзгерді, жаңарып отырды. Ортағасырлық мектеп тәрбиесіне
қарсы шыққан, чехтың ұлы педагогы Я.А.Коменский (1592-1670) педагогикасының
негізі – гуманизм мен демократизм болғаны педтарихынан белгілі. Коменский
мектеп балаға сүйіспеншілік, адамгершілік қасиеттерін тәрбиелейтін
адамгершілік шеберханасы болуға тиіс деген көзқарасты насихаттайды. Осы
негізде ол тәрбиені, оның басты саласы қоғамдық тәрбиенің негізгі буыны –
еңбек тәрбиесін адамның табиғатына сәйкес жүргізу қажет деп есептеді.
Курстық жұмыс обьектісі – Мектептегі еңбек тәрбиесінің ұйымдастырылуы.
Курстық жұмыс пәні – Мектепте еңбек тәрбиесін ұйымдастыру жолдарының
мазмұны.
Курстық жұмыс мақсаты – Мектепте еңбек тәрбиесін ұйымдастыру жолдары
жөнінде практикалық ұсыныстар қатарын әзірлеу.
Курстық жұмыс міндеттері:
- қазақстанда еңбек тәрбиесін ұйымдастырудың қалыптасуы мен дамуы
- еңбек тәрбиесінің маңызы мен міндеттері;
- оқушыларды психологиялық–педагогикалық тұрғыда еңбекке даярлау
әдістемесі;
- мектепте еңбек тәрбиесін ұйымдастыру жолдары
- бастауыш мектепте еңбекке баулу пәнінен тыс жұмыстарды
ұйымдастыру әдістемесі
1 Еңбек тәрбиесінің теориялық негізі
1.1Қазақстанда еңбек тәрбиесін ұйымдастырудың қалыптасуы
мен дамуы
Педагогика теориясы мен тәжірибесінде 1884 жылдан бастап жас
ұрпақты өздігімен еңбектену әрекетіне дайындауды жалпы білім беретін
мекемеде еңбекке баулу арқылы шешуді ұйғарған. 1886 жылы Швецияның
Соломондық әдісімен оқытылатын мектеп директоры Сант-Илер Қол
еңбегін оқыту негіздері атты еңбек жазған. Ресейде 1901 жылы Қол еңбегі
мен сызу пәндерін оқыту деп аталатын бағдарлама ұсынылып, онда
жас ұрпақты еңбекке дайындау, кәсіби бағдар берілуі керектігі көрсетілген.
Елімізде тұңғыш рет орыс-қазақ мектебі Жәңгір ханның бастауымен
1841 жылы Бөкей ордасында ашылып, онда еңбекке және қолөнерге баулу
енгізілді. Бірақ оқыту, тәрбиелеу мазмұны орыс халқының
тәжірибесімен байланысты болды. Ы.Алтынсарин 1887-1888 жылдары орыс-қазақ
мектебін алғаш ашқанда сабақты еңбекке баулудан бастаған. Әдеби дерек
көздеріне талдау жасай қарайтын болсақ, мынандай тұжырым жасауға
болады: біріншіден, адамдар ұлы тіршілік иесі ретінде еңбек ету,
материалды байлықтар жасау және өндіру қабілетіне ие. Адам бұл
қабілеттердіпайдаланып тәжірибе жинамаса адамдық бейнесін жоғалтады,
қатігездікке бой алдырады. Екіншіден, еңбек адам бойындағы адами
қасиеттердің қалыптасуына ықпал жасап, оның ішкі дүниесін мінез-
құлқын бағалауда негізгі өлшем ретінде қызмет етеді.
К.Д.Ушинский еңбектің адам сана-сезімінің қалыптасуына әсері
туралы: Еңбек тән мен рухани адам жаратылысының және жер
бетіндегі адамның тіршілігінің күрделі заңына айналады... деп еңбек етпей
адамның алға жылжуы мүмкін емес деген қорытындыға келді. Белгілі
ғалымның пікірінше, біріншіден, баланың өзіне пайдалы еңбек табу
мүмкіндігін ашуға, келесі жағынан, оған еңбекке деген құлшыныс тудыру
қажет, тәрбиеленушінің бойына еңбекке деген құрметті сүйіспеншілікті
сіңдіру керек, осы арқылы ол еңбекке үйренеді. Ағартушылардың ой-пікірін
талдай келе мынадай құнды пікірлдерді атап көрсетуге болады: еңбек
арқылы адамдық қасиеттерді тәрбиелеу, дене жетілуі, өзін-өзі тәрбиелеу,
балалардың өзін-өзі басқару, дамыту деген идеяларын мектепалды және
кіші мектеп жасындағы балаларды еңбек іс-әрекеті субъектісі ретінде
тәжірибесін қалыптастыруды басшылыққа алуымыз қажет.
Ресейдің Қазақстанды отарлау саясаты экономикалық, саяси, мәдени
байланысында кең жолды тарихи қалыптасқан. Г.М.Храпченковтың зерттеуі
бойынша, жергілікті халықтармен жақын араласу және өлкеге оқыған,
сауатты қайраткерлерді даярлау мақсатында Омскі, Орынборда, Торғайда,
Ырғыз, Қазалыда мектептер ашылып, қазақ халқының мәдениетінің,
ағартушылық ой-пікірлердің қалыптасуына ықпал етті.
Ағартушы демократ Ш.Уәлиханов қазақтардың экономикасы мен
мәдениетіндегі артта қалушылықтан шығудың жолы білім мен еңбекте
екендігін айтты. Қазақ даласында кейінірек тараған шаман дінінің
пайда болуының да белгілі себептерін білім-ғылымнан кенже, тәжірибесі
аз адамның табиғатпен күрестегі енжарлығы, оған тәуелді болуынан
деп түсіндіреді. Шоқан қазақ халқының қоғамдық өміріндегі басты
кемшіліктерінің бірі барымта екендігіне тоқталып, оны жұртшылықтың
көпшілігі баюдың, мал жинаудың ең жеңіл әдісі деп қате түсініп жүргенін
ерекше атап айтты: Мұндай кәсіппен айналысқан адамның еңбекке ықыласы
болмайды, ал белгілі бір еңбекпен айналысу уақытты, зор ынта
ықыласты керек етеді... ондай әдеттің етек алуы қазақ даласындағы әр
түрлі еңбек түрлерінің дамуына кедергі келтіреді, - дейді. Демек, қазақтың
барымтасын жастарды белгілі бір еңбек түрінде тәжірибе жинақтаудан
тайдыратын, адамның жан-дүниесін аздытарын кәсіп деп есептеп, адам тек қана
адал еңбек жолына түскенде ғана барымта секілді әлеуметтік
індеттен айырылатынын айтады. Адамның адамшылығы оның өмірлік тәжірибесі
мен біліміне, бәрінен де өзіне байланысты, нақтылы әрекетіне, іске
тындырымдылығы. Ғалым еңбекті құнды еңбек деп, бірнеше топқа бөледі.
Бұның барлығы еңбек тәрбиесінің туындысы, сол арқылы әрбір
жеке адамның көтерілген рухани биігі, тәжірибесі, табысы деп ой қорытады.
Ұлы ағартушы А.Құнанбаевтың қай шығармасын алсақ та, жастарды еңбекке
талаптануға, өнер-білімді меңгеруге шақырады, тәрбилі болуға, үлгі-өнеге
алуға бағыттайды. ...тыныш жатып, көзін сатып, біреуден тіленбей, адал
еңбекпен қарманып, адал еңбекпен мал іздеу – ол арлы адамның ісі деп
сұрауын не қалауын табамын деп қорлықпен өткізгенше малды не жерден, не
аққан терден сұрау керек деп бүгінгі күнге дейін мәні зор тәжірибеге
сүйеніп, өздігімен әрекеттенуге, қарыз сұрануға арлануды кейінгі ұрпағына
өшпейтін қағида қалдырған. Құдай саған еңбек қылып малтабарлық қуат
береді, ол қуатты кәсіп қыларлық орынға жұмсамайсың ба? Ерінбей еңбек
қылсаң тынбай ізденсең, орнын тауып еңбек істесең, кім болмайсың? деген
ғұламаның ренжи айтқан өсиетін әрбір адам өнеге тұтып, ерте жас кезеңнен
баланың еңбек іс-әрекетінің субъектісі ретінде тәжірибесін қалыптастыруда
арқау етеу парызымыз. Қазақ халқының ежелгі кәсібінің бірі аңшылық,
құсбегілік, саяткерлік өнердің адам тәжірибесіне байланысты
қалыптасып, ертедегі күн көрісі болса, екіншіден, бертін келе, саяткерлік,
спорттық өнер түріне айналған.
XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басында Ресейде санды және сапалы
өзгерістер болып, білім, біліктілік және дағдыны меңгеретін дәстүрлі оқыту
мектебінен терең білімді, өздігімен әрекет ететін және бастама көтере
білетін еңбек мектебіне көшу мәселесі қойылды. Осыған байланысты
біртіндеп бастауыш білім берудің материалдық жағдайы мен тәжірибелік
базасы жақсарып, Еркін сәби мектебі, Сетлемент, Бала еңбегі
мен
демалысы атты жеке меншіктік эксперименттік оқу-тәрбие мекемелері
бастауыш білімді ұйымдастырудың жаңа типтері ретінде танылды.
Еркін сәби мектебі К.Н.Венцельдің бастамасы бойынша Мәскеуде
құрылып, онда 5-12 жас аралығындағы балалар еркін әрі шығармашылық
еңбекпен айналысты. Ағаш шеберханасында балалар тәрбиешілермен
біріккен желімдеу, құрастыру әрекеттерімен айналысып, оқу-тәрбие үдерсін
кәсіби бағдар беруге бағыттау ретінде қарастырылды. Мұндай оқу-орнын
педагогтар мен ата-аналар басқарды.
Сетлемент ағартушы-тәрбиелік мекемесі А.И.Зеленко мен
С.Т.Шацкий тарапынан Мәскеуде, кейін Бала еңбегі және тынығу
деген жаңа атаумен қайта құрылды. Еңбек тәрбиесінің мәнін ашуда
ғалымның көзқарасы басқаша, балаларды бірлесіп, ұйымдасып өмір сүруді,
еңбек етуді үйету болды. Тәрбиедегі өндірістік еңбек әдістері туралы
мәселені қарастыра отырып, зерттеуші мұндай еңбекті білімге жұмсалған шығын
орнын толтыру тәсілі етуге болмайды, қоғам өміріне белсенді араласуы деп
атап өтеді. Ол өзінің ғасырлар бойы адам баласы жасаған тәжірибелері
балалардың өміріне азық дегенді басшылыққа алды.
П.П.Блонский техника мен еңбек тәрбиесі дамуын біртұтас
бірлікте, яғни бір үдерістің өзара ықпал ететін және өзара тәуелді құрамдас
бөліктері ретінде қарастырды. Бұл сондай-ақ тоқтап қалған үдеріс емес
екенін, өйткені техниканың дамуы алға қарыштаған сайын тәрбие үдерісі
де жаңарып отыратынын да атап өтті. Еркін тәрбие теориясының
зиянды ықпалын әшкерелеп, еңбек түрлері мектепке дейінгі балаларға
және бастауыш сыныпқа лайықты, түсінікті түрде таңдалынып, ойынмен
байланысты болуы қажет деген құнды болжам жасады. Ғалымның ойы
бүгінгі таңдағы еңбек нарығына қойылып отырған талаптар, кәсіби
дағдылардың негізінде еркін бағдарлай білуге, өзін-өзі іске асыратын
жеке тұлғаны қалыптастыру мақсатымен үндеседі.
Еңбек мектебінің теориясын құрушы Г.Кершенштейнер еңбек
сабақтарының мақсатын кәсіптік қара күш жұмсалатын іс-әрекетке дайындау,
балаларды ыждағатты, тиянақты еңбекпен бірге үлкендерге бағынуды үйрету деп
түсінген. Түрлі қолөнер еңбегінде, зертханалық жұмыстарда, тәжірибелік
сабақтарда жалпы білім беретін ғылыми білімді пайдалануды ұсынды. Қол
еңбегі баланың жеке тәрбиесінің қалыптасуының негізі деген.
Бірыңғай еңбек мектебінің негізгі қағидалары және Бірыңғай еңбек мектебі
туралы ереже кеңес өкіметінің мектебі туралы алғашқы қағидалары
жұмыс істей бастады. Жоғарыда аталған идеялармен құжаттарды іске
асыру ғылыми дәлелденген тұжырым ретінде қолданды. Сонымен, бұған
дейін адамзат қоғамының дамуының барлық кезеңінде жас ұрпақты
еңбекке дайындау негізгі әлеуметтік-педагогикалық мәселердің қатарына
жетекші орын алып келген. Адамның адам болып қалыптасуындағы еңбектің
маңызын ескерсек, баланы еңбекке баулудың қаншалықты құндылығын түсіну қиын
емес.
1903 жылдары елімізде бастауыш мектептердің ішінен 270 қол еңбегі
сыныбы және 32 қолөнері бөлімдері ашылады. Оқушылары етікші, тігінші,
сылақшы, слесар және басқа қол еңбегі сыныптары ашылды. Қыз
балалар негізінен тоқу, кестелеу, пішу және тігуге тартылды. Сол
кезеңдегі педагогика ғылымы мен практикасының екі бағытта: политехникалық
білімді ғылыми негіздеу және тәжірибеге енгізу және оқыта отырып
тәрбиелеу тұрғысынан дамығандығын көреміз. 1927 жылдан бастап мектептер
оқудың пәндік түріне көшіріліп, еңбек сабағы негізгі пән дәрежесіне
ие болды.
Мектеп қабырғасында оқушылар оқу-тәжірибелік үлескелерде, егін салу,
мал өсіру, метал сынықтары мен қағаз қалдықтарын жинаумен айналысты. Сол
кездегі қазақ халқының тіршілік тұрмысына, идеологиялық болмыс-бітіміне
байланысты еңбектің, еңбек тәрбиесінің, қол өнердің мазмұнының дамуына
үлес қосқан ағартушы ғалымдар М.Жұмабаев, А.Байтұрсынов, М.Дулатов,
Ш.Құдабердиев, Ж.Аймауытов сүбелі ойларын қалдырған. М.Жұмабаев Жазылашақ
оқу құралдары һәм мектебіміз деген ғылыми-әдістемелік еңбегінде сол
уақыттағы мектеп туралы мектебіміз-белгілі берік негізге құрыла
алмады. Бір жақтан - әліпби һәмғылым, екінші жақтан – ұлт тілі жаратылыс,
үшінші жақтан – орталық һәм машина негізінде құрылған еңбек мектебі. Міне,
қазақ осы күні үш оттың ортасында отыр деп қынжыла ұлттық мектеп
негізінін құруды аңсайды. 1918 жылы оқу-ағарту жөніндегі мемлекеттік
комиссияда А.В.Луначарский және Н.К.Крупскаяның басқаруымен Біріңғай
еңбек мектебі туралы ереженің қабылдануына байланысты былай дейді:
мектепті еңбек негізінде құру – педагогика дүниесінің көптен бері
көксеген ізгі тілегі болатын. Еңбек мектебінің совет кезінде атой салып
шыға келуі себебі - Совет үкіметі һәм коммунизм жолындағы адамдар
еңбек мектебін саяси күреске құрал қылып отыр. Оның пікірінше, қол
еңбегі, дене еңбегінен ақыл-ой еңбегіне бағыттайтын еңбек негізінде
құрылуды құптайды.
Еңбек туралы философиялық ой тастаған Ш.Құдайбердиев егер
адамдар түгелімен біріне-бірі қиянатсыз, туысқан болып, осы ақылын
жұмсап еңбек қылып, табиғатты тиімді пайдаланып отырса, дүние бейіш
болатынына ешкім дау айта алмас еді ауыз бірлікке шақырып, ақыл-оймен
еңбектенуді уағыздайды. Арыңды сатпа, теріңді сат, адалды ізде, егін сал
не сауда қыл, малыңды бақ тек маңдай термен еңбектенуге, оқу-білімге,
өнерге шақырады, жалқаулықты, бойкүйездікті, надандықты сынайды, талапты
бол дейді. Өмірдегі байлық пен бақыт еңбекпен ғана ол сенің қолыңа өзі
келіп қонады. Үнемі біреуге телміріп көзіңді сатып өміріңді өткізбей
маңдай теріңмен, адал мал жина. Ерінбей еңбектенсең дәулет
дайын,... аяқ берді тапсын деп басан сайын деп кейінгі ұрпақты он
екі мүшесін орнымен пайдалануды ақылмен жеткізуге тырысқан. Ата-ана
балаларын белгілі бір кәсіпке кішкене кезінен дайындауын, еңбекпен
өмір тәжірибесін меңгерту тозбайтын мұра, ұрпағының тіршілігіндегі азығы
екендігін үндейді.
Өзінің барлық саналы өмірін мектеп ағартушылық ісінің кемелдннуіне
бағыштаған А.Байтұрсынов алғашқы ой пікірлерін Қазақ газетіндегі
мақалаларында қазақтың бұрынғы және бүгінгі жайын жазу, күнелту, сауда,
кәсіп, жер-су, егін, мал шаруасы, жайында кеңесу, оқу, оқыту,
мектеп, медресе, ғылым, өнер, тіл, әдебиет турасында жөн көрсету
деп ондағы оқытылатын оқу, жазу, дін, ұлт тілі, әдебиет турасында жөн
көрсету деп тек оқу-білім ғана қызықтырмай, оның адам өмірімен,
тіршілігімен, еңбегімен тығыз байланысты екенін байқатады. Адамға тіл,
құлақ қандай керек болса, бастауыш мектепте үйренетін білім де сондай
керек деп ондағы оқытылатын оқу, жазу, дін, ұт тілі, ұлт тарихы, есеп,
шаруа-кәсіп, қолөнер, жаратылыс пәндер тізімін көрсеткен. Бұдан біз
ағартушының бастауыш мектептен шаруа-кәсіп, қолөнерді енгізу арқылы
заманына қарай белгілі кәсіпке жол сілтеп, бағыт беруді, білімді өмірмен
байланыстыруды көздейді.
Ж.Аймауытов Тәрбиеге жетекші атты еңбегінде кешенді түрде
зерттелетін мәселе халықтың күн көретін еңбегі екендігін, оның үш жағын
Сонымен қатар, еңбекке қолма-қол араласқан жағдайда білім қонымды
да, жұғымды болатындығын айта келе, мектептегі еңбек түрлерін
ұйымдастырудың шарттарын:
1. Еңбек тәрбиелік жағынан маңызды болсын, яғни баланың
денесі, ақылы жетілуге қол-қабыс еткендей еңбек болсын;
2. Баланың жасына, күшін лайықты, шамасы келерлік еңбек болсын;
3. Бала түсінгендей, баланың мүддесіне тура келетіндей еңбек
болсын, мұғалімнің бұйырғаны болмасын;
4. Іс жүзінде пайдалы еңбек болсын;
5. Баланы шаршатып, желіктірмейтін еңбек болсын;
6. Көптесіп, бірлесіп істегендей болсын;
7. Еңбектің мақсатын, жоспарын балалар өздері белгілеп,
бірлесіп
орындау жолын өздері реттеп, кім қандай жұмыс атқаратынын өздері
күштеріне қарай бөліп алсын деп белгіленген.
Ендігі бір сөзінде Келісті білімнің табан тірейтін негізі – еңбек
тәрбиесі деген. Ғалымның бұл түйгендері мен ұсыныстарының бүгінгі
балалар еңбегіне қойылатын талаптармен ұштасып құны жойылмағандығын
көреміз. Тіпті мынадай ойларынан баланың үйдегі, күндегі еңбегі
жабайы, қарапайым, өнімсіз екенін мұғалім қашан да ескеріп,
тексеріп, кітап оқу, әңгімелесу арқылы балаларды еңбектің құнарлы
түрімен таныстыру деп пайдалы еңбекке тартып, қызығушылығын тудыру,
бағыт-бағдар беруді педагог қауымға әдістемелік нұсқау түрінде
берген. Бұл ойы біздің заманымызда да базарда ауыр жүк тасып, күн көру
қамымен небір жұмыс атқарып жүрген балаларды бақылауға алуды жүктейді.
Еңбекті С.Торайғыров адамды ақыл-ой және адамгершілік жағынан
дамытудың аса маңызды факторы ретінде, айналадағы өмірді, нақты заттар мен
құбылыстарды танып-білудің құралы ретінде алып қарайды. Қазақ
халқының мәдениетті ел қатарына қосылуы техниканы меңгеруі керек деді.
Өз заманындағы қазақ қыздарына үлгі-өнеге болған Н.Құлжанованың
шығармашылығы ана және ұрпақ тәрбиесін бір-бірімен тығыз байланысты
қарастырған. Мектептен бұрынғы тәрбие деген шығармасында мектеп
жасына дейінгі балалардың әрекетін тізбектей келе: Бүтін бір естіген, яки
оқыған оқиғаларды қағаздан ойып, бір түсті басқа қағазға
жабыстырып, толық мысалын көрсетіп шығарады. Кесте тігеді, қуыршаққа
киім тігеді, балшықтан түрлі заттарды суреттен жасайды. Жіптен әр түрлі
нәрсе тоқиды.
Еліміздегі ағартушы ғалымдардың педагогикалық ойларының қалыптасуы
тұсында жақын шет ел педагог ғалымы Н.К.Крупская еңбек тәрбиесінің
мақсатын, міндеттерін, мазмұнын, ұйымдастыру формаларын
белгілеп, педагогика тарихында тұңғыш рет еңбекке тәрбиелеудің ғылыми-
тәжірибелік негізін салған. Бастауыш мектептердегі еңбекті тәрбиелік
тұрғысынан қарастырып, төмендегі шарттарын ұсынды: Еңбек баланы
қызықтыруы керек, сонда ғана еңбек еркін болады; бала еңбек
үдерісінде білім және біліктілікті меңгереді; балаға еңбек нәтижесі көрініп
тұруы және түсінікті болуы; балалар еңбегі тек балалар мекемесінде
емес, одан тыс орындарда жүргізілуі керек. Өмірді бақылай отырып,
өмір сүрудің тәжірибесін үйренеді, қарым-қатынасты меңгереді, қоғамға
пайдалы мүше болу сезімі болады. Белгілі педагогтың тұжырымдалары
сол кездегі бастауыш мектеп оқушыларына еңбек тәрбиесі мәселесіне
толық жауап беретін теориялар еді.
Ата-аналарға арналған лекцияларына А.С.Макаренко отбасында
балалардың еңбек тапсырмалары мен міндеттерін, оларға қойылатын
талаптарды көрсетіп берді. Еңбек тапсырмаларының міндетті және
эпизодтық рөлдерін бағалай отырып, баланың дербестігін, жауапкершілігін,
іске шығармашылық қатынасын дамытады деген. Балалардың өздерін
еңбекке тікелей араластыру, өзін-өзі басқару арқылы болашақ өмірге
даярлаудағы тәжірибесі бүгінгі баланы еңбек іс-әрекетінде тәжірибесін
қалыптастыруда басшылыққа алуда маңызы зор.
В.А.Сухомлинскийдің ойынша, мектептегі көп жылдық жұмыс, жүздеген
адамдардың тағдыры мені таң қалдырды, еңбек тәрбиесінің барлығы
өмірге ұмтылдыру - деп тәжірибесіне сүйене отырып тұжырымдаған.
Өзінің Балаға жүрек жылуы атты еңбегінде еңбек балаға қуаныш сыйлауын,
ғылым мен техниканың күнделікті іс-әрекетке енуін қамтамасыз еткен жөн
деп, балалар еңбегінің түрін, оған қойылатын талаптар мен негізгі
қағидаларын тізіп берді. Соның ішінде еңбекпен әуестеніп кетуге
болмайды немесе мектеп тар көлемді мамандық бермеуі тиіс деген ойлары
бүгінгі күнмен үндесіп, қазіргі нарық қыспағанда жас өспірімдердің
көпшілігі еңбекпен айналысып, оқу-әрекетіне мән бермеуі де байқалады. Сол
сияқты кәсіп таңдауға бағыт-бағдар берудегі кемшілікке байланысты,
түлектердің жетпіс пайызы өмірден өз орнын таба алмауда. Бұл ойы
12 жылдық білім берудің бейімдеп оқыту бағытымен үндеседі.
Қ.Б.Бержанов, А.К.Қанапин, П.П.Костенков, Ә.І.Сембаев және басқа
авторлардың еңбектерінде қазақ мектептерінің тарихи жүріп өткен
жолдарына сипаттама берумен қатар, республика мектептері дамуының әр
кезеңінде оқушыларды еңбекке тәрбиелеудің тәжірибелері, еңбек тәрбиесінің
маңыздылығы туралы көптеген идеялар кездеседі. Соның ішінде
С.Қожахметов еңбектің өнімін арттыру үшін ең алдымен тәртіп
керек: тәртіп – адамның еңбекке қатынасының басты бір белгісі болып
табылады. Саналы тәртіп оқушылардың еңбекке, оқуға саналы түрде
өзінің бар ықыласымен қатысуын, мектеп мүлкіне ұқыпты болуын талап етеді
деген ойының нарық тұсында еңбек іс-әрекетінде жауапсыздық,
берекесіздіктердің кездесуі тұсында маңызы зор деп ойлаймыз.
Г.А.Уманов Қазақстандағы кәсіптік-техниикалық білім берудің даму
тарихын терең зерттей отырып, оқушыларды еңбекке баулудың
мәселелерінің бірқатар аспектілеріне талдау жасайды. А.Сейтешев сыныптан
тыс жұмыс арқылы оқушылардың кәсіби бағдарын қалыптастыру және
еңбекке баулу жолдарын анықтаған.
Г.Т.Хайруллин оқу-өндірістік комбинат жағдайында оқушылардың жеке
тұлғасына еңбек іс-әрекетінің ықпалын негіздеп, еңбекке даярлаудың
құрылымы мен ұйымдастыру формаларын, еңбек іс-әрекетінің мазмұнын,
анықтаған. Елімізде болашақ ұрпақты еңбекке тәрбиелеу теориясы мен
тәжірибесінің белгілі тарихын зерттеулер бойынша төмендегі кезеңдерін
бөліп көрсетуге болады:
Кесте 1.Тарихи зерттеулер бойынша еңбек тәрбиесінің қалыптасу
бағыттары.
Кезеңдері Жылдары Авторлар Сипаты
1 кезең 1917-1940 Ы.Алтынсарин, Оқытуды еңбекпен
А.Құнанбаев, байланыс-тыруды, еңбек
Ж.Аймауытов, дағды мен біліктілігін,
А.Байтұрсынов, еңбекке саналы көзқарасын
М.Жұмабаев, тәрбиелеу, алғашқы
Ә.Марғұлан, кәсіптік білім беру
Х.Арғынбаев, мекемелерінің құрылуын,
С.Қасиманов, формасы, әдістерін
Ә.Қоңыратбаев, анықтаған.
Б.Р.Қазыханова, Оқушылар бірлестігін,
А.Сейдімбек, өндіріс-тік бригадалар,
Ә.Қанапин, біріккен отряд-тар құру.
2 кезең 1940-1960 Қ.Б.Бержанов, Еңбекке баулу және
А.І.Сембаев, политех-никалық білім
А.П.Сейтешов, беру, қоғамдық пайдалы
К.Қ.Құнантаева, еңбекке тәрбиелеу, еңбек
К.Ж.Қожахметова, резервтерін оқу орындарында
Ш.Имашев, дамыту көздел-ген. 1952
Б.И.Қожабаева, жылы бастауыш мектептен
А.Б.Қаржаубаев еңбекке даярлауға қайта
т.б. оралу тұсында теория-лық
білімдерін практикамен
байланыстыру, өндіріс,
ауыл-шаруашылығы жөнінде
білім беру, оқудың
топтық, бригадалық,
жекелік түрлері
қолданылған.
3 кезең 1960-1980 Д,Шопарұлы, Оқушылардың еңбек
Г.Т.Хайруллин, бірлестік-терінде қоғамдық
А.С.Иманғалиева, еңбек белсенділігін
Т.П.Исакова, дамыту,
Н.Л.Татаурова, политехникалық білім мен
Д.А.Аманжолов, еңбек тәрбиесі қатар
А.К.Тілебалдиева, беретіндігі, мектептерде
Р.А.Жаңабаева сабақта және сыныптан тыс
уақыттарда бұйрық түрінде
берілген өндірістік
тапсырмаларды пракика
кезнде де атқарып
отырғандығы.
4 кезең 1980-1990 Р.Г.Ахмедиев, Қоғамға пайдалы еңбек,
Н.Г.Наумов, техникалық шығармашылығын
А.К.Меңжанова, дамыту, ауылшаруашылық
Ә.Құтпанбаев, еңбегіне баулу, оларға
Б.Кенжебеков, кісіби
О.С.Сатқанов, бағдар беруде мектептен
Ш.Әбдіуәлиева т.б және
сыныптан тыс жұмыстар
жүргізу, 1984 жылдан
бастап
мектептерде кәсіптік
білім
берілді. Қоғамдағы
демокра-тияның дамуы және
нарықтық қатынастардың
тууы еңбекке дайындау
бағыттары өзгерді.
5 кезең 1991-2000 С.Қаңтарбаев, Тәуелсіз мемлекетіміздің
Ә.Мүсілімов, даму
Г.Меңлібекова үдерісіне сәйкес қазақ
Т.Оралбекова, халқы-ның тұрмыс-тіршілігі,
Е.Райымжанов дәстүрі, мәдениеті,
С.Нұрсейітова салт-дәстүрі өткенімен
тарихи сабақтастықта
ұлттық құнды-лықтар
жүесінде жинақталып
отырды. Жас ұрпақтың
еңбек етуге белсенділік
қасиетін, дәстүрлі еңбек
ету ету дағдыларын,
шығармашылығын
қалыптастыруды қамтамасыз
ету көзделді.
6 кезең 2000-2010 Қ.Шалғынбаева, Бүгінгі нарықтық
С.Жиенбаева, қатынасқа
М.Қаламқалиев, көшкен Қазақстанның
Б.Н.Қадірова, ұлттық
Қ.Әбдібекқызы, және
М.Мұхамадин, әлеуметтік-экономикалық
Ф.Жұмабекова, ерекшеліктерін ескеріп,
Ш.Сапарбаева т.б халық-тың еңбек
салт-дәстүрлеріне сүйену
арқылы
қоғам алдында өзінің
дербестігі мен
жауапкершілігін сезінетін,
қоғамдық сана-сезімі
оянған, парасаты мен
ар-ожданы биік, іскер,
қабілетті, шығармашыл,
кәсіпкер, нарық
жағдайында бәсекелестікпен
еңбек ете білетін, әрбір
жұмыстың пайдалы көзін
тауып, өзінің таңдаған
мамандығына деген білімі
мен біліктілігін көрсете
білетін азаматтар
тәрбиелеу-қазіргі қоғамның
талабы.
Еңбек тәрбиесі мәселелері Қазақстан ғалымдарының келесі
буындарының да зерттеулеріне арқау болды. Н.Беріков оқушыларды еңбекке
оқыту мен мал шаруашылығы саласындағы еңбек әрекетіне даярлауда
сыныптан тыс жұмыстар ұйымдастырудың біртұтас жүйесі мен құрылымын
зерттеді. Э.А.Байдалинова оқушыларды өндірістік еңбекке тәрбиелеудегі
ұжымның психологиялық-педагогикалық өзара әрекет жасауын зерттей
отырып, бүгінгі мектеп басшылары мен мұғалімдерінің баланы еңбекке
тәрбиелеуде, олардың жаңа ойлау түрін, пікірін, қажеттілігі мен
қызығушылығын, оны жүзеге асыруда өмірлік тәжірибесін ескермей,
оқушылардың тұлғасына бағдарлану мүлде ескерілмейтіндігін айтады.
Соның салдарынан мектеп табалдырығынан өмірге дайындықсыз, тәжірибесі
жеткіліксіз, инфантильдік жастар шығады дегенді тұжырым жасайды.
Қ.А.Акишев еңбек іс-әрекетінің компоненттерін төмендегідей көрсетті:
1- кезең – стандарттық кезең деп аталып, оқушылардың еңбек іс-
әрекетті мұғалімнің көрсеткенін қайталау, білім, білік, дағдыны
меңгеріп, қайта жаңғыртады.
2- кезең – нұсқалық әрекет кезеңінде оқушылар арнаулы жаттығулар
жүйесі арқылы алған білім,білік, дағдысын жаңа жағдайға қолдануы.
3- кезең – іздену кезеңінде оқшылардың шығармашылық әрекеті
басталып, арнаулы тапсырмалар арқылы еңбекті жетілдірудің жолдарын табуға
ізденісі болады.
4- кезең – шығармашылық кезеңде оқушылардың еңбек әрекетін дамытуда
жаңа идеялары тексеріліп және негізделеді.
Оқушылардың еңбек іс-әрекетін қалыптастыруда кіші мектеп
жасындағы баланың мүмкіндігіне қарай ыңғайлап қолданған жағдайда бірте-
бірте өзінің еңбек әрекетін ұйымдастыруда басшылыққа алу қажет.
Қазіргі нарықтық экономиканың ыңғайына қарай болашақ ұрпақты
еңбекке дайындау жүйесін, қалыптасқан тәжірибелерді сақтау керек,
оның бұзылуы оқушыларды еңбекке баулу мен тәрбиелеуде жоғары нәтиже
бермейді, бұл үдерістің табиғи сабақтастығын бұзады. Қоғамның
қазіргі дамуында еңбек, жалпыға бірдейлігімен, қоғамдық сипатымен, өзі үшін
және тұтас қоғам үшін еңбек етудің табиғи ұштасуымен, қоғамдық еңбекті
бөлудің түрімен – еңбекке ынталандыру, еңбектің саны мен сапасына
негізделіп бөлетін материалдық мүдделермен ұштастыруға мүмкіндік беретін
жүйемен сипатталады.
Қазақстандағы 1960-1985 мектепке дейінгі балаларды еңбекке
тәрбиелеудің тарихын Г.Ж.Меңлібекова, 1920 жылдары педагог
С.С.Моложавый Еңбек процесі барынша белсенді, баланы өмірге
бейімдейтіндей ұйымдастырылуы керек. Еңбек әрекетінің негізін қоршаған
орта мен материалдар, құрал-жабдықтарды қолдану негізінде өмірлік
маңызды нәтиже алуға бейімдеу және еңбек процесі жалаң заттар мен
құбылыстар емес өмірлік қажеті мол әрекет - деп бағалады. Осы көзқарас
тұрғысында баланыің еңбек іс-әрекетінің алғашқы бағыты қалыптасты, бала
алдына еңбек дағдылары өзіндік әрекеті табиғи түрде жүзеге асыратындай
жағдайлар ұсынылды.
1930-40 жылдары мектепке дейінгі еңбек тәрбиесінің жаңа бағыттары
қалыптасты. Балалардың еңбегі ересектің еңбегін бақылаумен
ұштастырылып, ойынмен еңбектің байланысын сақтау. 1935 жылы
Р.И.Жуковскаяның ойын және балабақшадағы еңбек сабағы атты еңбегінде
бала еңбегінің ойынмен байланысы бала дамуы үшін мүмкін және нәтижелі амал
делінген.
1946-1960 ұлы отан соғысы жылдарынан кейін екінші сатыға
түсті.
Мектепке дейінгі балаларға ересектің еңбегімен таныстыру ең басты
мәселе болып саналып, бірақ баланың жеке еңбегі педагогтың басты
нысанасы болмады. 1953 жылы З.Н.Борисова балабақшадағы кезекшіліктің
орны,
В.Г.Нечаева мектепке дейінгілердің еңбек әрекеті туралы
зерттеулер жүргізілді. 1962 жылы балаларды үш жастан еңбекке тәрбиелеудің
мазмұны анықталды.
1960-1990 жылдар аралығында мектепке дейінгі балалардың еңбек
әрекетін В.Г.Нечаеваның жетекшілігімен зерттеулер жүргізіліп, еңбек
түрлерін және ұжымдық еңбекті ұйымдастыру формасын жүйелеген. Біздің
анықтағанымыз, мектепке дейінгі жастағы балалардың еңбек әрекеті
тәжірибесін қалыптастыру мәселесіне жеткіліксіз назар аударылды. 70-
жылдарда педагогтар еңбек әрекеті тәжірибесін қалыптастыру мәселесін
компоненттер бойынша қарастырды. 80-жылдарда педагогтар жеке тұлғаның
адамгершілік салаларын дамытуға және еңбек тәрбиесіне үлкен мән
бере бастады, содан еңбек әрекетін компоненттер бойынша бөлмей, оны
қалыптастыру мәселесін кешенді қарастыру қажет деген пікірге келді, яғни
өз кезегінде мектепке дейінгі жастағы балалардың еңбек әрекеті тәжірибесін
қарастыру қажеттілігі туындады.
1990 жылдардан бастап мектепке дейінгі кезеңнен еңбекке тәрбиелеу
проблемаларын зерттеу нысанасы этнопедагогикалық бағытта зерттелген,
бірақ сиректелген. Елімізде А.К.Меңжанова, Р.К.Аралбаева. С.Н.Жиенбаева.
Сондықтан қазіргі ғылыми техникалық даму бағыттарына қарай жаңа
зертеулерді қажет етеді. Соңғы жылдары қоғамның көкейтесті және болашақ
қажеттілігіне қарай мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың сапасын
арттыруда ғылыми-әдістемелік жағынан қамтамасыз етуде елімізде
Мектепке дейінгі шақ ғылыми-практикалық орталдық құрылды. Бүгінге
дейін мектепке дейінгі жастағы балалардың еңбек іс-әрекетінің
субъектісі ретінде қалыптастыруда осы әрекеттегі тәжірибесіне сүйену және
жұмысты соған сәйкес құру қажет.
Кіші мектеп оқушыларын еңбекке баулуың теориялық негізін және
мазмұнын, әдістемесін Е.П.Тонконогая, С.Ф.Трифонов, И.Г.Майорова,
И.П.Фрейтак, М.И.Кукасова және басқа ғалым-педагогтар анықтаған,
О.Сатқанов, С.Қаңтарбаев, В.Д.Симоненко, Л.П.Зарецкая, Д.А.Махотин,
зерттеулерін басшылыққа ала отырып, еңбекке тәрбиелеудің тарихи
әлеуметтік-экономикалық даму тенденциялары негізінде төрт кезеңге бөліп
көрсеттік.
Бірінші кезеңі революцияға дейінгі және 1917 жылдардағы мектепте
еңбекке баулу арнаулы пән ретінде жүргізіліп, себебі экономикадағы қолөнер
жұмысшы кадрларды қажеттілігінен туып отыр. Бұл кезеңде қол
еңбегі ұғымының енуіне байланысты болып, оқу шеберханасында материалдарды
өңдеп практикалық сабақ түрінде өткізілді. Пәннің мазмұнына қолөнер
түрлеріне бағытталған (ағаш өңдеу, етікші т.б.) еңбектер енді және
материалдарды көркем өңдеу, қол еңбегі, ауылшаруашылқ еңбектері
қамтылды. Қол еңбегіне үйрету үлгіге қарап бұйымдар дайындаудан
басталды. Мұндағы педагогикалық мақсат оқушылардың қол еңбегі арқылы жалпы
және арнаулы білім, білік, дағдыларын қалыптастыруды көздеді.
Бірте-бірте қол еңбегіне баулу әдістемесі қалыптасып, 1915 жылы
типтік бағдарламасы қабылданып, онда тек ұйымдастырылу ғана емес,
әдістемелік жағынан көрсетілді. Онда практикалық сабақтан басқа
түсіндіру сабақтары жүргізілуі керектігі айтылды. Мұғалім тақтаға
жасалатын бұйымның сызбасын көрсетіп, орындау жүйелігін, жолдарын
және құрал-саймандарды қалай қолдануды түсіндіреді.
Екінші кезең 1918-1937 жылдарды қамтып жаңадан саяси құрылуына
қарай әлеуметтік-экономикалық өзгерістерге байланысты еңбекке баулу
мазмұнында өзгерістер болды. Сол кездегі экономиканы тез қалпына келтіру
және өндірістің тез дамуы, социолистік қоғамның құрылу жүйесіне
қарай мектепте оқытудың политехникалық қағидасы енгізілді. Еңбекке баулудың
басты мақсаты: өндіріс саласының қажеттілігіне қарай түрлі еңбектің
негізінде оқушыларды әлеуметтік еңбекке бейімдеуге бағытталды.
1919 жылы қол еңбегі бойынша бағдарламасы жарияланып, өнегелі
қол еңбегі бағдарламасы аталды. 1925-1927 жылдары қайта өңделіп
қол еңбегі бағдарламасы шықты. Оқушыларды ғылыми қағида негізінде
материалдар және құрал-саймандармен, ең маңызды деген өндіріс
салаларымен таныстыру арқылы индустрияландырудағы еңбекке саналы
көзқарасын тәрбиелеу көзделді. Еңбекке баулу ағаш және металл
өңдеу, электро-монтаж жасау, түптеу жұмыстары, үй шарушылығына араластыру,
ауыл шаруашылығы еңбегі кешенді бағдарламасы және жобасы бойынша
жүргізілді.
Бұл оқыту мазмұны 1932-1933 оқу жылдарына дейін орындалып
кейінгі бағдарламаларда еңбектің политехникалық жағы күшейтілді.
Бірақ 1930 жылдары маманданған кадрларды дайындау қажеттілігіне байланысты
еңбекке баулу пәнінің практикалық жағынан ерекше мән беруі мен мектепте
ғылыми білімді күшейту қажеттілігінің арасындағы қарама-қайшылықтың
тууы, негізгі ғылымдармен байланыссыз болуынан еңбекке баулу пәніг алып
тастады. Елімізде 1922 жылы халық ағарту комиссарияты мектептегі
оқу жоспарына екі сағаттан еңбекке баулуды арнаулы пән ретінде енгізді.
Үшінші кезең 1952-1990 жылдар арасында қоғамдық өндіріске жаппай
жұмысшы күші қажеттілігіне қарай мектепте білім беру мазмұнына пән
ретінде қайта енгізілді. Тек 1954-1955 оқу жылында еңбекке баулу бастауыш
сыныптан бастап пән ретінде қосылды. Пәннің мазмұнында қолеңбегі қағаз,
қатырма қағаз, матамен жұмыс, ағашпен, металлмен қарапайым жұмыстар,
құрастыру, электротехника негіздері үйретілді. Бұл кезең оқушыларды
жалпы еңбекке дайындауды күшейтумен сипатталып, кәсіби бағдарын
қалыптастыруға оның ішінде бейіндік алпыс бағытта жүргізіліп, кәсіби
оқытуға дейінгі жұмыстар жүргізілуімен ерекшеленеді. Қазақстан ССР
Министрлігінің бұйрығына №116,30.09 1954 байланысты бастауыш
мектептерде қол еңбегінің түрі ауылшаруашылық еңбегін жандандыру
мақсатында оқу-тәжірибиелік үлескелер және құрал-саймандармен
қамтамасыз етілді. Сол кездегі мектеп-интернаттың бастауыш мектеп
оқушылары туралы интернатқа қазақ балалары облыстың шалғай жатқан
мал шаруашылығымен айналысатын ауылдардан келген, көпшілігі жеті
жасар балалар. Олар төрт түлік малдың жағдайын жақсы біледі, бала кезден
мал күтуді үйренген. Ал тұрмыстағы күнделікті қажетті жұмыстарға
олар бейімсіз деген сипаттамадан, мұғалімдер балаларға интернатта
кездесетін күнделікті тірліктермен қатар қол еңбек сабағында жиі
түсіндіріп отырғандығын байқаймыз. 1959 жылы Қол еңбегі пәнін Еңбекке
үйрету және қоғамға пайдалы еңбек деп өзгертіліп, бастауыш мектеп
оқушылары қағаз, қатырма қағаз, мата, сазбалшық пен ермек саз,
сымтемір және техникалық үлгілеу түрлерімен сыныпта, ауыл шаруашылық
еңбегімен оқу тәжірибе үлескесінде шұғылданған. 1965 жылы И.Г.Розанов,
И.Я.Рожнев, Д.А.Тхоржовский, И.Г.Майоров, И.П.Фрейтаг, А.Г.Глущенко,,
Н.Е.Цейтин бірлескен авторлар тобы мектептің еңбекке үйрету
бағдарламасын жасап, пәнді Еңбекке үйрету деп аталып, техникалық
еңбек және ауыл шаруашылық еңбек бағыттарын қамтыды.
Төртінші кезең 1993 жылдан бүгінгі күнгі тәуелсіздік елдердің
қатарына қосылып, нарықтық экономика және технологиялық революция
қарсаңын қамтиды. Қазақстанда 1997жылы Көркем еңбек 1-4 сыныптарға
арналған жаңа буын оқулығын оқу-әдістемелік кешені тұңғыш рет жарыққа
шықты. Көркем еңбек оқулығының теориялық негізінде Ә.Құтпанбаев,
Б.Кенжебеков, О.С.Сатқанов. С.Қаңтарбаев, ӘМүсілімов, Т.Оралбекова,
Е.Райымжанов еңбектері басшылыққа алынды. Жаңа буын оқулығының
ерекшелігі: көп деңгейлігі, кешенді құрылуы және дамыта оқыту
технологиясына негізделіп, ұлттық еңбек сипаттары қамтылған. Қазіргі
кезеңде техногиялық білім, технологиялық мәдениет жаңа ұғымдарының
шығуына байлынысты еңбекке баулу Технология аталып отыр. Сонымен, біз
мектепалды және кіші мектеп жасындағы балаларды еңбекке тәрбиелеу туралы
көзқарастар мен зерттеулерді сараптау барысында, адамзат қоғамында
жеткіншектерді еңбекке тәрбиелеудің төмендегідей тарихи педагогикалық
алғышарттарын айқындадық:
1. Еңбекке тәрбиелеу мазмұны қоғамның тарихи даму ерекшелігін
ескерумен анықталады.
2. Қол еңбегінің күрделенуіне қатысты еңбек құралдарының
жаңарып түрленіп отырған.
3. Қоғамдағы ғылыми-техникалық прогрестің даму бағыттары.
4. Нарықтық қатынасқа байланысты әлемдік деңгейдегі еңбек түрлерінің
дамуы.
5. Еңбек тәрбиесінің міндеті, мазмұнын, формасы қоғамның әлеуметтік-
экономикалық талаптарын ескеру арқылы белгіленуі.
6. Қазақ халқының болашақ ұрпағын еңбекке тәрбиелеу жөнінде
сан ғасырдан бері жиып-терген мол тәжірибесінің қалыптасуы. Сонымен, өткен
жылдардағы теориялар мен тәжірибелерге талдаудан тарихи-педагогикалық
шарттар мектепалды және мектеп жасындағы балаларды еңбекке
тәрбиелеудің бүгінгі және болашақтағы даму бағыттарын белгілеуге септігін
тигізеді.
60–80–шы жылдары Жалпы білім беретін мектептерде оқушылардың
өндірістік оқуын жақсарту туралы қаулысы қабылдануына байланысты
кабинеттер мен шеберханаларды және лабораторияларды жарақтандыру,
мектепаралық оқу-өндірістік цехтар мен комбинаттар ашу қолға алынды.
Мектептер техникалық құралдырмен қамтамасыз етілді. Оқушыларға
кәсіптік бағдар беруге аса мән берілді. Мектеп реформасы
қабылданып, қоғамдық пайдалы еңбекті міндетті түрде оқыту қайта жанданды
және т.б.
90-шы жылдардың басында жеткіншектерді еңбекке дайындау ісі күрт
төмендеп кетті. Мектеп пен өндіріс байланысының ыдырауы, еңбекке оқыту
ісінің материалдық базасының құлдырауы, мектептердің тек 48 пайызында ғана
арнайы оқу шеберханаларының сақталуы, ал 42 пайызында біріктірілген
шеберханалардың ғана қалуы үлкен кедергі келтірді. Мектепаралық
комбинаттардың саны 20-ға, өндірістегі оқу цехтары мен
бөлімшелерінің саны 300-ге азайды, оқушылардың ерікті еңбек
бірлестіктері қысқарып, олардың еңбек ету, тынығу базалары шаруа
қажалықтарына беріліп, не сатылып кетті. Ауыл мектептеріне оқу-
өндірістік сабақты өткізу үшін орталықтан тракторлар, ауылшаруашылық
машиналары бұрынғыдай бөлінбейтін болды. Оқушыларды еңбекке даярлау
ісінде қазақ халқының ғасырлар бойы қалыптасқан қолданбалы көркем
қолөнері, халық зергерлерінің мұрасы пайдаланылмады, шаруашылық
саласындағы шикізаттарды өңдеу технологиясынан мағлұматтар берілмеді. Бұл
кемшіліктердің шешімі 1993 жылы жарық көрген Жалпы білім беретін
мектеп оқушыларын еңбекке оқыту мен тәрбиелеу тұжырымдамасында және
жалпы білім беретін мектептердің және оқу өндірістік комбинаттардың
жанынан ашылған еңбекке тереңдетіп дайындайтын мектептердің оқу
жоспарында ескерілді.
Жалпы орта білім беретін мектептердің вариативті оқу жоспары мен
оқу-өндірістік комбинаттардың жанынан ашылған еңбекке тереңдетіп
дайындайтын мектептердің инвариативті-эксперименттік оқу жоспарларына
жасаған салыстырмалы талдау бізге былайша тұжырым жасауға мүмкіндік берді:
Біріншіден, 1-11 сыныптардың вариативті оқу жоспарында жалпы білім
беретін 25 пәндер түгелдей қамтылады, олардың ішінде Еңбекке
үйрету пәні барлық сыныптар үшін бір атаумен жүргізіледі, 1-7-сыныптарда
аптасына 2 сағаттан, ал 8-9-сыныптарда аптасына 3 сағаттан, 10-11-
сыныптарда аптасына 4 сағаттан бөлінеді. Сонымен қатар оқу жоспарында 5-10-
сыныптарда жылына 10-16-20 күндік еңбек практикасы Қоғамдық пайдалы
өнімді еңбек деп қарастырылады.
Ал инвариативті-эксперименттік оқу жоспарында жалпы білім
беретін 25 пәннің 10-ы ғана беріледі, сонымен қатар бұл 10 пән 8 және 11-
сыныптарда ғана аптасына 18 сағат мөлшерінде жүргізіледі, қалған
уақыттың көпшілігінде профильдік қазақ ұлттық пәндер циклы аптасына 19-20
сағат мөлшерінде жүргізілді.
Екіншіден, вариативті оқу жоспарында оқушыларға жалпы білім
беру мақсаты басым көзделеді, сонымен қатар Еңбекке үйрету
сабағына да айтарлықтай көңіл бөлінеді. Ал инвариативті-эксперименттік
оқу жоспарының негізгі мақсаты жалпы еңбекке терңдетіп дайындау
болып саналады.
Үшіншіден, вариативті мектептердің оқу жоспарына қарағанда,
инвариативті оқу жоспарларында қазіргі заман талабына сай, мектеп
қабырғасында тәрбиеленіп жатқан ұрпақты ұлтымыздың көнеден келе жатқан салт-
дәстүрі, өнерімен, соның ішінде қолданбалы өнердің қыр-сырымен таныстыру,
оның әдіс-тәсілдерін орынды пайдалану арқылы еңбек сабағында
балалардың іскерлігі мен дағдысын қалыптастыру, өнерге деген
сүйіспеншілігін, қызығушылығын арттыру – ұлт мектептерінде ұлттық
идеяны сабақтастырудың басты міндеті болып қарастырылады.Бұл міндетті
шешуде бүгінгі қазақ мектептерінде пайдаланылып жүрген бағдарламалар елеулі
үлес қоса алады. Солардың ішінде профильдік пәндер циклына
енгізілген мәдениеттілікке, тәртіпке үйрету (8 және 11-сыныптарда
аптасына 7 сағат бөлінеді), тігін жұмыстары, тоқуды үйрету (8 және 11-
сыныптарда аптасына әр пәнге 2 ағаттан бөлінеді) пәндерінің мазмұнында
ұлттық кілем тоқуда кездесетін ою-өрнек түрлерімен таныстыру, олардың
эскиздерін орындауға үйрету жақтары қарастырылады. Егер, Бастырмалау
тарауы әр түрлі материалдарды (қағаз, картон, кептірілген жапырақтар,
өсімдік дәндері, мата, тері, жүн, мақта, т.б.) пайдалана отырып, қолдану
мағынасына қарай жәнеорындалу әдістеріне байланысты бұйымдарды бастырмалап
әзірлеуді көздесе,
Құрақ құрау тарауында мұғалім оқушыларды ұлттық жастық пен көрпеше
құрақ түрлерімен таныстыру арқылы олардың түстерінң үйлесімділігін табу
жолдарын үйретеді. Тігіс тігу, кестелеу тарауында мұғалым оқушыларды мата
өңдеу, тігіс тігу, кестелеу түрлеріне үйретсе,
Қорыта келгенде, ұлттық бағдарлама негізінде өткізілетін еңбек
сабақтарында оқушылар политехникалық білім алумен қатар, жалпы
политехникалық біліктілікті, яғни еңбек барысын жоспарлауға, жұмыс орнын
ұйымдастыруға дағдыланады, бұйымды белгілеу, өлшеу, қию, өңдеу, жинау,
монтаждау, сәндеу іскерлігін меңгеріп шығады.
1.2 Еңбек тәрбиесінің маңызы мен міндеттері
Мектепте еңбекке тәрбиелеу - тәрбиенің жалпы жүйесінің құрамды бөлігі.
Еңбекке тәрбиелеу, баулу және кәсіптік бағдар, мектеп оқушыларының қоғамдық
пайдалы өнімді еңбекке тікелей қатысуы оқуға деген саналы көзқарасты
тәрбиелеудің, азамат болып өсудің жеке адамды адамгершілік және зиялылық
жағынан қалыптастырудық негізгі көзі болып табылады, осымен қатар мұны
еңбек тәрбиесінің мақсаты деп түсінуіміз қажет.
Еңбек тәрбиесінің негізгі мақсаты - жас жеткіншектерге еңбек туралы
тәрбие беру және жеке адамды жан-жақты дамыту.
Еңбек тәрбиесінің мақсаты еңбекке даярлау ғана емес, сонымен қатар жас
жеткіншектерді біліммен, іскерлікпен және дағдымен мен қаруландыру
қабілеттілігін дамыту, мамандық таңдауға көмек беру болып табылады.
Еңбекке тәрбиелеудің міндеттері:
➢ Еңбекке сүйіспеншілік пен еңбек адамдарына құрметпен қарау.
➢ Оқушыларды халық шаруашылығы салаларындағы еңбектің түрлерімен
таныстыру, еңбек іс-әрекетінің барысында олардың дағдысы мен
іскерлігін қалыптастыру.
➢ Мамандықты таңдауға дайындау.
Еңбектің тәрбиелік қызметін оқушы бойына дарыту барысында оның
экономикалық (дәрежесіне) нәтижесіне мән беру қажеттілігін ғалымдар
дәлелдеп берді. Еңбек нәтижесіз болса, ол адам бойында еңбекке деген жек
көрушілік сезімін туғызады. Ең маңыздысы, мақсатты ұйымдастырған еңбек
үрдісінде еңбектің бір түрінен екінші түрі туындап, үздіксіз еңбек ету адам
ағзасының күнделікті дағдысына айналады.
Тұлғаның ақыл-ой, дене, адамгершілік және басқа жақтарынан дамуының
нәтижесі оның мамандық таңдау даярлығына жггкілікті дәрежеде әсер ететін
болады.
Бүгінгі заманда жұмысты жалпы адамзаттың құндылыққа, өзара
түсінушілікке, ынтымақтастыққа бағдарлау мен құра білу табысты еңбек етудің
кепілі болып табылады.
Еңбек тәрбиесінің мазмұны және жүйесі.
Оқу барысындағы еңбек. Сабақ барысында еңбек дағдылары, іскерлік,
төзімділік қалыптасып, кейін жаппай еңбек іс-әрекеті түрінде байқалады.
Еңбек тәрбиесі үшін еңбек сабағы өте маңызды, онда оқушылар еңбек
дағдыларына үйренеді, техникалық білімді игереді.
Еңбек сабақтарының процесін жетілдіру, оқушылардың еңбекке
шығармашылық қатынасын қалыптастырады. Оқушылар өндірістік бригада
базасында, демалыс лагерьлерінде ұйымдастырылған еңбек сабақтарына қатыса
жүріп, әр түрлі өсімдіктер өсіреді, тәжірибелер жасайды, кейбір мамандықтың
түрлерін игереді.
Қорыта айтқанда, еңбек сабақтарының педагогикалық тиімділігі, олардың
білім және тәрбие беру мәнділігінде. Еңбекке тәрбиелеу мен оқытудың
міндеттері еңбек пәні сабағында шешіледі. Яғни, оқушылар бастауыш сыныптан
бастап еңбек сабағында алған тәжірибелерін, мектеп жанындағы үлесті жер
бөлшектерінде еңбек еткен кезде пайдаланады. Өзіне-өзі қызмет көрсету.
Балалар өзіне-өзі қызмет көрсете отырып, әр түрлі еңбек іс-әрекеттерін
орындаудық тәсілдеріне үйренеді, өздерінің жауапкершілігін сезеді, өзімнің
адамгершілік борышым деп есептеп, үлкендер еңбегін бағалайды, олардан үлгі
алады.
Мектеп жағдайында өзіне-өзі қызмет көрсету: оқу-құралдарын,
кабинеттерді, сынып бөлмесін, дәліздерді жинау, т.б.
Отбасында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Педагогика пәнінен
Тақырыбы: Мектепте еңбек тәрбиесін
ұйымдастыру жолдары
Тексерген: _________________
Орындаған: _________________
Астана, 2015
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 3
1 Еңбек тәрбиесінің теориялық 5
негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.1Қазақстанда еңбек тәрбиесін ұйымдастырудың қалыптасуы 5
мен 19
дамуы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
1.2 Еңбек тәрбиесінің маңызы мен 21
міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
21
2 Мектепте еңбек тәрбиесін ұйымдастыру 28
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 37
2.1Оқушыларды психологиялық–педагогикалық тұрғыда еңбекке
даярлау 44
әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... .. 46
2.2 Мектепте еңбек тәрбиесін ұйымдастыру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3 Бастауыш мектепте еңбекке баулу пәнінен тыс жұмыстарды
ұйымдастыру
әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Қазақстанда білім беру халықаралық стандартқа сай болуы
керек, сондықтан 2010 жылдан бастап біз 12 жылдық білім беруге
көшуіміз, педагогтардың кәсіби деңгейін, оқулықтар мен
оқу бағдарламаларының сапасын көтеруіміз керек - деп ел
Президенті Қазақстан халқына жолдауында атап өткен болатын. 12
жылдық сапалы білім беру нарықты жағдайда мемлекеттің табысты даму
шарттарының бірі болып саналады.
ХХІ ғасырда жалпы білім беретін мектепте оқушының өзін
үйлесімді дамытуға бағытталған 12 жылдық білім беру үлгісі
бастауыш мектепті бітірердегі 10 жастағы баланың оқу-іс әрекетінің
жоғары деңгеймен, өз бетімен оқу және өзін-өзі дамыту арқылы
білімді, адами құндылықтарды жүйелі игерумен ерекшеленуі тиіс.
Жалпы әлемдік қауымдастықта қабылданған 12 жылдықты оқытуды
мамандарды даярлау негізінде ғана мүмкін болады – деп атап көрсетілген
болатын.
Еңбек тәрбиесі – барлық тәрбиенің қайнар көзі дейтін
болсақ бала алған білімін іс жүзінде қолдана біліп, оны өмірмен,
өзінің іс-әрекетімен күнделікті тіршілік қызметімен байланыстыра білгенде
ғана өзіне де, қоғамға да пайдасын, жемісін береді. Осы орайда
баланы еңбекке жастайынан үйретсек, баланың бойында еңбек тәрбиесі
дұрыс қалыптасатыны белгілі.
Еңбексіз даму жоқ, онсыз кері кетушілікке ұшырауға
болады.
Еңбек – адамның көркі, бақыты, қоғам байлығы. Қоғамда қабілетіне
қарай еңбек ету әрбір адамның әдетіне, ең бірінші өмірлік қажетіне
айналады. Ол үшін бұл үдерістердің тәрбиелік әсерін оқушылардың бойына
сіңірудің алуан түрлі әдістемелерін қолданамыз. Еңбекке
баулу пәнінің оқулықтары мен әдістемелік көмекші құралдар
теориялық, практикалық жағынан оқу материалының
көлемі толық қамтылмағаны ескеріліп, колледж
студенттеріне әдістемелік көмекші құрал ретінде ұсынылып отыр.
Қоғамның даму тарихына байланысты, еңбек тәрбиесі әртүрлі формада
дамыды, жетілді, өзгерді, жаңарып отырды. Ортағасырлық мектеп тәрбиесіне
қарсы шыққан, чехтың ұлы педагогы Я.А.Коменский (1592-1670) педагогикасының
негізі – гуманизм мен демократизм болғаны педтарихынан белгілі. Коменский
мектеп балаға сүйіспеншілік, адамгершілік қасиеттерін тәрбиелейтін
адамгершілік шеберханасы болуға тиіс деген көзқарасты насихаттайды. Осы
негізде ол тәрбиені, оның басты саласы қоғамдық тәрбиенің негізгі буыны –
еңбек тәрбиесін адамның табиғатына сәйкес жүргізу қажет деп есептеді.
Курстық жұмыс обьектісі – Мектептегі еңбек тәрбиесінің ұйымдастырылуы.
Курстық жұмыс пәні – Мектепте еңбек тәрбиесін ұйымдастыру жолдарының
мазмұны.
Курстық жұмыс мақсаты – Мектепте еңбек тәрбиесін ұйымдастыру жолдары
жөнінде практикалық ұсыныстар қатарын әзірлеу.
Курстық жұмыс міндеттері:
- қазақстанда еңбек тәрбиесін ұйымдастырудың қалыптасуы мен дамуы
- еңбек тәрбиесінің маңызы мен міндеттері;
- оқушыларды психологиялық–педагогикалық тұрғыда еңбекке даярлау
әдістемесі;
- мектепте еңбек тәрбиесін ұйымдастыру жолдары
- бастауыш мектепте еңбекке баулу пәнінен тыс жұмыстарды
ұйымдастыру әдістемесі
1 Еңбек тәрбиесінің теориялық негізі
1.1Қазақстанда еңбек тәрбиесін ұйымдастырудың қалыптасуы
мен дамуы
Педагогика теориясы мен тәжірибесінде 1884 жылдан бастап жас
ұрпақты өздігімен еңбектену әрекетіне дайындауды жалпы білім беретін
мекемеде еңбекке баулу арқылы шешуді ұйғарған. 1886 жылы Швецияның
Соломондық әдісімен оқытылатын мектеп директоры Сант-Илер Қол
еңбегін оқыту негіздері атты еңбек жазған. Ресейде 1901 жылы Қол еңбегі
мен сызу пәндерін оқыту деп аталатын бағдарлама ұсынылып, онда
жас ұрпақты еңбекке дайындау, кәсіби бағдар берілуі керектігі көрсетілген.
Елімізде тұңғыш рет орыс-қазақ мектебі Жәңгір ханның бастауымен
1841 жылы Бөкей ордасында ашылып, онда еңбекке және қолөнерге баулу
енгізілді. Бірақ оқыту, тәрбиелеу мазмұны орыс халқының
тәжірибесімен байланысты болды. Ы.Алтынсарин 1887-1888 жылдары орыс-қазақ
мектебін алғаш ашқанда сабақты еңбекке баулудан бастаған. Әдеби дерек
көздеріне талдау жасай қарайтын болсақ, мынандай тұжырым жасауға
болады: біріншіден, адамдар ұлы тіршілік иесі ретінде еңбек ету,
материалды байлықтар жасау және өндіру қабілетіне ие. Адам бұл
қабілеттердіпайдаланып тәжірибе жинамаса адамдық бейнесін жоғалтады,
қатігездікке бой алдырады. Екіншіден, еңбек адам бойындағы адами
қасиеттердің қалыптасуына ықпал жасап, оның ішкі дүниесін мінез-
құлқын бағалауда негізгі өлшем ретінде қызмет етеді.
К.Д.Ушинский еңбектің адам сана-сезімінің қалыптасуына әсері
туралы: Еңбек тән мен рухани адам жаратылысының және жер
бетіндегі адамның тіршілігінің күрделі заңына айналады... деп еңбек етпей
адамның алға жылжуы мүмкін емес деген қорытындыға келді. Белгілі
ғалымның пікірінше, біріншіден, баланың өзіне пайдалы еңбек табу
мүмкіндігін ашуға, келесі жағынан, оған еңбекке деген құлшыныс тудыру
қажет, тәрбиеленушінің бойына еңбекке деген құрметті сүйіспеншілікті
сіңдіру керек, осы арқылы ол еңбекке үйренеді. Ағартушылардың ой-пікірін
талдай келе мынадай құнды пікірлдерді атап көрсетуге болады: еңбек
арқылы адамдық қасиеттерді тәрбиелеу, дене жетілуі, өзін-өзі тәрбиелеу,
балалардың өзін-өзі басқару, дамыту деген идеяларын мектепалды және
кіші мектеп жасындағы балаларды еңбек іс-әрекеті субъектісі ретінде
тәжірибесін қалыптастыруды басшылыққа алуымыз қажет.
Ресейдің Қазақстанды отарлау саясаты экономикалық, саяси, мәдени
байланысында кең жолды тарихи қалыптасқан. Г.М.Храпченковтың зерттеуі
бойынша, жергілікті халықтармен жақын араласу және өлкеге оқыған,
сауатты қайраткерлерді даярлау мақсатында Омскі, Орынборда, Торғайда,
Ырғыз, Қазалыда мектептер ашылып, қазақ халқының мәдениетінің,
ағартушылық ой-пікірлердің қалыптасуына ықпал етті.
Ағартушы демократ Ш.Уәлиханов қазақтардың экономикасы мен
мәдениетіндегі артта қалушылықтан шығудың жолы білім мен еңбекте
екендігін айтты. Қазақ даласында кейінірек тараған шаман дінінің
пайда болуының да белгілі себептерін білім-ғылымнан кенже, тәжірибесі
аз адамның табиғатпен күрестегі енжарлығы, оған тәуелді болуынан
деп түсіндіреді. Шоқан қазақ халқының қоғамдық өміріндегі басты
кемшіліктерінің бірі барымта екендігіне тоқталып, оны жұртшылықтың
көпшілігі баюдың, мал жинаудың ең жеңіл әдісі деп қате түсініп жүргенін
ерекше атап айтты: Мұндай кәсіппен айналысқан адамның еңбекке ықыласы
болмайды, ал белгілі бір еңбекпен айналысу уақытты, зор ынта
ықыласты керек етеді... ондай әдеттің етек алуы қазақ даласындағы әр
түрлі еңбек түрлерінің дамуына кедергі келтіреді, - дейді. Демек, қазақтың
барымтасын жастарды белгілі бір еңбек түрінде тәжірибе жинақтаудан
тайдыратын, адамның жан-дүниесін аздытарын кәсіп деп есептеп, адам тек қана
адал еңбек жолына түскенде ғана барымта секілді әлеуметтік
індеттен айырылатынын айтады. Адамның адамшылығы оның өмірлік тәжірибесі
мен біліміне, бәрінен де өзіне байланысты, нақтылы әрекетіне, іске
тындырымдылығы. Ғалым еңбекті құнды еңбек деп, бірнеше топқа бөледі.
Бұның барлығы еңбек тәрбиесінің туындысы, сол арқылы әрбір
жеке адамның көтерілген рухани биігі, тәжірибесі, табысы деп ой қорытады.
Ұлы ағартушы А.Құнанбаевтың қай шығармасын алсақ та, жастарды еңбекке
талаптануға, өнер-білімді меңгеруге шақырады, тәрбилі болуға, үлгі-өнеге
алуға бағыттайды. ...тыныш жатып, көзін сатып, біреуден тіленбей, адал
еңбекпен қарманып, адал еңбекпен мал іздеу – ол арлы адамның ісі деп
сұрауын не қалауын табамын деп қорлықпен өткізгенше малды не жерден, не
аққан терден сұрау керек деп бүгінгі күнге дейін мәні зор тәжірибеге
сүйеніп, өздігімен әрекеттенуге, қарыз сұрануға арлануды кейінгі ұрпағына
өшпейтін қағида қалдырған. Құдай саған еңбек қылып малтабарлық қуат
береді, ол қуатты кәсіп қыларлық орынға жұмсамайсың ба? Ерінбей еңбек
қылсаң тынбай ізденсең, орнын тауып еңбек істесең, кім болмайсың? деген
ғұламаның ренжи айтқан өсиетін әрбір адам өнеге тұтып, ерте жас кезеңнен
баланың еңбек іс-әрекетінің субъектісі ретінде тәжірибесін қалыптастыруда
арқау етеу парызымыз. Қазақ халқының ежелгі кәсібінің бірі аңшылық,
құсбегілік, саяткерлік өнердің адам тәжірибесіне байланысты
қалыптасып, ертедегі күн көрісі болса, екіншіден, бертін келе, саяткерлік,
спорттық өнер түріне айналған.
XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басында Ресейде санды және сапалы
өзгерістер болып, білім, біліктілік және дағдыны меңгеретін дәстүрлі оқыту
мектебінен терең білімді, өздігімен әрекет ететін және бастама көтере
білетін еңбек мектебіне көшу мәселесі қойылды. Осыған байланысты
біртіндеп бастауыш білім берудің материалдық жағдайы мен тәжірибелік
базасы жақсарып, Еркін сәби мектебі, Сетлемент, Бала еңбегі
мен
демалысы атты жеке меншіктік эксперименттік оқу-тәрбие мекемелері
бастауыш білімді ұйымдастырудың жаңа типтері ретінде танылды.
Еркін сәби мектебі К.Н.Венцельдің бастамасы бойынша Мәскеуде
құрылып, онда 5-12 жас аралығындағы балалар еркін әрі шығармашылық
еңбекпен айналысты. Ағаш шеберханасында балалар тәрбиешілермен
біріккен желімдеу, құрастыру әрекеттерімен айналысып, оқу-тәрбие үдерсін
кәсіби бағдар беруге бағыттау ретінде қарастырылды. Мұндай оқу-орнын
педагогтар мен ата-аналар басқарды.
Сетлемент ағартушы-тәрбиелік мекемесі А.И.Зеленко мен
С.Т.Шацкий тарапынан Мәскеуде, кейін Бала еңбегі және тынығу
деген жаңа атаумен қайта құрылды. Еңбек тәрбиесінің мәнін ашуда
ғалымның көзқарасы басқаша, балаларды бірлесіп, ұйымдасып өмір сүруді,
еңбек етуді үйету болды. Тәрбиедегі өндірістік еңбек әдістері туралы
мәселені қарастыра отырып, зерттеуші мұндай еңбекті білімге жұмсалған шығын
орнын толтыру тәсілі етуге болмайды, қоғам өміріне белсенді араласуы деп
атап өтеді. Ол өзінің ғасырлар бойы адам баласы жасаған тәжірибелері
балалардың өміріне азық дегенді басшылыққа алды.
П.П.Блонский техника мен еңбек тәрбиесі дамуын біртұтас
бірлікте, яғни бір үдерістің өзара ықпал ететін және өзара тәуелді құрамдас
бөліктері ретінде қарастырды. Бұл сондай-ақ тоқтап қалған үдеріс емес
екенін, өйткені техниканың дамуы алға қарыштаған сайын тәрбие үдерісі
де жаңарып отыратынын да атап өтті. Еркін тәрбие теориясының
зиянды ықпалын әшкерелеп, еңбек түрлері мектепке дейінгі балаларға
және бастауыш сыныпқа лайықты, түсінікті түрде таңдалынып, ойынмен
байланысты болуы қажет деген құнды болжам жасады. Ғалымның ойы
бүгінгі таңдағы еңбек нарығына қойылып отырған талаптар, кәсіби
дағдылардың негізінде еркін бағдарлай білуге, өзін-өзі іске асыратын
жеке тұлғаны қалыптастыру мақсатымен үндеседі.
Еңбек мектебінің теориясын құрушы Г.Кершенштейнер еңбек
сабақтарының мақсатын кәсіптік қара күш жұмсалатын іс-әрекетке дайындау,
балаларды ыждағатты, тиянақты еңбекпен бірге үлкендерге бағынуды үйрету деп
түсінген. Түрлі қолөнер еңбегінде, зертханалық жұмыстарда, тәжірибелік
сабақтарда жалпы білім беретін ғылыми білімді пайдалануды ұсынды. Қол
еңбегі баланың жеке тәрбиесінің қалыптасуының негізі деген.
Бірыңғай еңбек мектебінің негізгі қағидалары және Бірыңғай еңбек мектебі
туралы ереже кеңес өкіметінің мектебі туралы алғашқы қағидалары
жұмыс істей бастады. Жоғарыда аталған идеялармен құжаттарды іске
асыру ғылыми дәлелденген тұжырым ретінде қолданды. Сонымен, бұған
дейін адамзат қоғамының дамуының барлық кезеңінде жас ұрпақты
еңбекке дайындау негізгі әлеуметтік-педагогикалық мәселердің қатарына
жетекші орын алып келген. Адамның адам болып қалыптасуындағы еңбектің
маңызын ескерсек, баланы еңбекке баулудың қаншалықты құндылығын түсіну қиын
емес.
1903 жылдары елімізде бастауыш мектептердің ішінен 270 қол еңбегі
сыныбы және 32 қолөнері бөлімдері ашылады. Оқушылары етікші, тігінші,
сылақшы, слесар және басқа қол еңбегі сыныптары ашылды. Қыз
балалар негізінен тоқу, кестелеу, пішу және тігуге тартылды. Сол
кезеңдегі педагогика ғылымы мен практикасының екі бағытта: политехникалық
білімді ғылыми негіздеу және тәжірибеге енгізу және оқыта отырып
тәрбиелеу тұрғысынан дамығандығын көреміз. 1927 жылдан бастап мектептер
оқудың пәндік түріне көшіріліп, еңбек сабағы негізгі пән дәрежесіне
ие болды.
Мектеп қабырғасында оқушылар оқу-тәжірибелік үлескелерде, егін салу,
мал өсіру, метал сынықтары мен қағаз қалдықтарын жинаумен айналысты. Сол
кездегі қазақ халқының тіршілік тұрмысына, идеологиялық болмыс-бітіміне
байланысты еңбектің, еңбек тәрбиесінің, қол өнердің мазмұнының дамуына
үлес қосқан ағартушы ғалымдар М.Жұмабаев, А.Байтұрсынов, М.Дулатов,
Ш.Құдабердиев, Ж.Аймауытов сүбелі ойларын қалдырған. М.Жұмабаев Жазылашақ
оқу құралдары һәм мектебіміз деген ғылыми-әдістемелік еңбегінде сол
уақыттағы мектеп туралы мектебіміз-белгілі берік негізге құрыла
алмады. Бір жақтан - әліпби һәмғылым, екінші жақтан – ұлт тілі жаратылыс,
үшінші жақтан – орталық һәм машина негізінде құрылған еңбек мектебі. Міне,
қазақ осы күні үш оттың ортасында отыр деп қынжыла ұлттық мектеп
негізінін құруды аңсайды. 1918 жылы оқу-ағарту жөніндегі мемлекеттік
комиссияда А.В.Луначарский және Н.К.Крупскаяның басқаруымен Біріңғай
еңбек мектебі туралы ереженің қабылдануына байланысты былай дейді:
мектепті еңбек негізінде құру – педагогика дүниесінің көптен бері
көксеген ізгі тілегі болатын. Еңбек мектебінің совет кезінде атой салып
шыға келуі себебі - Совет үкіметі һәм коммунизм жолындағы адамдар
еңбек мектебін саяси күреске құрал қылып отыр. Оның пікірінше, қол
еңбегі, дене еңбегінен ақыл-ой еңбегіне бағыттайтын еңбек негізінде
құрылуды құптайды.
Еңбек туралы философиялық ой тастаған Ш.Құдайбердиев егер
адамдар түгелімен біріне-бірі қиянатсыз, туысқан болып, осы ақылын
жұмсап еңбек қылып, табиғатты тиімді пайдаланып отырса, дүние бейіш
болатынына ешкім дау айта алмас еді ауыз бірлікке шақырып, ақыл-оймен
еңбектенуді уағыздайды. Арыңды сатпа, теріңді сат, адалды ізде, егін сал
не сауда қыл, малыңды бақ тек маңдай термен еңбектенуге, оқу-білімге,
өнерге шақырады, жалқаулықты, бойкүйездікті, надандықты сынайды, талапты
бол дейді. Өмірдегі байлық пен бақыт еңбекпен ғана ол сенің қолыңа өзі
келіп қонады. Үнемі біреуге телміріп көзіңді сатып өміріңді өткізбей
маңдай теріңмен, адал мал жина. Ерінбей еңбектенсең дәулет
дайын,... аяқ берді тапсын деп басан сайын деп кейінгі ұрпақты он
екі мүшесін орнымен пайдалануды ақылмен жеткізуге тырысқан. Ата-ана
балаларын белгілі бір кәсіпке кішкене кезінен дайындауын, еңбекпен
өмір тәжірибесін меңгерту тозбайтын мұра, ұрпағының тіршілігіндегі азығы
екендігін үндейді.
Өзінің барлық саналы өмірін мектеп ағартушылық ісінің кемелдннуіне
бағыштаған А.Байтұрсынов алғашқы ой пікірлерін Қазақ газетіндегі
мақалаларында қазақтың бұрынғы және бүгінгі жайын жазу, күнелту, сауда,
кәсіп, жер-су, егін, мал шаруасы, жайында кеңесу, оқу, оқыту,
мектеп, медресе, ғылым, өнер, тіл, әдебиет турасында жөн көрсету
деп ондағы оқытылатын оқу, жазу, дін, ұлт тілі, әдебиет турасында жөн
көрсету деп тек оқу-білім ғана қызықтырмай, оның адам өмірімен,
тіршілігімен, еңбегімен тығыз байланысты екенін байқатады. Адамға тіл,
құлақ қандай керек болса, бастауыш мектепте үйренетін білім де сондай
керек деп ондағы оқытылатын оқу, жазу, дін, ұт тілі, ұлт тарихы, есеп,
шаруа-кәсіп, қолөнер, жаратылыс пәндер тізімін көрсеткен. Бұдан біз
ағартушының бастауыш мектептен шаруа-кәсіп, қолөнерді енгізу арқылы
заманына қарай белгілі кәсіпке жол сілтеп, бағыт беруді, білімді өмірмен
байланыстыруды көздейді.
Ж.Аймауытов Тәрбиеге жетекші атты еңбегінде кешенді түрде
зерттелетін мәселе халықтың күн көретін еңбегі екендігін, оның үш жағын
Сонымен қатар, еңбекке қолма-қол араласқан жағдайда білім қонымды
да, жұғымды болатындығын айта келе, мектептегі еңбек түрлерін
ұйымдастырудың шарттарын:
1. Еңбек тәрбиелік жағынан маңызды болсын, яғни баланың
денесі, ақылы жетілуге қол-қабыс еткендей еңбек болсын;
2. Баланың жасына, күшін лайықты, шамасы келерлік еңбек болсын;
3. Бала түсінгендей, баланың мүддесіне тура келетіндей еңбек
болсын, мұғалімнің бұйырғаны болмасын;
4. Іс жүзінде пайдалы еңбек болсын;
5. Баланы шаршатып, желіктірмейтін еңбек болсын;
6. Көптесіп, бірлесіп істегендей болсын;
7. Еңбектің мақсатын, жоспарын балалар өздері белгілеп,
бірлесіп
орындау жолын өздері реттеп, кім қандай жұмыс атқаратынын өздері
күштеріне қарай бөліп алсын деп белгіленген.
Ендігі бір сөзінде Келісті білімнің табан тірейтін негізі – еңбек
тәрбиесі деген. Ғалымның бұл түйгендері мен ұсыныстарының бүгінгі
балалар еңбегіне қойылатын талаптармен ұштасып құны жойылмағандығын
көреміз. Тіпті мынадай ойларынан баланың үйдегі, күндегі еңбегі
жабайы, қарапайым, өнімсіз екенін мұғалім қашан да ескеріп,
тексеріп, кітап оқу, әңгімелесу арқылы балаларды еңбектің құнарлы
түрімен таныстыру деп пайдалы еңбекке тартып, қызығушылығын тудыру,
бағыт-бағдар беруді педагог қауымға әдістемелік нұсқау түрінде
берген. Бұл ойы біздің заманымызда да базарда ауыр жүк тасып, күн көру
қамымен небір жұмыс атқарып жүрген балаларды бақылауға алуды жүктейді.
Еңбекті С.Торайғыров адамды ақыл-ой және адамгершілік жағынан
дамытудың аса маңызды факторы ретінде, айналадағы өмірді, нақты заттар мен
құбылыстарды танып-білудің құралы ретінде алып қарайды. Қазақ
халқының мәдениетті ел қатарына қосылуы техниканы меңгеруі керек деді.
Өз заманындағы қазақ қыздарына үлгі-өнеге болған Н.Құлжанованың
шығармашылығы ана және ұрпақ тәрбиесін бір-бірімен тығыз байланысты
қарастырған. Мектептен бұрынғы тәрбие деген шығармасында мектеп
жасына дейінгі балалардың әрекетін тізбектей келе: Бүтін бір естіген, яки
оқыған оқиғаларды қағаздан ойып, бір түсті басқа қағазға
жабыстырып, толық мысалын көрсетіп шығарады. Кесте тігеді, қуыршаққа
киім тігеді, балшықтан түрлі заттарды суреттен жасайды. Жіптен әр түрлі
нәрсе тоқиды.
Еліміздегі ағартушы ғалымдардың педагогикалық ойларының қалыптасуы
тұсында жақын шет ел педагог ғалымы Н.К.Крупская еңбек тәрбиесінің
мақсатын, міндеттерін, мазмұнын, ұйымдастыру формаларын
белгілеп, педагогика тарихында тұңғыш рет еңбекке тәрбиелеудің ғылыми-
тәжірибелік негізін салған. Бастауыш мектептердегі еңбекті тәрбиелік
тұрғысынан қарастырып, төмендегі шарттарын ұсынды: Еңбек баланы
қызықтыруы керек, сонда ғана еңбек еркін болады; бала еңбек
үдерісінде білім және біліктілікті меңгереді; балаға еңбек нәтижесі көрініп
тұруы және түсінікті болуы; балалар еңбегі тек балалар мекемесінде
емес, одан тыс орындарда жүргізілуі керек. Өмірді бақылай отырып,
өмір сүрудің тәжірибесін үйренеді, қарым-қатынасты меңгереді, қоғамға
пайдалы мүше болу сезімі болады. Белгілі педагогтың тұжырымдалары
сол кездегі бастауыш мектеп оқушыларына еңбек тәрбиесі мәселесіне
толық жауап беретін теориялар еді.
Ата-аналарға арналған лекцияларына А.С.Макаренко отбасында
балалардың еңбек тапсырмалары мен міндеттерін, оларға қойылатын
талаптарды көрсетіп берді. Еңбек тапсырмаларының міндетті және
эпизодтық рөлдерін бағалай отырып, баланың дербестігін, жауапкершілігін,
іске шығармашылық қатынасын дамытады деген. Балалардың өздерін
еңбекке тікелей араластыру, өзін-өзі басқару арқылы болашақ өмірге
даярлаудағы тәжірибесі бүгінгі баланы еңбек іс-әрекетінде тәжірибесін
қалыптастыруда басшылыққа алуда маңызы зор.
В.А.Сухомлинскийдің ойынша, мектептегі көп жылдық жұмыс, жүздеген
адамдардың тағдыры мені таң қалдырды, еңбек тәрбиесінің барлығы
өмірге ұмтылдыру - деп тәжірибесіне сүйене отырып тұжырымдаған.
Өзінің Балаға жүрек жылуы атты еңбегінде еңбек балаға қуаныш сыйлауын,
ғылым мен техниканың күнделікті іс-әрекетке енуін қамтамасыз еткен жөн
деп, балалар еңбегінің түрін, оған қойылатын талаптар мен негізгі
қағидаларын тізіп берді. Соның ішінде еңбекпен әуестеніп кетуге
болмайды немесе мектеп тар көлемді мамандық бермеуі тиіс деген ойлары
бүгінгі күнмен үндесіп, қазіргі нарық қыспағанда жас өспірімдердің
көпшілігі еңбекпен айналысып, оқу-әрекетіне мән бермеуі де байқалады. Сол
сияқты кәсіп таңдауға бағыт-бағдар берудегі кемшілікке байланысты,
түлектердің жетпіс пайызы өмірден өз орнын таба алмауда. Бұл ойы
12 жылдық білім берудің бейімдеп оқыту бағытымен үндеседі.
Қ.Б.Бержанов, А.К.Қанапин, П.П.Костенков, Ә.І.Сембаев және басқа
авторлардың еңбектерінде қазақ мектептерінің тарихи жүріп өткен
жолдарына сипаттама берумен қатар, республика мектептері дамуының әр
кезеңінде оқушыларды еңбекке тәрбиелеудің тәжірибелері, еңбек тәрбиесінің
маңыздылығы туралы көптеген идеялар кездеседі. Соның ішінде
С.Қожахметов еңбектің өнімін арттыру үшін ең алдымен тәртіп
керек: тәртіп – адамның еңбекке қатынасының басты бір белгісі болып
табылады. Саналы тәртіп оқушылардың еңбекке, оқуға саналы түрде
өзінің бар ықыласымен қатысуын, мектеп мүлкіне ұқыпты болуын талап етеді
деген ойының нарық тұсында еңбек іс-әрекетінде жауапсыздық,
берекесіздіктердің кездесуі тұсында маңызы зор деп ойлаймыз.
Г.А.Уманов Қазақстандағы кәсіптік-техниикалық білім берудің даму
тарихын терең зерттей отырып, оқушыларды еңбекке баулудың
мәселелерінің бірқатар аспектілеріне талдау жасайды. А.Сейтешев сыныптан
тыс жұмыс арқылы оқушылардың кәсіби бағдарын қалыптастыру және
еңбекке баулу жолдарын анықтаған.
Г.Т.Хайруллин оқу-өндірістік комбинат жағдайында оқушылардың жеке
тұлғасына еңбек іс-әрекетінің ықпалын негіздеп, еңбекке даярлаудың
құрылымы мен ұйымдастыру формаларын, еңбек іс-әрекетінің мазмұнын,
анықтаған. Елімізде болашақ ұрпақты еңбекке тәрбиелеу теориясы мен
тәжірибесінің белгілі тарихын зерттеулер бойынша төмендегі кезеңдерін
бөліп көрсетуге болады:
Кесте 1.Тарихи зерттеулер бойынша еңбек тәрбиесінің қалыптасу
бағыттары.
Кезеңдері Жылдары Авторлар Сипаты
1 кезең 1917-1940 Ы.Алтынсарин, Оқытуды еңбекпен
А.Құнанбаев, байланыс-тыруды, еңбек
Ж.Аймауытов, дағды мен біліктілігін,
А.Байтұрсынов, еңбекке саналы көзқарасын
М.Жұмабаев, тәрбиелеу, алғашқы
Ә.Марғұлан, кәсіптік білім беру
Х.Арғынбаев, мекемелерінің құрылуын,
С.Қасиманов, формасы, әдістерін
Ә.Қоңыратбаев, анықтаған.
Б.Р.Қазыханова, Оқушылар бірлестігін,
А.Сейдімбек, өндіріс-тік бригадалар,
Ә.Қанапин, біріккен отряд-тар құру.
2 кезең 1940-1960 Қ.Б.Бержанов, Еңбекке баулу және
А.І.Сембаев, политех-никалық білім
А.П.Сейтешов, беру, қоғамдық пайдалы
К.Қ.Құнантаева, еңбекке тәрбиелеу, еңбек
К.Ж.Қожахметова, резервтерін оқу орындарында
Ш.Имашев, дамыту көздел-ген. 1952
Б.И.Қожабаева, жылы бастауыш мектептен
А.Б.Қаржаубаев еңбекке даярлауға қайта
т.б. оралу тұсында теория-лық
білімдерін практикамен
байланыстыру, өндіріс,
ауыл-шаруашылығы жөнінде
білім беру, оқудың
топтық, бригадалық,
жекелік түрлері
қолданылған.
3 кезең 1960-1980 Д,Шопарұлы, Оқушылардың еңбек
Г.Т.Хайруллин, бірлестік-терінде қоғамдық
А.С.Иманғалиева, еңбек белсенділігін
Т.П.Исакова, дамыту,
Н.Л.Татаурова, политехникалық білім мен
Д.А.Аманжолов, еңбек тәрбиесі қатар
А.К.Тілебалдиева, беретіндігі, мектептерде
Р.А.Жаңабаева сабақта және сыныптан тыс
уақыттарда бұйрық түрінде
берілген өндірістік
тапсырмаларды пракика
кезнде де атқарып
отырғандығы.
4 кезең 1980-1990 Р.Г.Ахмедиев, Қоғамға пайдалы еңбек,
Н.Г.Наумов, техникалық шығармашылығын
А.К.Меңжанова, дамыту, ауылшаруашылық
Ә.Құтпанбаев, еңбегіне баулу, оларға
Б.Кенжебеков, кісіби
О.С.Сатқанов, бағдар беруде мектептен
Ш.Әбдіуәлиева т.б және
сыныптан тыс жұмыстар
жүргізу, 1984 жылдан
бастап
мектептерде кәсіптік
білім
берілді. Қоғамдағы
демокра-тияның дамуы және
нарықтық қатынастардың
тууы еңбекке дайындау
бағыттары өзгерді.
5 кезең 1991-2000 С.Қаңтарбаев, Тәуелсіз мемлекетіміздің
Ә.Мүсілімов, даму
Г.Меңлібекова үдерісіне сәйкес қазақ
Т.Оралбекова, халқы-ның тұрмыс-тіршілігі,
Е.Райымжанов дәстүрі, мәдениеті,
С.Нұрсейітова салт-дәстүрі өткенімен
тарихи сабақтастықта
ұлттық құнды-лықтар
жүесінде жинақталып
отырды. Жас ұрпақтың
еңбек етуге белсенділік
қасиетін, дәстүрлі еңбек
ету ету дағдыларын,
шығармашылығын
қалыптастыруды қамтамасыз
ету көзделді.
6 кезең 2000-2010 Қ.Шалғынбаева, Бүгінгі нарықтық
С.Жиенбаева, қатынасқа
М.Қаламқалиев, көшкен Қазақстанның
Б.Н.Қадірова, ұлттық
Қ.Әбдібекқызы, және
М.Мұхамадин, әлеуметтік-экономикалық
Ф.Жұмабекова, ерекшеліктерін ескеріп,
Ш.Сапарбаева т.б халық-тың еңбек
салт-дәстүрлеріне сүйену
арқылы
қоғам алдында өзінің
дербестігі мен
жауапкершілігін сезінетін,
қоғамдық сана-сезімі
оянған, парасаты мен
ар-ожданы биік, іскер,
қабілетті, шығармашыл,
кәсіпкер, нарық
жағдайында бәсекелестікпен
еңбек ете білетін, әрбір
жұмыстың пайдалы көзін
тауып, өзінің таңдаған
мамандығына деген білімі
мен біліктілігін көрсете
білетін азаматтар
тәрбиелеу-қазіргі қоғамның
талабы.
Еңбек тәрбиесі мәселелері Қазақстан ғалымдарының келесі
буындарының да зерттеулеріне арқау болды. Н.Беріков оқушыларды еңбекке
оқыту мен мал шаруашылығы саласындағы еңбек әрекетіне даярлауда
сыныптан тыс жұмыстар ұйымдастырудың біртұтас жүйесі мен құрылымын
зерттеді. Э.А.Байдалинова оқушыларды өндірістік еңбекке тәрбиелеудегі
ұжымның психологиялық-педагогикалық өзара әрекет жасауын зерттей
отырып, бүгінгі мектеп басшылары мен мұғалімдерінің баланы еңбекке
тәрбиелеуде, олардың жаңа ойлау түрін, пікірін, қажеттілігі мен
қызығушылығын, оны жүзеге асыруда өмірлік тәжірибесін ескермей,
оқушылардың тұлғасына бағдарлану мүлде ескерілмейтіндігін айтады.
Соның салдарынан мектеп табалдырығынан өмірге дайындықсыз, тәжірибесі
жеткіліксіз, инфантильдік жастар шығады дегенді тұжырым жасайды.
Қ.А.Акишев еңбек іс-әрекетінің компоненттерін төмендегідей көрсетті:
1- кезең – стандарттық кезең деп аталып, оқушылардың еңбек іс-
әрекетті мұғалімнің көрсеткенін қайталау, білім, білік, дағдыны
меңгеріп, қайта жаңғыртады.
2- кезең – нұсқалық әрекет кезеңінде оқушылар арнаулы жаттығулар
жүйесі арқылы алған білім,білік, дағдысын жаңа жағдайға қолдануы.
3- кезең – іздену кезеңінде оқшылардың шығармашылық әрекеті
басталып, арнаулы тапсырмалар арқылы еңбекті жетілдірудің жолдарын табуға
ізденісі болады.
4- кезең – шығармашылық кезеңде оқушылардың еңбек әрекетін дамытуда
жаңа идеялары тексеріліп және негізделеді.
Оқушылардың еңбек іс-әрекетін қалыптастыруда кіші мектеп
жасындағы баланың мүмкіндігіне қарай ыңғайлап қолданған жағдайда бірте-
бірте өзінің еңбек әрекетін ұйымдастыруда басшылыққа алу қажет.
Қазіргі нарықтық экономиканың ыңғайына қарай болашақ ұрпақты
еңбекке дайындау жүйесін, қалыптасқан тәжірибелерді сақтау керек,
оның бұзылуы оқушыларды еңбекке баулу мен тәрбиелеуде жоғары нәтиже
бермейді, бұл үдерістің табиғи сабақтастығын бұзады. Қоғамның
қазіргі дамуында еңбек, жалпыға бірдейлігімен, қоғамдық сипатымен, өзі үшін
және тұтас қоғам үшін еңбек етудің табиғи ұштасуымен, қоғамдық еңбекті
бөлудің түрімен – еңбекке ынталандыру, еңбектің саны мен сапасына
негізделіп бөлетін материалдық мүдделермен ұштастыруға мүмкіндік беретін
жүйемен сипатталады.
Қазақстандағы 1960-1985 мектепке дейінгі балаларды еңбекке
тәрбиелеудің тарихын Г.Ж.Меңлібекова, 1920 жылдары педагог
С.С.Моложавый Еңбек процесі барынша белсенді, баланы өмірге
бейімдейтіндей ұйымдастырылуы керек. Еңбек әрекетінің негізін қоршаған
орта мен материалдар, құрал-жабдықтарды қолдану негізінде өмірлік
маңызды нәтиже алуға бейімдеу және еңбек процесі жалаң заттар мен
құбылыстар емес өмірлік қажеті мол әрекет - деп бағалады. Осы көзқарас
тұрғысында баланыің еңбек іс-әрекетінің алғашқы бағыты қалыптасты, бала
алдына еңбек дағдылары өзіндік әрекеті табиғи түрде жүзеге асыратындай
жағдайлар ұсынылды.
1930-40 жылдары мектепке дейінгі еңбек тәрбиесінің жаңа бағыттары
қалыптасты. Балалардың еңбегі ересектің еңбегін бақылаумен
ұштастырылып, ойынмен еңбектің байланысын сақтау. 1935 жылы
Р.И.Жуковскаяның ойын және балабақшадағы еңбек сабағы атты еңбегінде
бала еңбегінің ойынмен байланысы бала дамуы үшін мүмкін және нәтижелі амал
делінген.
1946-1960 ұлы отан соғысы жылдарынан кейін екінші сатыға
түсті.
Мектепке дейінгі балаларға ересектің еңбегімен таныстыру ең басты
мәселе болып саналып, бірақ баланың жеке еңбегі педагогтың басты
нысанасы болмады. 1953 жылы З.Н.Борисова балабақшадағы кезекшіліктің
орны,
В.Г.Нечаева мектепке дейінгілердің еңбек әрекеті туралы
зерттеулер жүргізілді. 1962 жылы балаларды үш жастан еңбекке тәрбиелеудің
мазмұны анықталды.
1960-1990 жылдар аралығында мектепке дейінгі балалардың еңбек
әрекетін В.Г.Нечаеваның жетекшілігімен зерттеулер жүргізіліп, еңбек
түрлерін және ұжымдық еңбекті ұйымдастыру формасын жүйелеген. Біздің
анықтағанымыз, мектепке дейінгі жастағы балалардың еңбек әрекеті
тәжірибесін қалыптастыру мәселесіне жеткіліксіз назар аударылды. 70-
жылдарда педагогтар еңбек әрекеті тәжірибесін қалыптастыру мәселесін
компоненттер бойынша қарастырды. 80-жылдарда педагогтар жеке тұлғаның
адамгершілік салаларын дамытуға және еңбек тәрбиесіне үлкен мән
бере бастады, содан еңбек әрекетін компоненттер бойынша бөлмей, оны
қалыптастыру мәселесін кешенді қарастыру қажет деген пікірге келді, яғни
өз кезегінде мектепке дейінгі жастағы балалардың еңбек әрекеті тәжірибесін
қарастыру қажеттілігі туындады.
1990 жылдардан бастап мектепке дейінгі кезеңнен еңбекке тәрбиелеу
проблемаларын зерттеу нысанасы этнопедагогикалық бағытта зерттелген,
бірақ сиректелген. Елімізде А.К.Меңжанова, Р.К.Аралбаева. С.Н.Жиенбаева.
Сондықтан қазіргі ғылыми техникалық даму бағыттарына қарай жаңа
зертеулерді қажет етеді. Соңғы жылдары қоғамның көкейтесті және болашақ
қажеттілігіне қарай мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың сапасын
арттыруда ғылыми-әдістемелік жағынан қамтамасыз етуде елімізде
Мектепке дейінгі шақ ғылыми-практикалық орталдық құрылды. Бүгінге
дейін мектепке дейінгі жастағы балалардың еңбек іс-әрекетінің
субъектісі ретінде қалыптастыруда осы әрекеттегі тәжірибесіне сүйену және
жұмысты соған сәйкес құру қажет.
Кіші мектеп оқушыларын еңбекке баулуың теориялық негізін және
мазмұнын, әдістемесін Е.П.Тонконогая, С.Ф.Трифонов, И.Г.Майорова,
И.П.Фрейтак, М.И.Кукасова және басқа ғалым-педагогтар анықтаған,
О.Сатқанов, С.Қаңтарбаев, В.Д.Симоненко, Л.П.Зарецкая, Д.А.Махотин,
зерттеулерін басшылыққа ала отырып, еңбекке тәрбиелеудің тарихи
әлеуметтік-экономикалық даму тенденциялары негізінде төрт кезеңге бөліп
көрсеттік.
Бірінші кезеңі революцияға дейінгі және 1917 жылдардағы мектепте
еңбекке баулу арнаулы пән ретінде жүргізіліп, себебі экономикадағы қолөнер
жұмысшы кадрларды қажеттілігінен туып отыр. Бұл кезеңде қол
еңбегі ұғымының енуіне байланысты болып, оқу шеберханасында материалдарды
өңдеп практикалық сабақ түрінде өткізілді. Пәннің мазмұнына қолөнер
түрлеріне бағытталған (ағаш өңдеу, етікші т.б.) еңбектер енді және
материалдарды көркем өңдеу, қол еңбегі, ауылшаруашылқ еңбектері
қамтылды. Қол еңбегіне үйрету үлгіге қарап бұйымдар дайындаудан
басталды. Мұндағы педагогикалық мақсат оқушылардың қол еңбегі арқылы жалпы
және арнаулы білім, білік, дағдыларын қалыптастыруды көздеді.
Бірте-бірте қол еңбегіне баулу әдістемесі қалыптасып, 1915 жылы
типтік бағдарламасы қабылданып, онда тек ұйымдастырылу ғана емес,
әдістемелік жағынан көрсетілді. Онда практикалық сабақтан басқа
түсіндіру сабақтары жүргізілуі керектігі айтылды. Мұғалім тақтаға
жасалатын бұйымның сызбасын көрсетіп, орындау жүйелігін, жолдарын
және құрал-саймандарды қалай қолдануды түсіндіреді.
Екінші кезең 1918-1937 жылдарды қамтып жаңадан саяси құрылуына
қарай әлеуметтік-экономикалық өзгерістерге байланысты еңбекке баулу
мазмұнында өзгерістер болды. Сол кездегі экономиканы тез қалпына келтіру
және өндірістің тез дамуы, социолистік қоғамның құрылу жүйесіне
қарай мектепте оқытудың политехникалық қағидасы енгізілді. Еңбекке баулудың
басты мақсаты: өндіріс саласының қажеттілігіне қарай түрлі еңбектің
негізінде оқушыларды әлеуметтік еңбекке бейімдеуге бағытталды.
1919 жылы қол еңбегі бойынша бағдарламасы жарияланып, өнегелі
қол еңбегі бағдарламасы аталды. 1925-1927 жылдары қайта өңделіп
қол еңбегі бағдарламасы шықты. Оқушыларды ғылыми қағида негізінде
материалдар және құрал-саймандармен, ең маңызды деген өндіріс
салаларымен таныстыру арқылы индустрияландырудағы еңбекке саналы
көзқарасын тәрбиелеу көзделді. Еңбекке баулу ағаш және металл
өңдеу, электро-монтаж жасау, түптеу жұмыстары, үй шарушылығына араластыру,
ауыл шаруашылығы еңбегі кешенді бағдарламасы және жобасы бойынша
жүргізілді.
Бұл оқыту мазмұны 1932-1933 оқу жылдарына дейін орындалып
кейінгі бағдарламаларда еңбектің политехникалық жағы күшейтілді.
Бірақ 1930 жылдары маманданған кадрларды дайындау қажеттілігіне байланысты
еңбекке баулу пәнінің практикалық жағынан ерекше мән беруі мен мектепте
ғылыми білімді күшейту қажеттілігінің арасындағы қарама-қайшылықтың
тууы, негізгі ғылымдармен байланыссыз болуынан еңбекке баулу пәніг алып
тастады. Елімізде 1922 жылы халық ағарту комиссарияты мектептегі
оқу жоспарына екі сағаттан еңбекке баулуды арнаулы пән ретінде енгізді.
Үшінші кезең 1952-1990 жылдар арасында қоғамдық өндіріске жаппай
жұмысшы күші қажеттілігіне қарай мектепте білім беру мазмұнына пән
ретінде қайта енгізілді. Тек 1954-1955 оқу жылында еңбекке баулу бастауыш
сыныптан бастап пән ретінде қосылды. Пәннің мазмұнында қолеңбегі қағаз,
қатырма қағаз, матамен жұмыс, ағашпен, металлмен қарапайым жұмыстар,
құрастыру, электротехника негіздері үйретілді. Бұл кезең оқушыларды
жалпы еңбекке дайындауды күшейтумен сипатталып, кәсіби бағдарын
қалыптастыруға оның ішінде бейіндік алпыс бағытта жүргізіліп, кәсіби
оқытуға дейінгі жұмыстар жүргізілуімен ерекшеленеді. Қазақстан ССР
Министрлігінің бұйрығына №116,30.09 1954 байланысты бастауыш
мектептерде қол еңбегінің түрі ауылшаруашылық еңбегін жандандыру
мақсатында оқу-тәжірибиелік үлескелер және құрал-саймандармен
қамтамасыз етілді. Сол кездегі мектеп-интернаттың бастауыш мектеп
оқушылары туралы интернатқа қазақ балалары облыстың шалғай жатқан
мал шаруашылығымен айналысатын ауылдардан келген, көпшілігі жеті
жасар балалар. Олар төрт түлік малдың жағдайын жақсы біледі, бала кезден
мал күтуді үйренген. Ал тұрмыстағы күнделікті қажетті жұмыстарға
олар бейімсіз деген сипаттамадан, мұғалімдер балаларға интернатта
кездесетін күнделікті тірліктермен қатар қол еңбек сабағында жиі
түсіндіріп отырғандығын байқаймыз. 1959 жылы Қол еңбегі пәнін Еңбекке
үйрету және қоғамға пайдалы еңбек деп өзгертіліп, бастауыш мектеп
оқушылары қағаз, қатырма қағаз, мата, сазбалшық пен ермек саз,
сымтемір және техникалық үлгілеу түрлерімен сыныпта, ауыл шаруашылық
еңбегімен оқу тәжірибе үлескесінде шұғылданған. 1965 жылы И.Г.Розанов,
И.Я.Рожнев, Д.А.Тхоржовский, И.Г.Майоров, И.П.Фрейтаг, А.Г.Глущенко,,
Н.Е.Цейтин бірлескен авторлар тобы мектептің еңбекке үйрету
бағдарламасын жасап, пәнді Еңбекке үйрету деп аталып, техникалық
еңбек және ауыл шаруашылық еңбек бағыттарын қамтыды.
Төртінші кезең 1993 жылдан бүгінгі күнгі тәуелсіздік елдердің
қатарына қосылып, нарықтық экономика және технологиялық революция
қарсаңын қамтиды. Қазақстанда 1997жылы Көркем еңбек 1-4 сыныптарға
арналған жаңа буын оқулығын оқу-әдістемелік кешені тұңғыш рет жарыққа
шықты. Көркем еңбек оқулығының теориялық негізінде Ә.Құтпанбаев,
Б.Кенжебеков, О.С.Сатқанов. С.Қаңтарбаев, ӘМүсілімов, Т.Оралбекова,
Е.Райымжанов еңбектері басшылыққа алынды. Жаңа буын оқулығының
ерекшелігі: көп деңгейлігі, кешенді құрылуы және дамыта оқыту
технологиясына негізделіп, ұлттық еңбек сипаттары қамтылған. Қазіргі
кезеңде техногиялық білім, технологиялық мәдениет жаңа ұғымдарының
шығуына байлынысты еңбекке баулу Технология аталып отыр. Сонымен, біз
мектепалды және кіші мектеп жасындағы балаларды еңбекке тәрбиелеу туралы
көзқарастар мен зерттеулерді сараптау барысында, адамзат қоғамында
жеткіншектерді еңбекке тәрбиелеудің төмендегідей тарихи педагогикалық
алғышарттарын айқындадық:
1. Еңбекке тәрбиелеу мазмұны қоғамның тарихи даму ерекшелігін
ескерумен анықталады.
2. Қол еңбегінің күрделенуіне қатысты еңбек құралдарының
жаңарып түрленіп отырған.
3. Қоғамдағы ғылыми-техникалық прогрестің даму бағыттары.
4. Нарықтық қатынасқа байланысты әлемдік деңгейдегі еңбек түрлерінің
дамуы.
5. Еңбек тәрбиесінің міндеті, мазмұнын, формасы қоғамның әлеуметтік-
экономикалық талаптарын ескеру арқылы белгіленуі.
6. Қазақ халқының болашақ ұрпағын еңбекке тәрбиелеу жөнінде
сан ғасырдан бері жиып-терген мол тәжірибесінің қалыптасуы. Сонымен, өткен
жылдардағы теориялар мен тәжірибелерге талдаудан тарихи-педагогикалық
шарттар мектепалды және мектеп жасындағы балаларды еңбекке
тәрбиелеудің бүгінгі және болашақтағы даму бағыттарын белгілеуге септігін
тигізеді.
60–80–шы жылдары Жалпы білім беретін мектептерде оқушылардың
өндірістік оқуын жақсарту туралы қаулысы қабылдануына байланысты
кабинеттер мен шеберханаларды және лабораторияларды жарақтандыру,
мектепаралық оқу-өндірістік цехтар мен комбинаттар ашу қолға алынды.
Мектептер техникалық құралдырмен қамтамасыз етілді. Оқушыларға
кәсіптік бағдар беруге аса мән берілді. Мектеп реформасы
қабылданып, қоғамдық пайдалы еңбекті міндетті түрде оқыту қайта жанданды
және т.б.
90-шы жылдардың басында жеткіншектерді еңбекке дайындау ісі күрт
төмендеп кетті. Мектеп пен өндіріс байланысының ыдырауы, еңбекке оқыту
ісінің материалдық базасының құлдырауы, мектептердің тек 48 пайызында ғана
арнайы оқу шеберханаларының сақталуы, ал 42 пайызында біріктірілген
шеберханалардың ғана қалуы үлкен кедергі келтірді. Мектепаралық
комбинаттардың саны 20-ға, өндірістегі оқу цехтары мен
бөлімшелерінің саны 300-ге азайды, оқушылардың ерікті еңбек
бірлестіктері қысқарып, олардың еңбек ету, тынығу базалары шаруа
қажалықтарына беріліп, не сатылып кетті. Ауыл мектептеріне оқу-
өндірістік сабақты өткізу үшін орталықтан тракторлар, ауылшаруашылық
машиналары бұрынғыдай бөлінбейтін болды. Оқушыларды еңбекке даярлау
ісінде қазақ халқының ғасырлар бойы қалыптасқан қолданбалы көркем
қолөнері, халық зергерлерінің мұрасы пайдаланылмады, шаруашылық
саласындағы шикізаттарды өңдеу технологиясынан мағлұматтар берілмеді. Бұл
кемшіліктердің шешімі 1993 жылы жарық көрген Жалпы білім беретін
мектеп оқушыларын еңбекке оқыту мен тәрбиелеу тұжырымдамасында және
жалпы білім беретін мектептердің және оқу өндірістік комбинаттардың
жанынан ашылған еңбекке тереңдетіп дайындайтын мектептердің оқу
жоспарында ескерілді.
Жалпы орта білім беретін мектептердің вариативті оқу жоспары мен
оқу-өндірістік комбинаттардың жанынан ашылған еңбекке тереңдетіп
дайындайтын мектептердің инвариативті-эксперименттік оқу жоспарларына
жасаған салыстырмалы талдау бізге былайша тұжырым жасауға мүмкіндік берді:
Біріншіден, 1-11 сыныптардың вариативті оқу жоспарында жалпы білім
беретін 25 пәндер түгелдей қамтылады, олардың ішінде Еңбекке
үйрету пәні барлық сыныптар үшін бір атаумен жүргізіледі, 1-7-сыныптарда
аптасына 2 сағаттан, ал 8-9-сыныптарда аптасына 3 сағаттан, 10-11-
сыныптарда аптасына 4 сағаттан бөлінеді. Сонымен қатар оқу жоспарында 5-10-
сыныптарда жылына 10-16-20 күндік еңбек практикасы Қоғамдық пайдалы
өнімді еңбек деп қарастырылады.
Ал инвариативті-эксперименттік оқу жоспарында жалпы білім
беретін 25 пәннің 10-ы ғана беріледі, сонымен қатар бұл 10 пән 8 және 11-
сыныптарда ғана аптасына 18 сағат мөлшерінде жүргізіледі, қалған
уақыттың көпшілігінде профильдік қазақ ұлттық пәндер циклы аптасына 19-20
сағат мөлшерінде жүргізілді.
Екіншіден, вариативті оқу жоспарында оқушыларға жалпы білім
беру мақсаты басым көзделеді, сонымен қатар Еңбекке үйрету
сабағына да айтарлықтай көңіл бөлінеді. Ал инвариативті-эксперименттік
оқу жоспарының негізгі мақсаты жалпы еңбекке терңдетіп дайындау
болып саналады.
Үшіншіден, вариативті мектептердің оқу жоспарына қарағанда,
инвариативті оқу жоспарларында қазіргі заман талабына сай, мектеп
қабырғасында тәрбиеленіп жатқан ұрпақты ұлтымыздың көнеден келе жатқан салт-
дәстүрі, өнерімен, соның ішінде қолданбалы өнердің қыр-сырымен таныстыру,
оның әдіс-тәсілдерін орынды пайдалану арқылы еңбек сабағында
балалардың іскерлігі мен дағдысын қалыптастыру, өнерге деген
сүйіспеншілігін, қызығушылығын арттыру – ұлт мектептерінде ұлттық
идеяны сабақтастырудың басты міндеті болып қарастырылады.Бұл міндетті
шешуде бүгінгі қазақ мектептерінде пайдаланылып жүрген бағдарламалар елеулі
үлес қоса алады. Солардың ішінде профильдік пәндер циклына
енгізілген мәдениеттілікке, тәртіпке үйрету (8 және 11-сыныптарда
аптасына 7 сағат бөлінеді), тігін жұмыстары, тоқуды үйрету (8 және 11-
сыныптарда аптасына әр пәнге 2 ағаттан бөлінеді) пәндерінің мазмұнында
ұлттық кілем тоқуда кездесетін ою-өрнек түрлерімен таныстыру, олардың
эскиздерін орындауға үйрету жақтары қарастырылады. Егер, Бастырмалау
тарауы әр түрлі материалдарды (қағаз, картон, кептірілген жапырақтар,
өсімдік дәндері, мата, тері, жүн, мақта, т.б.) пайдалана отырып, қолдану
мағынасына қарай жәнеорындалу әдістеріне байланысты бұйымдарды бастырмалап
әзірлеуді көздесе,
Құрақ құрау тарауында мұғалім оқушыларды ұлттық жастық пен көрпеше
құрақ түрлерімен таныстыру арқылы олардың түстерінң үйлесімділігін табу
жолдарын үйретеді. Тігіс тігу, кестелеу тарауында мұғалым оқушыларды мата
өңдеу, тігіс тігу, кестелеу түрлеріне үйретсе,
Қорыта келгенде, ұлттық бағдарлама негізінде өткізілетін еңбек
сабақтарында оқушылар политехникалық білім алумен қатар, жалпы
политехникалық біліктілікті, яғни еңбек барысын жоспарлауға, жұмыс орнын
ұйымдастыруға дағдыланады, бұйымды белгілеу, өлшеу, қию, өңдеу, жинау,
монтаждау, сәндеу іскерлігін меңгеріп шығады.
1.2 Еңбек тәрбиесінің маңызы мен міндеттері
Мектепте еңбекке тәрбиелеу - тәрбиенің жалпы жүйесінің құрамды бөлігі.
Еңбекке тәрбиелеу, баулу және кәсіптік бағдар, мектеп оқушыларының қоғамдық
пайдалы өнімді еңбекке тікелей қатысуы оқуға деген саналы көзқарасты
тәрбиелеудің, азамат болып өсудің жеке адамды адамгершілік және зиялылық
жағынан қалыптастырудық негізгі көзі болып табылады, осымен қатар мұны
еңбек тәрбиесінің мақсаты деп түсінуіміз қажет.
Еңбек тәрбиесінің негізгі мақсаты - жас жеткіншектерге еңбек туралы
тәрбие беру және жеке адамды жан-жақты дамыту.
Еңбек тәрбиесінің мақсаты еңбекке даярлау ғана емес, сонымен қатар жас
жеткіншектерді біліммен, іскерлікпен және дағдымен мен қаруландыру
қабілеттілігін дамыту, мамандық таңдауға көмек беру болып табылады.
Еңбекке тәрбиелеудің міндеттері:
➢ Еңбекке сүйіспеншілік пен еңбек адамдарына құрметпен қарау.
➢ Оқушыларды халық шаруашылығы салаларындағы еңбектің түрлерімен
таныстыру, еңбек іс-әрекетінің барысында олардың дағдысы мен
іскерлігін қалыптастыру.
➢ Мамандықты таңдауға дайындау.
Еңбектің тәрбиелік қызметін оқушы бойына дарыту барысында оның
экономикалық (дәрежесіне) нәтижесіне мән беру қажеттілігін ғалымдар
дәлелдеп берді. Еңбек нәтижесіз болса, ол адам бойында еңбекке деген жек
көрушілік сезімін туғызады. Ең маңыздысы, мақсатты ұйымдастырған еңбек
үрдісінде еңбектің бір түрінен екінші түрі туындап, үздіксіз еңбек ету адам
ағзасының күнделікті дағдысына айналады.
Тұлғаның ақыл-ой, дене, адамгершілік және басқа жақтарынан дамуының
нәтижесі оның мамандық таңдау даярлығына жггкілікті дәрежеде әсер ететін
болады.
Бүгінгі заманда жұмысты жалпы адамзаттың құндылыққа, өзара
түсінушілікке, ынтымақтастыққа бағдарлау мен құра білу табысты еңбек етудің
кепілі болып табылады.
Еңбек тәрбиесінің мазмұны және жүйесі.
Оқу барысындағы еңбек. Сабақ барысында еңбек дағдылары, іскерлік,
төзімділік қалыптасып, кейін жаппай еңбек іс-әрекеті түрінде байқалады.
Еңбек тәрбиесі үшін еңбек сабағы өте маңызды, онда оқушылар еңбек
дағдыларына үйренеді, техникалық білімді игереді.
Еңбек сабақтарының процесін жетілдіру, оқушылардың еңбекке
шығармашылық қатынасын қалыптастырады. Оқушылар өндірістік бригада
базасында, демалыс лагерьлерінде ұйымдастырылған еңбек сабақтарына қатыса
жүріп, әр түрлі өсімдіктер өсіреді, тәжірибелер жасайды, кейбір мамандықтың
түрлерін игереді.
Қорыта айтқанда, еңбек сабақтарының педагогикалық тиімділігі, олардың
білім және тәрбие беру мәнділігінде. Еңбекке тәрбиелеу мен оқытудың
міндеттері еңбек пәні сабағында шешіледі. Яғни, оқушылар бастауыш сыныптан
бастап еңбек сабағында алған тәжірибелерін, мектеп жанындағы үлесті жер
бөлшектерінде еңбек еткен кезде пайдаланады. Өзіне-өзі қызмет көрсету.
Балалар өзіне-өзі қызмет көрсете отырып, әр түрлі еңбек іс-әрекеттерін
орындаудық тәсілдеріне үйренеді, өздерінің жауапкершілігін сезеді, өзімнің
адамгершілік борышым деп есептеп, үлкендер еңбегін бағалайды, олардан үлгі
алады.
Мектеп жағдайында өзіне-өзі қызмет көрсету: оқу-құралдарын,
кабинеттерді, сынып бөлмесін, дәліздерді жинау, т.б.
Отбасында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz