Метафора эквиваленттілігі
Мазмұны
КІРІСПЕ 4
ТАРАУ І. МЕТАФОРА ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ МЕТАФОРАЛАРДЫҢ ТИПКЕ АЖЫРАТЫЛУЫ 9
1.1 Метафора эквивалентінің 5 түрі 9
1.2 Метафора аударма бірлігі ретінде 28
ІІ ТАРАУ. АБАЙ ҚҰНАНБАЕВ ШЫҒАРМАЛАРЫНЫҢ АУДАРМАШЫЛАРЫНДАҒЫ МЕТАФОРАЛАР ЭКВИВАЛЕНТТІЛІК МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ «ҚАРА СӨЗДЕРДЕ» КЕЗДЕСЕТІН МЕТАФОРАЛАР 44
2.1. Абайдың «Қара сөздеріндегі» метафоралар 44
2.2 Абай шығармаларының аудармаларында метафора эквиваленттілігі мәселесінің шешілуі 55
ҚОРЫТЫНДЫ 64
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ: 66
ҚОСЫМША 68
КІРІСПЕ 4
ТАРАУ І. МЕТАФОРА ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ МЕТАФОРАЛАРДЫҢ ТИПКЕ АЖЫРАТЫЛУЫ 9
1.1 Метафора эквивалентінің 5 түрі 9
1.2 Метафора аударма бірлігі ретінде 28
ІІ ТАРАУ. АБАЙ ҚҰНАНБАЕВ ШЫҒАРМАЛАРЫНЫҢ АУДАРМАШЫЛАРЫНДАҒЫ МЕТАФОРАЛАР ЭКВИВАЛЕНТТІЛІК МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ «ҚАРА СӨЗДЕРДЕ» КЕЗДЕСЕТІН МЕТАФОРАЛАР 44
2.1. Абайдың «Қара сөздеріндегі» метафоралар 44
2.2 Абай шығармаларының аудармаларында метафора эквиваленттілігі мәселесінің шешілуі 55
ҚОРЫТЫНДЫ 64
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ: 66
ҚОСЫМША 68
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Адамзат жаратылысында тіл айрықша маңызды рөл атқаратыны белгілі. Тіл адамдардың жай ғана қарым-қатынас құралы емес, оның ішкі құрылымдары мен жүйелері тым күрделі және олар бір-бірімен тығыз байланысты көпдеңгейлі құрылым болып табылады. Адам тіл арқылы жай ғана ақпарат алып немесе ақпарат беріп қоймайды, сонымен қатар әрдайым өзінің қоршаған ортаға, құбылысқа деген көзқарас, сезімін, субъективті қарым-қатынасын тіл арқылы жеткізіп отырады. Осылайша тіл адамның ішкі көңіл-күй толғанысы мен сезімін де жеткізудің басты құралына айналған. Психологияда адамға тән сезімдердің 500-ге тарта түрлері белгілі болса, олардың әрқайсысының тілдік жүйедегі мазмұны мен көрінісі сан алуан. Себебі тілдің басты міндеті адамға қызмет ету, ал адам – сан қырлы, күрделі құбылыс.
Көп ғасырлық қалыптасу, даму жолы бар қазақ әдебиеті тарихындағы барлық мұралардың өзіндік ұлттық сипаты бар. Сонымен бірге, әлем халықтары классикалық мұраларымен үндестігі де анық байқалады. Әсіресе, қазақ әдебиеті тарихының аса көрнекті тұлғасы Абай шығармалары ұлттық және жалпы адамзаттық өркениеттер тұтастығын дәлелдеуімен ерекшеленеді. Абай мұрасының қазіргі әлемдегі жаңа Қазақстанның өркениет кеңістігіндегі көрнекті келбетін танытуда аса ықпалды орын алып отырғаны да ақиқат. Бұл орайда 1995 жылы Біріккен Ұлттар Ұйымының ЮНЕСКО бағдарламасы бойынша өткізілген ақынның 150 жылдық мерейтойындағы Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың баяндамасында айтылған пікірлер де ұлттық және жалпы адамзаттық көркемдік ойлау үндестігін бағалаудың аса өзектілігін аңғартады:
Абайдың ... барша әлемге аты қадірлі, сөзі өтімді, пікірі қымбат адамзат ардағы, адамзат ақыны, адамзат ақылманы болып көтеріліп отыр. ... Сезімтал ақын, сергек ойшыл ғұлама дала тіршілігін өзге дүние тіршілігімен салыстыра зерттеп барып түсінгісі келді. Бала кезінен таныс араб, парсы тіліндегі кітаптарды қайта ақтарып, Шығыс поэзиясына, тарихына, философиясына соны көзқараспен қарап жаңаша баға берді. Шығыстық логика мен мұсылман құқығын үңіле зерделеді. Өз тұсындағы Кіндік Азия мен Күнгей Азияның мәдени-рухани өмірінен мейлінше хабардар отырды».
Ақынның шығармашылық шеберлігі қисынды теңеулерінен білінеді. Ақын теңеуі толығымен ойындағы теңелетін затқа сәйкес, әрі соның бүкіл қырын аша алатын, барлық жерде, барлық уақытта түсінікті болуымен қатар, қашанда өзінің мәні мен құндылығын жоғалтпайтындай болу керек. Абай күнді күйеуге, жерді қалыңдыққа теңеп, «екеуінің құмары сондай күшті» дейді. Солай болуы заңды, әрі табиғи құбылыс. Ақынның күнді күйеу, жерді қалыңдық етіп, бір-бірімен сағыныстырып, құмарландырып кездестіру арқылы айтпақ ойы – әлемдегі тіршілік атаулының бәрі күннің қызуы мен жердің нәрінен жаралады деген шындықты аңғарту. Бұл Абайдың өз даналығынан туындаған бір ерекшелігі[1,15 б].
Тақырыптың өзектілігі. Адамзат жаратылысында тіл айрықша маңызды рөл атқаратыны белгілі. Тіл адамдардың жай ғана қарым-қатынас құралы емес, оның ішкі құрылымдары мен жүйелері тым күрделі және олар бір-бірімен тығыз байланысты көпдеңгейлі құрылым болып табылады. Адам тіл арқылы жай ғана ақпарат алып немесе ақпарат беріп қоймайды, сонымен қатар әрдайым өзінің қоршаған ортаға, құбылысқа деген көзқарас, сезімін, субъективті қарым-қатынасын тіл арқылы жеткізіп отырады. Осылайша тіл адамның ішкі көңіл-күй толғанысы мен сезімін де жеткізудің басты құралына айналған. Психологияда адамға тән сезімдердің 500-ге тарта түрлері белгілі болса, олардың әрқайсысының тілдік жүйедегі мазмұны мен көрінісі сан алуан. Себебі тілдің басты міндеті адамға қызмет ету, ал адам – сан қырлы, күрделі құбылыс.
Көп ғасырлық қалыптасу, даму жолы бар қазақ әдебиеті тарихындағы барлық мұралардың өзіндік ұлттық сипаты бар. Сонымен бірге, әлем халықтары классикалық мұраларымен үндестігі де анық байқалады. Әсіресе, қазақ әдебиеті тарихының аса көрнекті тұлғасы Абай шығармалары ұлттық және жалпы адамзаттық өркениеттер тұтастығын дәлелдеуімен ерекшеленеді. Абай мұрасының қазіргі әлемдегі жаңа Қазақстанның өркениет кеңістігіндегі көрнекті келбетін танытуда аса ықпалды орын алып отырғаны да ақиқат. Бұл орайда 1995 жылы Біріккен Ұлттар Ұйымының ЮНЕСКО бағдарламасы бойынша өткізілген ақынның 150 жылдық мерейтойындағы Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың баяндамасында айтылған пікірлер де ұлттық және жалпы адамзаттық көркемдік ойлау үндестігін бағалаудың аса өзектілігін аңғартады:
Абайдың ... барша әлемге аты қадірлі, сөзі өтімді, пікірі қымбат адамзат ардағы, адамзат ақыны, адамзат ақылманы болып көтеріліп отыр. ... Сезімтал ақын, сергек ойшыл ғұлама дала тіршілігін өзге дүние тіршілігімен салыстыра зерттеп барып түсінгісі келді. Бала кезінен таныс араб, парсы тіліндегі кітаптарды қайта ақтарып, Шығыс поэзиясына, тарихына, философиясына соны көзқараспен қарап жаңаша баға берді. Шығыстық логика мен мұсылман құқығын үңіле зерделеді. Өз тұсындағы Кіндік Азия мен Күнгей Азияның мәдени-рухани өмірінен мейлінше хабардар отырды».
Ақынның шығармашылық шеберлігі қисынды теңеулерінен білінеді. Ақын теңеуі толығымен ойындағы теңелетін затқа сәйкес, әрі соның бүкіл қырын аша алатын, барлық жерде, барлық уақытта түсінікті болуымен қатар, қашанда өзінің мәні мен құндылығын жоғалтпайтындай болу керек. Абай күнді күйеуге, жерді қалыңдыққа теңеп, «екеуінің құмары сондай күшті» дейді. Солай болуы заңды, әрі табиғи құбылыс. Ақынның күнді күйеу, жерді қалыңдық етіп, бір-бірімен сағыныстырып, құмарландырып кездестіру арқылы айтпақ ойы – әлемдегі тіршілік атаулының бәрі күннің қызуы мен жердің нәрінен жаралады деген шындықты аңғарту. Бұл Абайдың өз даналығынан туындаған бір ерекшелігі[1,15 б].
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:
1. Назарбаев Н. Абай туралы сөз. – Алматы: Рауан, 1995. – 15 б.
2. Абай Құнанбаев: Библиографиялық көрсеткіш (екі тілде). - Алматы: ҚР-ның Ұлттық кітапханасы, 1995. - 302 б.
3. Байтұрсынов А. Қазақтың бас ақыны // Абай. - 1992. - №3. - 23 - 28 б.
4. Әуезов М. Абайдың лирикасы // Сөзстан. 7 - кітап - Алматы, 1996. - 39-58 б.
5. Әуезов М. О. Абайдың туысы мен өмірі // Абай. - 2003. - №3.– 28 - 34 б.
6. Бэйхай Су. Қазақтың ұлы ақыны – Абай // Абай. - 2003. - №1. - 1 - 4 б.
7. Борбасов С., Ізтілеуова С. Ұлы ақын тәлімі және ұлттық рухани келбеті // Семей таңы. - 1994. - 4 қазан.
8. Әуезов М.О. Жиырма томдық шығармалар жинағы. Т.1. Алматы: Жазушы, 1985. – 496 б.
9. Мырзахметұлы М. Абай және Шығыс. – Алматы: Қазақстан, 1994. – 208 б.
10. Күмісбаев Ө. Абай және Шығыс. – Алматы: ҚазМУ. – 1995. – 344 б.
11. Абай. Шығармаларының екі томдық толық жинағы. – Алматы: Жазушы. – Т.1: Өлеңдер мен аудармалар. – 1995. – 336 б.
12. Абай. Шығармаларының екі томдық толық жинағы. – Алматы: Жазушы. – Т. 2: Өлеңдер мен аудармалар. Поэмалар. Қара сөздер. – 1995. – 380 б.
13. Қирабаев С. Әдебиетіміздің ақтаңдақ беттері. – Алматы: Білім, 1995. – 288 б.
14. Ысмағұлов Ж. Абай: Ақындық тағылымы. – Алматы: Ғылым, 1994. – 280 б.
15. Абай тағылымы. (С.Қасқабасов) Әдеби-сын мақалалар мен зерттеулер. Құраст: Н.Ғабдуллин. – Алматы: Жазушы, 1986. – 432 б.
16. Жұбанов Қ. Қазақ тіліндегі зерттеулер. – Алматы, 1966. – 125 б.
17. Сыздық Р. Сөздер сөйлейді. – Алматы : Арыс, 2004. – 232 б7
18. Сыздық Р. Абайдың сөз өрнегі. – Алматы: Санат, 1995. – 206 б.
19. Кенжебаев Б. Қазақ реалистік әдебиетінің негізін салушы. Жинақ: Абайдық өмірі мен творчествосы. Алматы 1998 ж., 205 б
20. Әбілқасимов Б. XIX ғ. II жартысындағы қазақ әдеби тілі. 1982. 87—92-беттер.
21. Сүйіншәлиев X. Абайдың қара сөздері. 1956, 150
22. Сыздыкова Р. Абай шығармаларынын тілі. Алматы. 1968, 305-310 бб
23. Абай. Қара сөздер. Книга слов. (перевод Ю. Кузнецова)., Семей., 2007., 81-85 бб
24. Сонда., 108 б
25. Сонда., 289 б
26. Бұл да сонда., 290 б
27. Сонда., 120 б
1. Назарбаев Н. Абай туралы сөз. – Алматы: Рауан, 1995. – 15 б.
2. Абай Құнанбаев: Библиографиялық көрсеткіш (екі тілде). - Алматы: ҚР-ның Ұлттық кітапханасы, 1995. - 302 б.
3. Байтұрсынов А. Қазақтың бас ақыны // Абай. - 1992. - №3. - 23 - 28 б.
4. Әуезов М. Абайдың лирикасы // Сөзстан. 7 - кітап - Алматы, 1996. - 39-58 б.
5. Әуезов М. О. Абайдың туысы мен өмірі // Абай. - 2003. - №3.– 28 - 34 б.
6. Бэйхай Су. Қазақтың ұлы ақыны – Абай // Абай. - 2003. - №1. - 1 - 4 б.
7. Борбасов С., Ізтілеуова С. Ұлы ақын тәлімі және ұлттық рухани келбеті // Семей таңы. - 1994. - 4 қазан.
8. Әуезов М.О. Жиырма томдық шығармалар жинағы. Т.1. Алматы: Жазушы, 1985. – 496 б.
9. Мырзахметұлы М. Абай және Шығыс. – Алматы: Қазақстан, 1994. – 208 б.
10. Күмісбаев Ө. Абай және Шығыс. – Алматы: ҚазМУ. – 1995. – 344 б.
11. Абай. Шығармаларының екі томдық толық жинағы. – Алматы: Жазушы. – Т.1: Өлеңдер мен аудармалар. – 1995. – 336 б.
12. Абай. Шығармаларының екі томдық толық жинағы. – Алматы: Жазушы. – Т. 2: Өлеңдер мен аудармалар. Поэмалар. Қара сөздер. – 1995. – 380 б.
13. Қирабаев С. Әдебиетіміздің ақтаңдақ беттері. – Алматы: Білім, 1995. – 288 б.
14. Ысмағұлов Ж. Абай: Ақындық тағылымы. – Алматы: Ғылым, 1994. – 280 б.
15. Абай тағылымы. (С.Қасқабасов) Әдеби-сын мақалалар мен зерттеулер. Құраст: Н.Ғабдуллин. – Алматы: Жазушы, 1986. – 432 б.
16. Жұбанов Қ. Қазақ тіліндегі зерттеулер. – Алматы, 1966. – 125 б.
17. Сыздық Р. Сөздер сөйлейді. – Алматы : Арыс, 2004. – 232 б7
18. Сыздық Р. Абайдың сөз өрнегі. – Алматы: Санат, 1995. – 206 б.
19. Кенжебаев Б. Қазақ реалистік әдебиетінің негізін салушы. Жинақ: Абайдық өмірі мен творчествосы. Алматы 1998 ж., 205 б
20. Әбілқасимов Б. XIX ғ. II жартысындағы қазақ әдеби тілі. 1982. 87—92-беттер.
21. Сүйіншәлиев X. Абайдың қара сөздері. 1956, 150
22. Сыздыкова Р. Абай шығармаларынын тілі. Алматы. 1968, 305-310 бб
23. Абай. Қара сөздер. Книга слов. (перевод Ю. Кузнецова)., Семей., 2007., 81-85 бб
24. Сонда., 108 б
25. Сонда., 289 б
26. Бұл да сонда., 290 б
27. Сонда., 120 б
Мазмұны
Кіріспе 4
ТАРАУ І. МЕТАФОРА ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ МЕТАФОРАЛАРДЫҢ ТИПКЕ АЖЫРАТЫЛУЫ 9
1.1 Метафора эквивалентінің 5 түрі 9
1.2 Метафора аударма бірлігі ретінде 28
ІІ Тарау. АБАЙ ҚҰНАНБАЕВ ШЫҒАРМАЛАРЫНЫҢ АУДАРМАШЫЛАРЫНДАҒЫ МЕТАФОРАЛАР
ЭКВИВАЛЕНТТІЛІК МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ҚАРА СӨЗДЕРДЕ КЕЗДЕСЕТІН МЕТАФОРАЛАР 44
2.1. Абайдың Қара сөздеріндегі метафоралар 44
2.2 Абай шығармаларының аудармаларында метафора эквиваленттілігі
мәселесінің шешілуі 55
Қорытынды 64
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: 66
Қосымша 68
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Адамзат жаратылысында тіл айрықша маңызды рөл
атқаратыны белгілі. Тіл адамдардың жай ғана қарым-қатынас құралы емес, оның
ішкі құрылымдары мен жүйелері тым күрделі және олар бір-бірімен тығыз
байланысты көпдеңгейлі құрылым болып табылады. Адам тіл арқылы жай ғана
ақпарат алып немесе ақпарат беріп қоймайды, сонымен қатар әрдайым өзінің
қоршаған ортаға, құбылысқа деген көзқарас, сезімін, субъективті қарым-
қатынасын тіл арқылы жеткізіп отырады. Осылайша тіл адамның ішкі көңіл-күй
толғанысы мен сезімін де жеткізудің басты құралына айналған. Психологияда
адамға тән сезімдердің 500-ге тарта түрлері белгілі болса, олардың
әрқайсысының тілдік жүйедегі мазмұны мен көрінісі сан алуан. Себебі тілдің
басты міндеті адамға қызмет ету, ал адам – сан қырлы, күрделі құбылыс.
Көп ғасырлық қалыптасу, даму жолы бар қазақ әдебиеті тарихындағы барлық
мұралардың өзіндік ұлттық сипаты бар. Сонымен бірге, әлем халықтары
классикалық мұраларымен үндестігі де анық байқалады. Әсіресе, қазақ
әдебиеті тарихының аса көрнекті тұлғасы Абай шығармалары ұлттық және жалпы
адамзаттық өркениеттер тұтастығын дәлелдеуімен ерекшеленеді. Абай мұрасының
қазіргі әлемдегі жаңа Қазақстанның өркениет кеңістігіндегі көрнекті
келбетін танытуда аса ықпалды орын алып отырғаны да ақиқат. Бұл орайда 1995
жылы Біріккен Ұлттар Ұйымының ЮНЕСКО бағдарламасы бойынша өткізілген
ақынның 150 жылдық мерейтойындағы Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә.Назарбаевтың баяндамасында айтылған пікірлер де ұлттық және жалпы
адамзаттық көркемдік ойлау үндестігін бағалаудың аса өзектілігін аңғартады:
Абайдың ... барша әлемге аты қадірлі, сөзі өтімді, пікірі қымбат
адамзат ардағы, адамзат ақыны, адамзат ақылманы болып көтеріліп отыр. ...
Сезімтал ақын, сергек ойшыл ғұлама дала тіршілігін өзге дүние тіршілігімен
салыстыра зерттеп барып түсінгісі келді. Бала кезінен таныс араб, парсы
тіліндегі кітаптарды қайта ақтарып, Шығыс поэзиясына, тарихына,
философиясына соны көзқараспен қарап жаңаша баға берді. Шығыстық логика мен
мұсылман құқығын үңіле зерделеді. Өз тұсындағы Кіндік Азия мен Күнгей
Азияның мәдени-рухани өмірінен мейлінше хабардар отырды.
Ақынның шығармашылық шеберлігі қисынды теңеулерінен білінеді. Ақын
теңеуі толығымен ойындағы теңелетін затқа сәйкес, әрі соның бүкіл қырын аша
алатын, барлық жерде, барлық уақытта түсінікті болуымен қатар, қашанда
өзінің мәні мен құндылығын жоғалтпайтындай болу керек. Абай күнді
күйеуге, жерді қалыңдыққа теңеп, екеуінің құмары сондай күшті дейді.
Солай болуы заңды, әрі табиғи құбылыс. Ақынның күнді күйеу, жерді қалыңдық
етіп, бір-бірімен сағыныстырып, құмарландырып кездестіру арқылы айтпақ ойы
– әлемдегі тіршілік атаулының бәрі күннің қызуы мен жердің нәрінен жаралады
деген шындықты аңғарту. Бұл Абайдың өз даналығынан туындаған бір
ерекшелігі[1,15 б].
Метафора Абайдың ең сүйіп қолданатын және көп қолданатын тілінің бірі.
Әрине бұл кездейсоқ емес. Өйткені көркем әдебиет сөздердің дәлдігін,
анықтығын, жайнақы, ойнақылығын керек етумен қатар, айтайын деген ой-
пікіріне оқушыларының шәк келтірместей етіп сендіруін де талап етеді. Ол
үшін әр образ өмір шындығына дәл келуі керек десек, сонымен қатар айтайын
деген пікірді үзілді-кесілді айту да негізгі шарттың бірі. Арыстандай
Исатай, бұл әлі үзілді-кесілді пікір емес, сол сықылды ғана. Біз қиял
арқылы әуелі арыстанды көзге елестетіп аламыз да, сосын барып Исатайдың
қандай екенін шамалаймыз. Арыстан еді Исатай десек, мұнда секілді жоқ.
Екі нәрсенің қасиетін бір-біріне ауыстырғанда бұл сол, соның өзі деп
кесіп айтады да, оқушыларының сенбеуіне, шәк келтірулеріне жол қалдырмайды.
Сондықтан метафора поэтик тілдердің басқа түрлеріне қарағанда, ой-сезімге
тікелей әсер етеді. Жалпы ақындардың, соның ішінде Абайдың өлеңдерінде көп
кездесетінінің бір себебі осы болуға тиіс. Және теңеу мен метафораны
сезімге әсер етуі жағынан алғанда, метафораның ерекшелігі де осы ой-сезімге
тез әсер етуінде. Сонымен байланысты метафораның сезімге әсер етуде, бізше,
тәуелдік жалғауы арқылы жасалынатын түрі ерекше орын алатынға ұқсайды.
Аспандағы жұлдызым,
Маңдайдағы құндызым,
Сұлу ажар көркемді,
Қыз да болса еркем-ді
Ақжүністей аруды
Алып қашып барасың...
Алтыннан соққан қияғым,
Күмістен соққан тұяғым...
Осы үзіндіде келген метафоралар - қайсысы болсын нәзік, сезімді
тербетерлік сөздер. Абайдың сүйіспендік-махаббат жырлары:
Көзімнің қарасы
Көңлімнің санасы...
-байқауымызға болады.
Абайдың "Сегіз аяқта" "толғауы тоқсан" қызыл тілді "қиуадан шауып,
қисынын тауып, тағыны жетіп қайырған" деп бейнелейтіні мәлім. Абай
өлендеріндегі үмітті қаты ("үміттің аты елеріп"), талаптың аты ("талаптың
аты арындап") деген сияқты метафоралар да өте жатық және терең мағыналы
болып шыққан. Түйе ұстаған қазақ елінің поэзиясында нар, атан, інген бота
бейнелерінің де алатын орны үлкен.
Метафораның әр түрінен келтірілген мысалдар ұлы ақынның өзіне шейінгі
әдебиеттердегі поэтик тілдердің бар үлгілерін толық меңгеріп, әртүрлі өмір
құбылыстарын суреттеуде оны өз керегіне жарата алғандығын көрсетеді, бұл -
бір. Екінші, осы үлгілерді меңгере отырып, Абайдың өзінің де әдебиетке
кіргізген жаңа метафоралары аз емес, бұл - екі.
Әрине тілде болмаған жаңа сөздермен әдеби тілді байыту - қандай ақынға
болсын әлінен тыс жұмыс. Өйткені қандай ұлы ақын болмасын, бүкіл халықтан
асып түсіп, жалғыз өзі тіл жасауы мүмкін емес. Ондай ақынды тарих білмейді.
Әр елдің ұлы жазушы-ақындарының өзі кіргізген жаңа сөздері сол ұлттың жалпы
тілімен салыстырғанда, дарияға тамған тамшыдай ғана деуге болады. Қай ақын
болсын, өзіне шейінгі жасалынған халықтың әзір тіліне кез келеді де,
шашылып жатқан бай қазынаны маржанша тізіп, қиюын тауып қалап, тот басқанын
аршып, кірлегенін тазартып, жансызына жан, қансызына нәр беріп, жаңа нәрсе
етіп шығарады. Ұлы ақындар әдебиет тілін дамытты, байытты, жаңа сөз, жаңаша
сөйлем, образдар кіргізді дегенде, біз осыны ұғамыз. Міне, осы жағынан
алғанда Абайдың қазақтың әдеби тілін жасауда еңбегінің өте зор екендігін
поэтик тілдердің әрқайсысынан да көруге болады. Соның бірі - метафора.
Менің ойымша Абайдың қазақ поэтик тіл қорына қосқан жаңа метафорасы да
аз емес. Әрі құнды. Сөздерін қазақтың өз тіл байлығынан алса да, оны
қиюластырып қалауы үздік шебер, беретін мазмұндары терең, жаңа образ,
жаңаша ұғым болып шығады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Жалпы Абай шығармалары жайында
Ә.Бөкейхановтан бастап, А.Байтұрсынұлы, М.Дулатов және басқа алаш
қайраткерлері сындарлы ой, пікір айтып, түрлі басылымдарда мақалалар
жариялады. М.Әуезов 1934 жылы Абай ақындығының айналасы атты ғылыми-
теориялық мақаласында Абайдың сусындаған рухани ұш бұлағы, соның бірі –
ақын шығармашылығының Шығыстың рухани қазына көздерімен байланысты екендігі
жайлы ой өрбітіп, кейінірек осы саланы одан әрі дамытып, құнды зерттеулер
жазды. Дәл сол жылы Қ.Жұбановтың Абай – қазақ әдебиетінің классигі атты
мақаласы жазылып, Абайдың Шығысқа қатынасына баса назар аударылды.
Абай шағырмаларындағы метафоралардың қоланылу мәселелерін зерттеушілер-
М. Әуезов, Ә. Құлмат, Сыздық Рабиға, З. Ахметовалар болатын. Бұл
зерттеушілердің ішінде Сыздық Рабиғаның Абайдың сөз өрнегі атты еңбегінде
Абай метафораларының сөз өрнегінде кездесу ерекшеліктерін былай атап
көрсеткен. Абайдың алдындағы және өз тұсындағы тарихи әдебиеттерден
келтірілген метонимияның мысалдарынан екі нәрсе бірінің орнына екіншісі
алмастырылып (ауыстылырып) қолданғанда өмірдіңсан алуан құбылыстарынан
алынатындығы айқын көрінеді. Кейде аттың орнына түсі (күреңді мінер күн
қайда), кейде киімнің, қарудың орнына олардың жасалынған заты (кигені
атлас, қырмызы, үсті толған болатпен), кейде өзінің орына киімін (ақ
көйлек ғашық болсаң бізге деймін), кейде адамның орнына қасиеті (жаманнан
туған жақсы бар, жақсыдан туған жаман бар), қысқасы, шегіне жету өте қиын,
қолданыла береді-деп көрсетеді автор.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Қазақ әдебиетіндегі кеңінен
қолданылаптын сөз алмастыру әдісі –метафораларға тоқтала отырып, Абай
өлеңдеріндегі метафоралардың қолданылу ерекшеліктері мен қолдану әдістеріне
тоқталу зерттеу жұмысының мақсаты болғандықтан, осы мақсатқа жету үшін
төмендегідей міндеттер қойылады:
-Метафора түсінігіне сипаттама жасау;
– Метафора эквиваленттілігінің 5 типіне тоқталу;
– Абайдың Қара сөздеріндегі метафоралардың қолданылуына;
– Абай шығамаларын аударушылардағы метафолар эквиваленттілігі
мәселелеріне кеңінен тоқталу.
Зерттеу жұмысының материалы ретінде А. Құнанбаевтің Қара сөздері мен
шығармалары және бұл шғармаларының аудармаларынан метафоралар алынды.
Зерттеу жұмысының лексикографиялық дереккөздері:
А. Құнанбаевтің шығармалары(өлеңдері) мен бұл шығармаларының
аудармалары, яғни сонымен қатар орыс тіліндегі аудармасындағы қолданылған
метафоралар жүйелі түрде жинақталды. Метафоралардың мағыналарын жан-жақты
ашу негізінде Ә. Ысқақовтың басшылығымен жарық көрген "Қазақ тілінің
түсіндірме сөздігі", Э.Д. Сүлейменованың редакторлығымен жарық көрген "Тіл
білімі сөздігіСловарь по языкознанию", "Қазақ тілінің диалектологиялық
сөздігі", "Қазақ энциклопедиясы" т.б. лексикографиялық еңбектер дереккөздер
ретінде алынды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. А. Құнанбаев шығармасы тіліндегі
метафораның берілу уәждемелері айқындалып, олардың қолданыстағы өзіндік
ерекшеліктері сараланды және алғаш зерттеу нысаны болып отырған
шығармаларындағы метафоралар мен олардың тіларалық транспозициясы орыс
тіліне аударылған метафоралардың берілу табиғаты мен қызметі салғастырмалы
тұрғыда талданды. Қазақ ақынының шығармаларындағы суреттеу тәсілдерінің
көркемдік эстетикалық қызметінің аудармада сақталу сапасы мен оны
жеткізудің шығармашылық жолдары, амалдары мен құралдары сарапталды.
Зерттеу жұмысының теориялық маңызы. А. Құнанбаев шығармаларының
тіліндегі негізінде метафоралар қолданысын зерттеу нәтижелері метафораның
көркемдік эстетикалық қызметін, жағдаятқа байланысты аударылуын анықтауға
мүмкіндік береді. Түпнұсқада берген ұлы ақын метафоралық транспозициясы мен
оның қолданылу ерекшеліктерін анықтау, көркем аударма заңдылықтары мен
аудармашылардың шеберлігін сипаттауға арналған зерттеу жұмысы аударматану,
стилистика, метафора, транспозиция тұрғысынан толықтырады.
Зерттеу жұмысының практикалық маңызы. Зерттеу жұмысында алынған
нәтижелер мен қорытындыларды жоғары оқу орындарының жалпы тіл білімі,
салыстырмалы тіл білімі, лексикология, лингвомәдениеттану, этнолингвистика,
аударма теориясы, мәдениетаралық қарым-қатынас пәндері бойынша арнаулы
курстарда, практикалық сабақтарда пайдалануға, қазақ және орыс тілдерін
тереңдете оқытылатын арнайы курстарда көмекші құрал ретінде қолдануға, оқу-
әдістемелік материал құрастыруға, қазақша-орысша, орысша-қазақша
метафоралық сөздіктерін жасауға қосымша құрал ретінде пайдалануға болады.
Зерттеудің әдістанамалық негізі ретінде тіл білімінің метафора саласы
бойынша оны көркемдік тәсіл ретінде қарастырған, ғылыми тұжырымдар жасаған
қазак ғалымдары 3. Ахметов, Р.С. Әмір, А. Байтүрсынұлы, Ә. Болғанбаев, Қ.
Жұмалиев, М. Серғалиев, Б. Хасанов, тілдік құбылыстарды ұлттық мәдени
аспектіде қарастырып жүрген ғалымдар Р.Ә. Авакова, Е. Жанпейісов, Ә Қайлар,
Г.Н. Смағұлова, Р. Сыздық т.б. зерттеушілердің еңбектерімен қатар, жалпы
тіл білімі мен орыс тіл білімінде метафораның қолданымдық сипатын
аталымдық, когнитивтік қызметіне ғылыми тұжырымдар жасаған ғалымдар Н.Д.
Арутюнова, О.С. Ахманова, М. Вольф, В.Г. Гак, С.С. Гусев, В.Н. Телия, Э.Р,
Когай, Н.А. Кожевникова, Е.Л. Линзбург, В.А. Сиротина, лингвосгилистика
саласына қатысты жэне аударма мәселесіндегі А.М. Алдашева, Р.З. Загидуллин,
Н.Ж. Шаймерденова т.б. зерттеушілердің еңбектерімен қатар жалпы және орыс
тіл біліміндегі Л.С. Бархударов, В.Н. Комиссаров, Л.К, Латышев, Я.И.
Рецкер, А.В. Федеров сияқты ғалымдардың теориялық еңбектері, транспозицияға
байланысты жалпы тіл біліміндегі Ш. Балли, О. Есперсен, Е.С. Кубрякова,
А.И.
Жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан және
тараушалардан, қорытынды бөлімнен, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен,
қосымша бөлімдерден құралған. Диплом жұмысының көлемі-** бет
ТАРАУ І. МЕТАФОРА ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ МЕТАФОРАЛАРДЫҢ ТИПКЕ АЖЫРАТЫЛУЫ
1.1 Метафора эквивалентінің 5 түрі
Метафораның ең басты мәселелерінің бірі –бұл метафора түсінігінің екі
мәнділігінде. Бір жағынан метафора-тіл құралы, тіл бірілігі болып табылса,
екінші жағынан сөйлеу мәдениетінің ажырамас бөлігі болып саналады.
Метафораның зерттелу тарихына қысқаша шолу жасасақ метафора ХХ ғасырға
дейін ақындықтың негізгі құралы ретінде ғана есептелінді, ал осыдан 100
жылдай шамасында ғана метафораның тілдік және көркемдік мәндері бірте-
бірте ажыратыла бастады. Қазіргі таңда метафораны екі топқа ажыратады, ол
1. Тілдік метафоралар;
2. Көркемдік метафоралар.
Отандық лингвистикада метафора терминімен қатар: көркемдік метафоралар,
ақындық, жеке, жеке-авторлық, шығармашылық, шығармашылық-авторлық, тілдік,
стильді метафоралар деп ажыратулар жиі кездеседі. Метафоралар көркемдік
бастауларының болуымен ғана сипаталады. Метафораларда артистизмнің
сарқыттары да кездеседі. Артистизмсіз метафоралардың болуы мүмкін емес.
Ғалымдар метафоралардың жіктелуіне байланысты бір ортақтыққа әлі күнге
дейін келген жоқ қазір біз әрбір ғалымның жеке-жеке жіктеу үлгілеріне
тоқтала кетейік. О. С. Ахманова метафораларды 5 типке ажыратады, олар:
-гиперболалы метафора;
-лексикалық метафора;
-нәтижелі метафора;
-нәтижесіз метафора;
-ақындық метафора етіп 5 типке ажыратты.
Б.Н. Томашевский метафораларды 2 –ге ажыратты, олар: стилистикалық және
тілдік меафоралар. А.В. Бельский метафораларды ақындық және риторикалық
етіп жіктейді. Ю.С. Язикова метафораларды екі ірі топқа ажаратады, олар:
тіл метафоралары және стиль метафоралары, тілдік метафоралардың өзін
генетикалық (орындықтың арқасы, қаламсаптың басы және т.б.) және ауыспалы
мағыналы метафораларға (алтын мінез, алтын қолдар және т.б.) жіктеді. А.В.
Бельский екінші типтегі метафораларға риторикалық метафолар деп атады. Осы
ғалымдардың ішіндегі А. В.Калининаның метафора жіктеуін көптеген ғалымдар
қолданады. Өйткені, бұл зерттеуші фундаментальды зерттеулерге сүйене
отырып, тілдік мүмкіндіктерді ескеру арқылы отырып метафораларды жіктейді.
А.В. Калинина метафораларды қолдану дәрежесіне байланысты 3 топқа
ажаратады, олар:
-метафора-бір сөздің орнына екінші сөзбен орын ауыстыруын айтамыз.
Мысалы мұрыныңның ұшындағыны білмейсің.
-жалпы тілдік метафоралар. Мысалы, қап-қап әңгіме. Мұндай
метафораларды сөздіктерден табуға болады, бұл метафораларды ауыспалы деп те
атауға болады.
-автордың жеке стиліне байланысты жасалынған метафоралар. Бұл образды
метафоралар белгілі бір ақынның жаңадан тапқан метафоларын айтамыз. Мысалы
орыс тілінде мына сөздерді аайтуымызға болады: “ситец неба", “кровинки
ягод”, vehicle of his daily business life.
Аударма барысында метафоралар көптеген өзгерістерге ұшырайды. Бұл
өзгерістер тілдің және аударылып жатқан тілдің этимологиялық және
лексикалық өзгешеліктеріне байланысты туындайды.
Сонымен метафора (гр. ауысу) - сыртқы не ішкі белгілеріндегі
(тұлғасындағы, атқаратын қызметіндегі т.б.) ұқсастыққа қарап, бір зат
атауының басқа бір затқа атау болуына байланысты сөз мағынасының ауысуы.
Мағына ауысуының бұл тәсілінің негізінде ұқсату заңдылығы жатыр. Осы
тұжырымды негізге ала отырып, қазақ тіл білімінде жеке қаламгерлердің
шығармаларына ден қойып, ондағы метафоралық құбылыстардың сипатын ұлттық
болмыстан, ұлттық нақыштан іздеу және әлемдік метафораны салыстыра
қарастыру біршама зерттеу нысанына айналып келеді. Қазіргі қазақ тіл
біліміндегі ғалымдардың еңбектерінде метафораның лингвистикалық табиғаты
кеңінен түсіндіріліп, оның ұлт тіліндегі танымдық қызметі мен ғылым
тіліндегі маңызы көрсетілген. Метафораның концептуалдық қызметі,
ерекшеліктері мен түрлері, термин жасаудағы рөлі арнайы зерттеліп, оған
құрылымдық сипаттама жасалған. Сондай-ақ, жеке суреткер-ақындардың
шығармаларындағы өзіндік сарын, өмірдегі құбылыстар дүниелерді суреттеуін
жеке-жеке жүйелеп талдаған (Г.Н. Зайсанбаева, А. Есқараева, Э.Р. Когай,
А. Сыбанбаева т.б.).
Әрбір ғалым, әрбір ұлттың ғалымы бұл мәселені зерттеуде өзінің сипаттау
аспектісін таңдап, өзіндік зерттеу пәнінің негізін қалыптастырады. Бұл
метафораның терең сырлы табиғатын айқындап, оның пайда болу үрдісін білу,
метафора теориясының қалыптасуы үшін аса маңызды болды.
Метафора - ұлттық тілдегі өзіндік күрделілігі бар, әр түрлі ұлттық
бояуға қаныққан категория. Метафораның тамыры ұлттың дамуы, қалыптасуы,
сонымен қатар, оның өзіндік мәдениетінің, тарихының, халықтың
менталитетінің қалыптасуында жатыр. Метафора қоғам мен тілдің тікелей
сабақтастығының әсерінен ұлт дамыған сайын әр түрлі сипатта көрініп
отыратын бірлік.
Метафора - жалпы әмбебаптық сипаты бар құбылыс, сонымен қатар ол ұлттық
дүниетанымға, сол тілді қолданушы халықтың тұрмыс-тіршілігіне, табиғатына,
қоршаған ортасына тән, бір сөзбен айтқанда, мәдениеттің тілдегі көрінісі.
Метафораның дамуынан, оның жеке авторлық қолданыс аясынан ұлттың дамуын,
тілдің даму көрінісі аңғарылады. Себебі, тілдегі ұлттық сурет, әлемдік
сурет, адам интеллектуалы үнемі, шексіз, қарқынды дамуда болады.
Қазақ тіліндегі метафоралар - мән мен түрдің бірлігі ретінде
халқымыздың рухани жан дүниесінің айнасы. Автор туындысында кездесетін
метафоралардың белгілі бір және әр түрлі жағдаяттарға байланысты көп
туындағанын байқадық.
Ал енді метафоралардың жасалу ерекшеліктеріне байланысты ажыратылған 5
түріне жеке-жеке сипаттама берейік.
Құрылысы жағынан алғанда, қазақ әдебиетінде метафораның бес түрі бар,
яғни, бес түрлі жолмен жасалынады:
-бірінші, метафораның жай түрі;
-екінші, жалғаулар арқылы жасалынатын метафора;
-үшінші, көмекші етістік арқылы жасалынатын түрі;
-төртінші, күрделі метафора немесе метафораның ұлғайған түрі;
-бесінші, метафораның бейне бір, тең деген сөздердің көмегімен
жасалатын түрі.
Метафораның бірінші түрі, яғни жай түрі жалғаусыз, жұрнақсыз, бір
нәрсені екінші нәрсеге балау арқылы жасалынады.
Көп сөз - көмір,
Аз сөз - алтын.
Жігіттің үміт - басқышы
Қия таудан асуға,
Жігіттің үміт - бақ кілті
Қайындық құлпын ашуға.
Метафораның екінші түрі -мын, -бын, -пын, -сын жіктік
жалғаулары, не -м, -н, -ы (сы) тәуелдік жалғаулары арқылы
жасалынады. Жіктік жалғау:
Сен - бұзау терісі шөніксің
Мен - өгіз терісі талыспын.
(Мен) Бес түлеген бөрімін,
Белге соқсаң, жығылман.
Тәуелдік жалғаулары арқылы жасалынатын метафора төмендегілер тәрізді
болып келеді:
Халқыңыз қапа болмайды,
Есен барса жолбарысың.
Немесе осының сыпайы түрі:
Бәй-еке, сіз бір аққан бұлағымыз,
Зарлаған біз бір жетім ылағыңыз.
Исатай - ел еркесі, ел серкесі.
Таудағы тарлан шұбар біз едік.
Метафораның үшінші түрі көмекші етістіктердің жәрдемімен жасалынады
(еді, едім, едің, екен, ең, м, н).
Бұлар бір-біріне баланып тұрған екі сөзге, сөйлемге түс беріп, олардың
метафоралық мәнін толықтыруда ерекше орын алады және ауыз әдебиетінде
болсын, жазба әдебиетте болсын, бұл - метафораның көп кездесетін түрі.
Ақжүніс өзін суреттей келіп:
Қойда бағылан қозы едім,
Жылқыда шаңқаң боз едім.
Қара судың бетінде
Сығылып аққан сең едің.
Арыстан еді-ау, Исатай,
Бұл пәнидің жүзінде
Арыстан одан кім өткен.
Шарықтаған сұңқар ем,
Қанатым сынды ұша алмай.
Орданың басты билері -
Қас қасқырлар мында екен.
Молдалардан сұрасам,
Ақ шейіттің өзі екен.
Метафораның ұлғайған түрі, не күрделі метафора өзара үшке бөлінеді:
а) бір нәрсені бірнеше нәрсеге балау арқылы:
Тоқсан бес деген тор екен,
Дүйім жанның қоры екен,
Қарғиын десең, екі жағы ор екен,
Найза бойы жар екен,
Түбі жоқ терең көл екен,
Ел қонбайтын шөл екен,
Келмейтұғын неме екен...
Мұнда тоқсан бесті торға, қорлыққа, орға, жарға, көлге,
шөлге, қысқасы, бірнеше нәрсеге балап отыр. Оның сөйлеміндегі тоқсан
бес барлық сөздің қазығы болса, ол сөзді басқа нәрселерге балау жөнінде
дәнекер болып тұрған көмекші етістік екен. Бірақ күрделі метафораның бұл
түрі тек қана екен, не еді-лер арқылы ғана жасалынады деп ұғынып қалмау
керек. Кейде жалғаусыз, көмекшісіз де бір нәрсені бірнеше нәрсеге тікелей
балау арқылы да жасалынады.
Қарға батыр, әр сөзің - күміс, алтын,
Сыртыңнан тілеу тілер барлық халқың.
Бишара болдың сұм қазақ,
Жалмауыз болды ұлығың.
б) Ұлғайған метафораның екінші түрі - бір нәрсені екінші нәрсеге бірден
балай салмайды, не нәрсеге баламақ, әуелі сол нәрсенің артықшылық, ерекше
қасиеттерін поэтик тілдердің басқаларының (көбіне эпитет) көмегі, жәрдемі
арқылы суреттеп, көзге елестете алады да, сосын барып балайды. Мысалы:
Мен тауда ойнаған қарт марал,
Табаным тасқа тиер деп,
Сақсынып шыққан қиядан.
Бұл үзіндіде ақын өзін маралға балайды. Бірақ оны тікелей балай
салмайды, мен марал демейді, қарт марал тауда ойнаған марал, табаны тасқа
тиер деп, күні бұрын алдын ойлаған сақ марал, қысқасы, осы үзіндідегі толып
жатқан әртүрлі эпитеттердің бәрі де марал деген сөзді анықтайды. Ақын
өзінің кім екенін айту үшін әуелі маралды суреттеп, оны оқушылардың көз
алдына елестетіп алады да, сосын барып, өзін маралға балайды.
Мен қарақұстан туған қалықпан,
Сөйлер сөзге жалықпан.
-тағы басқа осылар тәрізді.
в) біз жоғарыда метафора мен теңеудің айырмасын айта келіп, кейбір
метафорада екі нәрсенің қарама-қарсы тұруы шарт емес, екінші жағын оқушылар
сөйлемнің мағынасына қарап өзі-ақ сезеді дедік. Бізше, бұл да метафораның
ұлғайған түріне жатады.
Көлге біткен құрағым,
Сурылып озған пырағым.
Шамдансам, жығар асаумын,
Шамырқансам, сынар болатпын.
Бұл үзінділерде балап отырған жағы бар да, балайтын нәрсесі жоқ
(алдыңғы екі жолда сен деген сөз, соңғы екі жолда мен деген сөздер
айтылмай қалған). Оларды сөйлемнің мағынасына қарай ұғуға болады.
Төртінші, теңеуде теңелетін нәрсе мен теңейтін нәрсенің екеуі де ұдайы
қарама-қарсы тұрса, метафорада ұқсастығы бар нәрсенің бір жағы қалып қоюы
да мүмкін. Бірақ контекст бойынша, ол нәрсені оқушы қиялы арқылы түсіне
алады. Міне, теңеу мен метафораның бірлігі, айырмашылықтары, негізінен
алғанда, осы айтылғандар.
Солай дей тұрсақ та, жалпы қазақ әдебиетіне тән және көп кездесетін
метафора, ол - екі жағы, балайтын нәрсе мен баланатын нәрсенің екеуі де
қарама-қарсы тұруы. Қазақ әдебиетіндегі поэтик тілдің бұл ерекшеліктерін
Совет дәуірінің үлкен оқымыстысы, атақты ғылымы, академик А.С.Орлов өте
дұрыс аңғарған.
Александр Сергеевич өзінің Қазақтың батырлар жыры (1945 ж.) атты
бағалы еңбегінде теңеу мен метафораға қазақ жырларынан толып жатқан
мысалдар келтіреді.
Метафора:
Сирота, оставшийся в утробе матери,
Я на твоего верблюжонка похожу,
Вы на моего отца походите.
(Алпамыс)
Сайын жырынан мына үзіндіні алады:
Имя ей - Аю-Бикеш,
Волос ее черный густ,
Голос ее - звонкий курай,
Щеки ее - розовый куст,
Уста ее - нет краше уст,
Взоры ее - при жизни рай,
Стан ее - гибкая лоза,
Ходит словно гордый фазан,
Бегает, как горная коза.
Александр Сергеевич Тағы да ұлттық әртүрлі образ және метафоралар
келтірейік деп, төмендегі үзіндіні алады:
Ты - оплот моего совета,
Ты - жемчужина моего широкого живота,
Ты - неутомимый Дульдиль мой,
(Легендарный конь, принадлежавший Азирет-Али)
Ты - сладкозвучный соловей.
Академик А.С.Орловтың қазақ батырлар жырының тілдеріне жасаған
талдаулары - қазақ әдебиетінің поэтик тілін терең зерттеуде мәні зор.
Өйткені бірінші жағынан, қазақ өлеңдерінде метафора көпшілігінде бір
нәрсені екінші бір нәрсеге қарама-қарсы қойып барлау арқылы
жасалынатындығын көрсетсе, екіншіден, өмір құбылысын суреттеуде метафораның
поэтик тілде алатын орны үлкен екендігін және көрсетеді.
Метафораның бірінші түрі, яғни жай түрі жалғаусыз, жұрнақсыз, бір
нәрсені екінші нәрсеге балау арқылы жасалынады.
Көп сөз - көмір,
Аз сөз - алтын.
Жігіттің үміт - басқышы
Қия таудан асуға,
Жігіттің үміт - бақ кілті
Қайындық құлпын ашуға.
Метафораның екінші түрі -мын, -бын, -пын, -сын жіктік
жалғаулары, не -м, -н, -ы (сы) тәуелдік жалғаулары арқылы
жасалынады. Жіктік жалғау:
Сен - бұзау терісі шөніксің
Мен - өгіз терісі талыспын.
(Мен) Бес түлеген бөрімін,
Белге соқсаң, жығылман.
Тәуелдік жалғаулары арқылы жасалынатын метафора төмендегілер тәрізді
болып келеді:
Халқыңыз қапа болмайды,
Есен барса жолбарысың.
Немесе осының сыпайы түрі:
Бәй-еке, сіз бір аққан бұлағымыз,
Зарлаған біз бір жетім ылағыңыз.
Исатай - ел еркесі, ел серкесі.
Таудағы тарлан шұбар біз едік
Метафораның ұлғайған түрі, не күрделі метафора өзара үшке бөлінеді:
а) бір нәрсені бірнеше нәрсеге балау арқылы:
Тоқсан бес деген тор екен,
Дүйім жанның қоры екен,
Қарғиын десең, екі жағы ор екен,
Найза бойы жар екен,
Түбі жоқ терең көл екен,
Ел қонбайтын шөл екен,
Келмейтұғын неме екен...
Мұнда тоқсан бесті торға, қорлыққа, орға, жарға, көлге,
шөлге, қысқасы, бірнеше нәрсеге балап отыр. Оның сөйлеміндегі тоқсан
бес барлық сөздің қазығы болса, ол сөзді басқа нәрселерге балау жөнінде
дәнекер болып тұрған көмекші етістік екен. Бірақ күрделі метафораның бұл
түрі тек қана екен, не еді-лер арқылы ғана жасалынады деп ұғынып қалмау
керек. Кейде жалғаусыз, көмекшісіз де бір нәрсені бірнеше нәрсеге тікелей
балау арқылы да жасалынады.
Қарға батыр, әр сөзің - күміс, алтын,
Сыртыңнан тілеу тілер барлық халқың.
Бишара болдың сұм қазақ,
Жалмауыз болды ұлығың.
б) Ұлғайған метафораның екінші түрі - бір нәрсені екінші нәрсеге бірден
балай салмайды, не нәрсеге баламақ, әуелі сол нәрсенің артықшылық, ерекше
қасиеттерін поэтик тілдердің басқаларының (көбіне эпитет) көмегі, жәрдемі
арқылы суреттеп, көзге елестете алады да, сосын барып балайды. Мысалы:
Мен тауда ойнаған қарт марал,
Табаным тасқа тиер деп,
Сақсынып шыққан қиядан.
Бұл үзіндіде ақын өзін маралға балайды. Бірақ оны тікелей балай
салмайды, мен марал демейді, қарт марал тауда ойнаған марал, табаны тасқа
тиер деп, күні бұрын алдын ойлаған сақ марал, қысқасы, осы үзіндідегі толып
жатқан әртүрлі эпитеттердің бәрі де марал деген сөзді анықтайды. Ақын
өзінің кім екенін айту үшін әуелі маралды суреттеп, оны оқушылардың көз
алдына елестетіп алады да, сосын барып, өзін маралға балайды.
Мен қарақұстан туған қалықпан,
Сөйлер сөзге жалықпан. -
тағы басқа осылар тәрізді.
в) біз жоғарыда метафора мен теңеудің айырмасын айта келіп, кейбір
метафорада екі нәрсенің қарама-қарсы тұруы шарт емес, екінші жағын оқушылар
сөйлемнің мағынасына қарап өзі-ақ сезеді дедік. Бізше, бұл да метафораның
ұлғайған түріне жатады.
Көлге біткен құрағым,
Сурылып озған пырағым.
Шамдансам, жығар асаумын,
Шамырқансам, сынар болатпын.
Бұл үзінділерде балап отырған жағы бар да, балайтын нәрсесі жоқ
(алдыңғы екі жолда сен деген сөз, соңғы екі жолда мен деген сөздер
айтылмай қалған). Оларды сөйлемнің мағынасына қарай ұғуға болады.
Тәуелдік жалғаулары арқылы жасалынатын метафора төмендегілер тәрізді
болып келеді:
Халқыңыз қапа болмайды,
Есен барса жолбарысың.
Немесе осының сыпайы түрі:
Бәй-еке, сіз бір аққан бұлағымыз,
Зарлаған біз бір жетім ылағыңыз.
Исатай - ел еркесі, ел серкесі.
Таудағы тарлан шұбар біз едік
Метафораның бесінші түрі бейне бір, бейне (тең) деген сөздер арқылы
жасалынады.
Метафораның екінші түрі -мын, -бын, -пын, -сын жіктік
жалғаулары, не -м, -н, -ы (сы) тәуелдік жалғаулары арқылы
жасалынады. Жіктік жалғау:
Сен - бұзау терісі шөніксің
Мен - өгіз терісі талыспын.
(Мен) Бес түлеген бөрімін,
Белге соқсаң, жығылман.
Тәуелдік жалғаулары арқылы жасалынатын метафора төмендегілер тәрізді
болып келеді:
Халқыңыз қапа болмайды,
Есен барса жолбарысың.
Немесе осының сыпайы түрі:
Бәй-еке, сіз бір аққан бұлағымыз,
Зарлаған біз бір жетім ылағыңыз.
Исатай - ел еркесі, ел серкесі.
Таудағы тарлан шұбар біз едік
Бейне, бейне бір сөздері арқылы жасалынатын метафоралар тек ауыз
әдебиетінде ғана емес, тарихи әдебиетте де жиі кездеседі.
Бақытың баста тұрғанда,
Асқар таумен тең едің, т.б.
Бірақ ескерте кететін бір нәрсе, жіктік жалғауы, не тәуелдік жалғаулары
немесе бейне, бейне бір, тең және көмекші етістердің келген жерінің бәрін
де метафора деп ұғу - қате.
Алыстан сағынысып келіп едім -
Менің ұлым сен едің,
енің әкең мен едім.
Тең теңімен, тезек қабымен, -
деген жолдардағы ым, тең, едің, едімдердің метафорамен үш қайнаса
сорпасы қосылмайды. Сондықтан бұлармен байланысты келетін сөздер
метафоралық ұғым беріп тұр ма, жоқ па, мағына жағына көз салу керек. Едім,
едің, мын, бын тағы басқалар бір нәрсені екінші нәрсеге балау үшін
қолданылып, бірінші нәрсені екінші нәрсеге тепе-тең ету үшін қолданылса
ғана олар метафоралық ұғым береді. Сонда ғана оларды метафора деуге болады.
Метафораның ұлғайған түрлерінің кейбіреулерін өзінің бұрынғы, байырғы
қалпын өзгертіп, жоғарғы мәдениеттік сатыға жеткізді. Метафора мен эпитет,
антитеза мен метафоралардың байланысын күшейтіп, олардың тамаша-тамаша
үлгілерін қалдырды. Айтайын деген ой-пікіріне лайықты сөз таңдап, әр сөзін
пікірдің көлеңкесі болып, қалай тізілуі керек, оларды метафорада қалай
қолданудың өнегелерін көрсетті.
б) Метонимия. Ауыстыру мағынасында қолданылатын поэтик тілдің бірі -
метанимия.
Метафора екі нәрсенің арасында тек ұқсастығы ғана болып ауыстырылса,
метонимияда екі нәрсенің арасында белгілі бір байланысы болады да,
сондықтан біріншісінің орнына екінші нәрсені алмастырып айтады. Мұнда екі
нәрсені бір-біріне баламайды да, теңемейді де, тек бірінің орнына екіншісін
қолданады. Метонимияның жасалу жолдары жалпыға бірдей, сондықтан қазақ
тілінде былай жасалады деп айрықша тоқтауды керек етпейді.
Екі нәрсенің алмастырылып, бірінің орнына екіншісі айтылып, бірі арқылы
екіншісін ұқтырудың түрі көп. Мен екі аяқ іштім (асының орнына ыдысын);
Ана үйдің құдасы келді (иесінің орнына үйін); Оның қаламы жүйрік
(ісінің орнына қолданатын құралын); Тілі жүйрік (сөзінің орнына тән
мүшесін); Мен Абайды оқыдым (шығармасының орнына авторын); Ойладың ба,
Ореке, барамын деп Азуға (елінің орнына қаласын, тұрағын) алмастырып
айтулар - бәрі де метонимия.
Өмірдегі іс-әрекет, не әртүрлі бір-бірімен байланысты өмір құбылыстары
қанша көп болса, алмастырылып айтылатын нәрселер де сонша көп болуы мүмкін.
Демек, оларды байланыстарының түріне қарап жіктеу мүмкін емес. Сондықтан
қазақтың ауыз әдебиеті, тарихи әдебиеті және Абай өлеңдерінен метонимияға
жалпы мысалдар келтіріп, салыстырулар жасап, бізше, Абайдың өзі кіргізген
жаңа метонимияларға тоқталмақпыз.
Ауыз әдебиетінен:
Келбеттіден кеңес сұра....
Жабыны жалды екен деп сатып алма,
Жаманды малды екен деп жақын болма....
Есің барда етегің жап,
Қайратың барда мал тап.
Бар мақтанса, табылар,
Жоқ мақтанса, шабылар.
Ақты құдай асырайды,
Қараны құдай табады.
Мыңнан біреу шешен,
Жүзден біреу көсем.
Бірдің кесірі мыңға...
Алыстан қызыл көрінсе,
Манат емей немене...
Сол дәуреннің тұсында
Самарқанды сапырып,
Шапқан шөптей жапырып,
Аспадым да саспадым....
Метафораның әр түрінен келтірілген мысалдар ұлы ақынның өзіне шейінгі
әдебиеттердегі поэтик тілдердің бар үлгілерін толық меңгеріп, әртүрлі өмір
құбылыстарын суреттеуде оны өз керегіне жарата алғандығын көрсетеді, бұл -
бір. Екінші, осы үлгілерді меңгере отырып, Абайдың өзінің де әдебиетке
кіргізген жаңа метафоралары аз емес, бұл - екі.
Әрине тілде болмаған жаңа сөздермен әдеби тілді байыту - қандай ақынға
болсын әлінен тыс жұмыс. Өйткені қандай ұлы ақын болмасын, бүкіл халықтан
асып түсіп, жалғыз өзі тіл жасауы мүмкін емес. Ондай ақынды тарих білмейді.
Әр елдің ұлы жазушы-ақындарының өзі кіргізген жаңа сөздері сол ұлттың жалпы
тілімен салыстырғанда, дарияға тамған тамшыдай ғана деуге болады. Қай ақын
болсын, өзіне шейінгі жасалынған халықтың әзір тіліне кез келеді де,
шашылып жатқан бай қазынаны маржанша тізіп, қиюын тауып қалап, тот басқанын
аршып, кірлегенін тазартып, жансызына жан, қансызына нәр беріп, жаңа нәрсе
етіп шығарады. Ұлы ақындар әдебиет тілін дамытты, байытты, жаңа сөз, жаңаша
сөйлем, образдар кіргізді дегенде, біз осыны ұғамыз. Міне, осы жағынан
алғанда Абайдың қазақтың әдеби тілін жасауда еңбегінің өте зор екендігін
поэтик тілдердің әрқайсысынан да көруге болады. Соның бірі - метафора.
Метафоралардың көркем сөз тізбегінде, ақын поэзиясындағы сөз құбылту
кезіндегі өзіндік көркемдік өрнегі мен қоғамдық өмір мен өскен ортаны
бейнелеудегі ықпалы көрінеді.
Метафора – екі нәрсені, құбылысты салыстыру және жанастырып жақындату
арқылы астарлы тың мағына беретін бейнелі сөз немесе сөз тіркесі,- дейді
академик З.Ахметов. Салыстыру мен құбылту, қиыннан қиыстырып жанастыру
арқылы пайда болатын сөз өрнегі Абай өлеңдерінде мейлінше көркемдік сипат
алады.
Бізше, Абайдың қазақ поэтик тіл қорына қосқан жаңа метафорасы да аз
емес. Әрі құнды. Сөздерін қазақтың өз тіл байлығынан алса да, оны
қиюластырып қалауы үздік шебер, беретін мазмұндары терең, жаңа образ,
жаңаша ұғым болып шығады. Мысалы:
1. Жүрек - теңіз, қызықтың бәрі - асыл тас,
Сол қызықсыз өмірде жүрек қалмас.
2. Күн - күйеу, жер - қалыңдық сағынышты.
3. Достық, қастық - бәрі де жүрек ісі,
Ар, ұяттың бір ақыл - күзетшісі...
4. Жүректің ақыл - суаты
Мархабат қылса тәңір үшін...
5. Өткен өмір - қу соқпақ,
Қыдырады талайды.
6. Өмір жолы - тар соқпақ, иілген жақ,
Иілтіп екі басын ұстаған хақ.
7. Шығып кетер, я қалғыр,
Оған ақыл - арам без.
8. Салған ән - көлеңкесі сол көңілдің,
Тақтысына билесін ол құлаққа.
9. Алды - үміт, арты - өкініш алдамшы өмір,
Желікпен жерге тықпас кісің бар ма.
10. Шыныменен тамам ел
Кете ме екен ит бола...
11. Сен жаралы жолбарыс ең,
Мен киіктің лағы ем...
Бұл келтіріліп отырған Жүрек - теңіз, қызық - асыл тас, ақыл, ар -
ұяттың күзетшісі, тағы басқа метафоралық сөйлемдердің сөздерін жеке-жеке
алғанда, жалпы тілімізде бұрыннан бар, пәлендей жаңалығы жоқ тәрізді
көрінсе де, Абайдан бұрынғы әдебиеттен Абай қолданған түрді кездестіре
алмаймыз. Сондықтан олар - жаңа. Әңгіме, әрине, оның тек жалаң түрінде ғана
емес, мазмұнында да. Ақылды ар-ұяттың күзетшісі жүрек - теңіз, қызық -
асыл тас дегенде, сол көркем сөздердің астарлы мағынасында қанша терең ой,
терең пікірлер жатыр. Осылар тәрізді әр образда үлкен мән жатушылық Абайдың
басқа ақындардан ерекше қасиетінің бірі деуге болады.
Абай өлеңдеріндегі метафоралардың және бір өте жиі кездесетін түрі -
эпитеттік метафора және метафораның шендестірумен байланысты келетін
түрлері.
Эпитеттік метафора:
1. Иісің - гүл аңқыған,
Нұрың - күн шалқыған.
2. Ақ етің үлбіреп,
Өзгеше біткен гүл.
Жоғарғы жаңа метафораларға келтірген мысалдарды алсақ, метафораларының
көбі эпитеттермен байланысты болып отырады. Өмір жолы, не тар соқпақ,
не қу соқпақ, Бесік - тек жайлау емес, кең жайлау, т.б.
Шендестірумен байланысты келетін метафоралар дегеніміз төмендегілер
тәрізді:
1. Сіз - жалын шоқ, біз - бір май,
Ыстық сөзің кірді ішке,
Май тұра ма шыжымай...
2. Қайғың - қыс, жүзің - жаз,
Боламын көрсем мәз.
3. Біз - қырғауыл, сіз - тұйғын,
Тояттай бер, кел де алып.
4. Біреуі - көк балдырған, бірі - қурай,
Бір жерге қосыла ма қыс пенен жаз...
Бұл үзінділердегі сөздерді бір нәрсені екінші нәрсеге тікелей балауы
жағынан алғанда - метафора. Бірақ қыс пен жазды, от пен майды,
қырғауыл мен тұйғынды, балдырған мен қурайды, қысқасы, арасы алшақ
жатқан екі нәрсені бір-біріне қарсыма-қарсы қоюшылық жағынан - шендестіру.
Ақын айтайын деген ойын, сөз жоқ, метафора арқылы бермек. Әйтсе де,
ойын жинақы, жанды етіп беру үшін шендестіруді де қоса қолданады.
Әрине оған таңғалуға болмайды. Өйткені әдебиетте поэтик тілдердің өзара
байланысты келіп отыруы тілдің жалпы заңы десек, кейде белгілі бір өмір
құбылысын, не сезім дүниесін суреттегенде, поэтик тілдің бір түрімен оны
айқын етіп беруге мүмкін болмайды. Ондай жағдайда ақындар өз ойын
оқушыларына тез жеткізу үшін суреттеу құралының қазығы етіп қолданып
отырған поэтик тілмен байланысты поэтик тілдердің басқа да түрлерін
қолданады. Ол, әрине заңды да, керекті де. Мұны, әсіресе ұлы ақындарда көп
кездестіреміз. Әртүрлі өмір құбылысын суреттеуде бұл - Абайдың ең сүйіп
қолданатын әдісінің бірі.
Біз Абайдың шет тілдерден қолданған сөздерін тексерген тарауымызда
араб, парсы, орыс тілерінен қанша сөз пайдаланып, ол тілдердің Абай тілінен
орын алған себептерін айттық. Бұл сөздердің бірқатары ғылыми, философиялық
діни термин болса, бірқатары шағатай, араб, парсы әдебиеттерінде
қолданылатын образдар - поэтикалық тілдер. Мұндай образдар поэтик тілдің
басқа түріне қарағанда, әсіресе Абайдың метафораларында жиі кездеседі.
1. Юзі - раушан, көзі - гауһар,
Лағылдек бет үші ақмар.
Тамағы қардан һәм биһтар,
Қашын - құдірет, қолы шигә.
2. Я, ярым қалай болар жауап сөзі,
Мәт - қасың, тәштит - кірпік, сәкін - көзің.
3. Сенсің - жан ләззаты,
Сенсің - тән шәрбәті...
Сұлуды сүймектік -
Пайғамбар сүннәті.
4. Сол Масғұт Қыдыр шалдан бата алыпты,
Соңында Шәмши-Жиһән атаныпты.
Мағынасы Бұл дүниенің кілті деген,
Жетіліп бізге ғибрат сөз қалыпты...
Абайда орыс тілінің ықпалымен жасалынған да кейбір метафоралар жоқ
емес.
1. Единица - жақсысы,
Ерген елі - бейне нөл.
2. Барымта мен партия,
Бәрі мастық, жұрт құмар [2,302 б].
немесе (сөзі орысша болып келетін) Самородный сары алтын тәрізді
метафоралық эпитет, т.б.
Метафора Абайдың ең сүйіп қолданатын және көп қолданатын тілінің бірі.
Әрине бұл кездейсоқ емес. Өйткені көркем әдебиет сөздердің дәлдігін,
анықтығын, жайнақы, ойнақылығын керек етумен қатар, айтайын деген ой-
пікіріне оқушыларының шәк келтірместей етіп сендіруін де талап етеді. Ол
үшін әр образ өмір шындығына дәл келуі керек десек, сонымен қатар айтайын
деген пікірді үзілді-кесілді айту да негізгі шарттың бірі. Арыстандай
Исатай, бұл әлі үзілді-кесілді пікір емес, сол сықылды ғана. Біз қиял
арқылы әуелі арыстанды көзге елестетіп аламыз да, сосын барып Исатайдың
қандай екенін шамалаймыз. Арыстан еді Исатай десек, мұнда секілді жоқ.
Екі нәрсенің қасиетін бір-біріне ауыстырғанда бұл сол, соның өзі деп
кесіп айтады да, оқушыларының сенбеуіне, шәк келтірулеріне жол қалдырмайды.
Сондықтан метафора поэтик тілдердің басқа түрлеріне қарағанда, ой-сезімге
тікелей әсер етеді. Жалпы ақындардың, соның ішінде Абайдың өлеңдерінде көп
кездесетінінің бір себебі осы болуға тиіс. Және теңеу мен метафораны
сезімге әсер етуі жағынан алғанда, метафораның ерекшелігі де осы ой-сезімге
тез әсер етуінде. Сонымен байланысты метафораның сезімге әсер етуде, бізше,
тәуелдік жалғауы арқылы жасалынатын түрі ерекше орын алатынға ұқсайды.
Аспандағы жұлдызым,
Маңдайдағы құндызым,
Сұлу ажар көркемді,
Қыз да болса еркем-ді
Ақжүністей аруды
Алып қашып барасың...
Алтыннан соққан қияғым,
Күмістен соққан тұяғым...
Осы үзіндіде келген метафоралар - қайсысы болсын нәзік, сезімді
тербетерлік сөздер. Абайдың сүйіспендік-махаббат жырлары:
1. Көзімнің қарасы
Көңлімнің санасы...
2. Ертеден салса, кешке озған,
Ылдидан салса, төске озған,
Қой мойынды, көк жұлын,
Көк жұлынды жетелеп....
3. Егізімнен айрылып,
Мен бір аққу болдым халықтан соң.
4. Мінгені Исатайдың ақ табан-ай,
Сүт беріп, сұлы беріп баптағаны-ай.
5. Жаманнан туған жақсы бар,
Атасын айтса нанғысыз,
Жақсыдан туған жаман бар,
Күндердің күні болғанда,
Жарамады бір теріге алғысыз.
6. Ұлы менен қызына
Қырмызы қытай кигізген.
7.Үкілі құйрық, майда жал
Екі мезгіл жемдеді....
8. Басқадан асып кеткен Исатай-ай,
Ішкені алтын аяқ, ақ құйрық шай.
9.Қара бір қасы қиылған,
Көкпеңбек темір киінген....
10. Түркменнен қос қанатты, көк мойыны
Шабылып жер танымас бәйгі көрмей.
11. Өлсем де, Көк кептерге бір салайын,
Қу тақтай, екі шекті әкел бері....
12. Ақ көйлек ғашық болсаң бізге деген,
Шығалық ақ түлкідей түзге деген....
Ауыз әдебиеті, Абайдың алдындағы және өз тұсындағы тарихи әдебиеттерден
келтірілген метонимияның мысалдарынан екі нәрсе бірінің орнына екіншісі
алмастырылып (ауыстылырып) қолданғанда өмірдіңсан алуан құбылыстарынан
алынатындығы айқын көрінеді. Кейде аттың орнына түсі (күреңді мінер күн
қайда), кейде киімнің, қарудың орнына олардың жасалынған заты (кигені
атлас, қырмызы, үсті толған болатпен), кейде өзінің орына киімін (ақ
көйлек ғашық болсаң бізге деймін), кейде адамның орнына қасиеті (жаманнан
туған жақсы бар, жақсыдан туған жаман бар), қысқасы, шегіне жету өте қиын,
қолданыла береді [3,28 б].
1.Абай өлеңдерінен кейбір мысалдар:
2. Алтын, күміс кигені - қамқа, торғын,
Күтуші қыз, келіншек жүр соңында....
3. Етімді шал сипаған құрт жесін деп,
Жартастан қыз құлапты терең суға.
Кәрі, жас ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 4
ТАРАУ І. МЕТАФОРА ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ МЕТАФОРАЛАРДЫҢ ТИПКЕ АЖЫРАТЫЛУЫ 9
1.1 Метафора эквивалентінің 5 түрі 9
1.2 Метафора аударма бірлігі ретінде 28
ІІ Тарау. АБАЙ ҚҰНАНБАЕВ ШЫҒАРМАЛАРЫНЫҢ АУДАРМАШЫЛАРЫНДАҒЫ МЕТАФОРАЛАР
ЭКВИВАЛЕНТТІЛІК МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ҚАРА СӨЗДЕРДЕ КЕЗДЕСЕТІН МЕТАФОРАЛАР 44
2.1. Абайдың Қара сөздеріндегі метафоралар 44
2.2 Абай шығармаларының аудармаларында метафора эквиваленттілігі
мәселесінің шешілуі 55
Қорытынды 64
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: 66
Қосымша 68
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Адамзат жаратылысында тіл айрықша маңызды рөл
атқаратыны белгілі. Тіл адамдардың жай ғана қарым-қатынас құралы емес, оның
ішкі құрылымдары мен жүйелері тым күрделі және олар бір-бірімен тығыз
байланысты көпдеңгейлі құрылым болып табылады. Адам тіл арқылы жай ғана
ақпарат алып немесе ақпарат беріп қоймайды, сонымен қатар әрдайым өзінің
қоршаған ортаға, құбылысқа деген көзқарас, сезімін, субъективті қарым-
қатынасын тіл арқылы жеткізіп отырады. Осылайша тіл адамның ішкі көңіл-күй
толғанысы мен сезімін де жеткізудің басты құралына айналған. Психологияда
адамға тән сезімдердің 500-ге тарта түрлері белгілі болса, олардың
әрқайсысының тілдік жүйедегі мазмұны мен көрінісі сан алуан. Себебі тілдің
басты міндеті адамға қызмет ету, ал адам – сан қырлы, күрделі құбылыс.
Көп ғасырлық қалыптасу, даму жолы бар қазақ әдебиеті тарихындағы барлық
мұралардың өзіндік ұлттық сипаты бар. Сонымен бірге, әлем халықтары
классикалық мұраларымен үндестігі де анық байқалады. Әсіресе, қазақ
әдебиеті тарихының аса көрнекті тұлғасы Абай шығармалары ұлттық және жалпы
адамзаттық өркениеттер тұтастығын дәлелдеуімен ерекшеленеді. Абай мұрасының
қазіргі әлемдегі жаңа Қазақстанның өркениет кеңістігіндегі көрнекті
келбетін танытуда аса ықпалды орын алып отырғаны да ақиқат. Бұл орайда 1995
жылы Біріккен Ұлттар Ұйымының ЮНЕСКО бағдарламасы бойынша өткізілген
ақынның 150 жылдық мерейтойындағы Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә.Назарбаевтың баяндамасында айтылған пікірлер де ұлттық және жалпы
адамзаттық көркемдік ойлау үндестігін бағалаудың аса өзектілігін аңғартады:
Абайдың ... барша әлемге аты қадірлі, сөзі өтімді, пікірі қымбат
адамзат ардағы, адамзат ақыны, адамзат ақылманы болып көтеріліп отыр. ...
Сезімтал ақын, сергек ойшыл ғұлама дала тіршілігін өзге дүние тіршілігімен
салыстыра зерттеп барып түсінгісі келді. Бала кезінен таныс араб, парсы
тіліндегі кітаптарды қайта ақтарып, Шығыс поэзиясына, тарихына,
философиясына соны көзқараспен қарап жаңаша баға берді. Шығыстық логика мен
мұсылман құқығын үңіле зерделеді. Өз тұсындағы Кіндік Азия мен Күнгей
Азияның мәдени-рухани өмірінен мейлінше хабардар отырды.
Ақынның шығармашылық шеберлігі қисынды теңеулерінен білінеді. Ақын
теңеуі толығымен ойындағы теңелетін затқа сәйкес, әрі соның бүкіл қырын аша
алатын, барлық жерде, барлық уақытта түсінікті болуымен қатар, қашанда
өзінің мәні мен құндылығын жоғалтпайтындай болу керек. Абай күнді
күйеуге, жерді қалыңдыққа теңеп, екеуінің құмары сондай күшті дейді.
Солай болуы заңды, әрі табиғи құбылыс. Ақынның күнді күйеу, жерді қалыңдық
етіп, бір-бірімен сағыныстырып, құмарландырып кездестіру арқылы айтпақ ойы
– әлемдегі тіршілік атаулының бәрі күннің қызуы мен жердің нәрінен жаралады
деген шындықты аңғарту. Бұл Абайдың өз даналығынан туындаған бір
ерекшелігі[1,15 б].
Метафора Абайдың ең сүйіп қолданатын және көп қолданатын тілінің бірі.
Әрине бұл кездейсоқ емес. Өйткені көркем әдебиет сөздердің дәлдігін,
анықтығын, жайнақы, ойнақылығын керек етумен қатар, айтайын деген ой-
пікіріне оқушыларының шәк келтірместей етіп сендіруін де талап етеді. Ол
үшін әр образ өмір шындығына дәл келуі керек десек, сонымен қатар айтайын
деген пікірді үзілді-кесілді айту да негізгі шарттың бірі. Арыстандай
Исатай, бұл әлі үзілді-кесілді пікір емес, сол сықылды ғана. Біз қиял
арқылы әуелі арыстанды көзге елестетіп аламыз да, сосын барып Исатайдың
қандай екенін шамалаймыз. Арыстан еді Исатай десек, мұнда секілді жоқ.
Екі нәрсенің қасиетін бір-біріне ауыстырғанда бұл сол, соның өзі деп
кесіп айтады да, оқушыларының сенбеуіне, шәк келтірулеріне жол қалдырмайды.
Сондықтан метафора поэтик тілдердің басқа түрлеріне қарағанда, ой-сезімге
тікелей әсер етеді. Жалпы ақындардың, соның ішінде Абайдың өлеңдерінде көп
кездесетінінің бір себебі осы болуға тиіс. Және теңеу мен метафораны
сезімге әсер етуі жағынан алғанда, метафораның ерекшелігі де осы ой-сезімге
тез әсер етуінде. Сонымен байланысты метафораның сезімге әсер етуде, бізше,
тәуелдік жалғауы арқылы жасалынатын түрі ерекше орын алатынға ұқсайды.
Аспандағы жұлдызым,
Маңдайдағы құндызым,
Сұлу ажар көркемді,
Қыз да болса еркем-ді
Ақжүністей аруды
Алып қашып барасың...
Алтыннан соққан қияғым,
Күмістен соққан тұяғым...
Осы үзіндіде келген метафоралар - қайсысы болсын нәзік, сезімді
тербетерлік сөздер. Абайдың сүйіспендік-махаббат жырлары:
Көзімнің қарасы
Көңлімнің санасы...
-байқауымызға болады.
Абайдың "Сегіз аяқта" "толғауы тоқсан" қызыл тілді "қиуадан шауып,
қисынын тауып, тағыны жетіп қайырған" деп бейнелейтіні мәлім. Абай
өлендеріндегі үмітті қаты ("үміттің аты елеріп"), талаптың аты ("талаптың
аты арындап") деген сияқты метафоралар да өте жатық және терең мағыналы
болып шыққан. Түйе ұстаған қазақ елінің поэзиясында нар, атан, інген бота
бейнелерінің де алатын орны үлкен.
Метафораның әр түрінен келтірілген мысалдар ұлы ақынның өзіне шейінгі
әдебиеттердегі поэтик тілдердің бар үлгілерін толық меңгеріп, әртүрлі өмір
құбылыстарын суреттеуде оны өз керегіне жарата алғандығын көрсетеді, бұл -
бір. Екінші, осы үлгілерді меңгере отырып, Абайдың өзінің де әдебиетке
кіргізген жаңа метафоралары аз емес, бұл - екі.
Әрине тілде болмаған жаңа сөздермен әдеби тілді байыту - қандай ақынға
болсын әлінен тыс жұмыс. Өйткені қандай ұлы ақын болмасын, бүкіл халықтан
асып түсіп, жалғыз өзі тіл жасауы мүмкін емес. Ондай ақынды тарих білмейді.
Әр елдің ұлы жазушы-ақындарының өзі кіргізген жаңа сөздері сол ұлттың жалпы
тілімен салыстырғанда, дарияға тамған тамшыдай ғана деуге болады. Қай ақын
болсын, өзіне шейінгі жасалынған халықтың әзір тіліне кез келеді де,
шашылып жатқан бай қазынаны маржанша тізіп, қиюын тауып қалап, тот басқанын
аршып, кірлегенін тазартып, жансызына жан, қансызына нәр беріп, жаңа нәрсе
етіп шығарады. Ұлы ақындар әдебиет тілін дамытты, байытты, жаңа сөз, жаңаша
сөйлем, образдар кіргізді дегенде, біз осыны ұғамыз. Міне, осы жағынан
алғанда Абайдың қазақтың әдеби тілін жасауда еңбегінің өте зор екендігін
поэтик тілдердің әрқайсысынан да көруге болады. Соның бірі - метафора.
Менің ойымша Абайдың қазақ поэтик тіл қорына қосқан жаңа метафорасы да
аз емес. Әрі құнды. Сөздерін қазақтың өз тіл байлығынан алса да, оны
қиюластырып қалауы үздік шебер, беретін мазмұндары терең, жаңа образ,
жаңаша ұғым болып шығады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Жалпы Абай шығармалары жайында
Ә.Бөкейхановтан бастап, А.Байтұрсынұлы, М.Дулатов және басқа алаш
қайраткерлері сындарлы ой, пікір айтып, түрлі басылымдарда мақалалар
жариялады. М.Әуезов 1934 жылы Абай ақындығының айналасы атты ғылыми-
теориялық мақаласында Абайдың сусындаған рухани ұш бұлағы, соның бірі –
ақын шығармашылығының Шығыстың рухани қазына көздерімен байланысты екендігі
жайлы ой өрбітіп, кейінірек осы саланы одан әрі дамытып, құнды зерттеулер
жазды. Дәл сол жылы Қ.Жұбановтың Абай – қазақ әдебиетінің классигі атты
мақаласы жазылып, Абайдың Шығысқа қатынасына баса назар аударылды.
Абай шағырмаларындағы метафоралардың қоланылу мәселелерін зерттеушілер-
М. Әуезов, Ә. Құлмат, Сыздық Рабиға, З. Ахметовалар болатын. Бұл
зерттеушілердің ішінде Сыздық Рабиғаның Абайдың сөз өрнегі атты еңбегінде
Абай метафораларының сөз өрнегінде кездесу ерекшеліктерін былай атап
көрсеткен. Абайдың алдындағы және өз тұсындағы тарихи әдебиеттерден
келтірілген метонимияның мысалдарынан екі нәрсе бірінің орнына екіншісі
алмастырылып (ауыстылырып) қолданғанда өмірдіңсан алуан құбылыстарынан
алынатындығы айқын көрінеді. Кейде аттың орнына түсі (күреңді мінер күн
қайда), кейде киімнің, қарудың орнына олардың жасалынған заты (кигені
атлас, қырмызы, үсті толған болатпен), кейде өзінің орына киімін (ақ
көйлек ғашық болсаң бізге деймін), кейде адамның орнына қасиеті (жаманнан
туған жақсы бар, жақсыдан туған жаман бар), қысқасы, шегіне жету өте қиын,
қолданыла береді-деп көрсетеді автор.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Қазақ әдебиетіндегі кеңінен
қолданылаптын сөз алмастыру әдісі –метафораларға тоқтала отырып, Абай
өлеңдеріндегі метафоралардың қолданылу ерекшеліктері мен қолдану әдістеріне
тоқталу зерттеу жұмысының мақсаты болғандықтан, осы мақсатқа жету үшін
төмендегідей міндеттер қойылады:
-Метафора түсінігіне сипаттама жасау;
– Метафора эквиваленттілігінің 5 типіне тоқталу;
– Абайдың Қара сөздеріндегі метафоралардың қолданылуына;
– Абай шығамаларын аударушылардағы метафолар эквиваленттілігі
мәселелеріне кеңінен тоқталу.
Зерттеу жұмысының материалы ретінде А. Құнанбаевтің Қара сөздері мен
шығармалары және бұл шғармаларының аудармаларынан метафоралар алынды.
Зерттеу жұмысының лексикографиялық дереккөздері:
А. Құнанбаевтің шығармалары(өлеңдері) мен бұл шығармаларының
аудармалары, яғни сонымен қатар орыс тіліндегі аудармасындағы қолданылған
метафоралар жүйелі түрде жинақталды. Метафоралардың мағыналарын жан-жақты
ашу негізінде Ә. Ысқақовтың басшылығымен жарық көрген "Қазақ тілінің
түсіндірме сөздігі", Э.Д. Сүлейменованың редакторлығымен жарық көрген "Тіл
білімі сөздігіСловарь по языкознанию", "Қазақ тілінің диалектологиялық
сөздігі", "Қазақ энциклопедиясы" т.б. лексикографиялық еңбектер дереккөздер
ретінде алынды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. А. Құнанбаев шығармасы тіліндегі
метафораның берілу уәждемелері айқындалып, олардың қолданыстағы өзіндік
ерекшеліктері сараланды және алғаш зерттеу нысаны болып отырған
шығармаларындағы метафоралар мен олардың тіларалық транспозициясы орыс
тіліне аударылған метафоралардың берілу табиғаты мен қызметі салғастырмалы
тұрғыда талданды. Қазақ ақынының шығармаларындағы суреттеу тәсілдерінің
көркемдік эстетикалық қызметінің аудармада сақталу сапасы мен оны
жеткізудің шығармашылық жолдары, амалдары мен құралдары сарапталды.
Зерттеу жұмысының теориялық маңызы. А. Құнанбаев шығармаларының
тіліндегі негізінде метафоралар қолданысын зерттеу нәтижелері метафораның
көркемдік эстетикалық қызметін, жағдаятқа байланысты аударылуын анықтауға
мүмкіндік береді. Түпнұсқада берген ұлы ақын метафоралық транспозициясы мен
оның қолданылу ерекшеліктерін анықтау, көркем аударма заңдылықтары мен
аудармашылардың шеберлігін сипаттауға арналған зерттеу жұмысы аударматану,
стилистика, метафора, транспозиция тұрғысынан толықтырады.
Зерттеу жұмысының практикалық маңызы. Зерттеу жұмысында алынған
нәтижелер мен қорытындыларды жоғары оқу орындарының жалпы тіл білімі,
салыстырмалы тіл білімі, лексикология, лингвомәдениеттану, этнолингвистика,
аударма теориясы, мәдениетаралық қарым-қатынас пәндері бойынша арнаулы
курстарда, практикалық сабақтарда пайдалануға, қазақ және орыс тілдерін
тереңдете оқытылатын арнайы курстарда көмекші құрал ретінде қолдануға, оқу-
әдістемелік материал құрастыруға, қазақша-орысша, орысша-қазақша
метафоралық сөздіктерін жасауға қосымша құрал ретінде пайдалануға болады.
Зерттеудің әдістанамалық негізі ретінде тіл білімінің метафора саласы
бойынша оны көркемдік тәсіл ретінде қарастырған, ғылыми тұжырымдар жасаған
қазак ғалымдары 3. Ахметов, Р.С. Әмір, А. Байтүрсынұлы, Ә. Болғанбаев, Қ.
Жұмалиев, М. Серғалиев, Б. Хасанов, тілдік құбылыстарды ұлттық мәдени
аспектіде қарастырып жүрген ғалымдар Р.Ә. Авакова, Е. Жанпейісов, Ә Қайлар,
Г.Н. Смағұлова, Р. Сыздық т.б. зерттеушілердің еңбектерімен қатар, жалпы
тіл білімі мен орыс тіл білімінде метафораның қолданымдық сипатын
аталымдық, когнитивтік қызметіне ғылыми тұжырымдар жасаған ғалымдар Н.Д.
Арутюнова, О.С. Ахманова, М. Вольф, В.Г. Гак, С.С. Гусев, В.Н. Телия, Э.Р,
Когай, Н.А. Кожевникова, Е.Л. Линзбург, В.А. Сиротина, лингвосгилистика
саласына қатысты жэне аударма мәселесіндегі А.М. Алдашева, Р.З. Загидуллин,
Н.Ж. Шаймерденова т.б. зерттеушілердің еңбектерімен қатар жалпы және орыс
тіл біліміндегі Л.С. Бархударов, В.Н. Комиссаров, Л.К, Латышев, Я.И.
Рецкер, А.В. Федеров сияқты ғалымдардың теориялық еңбектері, транспозицияға
байланысты жалпы тіл біліміндегі Ш. Балли, О. Есперсен, Е.С. Кубрякова,
А.И.
Жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан және
тараушалардан, қорытынды бөлімнен, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен,
қосымша бөлімдерден құралған. Диплом жұмысының көлемі-** бет
ТАРАУ І. МЕТАФОРА ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ МЕТАФОРАЛАРДЫҢ ТИПКЕ АЖЫРАТЫЛУЫ
1.1 Метафора эквивалентінің 5 түрі
Метафораның ең басты мәселелерінің бірі –бұл метафора түсінігінің екі
мәнділігінде. Бір жағынан метафора-тіл құралы, тіл бірілігі болып табылса,
екінші жағынан сөйлеу мәдениетінің ажырамас бөлігі болып саналады.
Метафораның зерттелу тарихына қысқаша шолу жасасақ метафора ХХ ғасырға
дейін ақындықтың негізгі құралы ретінде ғана есептелінді, ал осыдан 100
жылдай шамасында ғана метафораның тілдік және көркемдік мәндері бірте-
бірте ажыратыла бастады. Қазіргі таңда метафораны екі топқа ажыратады, ол
1. Тілдік метафоралар;
2. Көркемдік метафоралар.
Отандық лингвистикада метафора терминімен қатар: көркемдік метафоралар,
ақындық, жеке, жеке-авторлық, шығармашылық, шығармашылық-авторлық, тілдік,
стильді метафоралар деп ажыратулар жиі кездеседі. Метафоралар көркемдік
бастауларының болуымен ғана сипаталады. Метафораларда артистизмнің
сарқыттары да кездеседі. Артистизмсіз метафоралардың болуы мүмкін емес.
Ғалымдар метафоралардың жіктелуіне байланысты бір ортақтыққа әлі күнге
дейін келген жоқ қазір біз әрбір ғалымның жеке-жеке жіктеу үлгілеріне
тоқтала кетейік. О. С. Ахманова метафораларды 5 типке ажыратады, олар:
-гиперболалы метафора;
-лексикалық метафора;
-нәтижелі метафора;
-нәтижесіз метафора;
-ақындық метафора етіп 5 типке ажыратты.
Б.Н. Томашевский метафораларды 2 –ге ажыратты, олар: стилистикалық және
тілдік меафоралар. А.В. Бельский метафораларды ақындық және риторикалық
етіп жіктейді. Ю.С. Язикова метафораларды екі ірі топқа ажаратады, олар:
тіл метафоралары және стиль метафоралары, тілдік метафоралардың өзін
генетикалық (орындықтың арқасы, қаламсаптың басы және т.б.) және ауыспалы
мағыналы метафораларға (алтын мінез, алтын қолдар және т.б.) жіктеді. А.В.
Бельский екінші типтегі метафораларға риторикалық метафолар деп атады. Осы
ғалымдардың ішіндегі А. В.Калининаның метафора жіктеуін көптеген ғалымдар
қолданады. Өйткені, бұл зерттеуші фундаментальды зерттеулерге сүйене
отырып, тілдік мүмкіндіктерді ескеру арқылы отырып метафораларды жіктейді.
А.В. Калинина метафораларды қолдану дәрежесіне байланысты 3 топқа
ажаратады, олар:
-метафора-бір сөздің орнына екінші сөзбен орын ауыстыруын айтамыз.
Мысалы мұрыныңның ұшындағыны білмейсің.
-жалпы тілдік метафоралар. Мысалы, қап-қап әңгіме. Мұндай
метафораларды сөздіктерден табуға болады, бұл метафораларды ауыспалы деп те
атауға болады.
-автордың жеке стиліне байланысты жасалынған метафоралар. Бұл образды
метафоралар белгілі бір ақынның жаңадан тапқан метафоларын айтамыз. Мысалы
орыс тілінде мына сөздерді аайтуымызға болады: “ситец неба", “кровинки
ягод”, vehicle of his daily business life.
Аударма барысында метафоралар көптеген өзгерістерге ұшырайды. Бұл
өзгерістер тілдің және аударылып жатқан тілдің этимологиялық және
лексикалық өзгешеліктеріне байланысты туындайды.
Сонымен метафора (гр. ауысу) - сыртқы не ішкі белгілеріндегі
(тұлғасындағы, атқаратын қызметіндегі т.б.) ұқсастыққа қарап, бір зат
атауының басқа бір затқа атау болуына байланысты сөз мағынасының ауысуы.
Мағына ауысуының бұл тәсілінің негізінде ұқсату заңдылығы жатыр. Осы
тұжырымды негізге ала отырып, қазақ тіл білімінде жеке қаламгерлердің
шығармаларына ден қойып, ондағы метафоралық құбылыстардың сипатын ұлттық
болмыстан, ұлттық нақыштан іздеу және әлемдік метафораны салыстыра
қарастыру біршама зерттеу нысанына айналып келеді. Қазіргі қазақ тіл
біліміндегі ғалымдардың еңбектерінде метафораның лингвистикалық табиғаты
кеңінен түсіндіріліп, оның ұлт тіліндегі танымдық қызметі мен ғылым
тіліндегі маңызы көрсетілген. Метафораның концептуалдық қызметі,
ерекшеліктері мен түрлері, термин жасаудағы рөлі арнайы зерттеліп, оған
құрылымдық сипаттама жасалған. Сондай-ақ, жеке суреткер-ақындардың
шығармаларындағы өзіндік сарын, өмірдегі құбылыстар дүниелерді суреттеуін
жеке-жеке жүйелеп талдаған (Г.Н. Зайсанбаева, А. Есқараева, Э.Р. Когай,
А. Сыбанбаева т.б.).
Әрбір ғалым, әрбір ұлттың ғалымы бұл мәселені зерттеуде өзінің сипаттау
аспектісін таңдап, өзіндік зерттеу пәнінің негізін қалыптастырады. Бұл
метафораның терең сырлы табиғатын айқындап, оның пайда болу үрдісін білу,
метафора теориясының қалыптасуы үшін аса маңызды болды.
Метафора - ұлттық тілдегі өзіндік күрделілігі бар, әр түрлі ұлттық
бояуға қаныққан категория. Метафораның тамыры ұлттың дамуы, қалыптасуы,
сонымен қатар, оның өзіндік мәдениетінің, тарихының, халықтың
менталитетінің қалыптасуында жатыр. Метафора қоғам мен тілдің тікелей
сабақтастығының әсерінен ұлт дамыған сайын әр түрлі сипатта көрініп
отыратын бірлік.
Метафора - жалпы әмбебаптық сипаты бар құбылыс, сонымен қатар ол ұлттық
дүниетанымға, сол тілді қолданушы халықтың тұрмыс-тіршілігіне, табиғатына,
қоршаған ортасына тән, бір сөзбен айтқанда, мәдениеттің тілдегі көрінісі.
Метафораның дамуынан, оның жеке авторлық қолданыс аясынан ұлттың дамуын,
тілдің даму көрінісі аңғарылады. Себебі, тілдегі ұлттық сурет, әлемдік
сурет, адам интеллектуалы үнемі, шексіз, қарқынды дамуда болады.
Қазақ тіліндегі метафоралар - мән мен түрдің бірлігі ретінде
халқымыздың рухани жан дүниесінің айнасы. Автор туындысында кездесетін
метафоралардың белгілі бір және әр түрлі жағдаяттарға байланысты көп
туындағанын байқадық.
Ал енді метафоралардың жасалу ерекшеліктеріне байланысты ажыратылған 5
түріне жеке-жеке сипаттама берейік.
Құрылысы жағынан алғанда, қазақ әдебиетінде метафораның бес түрі бар,
яғни, бес түрлі жолмен жасалынады:
-бірінші, метафораның жай түрі;
-екінші, жалғаулар арқылы жасалынатын метафора;
-үшінші, көмекші етістік арқылы жасалынатын түрі;
-төртінші, күрделі метафора немесе метафораның ұлғайған түрі;
-бесінші, метафораның бейне бір, тең деген сөздердің көмегімен
жасалатын түрі.
Метафораның бірінші түрі, яғни жай түрі жалғаусыз, жұрнақсыз, бір
нәрсені екінші нәрсеге балау арқылы жасалынады.
Көп сөз - көмір,
Аз сөз - алтын.
Жігіттің үміт - басқышы
Қия таудан асуға,
Жігіттің үміт - бақ кілті
Қайындық құлпын ашуға.
Метафораның екінші түрі -мын, -бын, -пын, -сын жіктік
жалғаулары, не -м, -н, -ы (сы) тәуелдік жалғаулары арқылы
жасалынады. Жіктік жалғау:
Сен - бұзау терісі шөніксің
Мен - өгіз терісі талыспын.
(Мен) Бес түлеген бөрімін,
Белге соқсаң, жығылман.
Тәуелдік жалғаулары арқылы жасалынатын метафора төмендегілер тәрізді
болып келеді:
Халқыңыз қапа болмайды,
Есен барса жолбарысың.
Немесе осының сыпайы түрі:
Бәй-еке, сіз бір аққан бұлағымыз,
Зарлаған біз бір жетім ылағыңыз.
Исатай - ел еркесі, ел серкесі.
Таудағы тарлан шұбар біз едік.
Метафораның үшінші түрі көмекші етістіктердің жәрдемімен жасалынады
(еді, едім, едің, екен, ең, м, н).
Бұлар бір-біріне баланып тұрған екі сөзге, сөйлемге түс беріп, олардың
метафоралық мәнін толықтыруда ерекше орын алады және ауыз әдебиетінде
болсын, жазба әдебиетте болсын, бұл - метафораның көп кездесетін түрі.
Ақжүніс өзін суреттей келіп:
Қойда бағылан қозы едім,
Жылқыда шаңқаң боз едім.
Қара судың бетінде
Сығылып аққан сең едің.
Арыстан еді-ау, Исатай,
Бұл пәнидің жүзінде
Арыстан одан кім өткен.
Шарықтаған сұңқар ем,
Қанатым сынды ұша алмай.
Орданың басты билері -
Қас қасқырлар мында екен.
Молдалардан сұрасам,
Ақ шейіттің өзі екен.
Метафораның ұлғайған түрі, не күрделі метафора өзара үшке бөлінеді:
а) бір нәрсені бірнеше нәрсеге балау арқылы:
Тоқсан бес деген тор екен,
Дүйім жанның қоры екен,
Қарғиын десең, екі жағы ор екен,
Найза бойы жар екен,
Түбі жоқ терең көл екен,
Ел қонбайтын шөл екен,
Келмейтұғын неме екен...
Мұнда тоқсан бесті торға, қорлыққа, орға, жарға, көлге,
шөлге, қысқасы, бірнеше нәрсеге балап отыр. Оның сөйлеміндегі тоқсан
бес барлық сөздің қазығы болса, ол сөзді басқа нәрселерге балау жөнінде
дәнекер болып тұрған көмекші етістік екен. Бірақ күрделі метафораның бұл
түрі тек қана екен, не еді-лер арқылы ғана жасалынады деп ұғынып қалмау
керек. Кейде жалғаусыз, көмекшісіз де бір нәрсені бірнеше нәрсеге тікелей
балау арқылы да жасалынады.
Қарға батыр, әр сөзің - күміс, алтын,
Сыртыңнан тілеу тілер барлық халқың.
Бишара болдың сұм қазақ,
Жалмауыз болды ұлығың.
б) Ұлғайған метафораның екінші түрі - бір нәрсені екінші нәрсеге бірден
балай салмайды, не нәрсеге баламақ, әуелі сол нәрсенің артықшылық, ерекше
қасиеттерін поэтик тілдердің басқаларының (көбіне эпитет) көмегі, жәрдемі
арқылы суреттеп, көзге елестете алады да, сосын барып балайды. Мысалы:
Мен тауда ойнаған қарт марал,
Табаным тасқа тиер деп,
Сақсынып шыққан қиядан.
Бұл үзіндіде ақын өзін маралға балайды. Бірақ оны тікелей балай
салмайды, мен марал демейді, қарт марал тауда ойнаған марал, табаны тасқа
тиер деп, күні бұрын алдын ойлаған сақ марал, қысқасы, осы үзіндідегі толып
жатқан әртүрлі эпитеттердің бәрі де марал деген сөзді анықтайды. Ақын
өзінің кім екенін айту үшін әуелі маралды суреттеп, оны оқушылардың көз
алдына елестетіп алады да, сосын барып, өзін маралға балайды.
Мен қарақұстан туған қалықпан,
Сөйлер сөзге жалықпан.
-тағы басқа осылар тәрізді.
в) біз жоғарыда метафора мен теңеудің айырмасын айта келіп, кейбір
метафорада екі нәрсенің қарама-қарсы тұруы шарт емес, екінші жағын оқушылар
сөйлемнің мағынасына қарап өзі-ақ сезеді дедік. Бізше, бұл да метафораның
ұлғайған түріне жатады.
Көлге біткен құрағым,
Сурылып озған пырағым.
Шамдансам, жығар асаумын,
Шамырқансам, сынар болатпын.
Бұл үзінділерде балап отырған жағы бар да, балайтын нәрсесі жоқ
(алдыңғы екі жолда сен деген сөз, соңғы екі жолда мен деген сөздер
айтылмай қалған). Оларды сөйлемнің мағынасына қарай ұғуға болады.
Төртінші, теңеуде теңелетін нәрсе мен теңейтін нәрсенің екеуі де ұдайы
қарама-қарсы тұрса, метафорада ұқсастығы бар нәрсенің бір жағы қалып қоюы
да мүмкін. Бірақ контекст бойынша, ол нәрсені оқушы қиялы арқылы түсіне
алады. Міне, теңеу мен метафораның бірлігі, айырмашылықтары, негізінен
алғанда, осы айтылғандар.
Солай дей тұрсақ та, жалпы қазақ әдебиетіне тән және көп кездесетін
метафора, ол - екі жағы, балайтын нәрсе мен баланатын нәрсенің екеуі де
қарама-қарсы тұруы. Қазақ әдебиетіндегі поэтик тілдің бұл ерекшеліктерін
Совет дәуірінің үлкен оқымыстысы, атақты ғылымы, академик А.С.Орлов өте
дұрыс аңғарған.
Александр Сергеевич өзінің Қазақтың батырлар жыры (1945 ж.) атты
бағалы еңбегінде теңеу мен метафораға қазақ жырларынан толып жатқан
мысалдар келтіреді.
Метафора:
Сирота, оставшийся в утробе матери,
Я на твоего верблюжонка похожу,
Вы на моего отца походите.
(Алпамыс)
Сайын жырынан мына үзіндіні алады:
Имя ей - Аю-Бикеш,
Волос ее черный густ,
Голос ее - звонкий курай,
Щеки ее - розовый куст,
Уста ее - нет краше уст,
Взоры ее - при жизни рай,
Стан ее - гибкая лоза,
Ходит словно гордый фазан,
Бегает, как горная коза.
Александр Сергеевич Тағы да ұлттық әртүрлі образ және метафоралар
келтірейік деп, төмендегі үзіндіні алады:
Ты - оплот моего совета,
Ты - жемчужина моего широкого живота,
Ты - неутомимый Дульдиль мой,
(Легендарный конь, принадлежавший Азирет-Али)
Ты - сладкозвучный соловей.
Академик А.С.Орловтың қазақ батырлар жырының тілдеріне жасаған
талдаулары - қазақ әдебиетінің поэтик тілін терең зерттеуде мәні зор.
Өйткені бірінші жағынан, қазақ өлеңдерінде метафора көпшілігінде бір
нәрсені екінші бір нәрсеге қарама-қарсы қойып барлау арқылы
жасалынатындығын көрсетсе, екіншіден, өмір құбылысын суреттеуде метафораның
поэтик тілде алатын орны үлкен екендігін және көрсетеді.
Метафораның бірінші түрі, яғни жай түрі жалғаусыз, жұрнақсыз, бір
нәрсені екінші нәрсеге балау арқылы жасалынады.
Көп сөз - көмір,
Аз сөз - алтын.
Жігіттің үміт - басқышы
Қия таудан асуға,
Жігіттің үміт - бақ кілті
Қайындық құлпын ашуға.
Метафораның екінші түрі -мын, -бын, -пын, -сын жіктік
жалғаулары, не -м, -н, -ы (сы) тәуелдік жалғаулары арқылы
жасалынады. Жіктік жалғау:
Сен - бұзау терісі шөніксің
Мен - өгіз терісі талыспын.
(Мен) Бес түлеген бөрімін,
Белге соқсаң, жығылман.
Тәуелдік жалғаулары арқылы жасалынатын метафора төмендегілер тәрізді
болып келеді:
Халқыңыз қапа болмайды,
Есен барса жолбарысың.
Немесе осының сыпайы түрі:
Бәй-еке, сіз бір аққан бұлағымыз,
Зарлаған біз бір жетім ылағыңыз.
Исатай - ел еркесі, ел серкесі.
Таудағы тарлан шұбар біз едік
Метафораның ұлғайған түрі, не күрделі метафора өзара үшке бөлінеді:
а) бір нәрсені бірнеше нәрсеге балау арқылы:
Тоқсан бес деген тор екен,
Дүйім жанның қоры екен,
Қарғиын десең, екі жағы ор екен,
Найза бойы жар екен,
Түбі жоқ терең көл екен,
Ел қонбайтын шөл екен,
Келмейтұғын неме екен...
Мұнда тоқсан бесті торға, қорлыққа, орға, жарға, көлге,
шөлге, қысқасы, бірнеше нәрсеге балап отыр. Оның сөйлеміндегі тоқсан
бес барлық сөздің қазығы болса, ол сөзді басқа нәрселерге балау жөнінде
дәнекер болып тұрған көмекші етістік екен. Бірақ күрделі метафораның бұл
түрі тек қана екен, не еді-лер арқылы ғана жасалынады деп ұғынып қалмау
керек. Кейде жалғаусыз, көмекшісіз де бір нәрсені бірнеше нәрсеге тікелей
балау арқылы да жасалынады.
Қарға батыр, әр сөзің - күміс, алтын,
Сыртыңнан тілеу тілер барлық халқың.
Бишара болдың сұм қазақ,
Жалмауыз болды ұлығың.
б) Ұлғайған метафораның екінші түрі - бір нәрсені екінші нәрсеге бірден
балай салмайды, не нәрсеге баламақ, әуелі сол нәрсенің артықшылық, ерекше
қасиеттерін поэтик тілдердің басқаларының (көбіне эпитет) көмегі, жәрдемі
арқылы суреттеп, көзге елестете алады да, сосын барып балайды. Мысалы:
Мен тауда ойнаған қарт марал,
Табаным тасқа тиер деп,
Сақсынып шыққан қиядан.
Бұл үзіндіде ақын өзін маралға балайды. Бірақ оны тікелей балай
салмайды, мен марал демейді, қарт марал тауда ойнаған марал, табаны тасқа
тиер деп, күні бұрын алдын ойлаған сақ марал, қысқасы, осы үзіндідегі толып
жатқан әртүрлі эпитеттердің бәрі де марал деген сөзді анықтайды. Ақын
өзінің кім екенін айту үшін әуелі маралды суреттеп, оны оқушылардың көз
алдына елестетіп алады да, сосын барып, өзін маралға балайды.
Мен қарақұстан туған қалықпан,
Сөйлер сөзге жалықпан. -
тағы басқа осылар тәрізді.
в) біз жоғарыда метафора мен теңеудің айырмасын айта келіп, кейбір
метафорада екі нәрсенің қарама-қарсы тұруы шарт емес, екінші жағын оқушылар
сөйлемнің мағынасына қарап өзі-ақ сезеді дедік. Бізше, бұл да метафораның
ұлғайған түріне жатады.
Көлге біткен құрағым,
Сурылып озған пырағым.
Шамдансам, жығар асаумын,
Шамырқансам, сынар болатпын.
Бұл үзінділерде балап отырған жағы бар да, балайтын нәрсесі жоқ
(алдыңғы екі жолда сен деген сөз, соңғы екі жолда мен деген сөздер
айтылмай қалған). Оларды сөйлемнің мағынасына қарай ұғуға болады.
Тәуелдік жалғаулары арқылы жасалынатын метафора төмендегілер тәрізді
болып келеді:
Халқыңыз қапа болмайды,
Есен барса жолбарысың.
Немесе осының сыпайы түрі:
Бәй-еке, сіз бір аққан бұлағымыз,
Зарлаған біз бір жетім ылағыңыз.
Исатай - ел еркесі, ел серкесі.
Таудағы тарлан шұбар біз едік
Метафораның бесінші түрі бейне бір, бейне (тең) деген сөздер арқылы
жасалынады.
Метафораның екінші түрі -мын, -бын, -пын, -сын жіктік
жалғаулары, не -м, -н, -ы (сы) тәуелдік жалғаулары арқылы
жасалынады. Жіктік жалғау:
Сен - бұзау терісі шөніксің
Мен - өгіз терісі талыспын.
(Мен) Бес түлеген бөрімін,
Белге соқсаң, жығылман.
Тәуелдік жалғаулары арқылы жасалынатын метафора төмендегілер тәрізді
болып келеді:
Халқыңыз қапа болмайды,
Есен барса жолбарысың.
Немесе осының сыпайы түрі:
Бәй-еке, сіз бір аққан бұлағымыз,
Зарлаған біз бір жетім ылағыңыз.
Исатай - ел еркесі, ел серкесі.
Таудағы тарлан шұбар біз едік
Бейне, бейне бір сөздері арқылы жасалынатын метафоралар тек ауыз
әдебиетінде ғана емес, тарихи әдебиетте де жиі кездеседі.
Бақытың баста тұрғанда,
Асқар таумен тең едің, т.б.
Бірақ ескерте кететін бір нәрсе, жіктік жалғауы, не тәуелдік жалғаулары
немесе бейне, бейне бір, тең және көмекші етістердің келген жерінің бәрін
де метафора деп ұғу - қате.
Алыстан сағынысып келіп едім -
Менің ұлым сен едің,
енің әкең мен едім.
Тең теңімен, тезек қабымен, -
деген жолдардағы ым, тең, едің, едімдердің метафорамен үш қайнаса
сорпасы қосылмайды. Сондықтан бұлармен байланысты келетін сөздер
метафоралық ұғым беріп тұр ма, жоқ па, мағына жағына көз салу керек. Едім,
едің, мын, бын тағы басқалар бір нәрсені екінші нәрсеге балау үшін
қолданылып, бірінші нәрсені екінші нәрсеге тепе-тең ету үшін қолданылса
ғана олар метафоралық ұғым береді. Сонда ғана оларды метафора деуге болады.
Метафораның ұлғайған түрлерінің кейбіреулерін өзінің бұрынғы, байырғы
қалпын өзгертіп, жоғарғы мәдениеттік сатыға жеткізді. Метафора мен эпитет,
антитеза мен метафоралардың байланысын күшейтіп, олардың тамаша-тамаша
үлгілерін қалдырды. Айтайын деген ой-пікіріне лайықты сөз таңдап, әр сөзін
пікірдің көлеңкесі болып, қалай тізілуі керек, оларды метафорада қалай
қолданудың өнегелерін көрсетті.
б) Метонимия. Ауыстыру мағынасында қолданылатын поэтик тілдің бірі -
метанимия.
Метафора екі нәрсенің арасында тек ұқсастығы ғана болып ауыстырылса,
метонимияда екі нәрсенің арасында белгілі бір байланысы болады да,
сондықтан біріншісінің орнына екінші нәрсені алмастырып айтады. Мұнда екі
нәрсені бір-біріне баламайды да, теңемейді де, тек бірінің орнына екіншісін
қолданады. Метонимияның жасалу жолдары жалпыға бірдей, сондықтан қазақ
тілінде былай жасалады деп айрықша тоқтауды керек етпейді.
Екі нәрсенің алмастырылып, бірінің орнына екіншісі айтылып, бірі арқылы
екіншісін ұқтырудың түрі көп. Мен екі аяқ іштім (асының орнына ыдысын);
Ана үйдің құдасы келді (иесінің орнына үйін); Оның қаламы жүйрік
(ісінің орнына қолданатын құралын); Тілі жүйрік (сөзінің орнына тән
мүшесін); Мен Абайды оқыдым (шығармасының орнына авторын); Ойладың ба,
Ореке, барамын деп Азуға (елінің орнына қаласын, тұрағын) алмастырып
айтулар - бәрі де метонимия.
Өмірдегі іс-әрекет, не әртүрлі бір-бірімен байланысты өмір құбылыстары
қанша көп болса, алмастырылып айтылатын нәрселер де сонша көп болуы мүмкін.
Демек, оларды байланыстарының түріне қарап жіктеу мүмкін емес. Сондықтан
қазақтың ауыз әдебиеті, тарихи әдебиеті және Абай өлеңдерінен метонимияға
жалпы мысалдар келтіріп, салыстырулар жасап, бізше, Абайдың өзі кіргізген
жаңа метонимияларға тоқталмақпыз.
Ауыз әдебиетінен:
Келбеттіден кеңес сұра....
Жабыны жалды екен деп сатып алма,
Жаманды малды екен деп жақын болма....
Есің барда етегің жап,
Қайратың барда мал тап.
Бар мақтанса, табылар,
Жоқ мақтанса, шабылар.
Ақты құдай асырайды,
Қараны құдай табады.
Мыңнан біреу шешен,
Жүзден біреу көсем.
Бірдің кесірі мыңға...
Алыстан қызыл көрінсе,
Манат емей немене...
Сол дәуреннің тұсында
Самарқанды сапырып,
Шапқан шөптей жапырып,
Аспадым да саспадым....
Метафораның әр түрінен келтірілген мысалдар ұлы ақынның өзіне шейінгі
әдебиеттердегі поэтик тілдердің бар үлгілерін толық меңгеріп, әртүрлі өмір
құбылыстарын суреттеуде оны өз керегіне жарата алғандығын көрсетеді, бұл -
бір. Екінші, осы үлгілерді меңгере отырып, Абайдың өзінің де әдебиетке
кіргізген жаңа метафоралары аз емес, бұл - екі.
Әрине тілде болмаған жаңа сөздермен әдеби тілді байыту - қандай ақынға
болсын әлінен тыс жұмыс. Өйткені қандай ұлы ақын болмасын, бүкіл халықтан
асып түсіп, жалғыз өзі тіл жасауы мүмкін емес. Ондай ақынды тарих білмейді.
Әр елдің ұлы жазушы-ақындарының өзі кіргізген жаңа сөздері сол ұлттың жалпы
тілімен салыстырғанда, дарияға тамған тамшыдай ғана деуге болады. Қай ақын
болсын, өзіне шейінгі жасалынған халықтың әзір тіліне кез келеді де,
шашылып жатқан бай қазынаны маржанша тізіп, қиюын тауып қалап, тот басқанын
аршып, кірлегенін тазартып, жансызына жан, қансызына нәр беріп, жаңа нәрсе
етіп шығарады. Ұлы ақындар әдебиет тілін дамытты, байытты, жаңа сөз, жаңаша
сөйлем, образдар кіргізді дегенде, біз осыны ұғамыз. Міне, осы жағынан
алғанда Абайдың қазақтың әдеби тілін жасауда еңбегінің өте зор екендігін
поэтик тілдердің әрқайсысынан да көруге болады. Соның бірі - метафора.
Метафоралардың көркем сөз тізбегінде, ақын поэзиясындағы сөз құбылту
кезіндегі өзіндік көркемдік өрнегі мен қоғамдық өмір мен өскен ортаны
бейнелеудегі ықпалы көрінеді.
Метафора – екі нәрсені, құбылысты салыстыру және жанастырып жақындату
арқылы астарлы тың мағына беретін бейнелі сөз немесе сөз тіркесі,- дейді
академик З.Ахметов. Салыстыру мен құбылту, қиыннан қиыстырып жанастыру
арқылы пайда болатын сөз өрнегі Абай өлеңдерінде мейлінше көркемдік сипат
алады.
Бізше, Абайдың қазақ поэтик тіл қорына қосқан жаңа метафорасы да аз
емес. Әрі құнды. Сөздерін қазақтың өз тіл байлығынан алса да, оны
қиюластырып қалауы үздік шебер, беретін мазмұндары терең, жаңа образ,
жаңаша ұғым болып шығады. Мысалы:
1. Жүрек - теңіз, қызықтың бәрі - асыл тас,
Сол қызықсыз өмірде жүрек қалмас.
2. Күн - күйеу, жер - қалыңдық сағынышты.
3. Достық, қастық - бәрі де жүрек ісі,
Ар, ұяттың бір ақыл - күзетшісі...
4. Жүректің ақыл - суаты
Мархабат қылса тәңір үшін...
5. Өткен өмір - қу соқпақ,
Қыдырады талайды.
6. Өмір жолы - тар соқпақ, иілген жақ,
Иілтіп екі басын ұстаған хақ.
7. Шығып кетер, я қалғыр,
Оған ақыл - арам без.
8. Салған ән - көлеңкесі сол көңілдің,
Тақтысына билесін ол құлаққа.
9. Алды - үміт, арты - өкініш алдамшы өмір,
Желікпен жерге тықпас кісің бар ма.
10. Шыныменен тамам ел
Кете ме екен ит бола...
11. Сен жаралы жолбарыс ең,
Мен киіктің лағы ем...
Бұл келтіріліп отырған Жүрек - теңіз, қызық - асыл тас, ақыл, ар -
ұяттың күзетшісі, тағы басқа метафоралық сөйлемдердің сөздерін жеке-жеке
алғанда, жалпы тілімізде бұрыннан бар, пәлендей жаңалығы жоқ тәрізді
көрінсе де, Абайдан бұрынғы әдебиеттен Абай қолданған түрді кездестіре
алмаймыз. Сондықтан олар - жаңа. Әңгіме, әрине, оның тек жалаң түрінде ғана
емес, мазмұнында да. Ақылды ар-ұяттың күзетшісі жүрек - теңіз, қызық -
асыл тас дегенде, сол көркем сөздердің астарлы мағынасында қанша терең ой,
терең пікірлер жатыр. Осылар тәрізді әр образда үлкен мән жатушылық Абайдың
басқа ақындардан ерекше қасиетінің бірі деуге болады.
Абай өлеңдеріндегі метафоралардың және бір өте жиі кездесетін түрі -
эпитеттік метафора және метафораның шендестірумен байланысты келетін
түрлері.
Эпитеттік метафора:
1. Иісің - гүл аңқыған,
Нұрың - күн шалқыған.
2. Ақ етің үлбіреп,
Өзгеше біткен гүл.
Жоғарғы жаңа метафораларға келтірген мысалдарды алсақ, метафораларының
көбі эпитеттермен байланысты болып отырады. Өмір жолы, не тар соқпақ,
не қу соқпақ, Бесік - тек жайлау емес, кең жайлау, т.б.
Шендестірумен байланысты келетін метафоралар дегеніміз төмендегілер
тәрізді:
1. Сіз - жалын шоқ, біз - бір май,
Ыстық сөзің кірді ішке,
Май тұра ма шыжымай...
2. Қайғың - қыс, жүзің - жаз,
Боламын көрсем мәз.
3. Біз - қырғауыл, сіз - тұйғын,
Тояттай бер, кел де алып.
4. Біреуі - көк балдырған, бірі - қурай,
Бір жерге қосыла ма қыс пенен жаз...
Бұл үзінділердегі сөздерді бір нәрсені екінші нәрсеге тікелей балауы
жағынан алғанда - метафора. Бірақ қыс пен жазды, от пен майды,
қырғауыл мен тұйғынды, балдырған мен қурайды, қысқасы, арасы алшақ
жатқан екі нәрсені бір-біріне қарсыма-қарсы қоюшылық жағынан - шендестіру.
Ақын айтайын деген ойын, сөз жоқ, метафора арқылы бермек. Әйтсе де,
ойын жинақы, жанды етіп беру үшін шендестіруді де қоса қолданады.
Әрине оған таңғалуға болмайды. Өйткені әдебиетте поэтик тілдердің өзара
байланысты келіп отыруы тілдің жалпы заңы десек, кейде белгілі бір өмір
құбылысын, не сезім дүниесін суреттегенде, поэтик тілдің бір түрімен оны
айқын етіп беруге мүмкін болмайды. Ондай жағдайда ақындар өз ойын
оқушыларына тез жеткізу үшін суреттеу құралының қазығы етіп қолданып
отырған поэтик тілмен байланысты поэтик тілдердің басқа да түрлерін
қолданады. Ол, әрине заңды да, керекті де. Мұны, әсіресе ұлы ақындарда көп
кездестіреміз. Әртүрлі өмір құбылысын суреттеуде бұл - Абайдың ең сүйіп
қолданатын әдісінің бірі.
Біз Абайдың шет тілдерден қолданған сөздерін тексерген тарауымызда
араб, парсы, орыс тілерінен қанша сөз пайдаланып, ол тілдердің Абай тілінен
орын алған себептерін айттық. Бұл сөздердің бірқатары ғылыми, философиялық
діни термин болса, бірқатары шағатай, араб, парсы әдебиеттерінде
қолданылатын образдар - поэтикалық тілдер. Мұндай образдар поэтик тілдің
басқа түріне қарағанда, әсіресе Абайдың метафораларында жиі кездеседі.
1. Юзі - раушан, көзі - гауһар,
Лағылдек бет үші ақмар.
Тамағы қардан һәм биһтар,
Қашын - құдірет, қолы шигә.
2. Я, ярым қалай болар жауап сөзі,
Мәт - қасың, тәштит - кірпік, сәкін - көзің.
3. Сенсің - жан ләззаты,
Сенсің - тән шәрбәті...
Сұлуды сүймектік -
Пайғамбар сүннәті.
4. Сол Масғұт Қыдыр шалдан бата алыпты,
Соңында Шәмши-Жиһән атаныпты.
Мағынасы Бұл дүниенің кілті деген,
Жетіліп бізге ғибрат сөз қалыпты...
Абайда орыс тілінің ықпалымен жасалынған да кейбір метафоралар жоқ
емес.
1. Единица - жақсысы,
Ерген елі - бейне нөл.
2. Барымта мен партия,
Бәрі мастық, жұрт құмар [2,302 б].
немесе (сөзі орысша болып келетін) Самородный сары алтын тәрізді
метафоралық эпитет, т.б.
Метафора Абайдың ең сүйіп қолданатын және көп қолданатын тілінің бірі.
Әрине бұл кездейсоқ емес. Өйткені көркем әдебиет сөздердің дәлдігін,
анықтығын, жайнақы, ойнақылығын керек етумен қатар, айтайын деген ой-
пікіріне оқушыларының шәк келтірместей етіп сендіруін де талап етеді. Ол
үшін әр образ өмір шындығына дәл келуі керек десек, сонымен қатар айтайын
деген пікірді үзілді-кесілді айту да негізгі шарттың бірі. Арыстандай
Исатай, бұл әлі үзілді-кесілді пікір емес, сол сықылды ғана. Біз қиял
арқылы әуелі арыстанды көзге елестетіп аламыз да, сосын барып Исатайдың
қандай екенін шамалаймыз. Арыстан еді Исатай десек, мұнда секілді жоқ.
Екі нәрсенің қасиетін бір-біріне ауыстырғанда бұл сол, соның өзі деп
кесіп айтады да, оқушыларының сенбеуіне, шәк келтірулеріне жол қалдырмайды.
Сондықтан метафора поэтик тілдердің басқа түрлеріне қарағанда, ой-сезімге
тікелей әсер етеді. Жалпы ақындардың, соның ішінде Абайдың өлеңдерінде көп
кездесетінінің бір себебі осы болуға тиіс. Және теңеу мен метафораны
сезімге әсер етуі жағынан алғанда, метафораның ерекшелігі де осы ой-сезімге
тез әсер етуінде. Сонымен байланысты метафораның сезімге әсер етуде, бізше,
тәуелдік жалғауы арқылы жасалынатын түрі ерекше орын алатынға ұқсайды.
Аспандағы жұлдызым,
Маңдайдағы құндызым,
Сұлу ажар көркемді,
Қыз да болса еркем-ді
Ақжүністей аруды
Алып қашып барасың...
Алтыннан соққан қияғым,
Күмістен соққан тұяғым...
Осы үзіндіде келген метафоралар - қайсысы болсын нәзік, сезімді
тербетерлік сөздер. Абайдың сүйіспендік-махаббат жырлары:
1. Көзімнің қарасы
Көңлімнің санасы...
2. Ертеден салса, кешке озған,
Ылдидан салса, төске озған,
Қой мойынды, көк жұлын,
Көк жұлынды жетелеп....
3. Егізімнен айрылып,
Мен бір аққу болдым халықтан соң.
4. Мінгені Исатайдың ақ табан-ай,
Сүт беріп, сұлы беріп баптағаны-ай.
5. Жаманнан туған жақсы бар,
Атасын айтса нанғысыз,
Жақсыдан туған жаман бар,
Күндердің күні болғанда,
Жарамады бір теріге алғысыз.
6. Ұлы менен қызына
Қырмызы қытай кигізген.
7.Үкілі құйрық, майда жал
Екі мезгіл жемдеді....
8. Басқадан асып кеткен Исатай-ай,
Ішкені алтын аяқ, ақ құйрық шай.
9.Қара бір қасы қиылған,
Көкпеңбек темір киінген....
10. Түркменнен қос қанатты, көк мойыны
Шабылып жер танымас бәйгі көрмей.
11. Өлсем де, Көк кептерге бір салайын,
Қу тақтай, екі шекті әкел бері....
12. Ақ көйлек ғашық болсаң бізге деген,
Шығалық ақ түлкідей түзге деген....
Ауыз әдебиеті, Абайдың алдындағы және өз тұсындағы тарихи әдебиеттерден
келтірілген метонимияның мысалдарынан екі нәрсе бірінің орнына екіншісі
алмастырылып (ауыстылырып) қолданғанда өмірдіңсан алуан құбылыстарынан
алынатындығы айқын көрінеді. Кейде аттың орнына түсі (күреңді мінер күн
қайда), кейде киімнің, қарудың орнына олардың жасалынған заты (кигені
атлас, қырмызы, үсті толған болатпен), кейде өзінің орына киімін (ақ
көйлек ғашық болсаң бізге деймін), кейде адамның орнына қасиеті (жаманнан
туған жақсы бар, жақсыдан туған жаман бар), қысқасы, шегіне жету өте қиын,
қолданыла береді [3,28 б].
1.Абай өлеңдерінен кейбір мысалдар:
2. Алтын, күміс кигені - қамқа, торғын,
Күтуші қыз, келіншек жүр соңында....
3. Етімді шал сипаған құрт жесін деп,
Жартастан қыз құлапты терең суға.
Кәрі, жас ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz