Қазіргі қазақ тіліндегі атаулы сөйлемдер

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 70 бет
Таңдаулыға:

Атаулы сөйлемдер

ДИПЛОМдық жұмыс

Мазмұны

Кіріспе… . . . … . . .

Кіріспе… . . . … . . .:

1 Сөйлем және жай сөйлемдердің теориялық және әдіснамалық

негіздері . . .

1. 1 Сөйлем туралы түсінік. Сөйлемге тән белгілер, сөйлемнің

айтылу мақсатына қарай түрлері . . .

1. 2 Жай сөйлем және оның түрлері . . .

1. 3 Қазақ тіліндегі жай сөйлемдерді виртуализациялау . . .

2 Қазіргі қазақ тіліндегі атаулы сөйлемдер . . .

2. 1 Атаулы сөйлем. Оның өзіндік ерекшеліктері . . .

2. 2 Қазақ тілі грамматикасы оқулығы бойынша атаулы сөйлемнің

жасалуы . . .

2. 3 Қазіргі қазақ тіліндегі атаулы сөйлемдердің мағыналық-

құрылымдық негізі . . .

3 Атаулы сөйлемдерді оқытудың қазіргі қазақтіліндегі мәселелері мен тәжірибелік негізі . . .

3. 1 Атаулы сөйлемдерді қолданудағы басқа да ғалымдардың пікірлері

3. 2 Атаулы сөйлемдерді оқытудың озық тәжірибелік үлгілері . . .

Қорытынды . . .

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі . . .

Кіріспе

Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілді меңгеру жөнінде жүргізіліп жатқан іс-шараларына байланысты өзге тілді меңгерудің ғылыми теориялары мен әдіс-тәсілдерін, тіл меңгерудің психологиялық, әлеуметтік, теориялық тұжырымдарын жасау тіл мамандары үшін өзекті мәселелердің біріне айналып отыр. Сондай-ақ, Қазақстанның халықаралық аренаға шығуымен байланысты елдің экономикалық және әлеуметтік мәселелерімен қоса мәдениеті мен тілін үйренуге деген құлшыныс ел ішінде де, шетел өкілдері арасында да көптеп артуда. Осыған байланысты қазақ тілін екінші тіл немесе шет тілі ретінде меңгеру саласында жаңа теориялық-практикалық бағыттар қалыптастыру аса қажет.

Атаулы сөйлем - жай сөйлемнің түрі. Ойға қатысты бір ғана атауыш сөзден немесе сөз тіркесінен арнаулы интонациясы арқылы логик. ыңғайда құралып, баяндау мазмұны мәтінге қатысты айқындалатын бір құрамды сөйлем. А. с. мағынасы жағынан: а) заттың, құбылыстың, болмыстың ақиқаттығын бейнелей атап көрсетеді: Айдала. Көлдің биік қабағы . . . Күн батып барады (С. Мұқанов) ; ә) ақиқатты эмоциялы-сезімдік ыңғайда атап көрсетеді: Шіркіннің күлкісі!. . (Б. Майлин) . А. с. зат есімнен, сонымен бірге заттанған сан есімнен (Екі. Нашар оқитындарға таңылар белгісі - осы), сын есімнен (Шыжыған ыстық. Күйіп тұр. ), есімдіктен (Сол. Еркіннің дәл өзі. ), есімше, қимыл есімдерінен де жасалады. Құрамы жағынан жалаң, жайылма, дара, күрделі болады: Үскірік. Аяз. Тұлданаған күн. Ауыл. Үй саны жиырма шақты (Б. Майлин) . Оқымай кеткір! Көзі ашық қой, жөн сілтейді ғой десем, жаудың табанына салып бермек (Б. Майлин) . А. с. көркем әдебиетте ойды ықшам да бейнелі етіп, кейіпкер мінезін аша түсу үшін қолданылады.

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Бүгінгі таңдағыҚазақстанның әлемдік білім кеңістігіне енуге деген мүдделілігі осы салада халықаралық әлеуметтік және экономикалық тұрғыдан озық деп танылған оқыту модельдерін өз мүмкіндігімізге сай үйлестіре қолдану үшін заман талабына лайық отандық білім беру стратегиясы мен тактикасын жаңалаудың қажеттілігін арттырып отыр. Өйткені «ұлттың бәсекелестік қабілеті, бірінші кезекте, оның білімділік деңгейімен айқындалады. Әлемдік білім кеңістігіне толығымен кірігу білім беру жүйесін халықаралық деңгейге көтеруді талап ететіні сөзсіз» [1] . Бұл үздіксіз білім беру жүйесінің аса бір маңызды буыны болып саналатын жоғары оқу орындарындағы оқыту үдерісін де түбегейлі жетілдіруді қажет етеді. Себебі жоғары білім дамуының негізгі қозғаушы күші болса, білімді де білікті маман - еліміздің ертеңін, жарқын келешегін құрушылар.

Тақырыптың зерттелу деңгейі. Атаулы сөйлемдерге қатысты ғылыми ізденістер уақыт өткен сайын жаңарып, жаңғырып, толығып, дамып келеді. Зерттелген сайын оның жаңа өрістерінің де кеңейе түсуі бұл мәселенің өміршеңдігін танытады. Атаулы сөйлемдер теориясын алғаш негіздеген ғалымдар С. Аманжолов, Р. Әмір, Ж. Ибраимова болатын. Олар жай сөйлемнің синтаксисінің сипатын дәл анықтап, оның құрылымын зерттеді.

Зерттеудің мақсаты - қазіргі қазақ тіліндегі атаулы сөйлемді, оның ерекшелігін, мағыналық-құрылымдық негізінің теориясы мен тәжірибесін ұарастыру болып табылады.

Зерттеу жұмысының міндеттері:

Сөйлем туралы түсінік. Сөйлемге тән белгілер, сөйлемнің айтылу мақсатына қарай түрлерін сипаттау;
Жай сөйлем және оның түрлеріне тоқталу;
Атаулы сөйлем түсінігін ашу және оның өзіндік ерекшеліктеріне тоұталу;
Қазақ тілі грамматикасы оқулығы бойынша атаулы сөйлемнің жасалуын талдау;
Қазіргі қазақ тіліндегі атаулы сөйлемдердің мағыналық-құрылымдық негізін қарастыру;
Атаулы сөйлемдерді қолданудағы басқа да ғалымдардың пікірлеріне тоқталу;
Атаулы сөйлемдерді оқытудың озық тәжірибелік үлгілерін келтіру.

Зерттеу көздері - қазіргі қазақ тіліндегі атаулы сөйлемдер және оның жасалу әдістемесі.

Зерттеу тәсілдері. Зерттеу барысында талдау, салыстыру, жинақтау, сипаттау әдістері қолданылды. Сол сияқты жүйелеу, сұрыптау, талдау зерттеу жұмысының әдіс-тәсілдері ретінде қолданылды. Зерттеу барысында алға қойған мақсат-міндеттерді шешу үшін дәстүрлі ғылыми сипаттама, салыстырмалы, мән мәтіндік талдау әдістері қолданылады.

Зерттеудің нысаны - қазақ тіліндегі атаулы сөйлемдер.

Зерттеу жұмысының болжамы: егер гуманитарлық бөлімнің өзгетілді дәрісханаларында қазақ тілі пәнін меңгертуде жобалай оқыту технологиясы кредиттік оқу жүйесінің талаптарын ұстана отырып дұрыс қолданылса, жобалай оқыту технологиясының түрлері студенттің жеке тұлғалық құзыреттіліктерін қалыптастыруға бағытталса, пәннің әлеуметтік қызметіне сай жобалай оқыту технологиясы студенттің өмірлік дағдыларын дамытуға тірек етіп алынса, онда мемлекеттік тілді оқытудың білім сапасы мен нәтижелілігін арттыруға, студенттің танымдық-коммуникативтік, өзіндік ізденіс жасау мен шығармашылық дағдыларын жетілдірудің мүмкіндігі молаяр еді, өйткені жобалай оқыту технологиясы бүгінгі уақыт сұранымына лайық бәсекеге қабілетті дара тұлғаны қалыптастыруға оң ықпал ете алатын аса маңызды инновациялық жүйе болып табылады.

Зерттеудің әдіснамалық негіздері отандық және шетелдік ғалымдардың педагогикалық және оқыту технологияларына қатысты жасаған ой-тұжырымдарын зерделеуден, инновациялық технологиялардың жаңа заманғы білім беру талабымен үндестігін негіздеген қағидаларын саралаудан, жобалай оқыту технологиясының студенттің дара тұлғалық қабілеттерін жетілдірудегі артықшылықтарын дәйектеген түйіндеулерін жүйелеуден тұрады

Зерттеу жұмысының құрылымы: Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

Жұмыстың практикалық қолданымы: Оқытудың жаңа жүйесі арқылы бағыт - бағдар бере отырып, өздіктерінен жұмыс істеу, ой - өрісін дамыта отырып, қорытынды шығаруға машықтандыру.

Сөйлем тілдегі басты единицалардың бірі. Ол фонема, сөз, сөз тіркестерінің айырмашылықтары, сөйлем толық коммуникативтік қызмет атқарады.

Фонема, сөз, сөз тіркестерінен құрала отырып, шындық болмыстың қандай да бір бөлшегі туралы хабар береді. Тек сөйлемде ғана тіл қарым-қатынас ретінде толық қызмет атқарады.

Сөз айналадағы, қоршаған ортадағы заттардың мағыналары мен атаулары бірлікте тұрған күрделі единица Сөз тілде коммуникативтік мағына бергендіктен, тілдік қарым -қатынаста «Құрылыс материалы» қызметін атқарады.

Тілімізде тек бір сөзден құралған сөйлемдер жазушылардың табиғат көркемдігін бейнелеу үшін қолданатыны ерекше стилдік тәсіл. Сондықтан бұл сөйлемдер толық коммуникативтік қызмет атқара алмайды деуге толық негіз бар. Мысалы, айдала көлдің биік қабығы, әлсіз жел. Күн бұлыттанып барады. Бұл сөйлемдердің ішінде «айдала» сөйлемі коммуникативті қызыметі емес. Номинативтік мағына беріп отыр. Тек қалған сөйлемдер мен мағыналас болып, құрау арқылы ғана коммуникативті қызмет атқарады. Сонымен сөз тілді коммуникативті қызметте емес, коммуникативті мағынада жасалады. Бірақ, сөйлем сөздерден құралғанда ғана өз қызметін атқара алады. Сонымен тіліміздегі, ең ірі единицалардың бірі, сөйлем сөздерден сөз тіркесі құралып, тиянақты ойды жеткізеді.

1 Сөйлем және жай сөйлемдердің теориялық жәнеәдіснамалық негіздері

1. 1 Сөйлем туралы түсінік. Сөйлемге тән белгілер, Сөйлемнің айтылу мақсатына қарай түрлері

Сөйлем - тілдің грамматикалық заңдылығы негізінде қалыптасқан синтаксистік бірлік, адамдардың қарым-қатынас жасауы үшін жұмсалатын тілдік категория. Сөйлем сөзден, сөз тіркесінен өзіндік коммуникативтік қасиетімен ерекшеленеді. Сөздер мен сөз тіркестері сөйлем құраудың материалы, оның құрамдас бөлшегі болып табылады. Сөйлем предикаттық қатынасты, модальдылықты, біршама аяқталған ойды білдіреді және оның айтылу интонациясы болады. Предикативтілік сөйлемнің барлығына тән, ал модальдылық әр сөйлемде түрліше көрініс табады, айтушының қатынасын білдіреді. Модальдылық лексикалық және грамматикалық тәсілдер арқылы жүзеге асады, объективті және субъективті болып бөлінеді. Ал интонация сөйлем мүшелеріне қатысты көрініс тауып, ішкі элементтерге сай құбылып отырады. Сөйлемнің мағыналық, құрылымдық ерекшелігін білдіреді. Интонацияның құбылуына сөздердің орын тәртібі, демеуліктер, модаль сөздер, одағайлар, қыстырмалар, қаратпалар, т. б. себеп болады. Жақ категориясы да сөйллемнің негізгі арқауы саналады. Сөйлемнің құрамы, құрылысы, мағынасы әр түрлі келеді.

Синтаксистің нысаны ретінде сөйлем мен сөз тіркесі өзіндік белгілерімен ерекшеленсе де, кей жағдайда бастауыш пен баяндауыштың сандық, жақтық жағынан қиыса байланысуы оларға тән ортақ белгілерді танытады.

Сөйлемдер:

айтылу мақсатына қарай хабарлы, сұраулы, бұйрықты, лепті;
құрылысына қарай жай және құрмалас;
Баяндаудың шындыққа қатысы жағынан болымды және болымсыз;
Тұрлаулы, тұрлаусыз мүшелердің қатысына қарай жалаң және жайылма;
Баяндауыштарының қай сөз табына қатысты келуіне орай есімді және етістікті;
Бастауыштарының қатысына қарай жақты және жақсыз;
Субъект мәнінің ерекшелігі жағынан белгісіз жақты, жалпылама жақты;
Сондай-ақ сөйлем мүшелеріне жіктелмейтіндігі тұрғысынан атаулы болып бөлінеді. Бұл сияқты сөйлемдердің түрлері көп тілге ортақ болғанымен, олардың өздеріне тән синтаксистік ерекшеліктері бар.

Сурет 1. Сөйлемнің әртүрлі белгілері бойынша жіктелуі

Сөйлем дегеніміз - сөздердің басын құрастырып, біреу айтқан ой. Сөйлегенде, жазғанда кім де болса ойын айтады. Ойын айтуға тиісті сөздерді алады да, олардың басын құрап, біріне бірінің қырын келтіріп, қиындастырады. Қыры келетін сөздер тұрған күйінде алса да, қиындаса алады. Қыры келмейтін сөздерді қиындастыру үшін қырларын өзгертіп қиюын келтіреміз. Мысалы, Елдің малы далада, біткен жаны жалада, көбі жатыр қалада деген сөйлемнің бәрі өзгертіліп тұр, яғни жалғаулар арқылы байланысқан. Сондықтан ауыздан шыққан сөздің бәрі сөйлем бола бермейді, айтушының ойын тыңдаушы ұғарлық дәрежеде түсінікті болып айтылған сөздер ғана сөйлем болады. Сондықтан сөйлемнің жаны - сөздердің басы мағыналы болып құралуы, - дейді А. Байтұрсынов.

Қ. Жұбанов: “Сөзбен білдірілген ой аяқталған түгел ой болуы да, аяқталмаған шала ой болуы да мүмкін. Ойды бір сөзбен де, бірнеше сөзбен де түгел білдіруге болады. Қыс. Күн боран. Жердің үстін жапқын қар, - дегенде қыс деген жалғыз сөздің өзі де түгел бір ойды білдіріп тұр.

Аяқталған ойды білдіретін бір я бірнеше сөзді сөйлем дейміз. Сөйлемнің қандай түрлері болады, қандай бөлшектері болады, ол бөлшектерден сөйлем қалай құралады? - міне грамматиканың осыларды қарайтын бір бөлімі бар. Грамматиканың бұл бөлімін сөйлем жүйесі немесе синтаксис дейміз.

С. Аманжолов: Сөйлем дегеніміз - сөз таптарының, тұлғалардың, яғни сөйлем мүшелерінің қарым-қатынасын көрсететін, сөйтіп барып, тиянақты ойды білдіретін категория.

Орта мектепте: “Тиянақты бір ойды білдіретін сөздердің тобын сөйлем” - дейді. Негізінде, бұл дұрыс, бірақ өте жалпыланып айтылған. КЕмшілігі: анализ жақтарын кіргізбеген. Сөздердің тобы деген жеткіліксіз, оны сөздердің қарым-қатынасына, сөздердің грамматикалық байланысына бағындырып беру керек. Сондықтан сөйлем дегеніміз белгілі бір тиянақты ойды білдіретін, өзара қарым-қатынасы бар, өзара грамматкалық байланысы бар сөздер деуіміз керек. Бұл да жеткілікті емес. Сөз бен сөздің қарым-қатынасы дегеніміз жай сөйлемге ғана қатысты, шынында, сөйлем дегеніміз сөйлем мен сөйлемнің (құрмалас сөйлемге, диалогты сөйлемге қатынасты) қарым-қатынасы да енеді.

Сөйлем - сөз бен сөздің, сөйлем мен сөйлемнің, іс пен істің, ой мен ойдың қатынасын көрсетіп, белгілі бір ойды білдіреді десек, сөйлемді дұрыс түсінген болар едік.

“Тиянақты ой” дегеніміз относительді нәрсе ғана. Өйткені ойдың қыры көп. Алдыңғы сөйлем мен артқы сөйлем мағына жағынан байланысты. Кейде алғы, кейде артқы сөйлем өздігінен тиянақты болмайды, бірін-бірі толықтырады, кейде екеуінің бірлігі бір я бірнеше сөйлемнің бірлігі бүтін бір ойды тиянақтайды. Олай болса, тиянақтылықтың да шегі бар екендігінде дау жоқ. …Ой өте кең нәрсе, олай болса, үнемі бір сөйлеммен абсалют тиянақтап қалады деуге болмайды, тек относительді тиянақты дейміз. Өйткені кейбір құрмаластағы, диалогтағы бір сөйлем субъектінің бір жағын ғана көрсетеді.

Әмір Р., Әмірова Ж: Сөйлем - коммуникативтік тұлға, яғни пікір білдіру үшін, информация беру үшін жұмсалатын тұлға. Сөз, СТ өз беттерімен қызмет атқара алмайды.

Жеке сөз де СТ тәрізді болып келген конструкциялар да сөйлемге тән грамматикалық форма алып, коммуникативтік тұлға - сөйлемдің сапаға ие бола алады. Осыдан шығатын қорытынды - сөйлем өзіне тән грамматикалық құрылысы бар, грамматикалық формасы бар категория. Сөйлемді сөйлем ететін, сөйлемнің грамматикалық формасын құрайтын мыналар: Сөйлем бі, екі сөзден, тіпті көптеген сөзден де құрала береді. Сөйлем пікірді, яғни болмыстағы заттардың өзара қатынасын білдіру үшін жұмсалады. Бастауыш-баяндауыштың қатынасы предикативтілік деп аталады. Предикативтік қатынас - сөйлемнің негізгі грамматикалық белгісі. Сөздер бірі бастауыш, екіншісі баяндауыш болып предикативтік қатынасқа түскенде ғана сөйлем сапасына ие болады.

Екіншісі - жақтық форма. Пікір алысу әр уақыт үш жақтың қатысуын ескеріп құрылады.

Үшіншісі - рай формалары. Бұл форма айтылған пікірдің болмысқа, шындыққа жанасымдылығын білдіретін форма.

Аханов К. : Сөйлемге тән белгілер:

Сөйлем - коммуникативтік қызметімен, яғни шындық болмыстыңбір бөлшегі жайында хабар беретін қызметімен сипатталатын синтаксистік единица.
Сөздің де, СТ-нің де қызметі номинативтік қызмет болса, сөйлемнің қызметі - коммуникативтік қызмет.

3. Сөйлемнің қырылымдық үлгісі - бастауыш-баяндауыштық үлгі. Бұл - сөйлемге тән құрылым.

4. Сөйлемге тән білгілердің бірі - интонация. Сөйлем тілдік басқақұбылыстардан интонациялық белгісі жағынан да ажыратылады. Түн. Вокзал. Қаптаған жүргіншілер.

5. Сөйлем объективтілік модальдылық категориясы, синтаксистік жақ және рай категорияларымен және осы категорияларды білдіретін құралдардың жүйесімен сипатталады. Тапқан екенсің сенетін адамды! Тыңдар ол сені! Бәйгеге қосқан аты ат-ақ екен! (395)

Ж. Жақыпов:

Сөйлемнің түрлері.

Сөйлемнің айтылу мақсатына қарай топтасуы

А. Байтұрсынов: Айтылуынша айырылатын түрлері. Айтылу түрлеріне қарай сөйлем төрт түрлі болады.

Сұраулы сөйлем. Сұраулы сөйлем деліп жауап сұралғанда айтылатын сөйлем аталады. Мысал: Сен тамақ іштің бе? Үйде кім ба?
Лепті сөйлем. Лепті сөйлем деліп аталатын адам көңіл күйі, жан жайымен сөйлегенде, мәселен, жан ауырғанда, не кенелгенде, тағданғанда, сұқтанғанда, кейінгенде, есіркегенде, күйінгенде, қуанғанда айтылатын сөйлемдер. Бұлар айтылғанда жай айтылмай, лепті үнмен айтылады. Сондықтан лепті сөйлем деп аталады. Мысал: Уф, алла! Бітті қаным! Шықты жаным!
Тілекті сөйлем. Нәрсенің болғанын, істің істелгенін көңіл тілеген орында айтылатын сөйлем түрлері тілекті деп аталады. Балалар, оұуға бар, жатпа қарап! Көңіл тілегі түрлі айтылады: 1) бұйрық түрде, 2) өтініш түрде, 3) үгіт (ақыл) түрде, 4. Жай тілек (мұрат) түрде.
Жай сөйлем. Сұраусыз, лепсіз, тілексіз айтылған сөйлемдердің бәрі жай сөйлем деліп аталады. Ат ерінді келеді, ер мұрынды келеді.

Қ. Жұбанов: Сөйлем түрлі сазбен айтылады. Қандай сазбен айтылатына қарай сөйлем үш түрлі болады. 1. Хабар сазды сөйлем. 2. Сұрау сазды сөйлем. 3. Леп сазды сөйлем.

Хабар сазды сөйлем. Болған, болып жатқан немесе болашақ оұиғалардың жайын хабарлай сөйленген болса, сөйлем хабар сазды болады. Жаз шықты. Күн жылы.
Сұрау сазды сөйлем. Бір нәрсе жайынан сұрала сөйленген болса, сөйлем сұрау сазды болады. Каспийдің сұлулығы сұрғылт құм ба?
Леп сазды сөйлем. Бір нәрсеге таңдана, опына, біреуге өтіне, бұйыра, ашулана, құана сөйленген немесе хабар өте көтеріңкі я өте басылыңқы көңілмен берілген болса, сөйлем леп сазды болады. Тілек, ұран сөйлемдер де леп сазды сөйлемдерге қосылады. Апырай, мына бір қызық екен!

С. Аманжолов хабарлы сөйлем сөйлемнің баяндауышына қарай жіктеледі. Себебі - бастауыштың ең бірінші көрінісі баяндауыш. ХС 8 түрлі:

1. Қимыл хабарлы, 2. Сын хабарлы. 3. Сан хабарлы. 4. Мекен хабарлы. 5. Мақсат хабарлы. 6. Анықтама хабарлы. 7. Себеп хабарлы. 8. тақырып хабарлы.

Әмір Р. Хабарды, информацияны баяндау үшін жұмсалатын конструкциялар хабарлы сөйлем деп аталады. Бұл сөйлемдердің негізгі грамматикалық белгілері мыналар:

1. Баяндаыштары, негізінен, ашық рай формалы етістіктен жасалады.

2. Өзіне тән интонациясы болады.

Сұраулы сөйлемдер . Қазақ тілінде негізінде не сұрау шылау, не сұрау есімдіктері, үстеуге айналған сөздер қосылса, ана сұраулы сөйлем болады.

Қазақ грамматикасында: Бір нәрсе туралы хабар алу үшін қойылған сұрақты білдіретін сқөйлемдерді СС дейміз. СС-ді қызметіне қарай былайша бөледі:

1. Негізгі сұрақты білдіретін сөйлемдер диалогқа желі болып отырған тақырып әңгімелеудің бастапқы кезеңінде жұмсалады. Негізгі сұрақты білдіретін сөйлемдер сұраулы сөздердің (кім, не, қашан, ), шылаулардың (ма, ме, па, пе) қатысуымен жасалады.

2. Жетек сұраұты білдіретін сөйлемдер. Бұл топқа негізгі сұраққа жауап алу үстінде қосымша қойылған сұрақты білдіретін сұраулы сөйлемдер жатады. - Бұл құрылысқа бас инженер қылып кімді тағайындасақ екен?

Бұған Ілияс дайын тұр.
Сен өзің ше? - жетек сұрақ.

Жетек сұрақ әр уақытта негізгі сұраққа арқа сүйеп жұмсалады. Бұл ше

Шылауының қатысуымен де жасалады. … Соғыстан бұрын ше?

3. Анықтаушы сұрақты білдіретін сөйлемдер. Бұлар ІІ жақтың сөзін анықтап алу үшін қойылған сұрақты білдіреді. Анықтаушы сұрақ көбіне алдыңғы репликаның лексикасын қайталап тұрады. ө Бұл кісілер қай елдікі? - Сабынкөлдікі. - Сабынкөлдікі? - Иә, Сабынкөлдікі. (Б. М. )

Сұраулы сөйлемнің мағынасына қарай бөлінуі.

А) Ашық сұрақты білдіретін сұраулы сөйлемдер. Бұл негіз сұрақ болып отырған іздеулі компонент белгісіз болып, сұрақ жалпы, ашық түрде қойылады. Сондықтан іздеулі мүшенің орнына кім, не, қайда, қашан, қандай, не істеді деген сұрақ мағыналы сөздер жұмсалады.

Ашық сұрақты білдіретін сөйлемдер субъектінің іздеулі екенін білдіретін сөйлемдер, предикативтік іс-әрекеттің, сапаның, сынның, іс-қимыл объектісінің, зат сапасының іздеулі екенін білдіретін сөйлемдер болып бөлінеді.

Ә) Альтернативтік сұрақты білдіретін СС. Альтернативтік сұрақта іздеуге із, жоба болып альтернатив сапа, іс аталады. Бұлар баяндауыш мүшенің сұраулы шылауларды үстеуі арқылы жасалады. Осы сөзге тоқтайсың ба, тоқтамайсың ба? Альтернативтер сөйлемде дара-дара аталып, болымсыз етістіктің орнына жоқ па сөзі қатысады. Тоқтайсың ба, жоқ па? Іздеулі мүше алдымен жалпы сұрақ арқылы білдіріледі де, сөйлемнің соңынан оның альтернативтерін білдіретін сөздер телулі компонент ретінде жалғастырылады.

Б) Риторикалық сұрақты білдіретін СС. Бұларда баяндауыш сөздері кері мағынада жұмсалып, ерекше интонация арқылы құралады. Дауыс ырғағының қатысы жағынан жай сұраулы сөйлемдерге ұқсас болғанмен, риторикалық сұрақ ерекше жігермен, екпінмен айтылады. Интонацияның көрінісі лепті сөйлемдермен тең түседі. Бұл сөйлемдердің құрамында өзіне лайықталып құралған баяндауыштық формалар кездеседі: келді емес пе, өтті емес пе, оұыған жоқ емессің бе?

В) Түрткі сұрақты білдіретін сөйлемдер. Тілімізде сұраулы сөйлем формасы тыңдаушыны бір іске қосу, жұмсау үшін де пайдаланылады… үй қырығыр азынап кетті ғой, тағы бірдеме тауып жағасың ба? Мұндай сөйлемдер түрткі сұрақты білдіретін сөйлемдер деп аталады. Мұнда тілекті, жұмсауды ізетпен, сыпайы білдіру мақсаты қойылады.

Бұйрықты сөйлемдер . Бұйрықты сөйлемдер сөйлеушінің біреуді іске қосу, жұмсау үшін айтқан пікірін білдіру үшін жұмсалады. Жасалу жолдары:

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.