Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің публицистикалық еңбектерінің ерекшеліктері
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
1.Қазақстандағы ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы әлеуметтік.саяси ахуал және Мәшһүр Жүсіп Көпеев публицистикасы
1.1.Алғашқы қазақ басылымдарында Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің шығармаларының өріс алуы
1.2.Тәжірибелі публицистің шығармаларындағы жаңашылдық
1.3. Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің 1907 жылы Қазаннан жарық көрген публицистикалық еңбектері
2. Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің публицистикалық еңбектерінің ерекшеліктері
2.1.Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің публицистикалық шығармаларына тән шеберлік
2.2.Публицистің тарих, әдебиет, өнер тақырыбын көтеруі
2.3.Ғасыр саңлағының публицистикадағы өзіндік орны
ІІІ. Қорытынды
ІҮ. Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
1.Қазақстандағы ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы әлеуметтік.саяси ахуал және Мәшһүр Жүсіп Көпеев публицистикасы
1.1.Алғашқы қазақ басылымдарында Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің шығармаларының өріс алуы
1.2.Тәжірибелі публицистің шығармаларындағы жаңашылдық
1.3. Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің 1907 жылы Қазаннан жарық көрген публицистикалық еңбектері
2. Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің публицистикалық еңбектерінің ерекшеліктері
2.1.Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің публицистикалық шығармаларына тән шеберлік
2.2.Публицистің тарих, әдебиет, өнер тақырыбын көтеруі
2.3.Ғасыр саңлағының публицистикадағы өзіндік орны
ІІІ. Қорытынды
ІҮ. Пайдаланылған әдебиеттер
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыста Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің әр жылдары баспасөз беттерінде түрлі жанрда жарияланған материалдары мен мемлекеттік баспалардан жарық көрген публицистикалық шығармаларының қоғамнан алатын орны айқындалып, өзіндік ерекшеліктері көрсетілуімен қатар, мән-мазмұны да анықталып, тәжірибелік маңызы жан-жақты талданады. Сондай-ақ, зерттеудің алынған соңғы нәтижесі бағаланып, қазіргі кезең үшін қолданбалы маңызы нақтыланады.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ публицистикасының тарихы сонау ХІХ ғасырдың екінші жартысынан – Шоқан, Ыбырай, Абай шығармашылығынан басталады десек, оның дәстүрлі жалғастығының арқауы күні бүгінге дейін үзілмей, қайта жаңа заман үрдісіне сай жаңарып, түрленіп төртінші биліктің мұқалмас қаруына айналып отырғандығы шындық. Осы бір ұлы көштің бірі ХІХ ғасырдың орта тұсында қазақтың ауыз әдебиеті үлгілерін жинақтаған Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің публицистік рухани мұраларын саралап-салмақтау кейінгі ұрпаққа үлгі-өнеге, берері мол дәріс. Сондай-ақ журналистика теориясы мен тәжірибесі зерттелуінің негізгі құрамдас бөлігі – публицист шеберлігі екені анық. Саналы ғұмырын сан салаларға арнаған Мәшһүр Жүсіп Көпеев өзінің әдеби-публицистикалық туындыларымен қазақ әдебиеті мен журналистикасы дамуына сүбелі үлес қосты. Оның публицистикалық шығармаларына берілер баға – оның әдеби-эстетикалық тұлғасы мен шығармашылық даралығын толықтырып, шеберлігінің бет-бейнесін айқындай түседі.
Диплом жұмысының зерттелу деңгейі. Бұған дейін Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің еңбектері зерттеліп келді, әлі де зерттелуде. Сондықтан бұл жұмыс сол зерттеулердің жалғасы. Бүгінгі дипломдық жұмыста Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің публицистикалық шығармаларына талдау жасап, еңбектерінің мәні мен мазмұны және өзіндік ерекшеліктерін зерттеуді қолға алдым. Публицист Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің Қазан қаласында жарық көрген «Хал-ахуал», «Сарыарқа кімдікі?», «Тірлікте көп жасағандықтан көрген бір тамашамыз» тағы басқа да көптеген кітаптарына, қазақ ауыз әдебиеті мен Шығыс дастандарының үлгісінде «Гүлшат-Шеризат», «Ғибратнама», «Шайтанның саудасы», «Баяннама» сыны қисса-дастандарына шолу жасалды. Сондай-ақ ақын-жыраулардың әдеби мұраларын хатқа түсіріп, ұрпаққа үлкен сый қалдырған-ды. Диплом жұмысын зерттеу барысында осы құнды дүниелерге сүйеніп, әрбіреуінің мәні мен маңыздылығын, өзіндік ерекшелігін саралап, публицистің шеберлігін тақырып деңгейіне үйлестірдім.
Мәшһүр Жүсіп Көпеев шығармаларының тақырыбы мен идеясына, жанрлық, көркемдік ерекшеліктеріне ғылыми-теориялық тұрғыда байыпты зерттеу жүргізіледі. Зерттеуші ғалымдар Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің шығармашылығы, оның өнегелі ғұмыры, ғұламаның өмір сүрген кезеңнің бұралаң белестері жайлы психологиялық-философиялық ойлар толғайды, соны деректер мен танымдық сыр-сипаты мол мағлұматтар келтіреді.
Диплом жұмысының жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыста Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің әр жылдары баспасөз беттерінде түрлі жанрда жарияланған материалдары мен мемлекеттік баспалардан жарық көрген публицистикалық шығармаларының қоғамнан алатын орны айқындалып, өзіндік ерекшеліктері көрсетілуімен қатар, мән-мазмұны да анықталып, тәжірибелік маңызы жан-жақты талданады. Сондай-ақ, зерттеудің алынған соңғы нәтижесі бағаланып, қазіргі кезең үшін қолданбалы маңызы нақтыланады.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ публицистикасының тарихы сонау ХІХ ғасырдың екінші жартысынан – Шоқан, Ыбырай, Абай шығармашылығынан басталады десек, оның дәстүрлі жалғастығының арқауы күні бүгінге дейін үзілмей, қайта жаңа заман үрдісіне сай жаңарып, түрленіп төртінші биліктің мұқалмас қаруына айналып отырғандығы шындық. Осы бір ұлы көштің бірі ХІХ ғасырдың орта тұсында қазақтың ауыз әдебиеті үлгілерін жинақтаған Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің публицистік рухани мұраларын саралап-салмақтау кейінгі ұрпаққа үлгі-өнеге, берері мол дәріс. Сондай-ақ журналистика теориясы мен тәжірибесі зерттелуінің негізгі құрамдас бөлігі – публицист шеберлігі екені анық. Саналы ғұмырын сан салаларға арнаған Мәшһүр Жүсіп Көпеев өзінің әдеби-публицистикалық туындыларымен қазақ әдебиеті мен журналистикасы дамуына сүбелі үлес қосты. Оның публицистикалық шығармаларына берілер баға – оның әдеби-эстетикалық тұлғасы мен шығармашылық даралығын толықтырып, шеберлігінің бет-бейнесін айқындай түседі.
Диплом жұмысының зерттелу деңгейі. Бұған дейін Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің еңбектері зерттеліп келді, әлі де зерттелуде. Сондықтан бұл жұмыс сол зерттеулердің жалғасы. Бүгінгі дипломдық жұмыста Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің публицистикалық шығармаларына талдау жасап, еңбектерінің мәні мен мазмұны және өзіндік ерекшеліктерін зерттеуді қолға алдым. Публицист Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің Қазан қаласында жарық көрген «Хал-ахуал», «Сарыарқа кімдікі?», «Тірлікте көп жасағандықтан көрген бір тамашамыз» тағы басқа да көптеген кітаптарына, қазақ ауыз әдебиеті мен Шығыс дастандарының үлгісінде «Гүлшат-Шеризат», «Ғибратнама», «Шайтанның саудасы», «Баяннама» сыны қисса-дастандарына шолу жасалды. Сондай-ақ ақын-жыраулардың әдеби мұраларын хатқа түсіріп, ұрпаққа үлкен сый қалдырған-ды. Диплом жұмысын зерттеу барысында осы құнды дүниелерге сүйеніп, әрбіреуінің мәні мен маңыздылығын, өзіндік ерекшелігін саралап, публицистің шеберлігін тақырып деңгейіне үйлестірдім.
Мәшһүр Жүсіп Көпеев шығармаларының тақырыбы мен идеясына, жанрлық, көркемдік ерекшеліктеріне ғылыми-теориялық тұрғыда байыпты зерттеу жүргізіледі. Зерттеуші ғалымдар Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің шығармашылығы, оның өнегелі ғұмыры, ғұламаның өмір сүрген кезеңнің бұралаң белестері жайлы психологиялық-философиялық ойлар толғайды, соны деректер мен танымдық сыр-сипаты мол мағлұматтар келтіреді.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. «Дала уалаяты газеті», «Ғылым» баспасы, 1992, 1-том, 23 б.
2. Алдабергенов Қ.М., Арын Е.М.., Баткеева Б.Т. «Бір туар дана тұлғалар», Павлодар, 2003-364 б.
3. Байтұрсынов А., Оренбург, / «Қазақ» газеті, 1913, 10 ақпан-2 б.
4. Қазақ әдебиеті: Энциклопедия. – Алматы, 1999, - 750 б.
5. Сүтжанов С. Мәшһүр мұрасы. – Алматы, 1994.- 45 б.
6. Көпеев М.Ж. Туысқан бауырларыма бір насихат. //Айқап.-Алматы,1995.-15б.
7. Сүтжанов С. Мәшһүр-Жүсіп баспасөз бетінде // ПМУ хабаршысы. Павлодар,2005.-123 б.
8. «Дала уалаяты газеті», Алматы, 1992.- 3-том-177 б.
9. Көпеев М-Ж. Ғажайып бір құс заманымызда // Дала уалаяты газеті.-Алматы.-1989.-177 б.
10. Қалижан У. Мәшһүр Жүсіп: Зерттеу. // Алматы, 1998. – 23 б.
11. V Мәшһүр Жүсіп оқулары, «Дала уалаяты газетіндегі Мәшһүр Жүсіп мақалалары», Павлодар, 2006.-178 б.
12. Көпейұлы М.Ж. шығармалары, 9-том, Павлодар, 2006.-366 б.
13. Көпейұлы М.Ж. шығармалары. 2006.-4 том-68 б.
14. Алдабергенов Қ.М. Мәшһүр Жүсіп шығармаларындағы публицистика, /Сарыарқа самалы. 2003, 4-қараша – 4 б.
15. V Мәшһүр Жүсіп оқулары, «Мәшһүр Жүсіп мұрасының жиналуы, зерттелуі, жинақталуы», Палодар, 2006.- 56 б.
16. Көпеев М.Ж. Мәшһүрдің қырық алты жасында сөйлеген сөзі. //Таңдамалы: Алматы, 1990.-1-том-72 б.
17. Дәутов С. М.Ж.Көпеев //Қазақстан мектебі, Алматы, 1990. №2-72 б.
18. Мәшһүр аты қалай аталғандығы туралы. Таңдамалы. Алматы, 1990.-114 б.
19. Әбілев Д.Шежіре болған серігі. /Қазақ әдебиеті, 1983, 26-шілде. – 6 б.
20. Қазақ ССР Энциклопедиясы. 7-том.-540 б.
21. Ақын-жыраулар.- Алматы, 1979.-83 б.
22. Көпеев М.Ж. Таңдамалы, Алматы, 1990, 2-том.- 61 б.
23. Тәжібаев Ә. Имандылыққа үндеген. /Социалистік Қазақстан, 1991, 2 6 қыркүйек, 8 б.
24. Ақышев З. Мәшһүр Жүсіп.Жүсіпбек. / Дауа, 1991, қазан, 5 б.
25. ҚР ҰҒА Орталық ғылыми кітапханасының қолжазбалар қоры. 1170-папка, 216 б.
26. Көпеев М.Ж. Сарыарқаның кімдікі екендікі туралы. Қазан, 1907-1бөлім.-3 б.
27. Пазылов Ә. Жұмбақ жан. / Сарыарқа самалы. 2003. 18 қаңтар.-4 б.
1. «Дала уалаяты газеті», «Ғылым» баспасы, 1992, 1-том, 23 б.
2. Алдабергенов Қ.М., Арын Е.М.., Баткеева Б.Т. «Бір туар дана тұлғалар», Павлодар, 2003-364 б.
3. Байтұрсынов А., Оренбург, / «Қазақ» газеті, 1913, 10 ақпан-2 б.
4. Қазақ әдебиеті: Энциклопедия. – Алматы, 1999, - 750 б.
5. Сүтжанов С. Мәшһүр мұрасы. – Алматы, 1994.- 45 б.
6. Көпеев М.Ж. Туысқан бауырларыма бір насихат. //Айқап.-Алматы,1995.-15б.
7. Сүтжанов С. Мәшһүр-Жүсіп баспасөз бетінде // ПМУ хабаршысы. Павлодар,2005.-123 б.
8. «Дала уалаяты газеті», Алматы, 1992.- 3-том-177 б.
9. Көпеев М-Ж. Ғажайып бір құс заманымызда // Дала уалаяты газеті.-Алматы.-1989.-177 б.
10. Қалижан У. Мәшһүр Жүсіп: Зерттеу. // Алматы, 1998. – 23 б.
11. V Мәшһүр Жүсіп оқулары, «Дала уалаяты газетіндегі Мәшһүр Жүсіп мақалалары», Павлодар, 2006.-178 б.
12. Көпейұлы М.Ж. шығармалары, 9-том, Павлодар, 2006.-366 б.
13. Көпейұлы М.Ж. шығармалары. 2006.-4 том-68 б.
14. Алдабергенов Қ.М. Мәшһүр Жүсіп шығармаларындағы публицистика, /Сарыарқа самалы. 2003, 4-қараша – 4 б.
15. V Мәшһүр Жүсіп оқулары, «Мәшһүр Жүсіп мұрасының жиналуы, зерттелуі, жинақталуы», Палодар, 2006.- 56 б.
16. Көпеев М.Ж. Мәшһүрдің қырық алты жасында сөйлеген сөзі. //Таңдамалы: Алматы, 1990.-1-том-72 б.
17. Дәутов С. М.Ж.Көпеев //Қазақстан мектебі, Алматы, 1990. №2-72 б.
18. Мәшһүр аты қалай аталғандығы туралы. Таңдамалы. Алматы, 1990.-114 б.
19. Әбілев Д.Шежіре болған серігі. /Қазақ әдебиеті, 1983, 26-шілде. – 6 б.
20. Қазақ ССР Энциклопедиясы. 7-том.-540 б.
21. Ақын-жыраулар.- Алматы, 1979.-83 б.
22. Көпеев М.Ж. Таңдамалы, Алматы, 1990, 2-том.- 61 б.
23. Тәжібаев Ә. Имандылыққа үндеген. /Социалистік Қазақстан, 1991, 2 6 қыркүйек, 8 б.
24. Ақышев З. Мәшһүр Жүсіп.Жүсіпбек. / Дауа, 1991, қазан, 5 б.
25. ҚР ҰҒА Орталық ғылыми кітапханасының қолжазбалар қоры. 1170-папка, 216 б.
26. Көпеев М.Ж. Сарыарқаның кімдікі екендікі туралы. Қазан, 1907-1бөлім.-3 б.
27. Пазылов Ә. Жұмбақ жан. / Сарыарқа самалы. 2003. 18 қаңтар.-4 б.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
1.Қазақстандағы ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы әлеуметтік-саяси ахуал
және Мәшһүр Жүсіп Көпеев публицистикасы
1.1.Алғашқы қазақ басылымдарында Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің шығармаларының
өріс алуы
1.2.Тәжірибелі публицистің шығармаларындағы жаңашылдық
1.3. Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің 1907 жылы Қазаннан жарық көрген
публицистикалық еңбектері
2. Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің публицистикалық еңбектерінің
ерекшеліктері
2.1.Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің публицистикалық шығармаларына тән шеберлік
2.2.Публицистің тарих, әдебиет, өнер тақырыбын көтеруі
2.3.Ғасыр саңлағының публицистикадағы өзіндік орны
ІІІ. Қорытынды
ІҮ. Пайдаланылған әдебиеттер
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыста Мәшһүр Жүсіп
Көпеевтің әр жылдары баспасөз беттерінде түрлі жанрда жарияланған
материалдары мен мемлекеттік баспалардан жарық көрген публицистикалық
шығармаларының қоғамнан алатын орны айқындалып, өзіндік ерекшеліктері
көрсетілуімен қатар, мән-мазмұны да анықталып, тәжірибелік маңызы жан-жақты
талданады. Сондай-ақ, зерттеудің алынған соңғы нәтижесі бағаланып, қазіргі
кезең үшін қолданбалы маңызы нақтыланады.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ публицистикасының тарихы сонау ХІХ
ғасырдың екінші жартысынан – Шоқан, Ыбырай, Абай шығармашылығынан басталады
десек, оның дәстүрлі жалғастығының арқауы күні бүгінге дейін үзілмей, қайта
жаңа заман үрдісіне сай жаңарып, түрленіп төртінші биліктің мұқалмас
қаруына айналып отырғандығы шындық. Осы бір ұлы көштің бірі ХІХ ғасырдың
орта тұсында қазақтың ауыз әдебиеті үлгілерін жинақтаған Мәшһүр Жүсіп
Көпеевтің публицистік рухани мұраларын саралап-салмақтау кейінгі ұрпаққа
үлгі-өнеге, берері мол дәріс. Сондай-ақ журналистика теориясы мен
тәжірибесі зерттелуінің негізгі құрамдас бөлігі – публицист шеберлігі екені
анық. Саналы ғұмырын сан салаларға арнаған Мәшһүр Жүсіп Көпеев өзінің әдеби-
публицистикалық туындыларымен қазақ әдебиеті мен журналистикасы дамуына
сүбелі үлес қосты. Оның публицистикалық шығармаларына берілер баға – оның
әдеби-эстетикалық тұлғасы мен шығармашылық даралығын толықтырып,
шеберлігінің бет-бейнесін айқындай түседі.
Диплом жұмысының зерттелу деңгейі. Бұған дейін Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің
еңбектері зерттеліп келді, әлі де зерттелуде. Сондықтан бұл жұмыс сол
зерттеулердің жалғасы. Бүгінгі дипломдық жұмыста Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің
публицистикалық шығармаларына талдау жасап, еңбектерінің мәні мен мазмұны
және өзіндік ерекшеліктерін зерттеуді қолға алдым. Публицист Мәшһүр Жүсіп
Көпеевтің Қазан қаласында жарық көрген Хал-ахуал, Сарыарқа кімдікі?,
Тірлікте көп жасағандықтан көрген бір тамашамыз тағы басқа да көптеген
кітаптарына, қазақ ауыз әдебиеті мен Шығыс дастандарының үлгісінде Гүлшат-
Шеризат, Ғибратнама, Шайтанның саудасы, Баяннама сыны қисса-
дастандарына шолу жасалды. Сондай-ақ ақын-жыраулардың әдеби мұраларын хатқа
түсіріп, ұрпаққа үлкен сый қалдырған-ды. Диплом жұмысын зерттеу барысында
осы құнды дүниелерге сүйеніп, әрбіреуінің мәні мен маңыздылығын, өзіндік
ерекшелігін саралап, публицистің шеберлігін тақырып деңгейіне үйлестірдім.
Мәшһүр Жүсіп Көпеев шығармаларының тақырыбы мен идеясына, жанрлық,
көркемдік ерекшеліктеріне ғылыми-теориялық тұрғыда байыпты зерттеу
жүргізіледі. Зерттеуші ғалымдар Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің шығармашылығы, оның
өнегелі ғұмыры, ғұламаның өмір сүрген кезеңнің бұралаң белестері жайлы
психологиялық-философиялық ойлар толғайды, соны деректер мен танымдық сыр-
сипаты мол мағлұматтар келтіреді.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы мен нәтижелері. Мәшһүр Жүсіп Көпеев
публицистикасындағы тақырып, жанрлық, стильдік ерекшеліктер, ондағы
сыншылдық пен публицистік пайымдаулар, туындыларындағы түр мен дәстүр
жаңашылдығы, көркемдік, публицистік, философиялық, эстетикалық басатулардың
арнасын зертеу – тың проблема. Замана ағымының идеологиялық талап-
шарттарынан, көзқарастардан аулақ, жоғары таным, эстеикалық тағлым
тұрғысында публицист туындыларындағы реализм, лиризм әдістерінің үндестігін
алғаш топшылап, саралауға талпыныс жасалды.
Біріншіден, Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің публицистикалық шығармалырының мән-
мазмұны мен өзіндік ерекшеліктері тұтас күйінде зерттелуі алғаш рет.
Диплом жұмысының мақсат-міндеттері. Бұл дипломдық жұмыстың басты
мақсаты Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің публицистикалық шығармаларының өзіндік
ерекшеліктерін жан-жақты ғылыми талдаудан өткізу нәтижесінде, оның
журналистік және публицистік қыр-сырын ашу, сол арқылы ұлттық баспасөз
тарихында алатын орнын айқындау болып табылады. Ал, осы мақсаттан
туындайтын негізгі міндеттер мыналар:
1. Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің журналистикаға келіп, баспасөз ісіне
араласуына, публицист ретінде қалыптасуына әсер еткен
қоғамдық-саяси, әлеуметтік-тарихи факторларды анықтау.
2. Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің қазақ баспасөзінің дамуына қосқан
үлесіне баға беру.
3. Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің баспасөз беттерінде жарияланған
материалдарын жіктеу арқылы оның негізгі көтерген
мәселелерінің тақырып ауқымын нақтылау.
4. Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің баспадан шыққан публицистикалық
шығармаларының мән-мазмұны мен бағыт-бағдарларын ашып
көрсету.
5. Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің публицистикалық еңбектерінің басты
сипатын, басқа публицистерден дараланатын негізгі
ерекшеліктерін айқындау.
6. Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің публицистикасының қоғамдық-саяси
салмағы мен тақырыптық сипатын талдау.
Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің публицистикалық шығармаларын талдау барысында
көбіне индуктивтік тәсілге, яғни жалқыдан жалпыға қарай жетелейтін зерттеу
жолына басымдық берілді. Қажетті тұстарда салыстырмалы-тарихи әдіс пен
жүйелі талдаудың сыннан өткен қағидаттары ескерілді. Сонымен қатар ғылыми
жүйеде қолданылып жүрген тарихи-танымдық тәсіл, жинақтау, құрылымдық-
логикалық, анализ және синтез негізге алынды.
Диплом жұмысының теориялық және практикалық мәнділігі. Мәшекең өзінің
публицистік еңбектерімен оқырмандарының жүрегін жаулап, мақалалар жазып,
қоғамның күн тәртібінде тұрған сан-салалы проблемаларын қозғап қана қоймай,
оның шешу жолдарын да көрсете білген шығармаларының құндылығы өте жоғары
деп білеміз. Сондықтан бұл зерттеудің деректік негіздері мен тұжырымдары
халқымыздың өткен және бүгінгі тарихын, әдебиеті мен мәдениетін болашақ
ұрпаққа рухани мұра ретінде ұсынатын мұрағаттар қатарына жатады. Ал,
зерттеу нәтижелері болса Қазақстанның әдебиеті мен мәдениетін тереңірек
біліп, зерттеуге қызмет етеді. Сондай-ақ, дипломдық жұмыс материалдарын
тарих, әдебиет, мәдениет, журналистика салалары бойынша арнайы курстарға
енгізуге болады. Мәшһүр Жүсіп Көпеев публицист, әдебиетші, ауыз әдебиетін
зерделеуші ретінде терең және жүйелі зертеліп, ғылыми тұжырым, дәйектемелер
негізінде талданды.
Диплом жұмысының құрылымы. Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің шығармашылық қызметі
сан салалы. Ол – ауыз әдебиетін зерттеуші, публицист. М. Ж. Көпеевтің
публицистикалық еңбектерінің мәні мен мазмұны және өзіндік ерекшеліктері
деп еңбектің аты айтып тұрғандай, зерттеу кіріспеден және екі үлкен
тараудан тұрады. Бірінші тарау – ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы
әлеуметтік-саяси ахуалы деп аталады, олАлғашқы қазақ басылымдарында
Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің шығармаларының өріс алуы, Тәжірибелі публицистің
шығармаларындағы жаңашылдық, Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің 1907 жылы Қазаннан
жарық көрген публицистикалық еңбектері деген тармақшалардан құралған.
Екінші тарау Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің публицистикалық еңбектерінің
ерекшеліктері деп аталып, ол Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің публицистикалық
шығармаларына тән шеберлік, Публицистің тарих, әдебиет, өнер тақырыбын
көтеруі, Ғасыр саңлағының публицистикадағы өзіндік орны сынды үш
тармақшалардан, қорытынды мен Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің шығармаларының барлық
кезеңіне қатысты газет-журналдарда, ұжымдық жинақтарда жарық көрген
мақалалары мен сыни мақалаларының тізімі жасалды.
І.ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы әлеуметтік-саяси ахуалы
1.1.Алғашқы қазақ басылымдарында Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің шығармаларының
өріс алуы
Қазақ публицистикасы жаңа түр, жаңа сипат, жаңа саяси маңыз алып тарих
аренасына шыққан кез – ХІХ ғасырдың екінші жартысы болып саналады. Яғни бұл
кезде қазақ баспасөзінің алғашқы қарлығаштары – Түркістан уалаяты мен
Дала уалаятының газеттері шыға бастады. Қос газет қазақ мерзімді
баспасөз тарихынан елеулі орын алатыны ақиқат. Аталмыш газеттер қазақ
халқының нақты бір кезеңдердегі хал-ахуалын, тұрмыс-жағдайын бейнелген
бірден бір басылымдар. Оларда жарияланған материалдардың жиынтығы,
баспасөздің тарихын, теориясы мен практикасын зерттеп, зерделеудің бастауы.
Түркістан уалаяты мен Дала уалаятының газеттері қоғамдық-саяси,
арнаулы, салалық, тақырыптық тағы басқада жаңалықтар арқылы өз дәуірінің
көкейтесті проблемаларын қозғап, қоғамдағы алуан түрлі аудиторияны
әлеуметтік-саяси және арнаулы хабарлармен қамтамасыз етті. Қоғам өмірінің
болмыс-құбылыстары, тенденциясы, заңдылықтары, экономика, әлеуметтік-саяси,
рухани-идеологиялық дамуы жөнінде мағлұмат беріп, жұртшылықтың қоғамдық
пікірін, көзқарасын қалыптастырды. Жазба журналистика мерзімді баспасөздің
(газет, журналдың) қауырт өркендеуіне байланысты буржуазиялық табының
феодализмге қарсы саяси, экономикалық, идеологиялық күресі өрлеген дәуірде
дами бастады. Қазақ журналистикасы соңғы 10 жылдан астам уақытта
коммунистік жүйеден демократиялық журналистикаға ауысуға бет алды.
Еліміздегі қазіргі журналистика мемлекет пен билік арасына дәнекер
болатындығымен де ерекшеленеді. Сонымен қатар демократиялық құндылықтарды
көпке насихаттайтындығымен, плюрализмге кең өріс ашатындығымен және ұлттық
мүдде, елдің тұтастығы үшін күресетіндігімен де маңызды. Бүгінде ақпаратсыз
өмір сүру қиын десек артық айтқандық болмас. Күнделікті қажеттілікке
айналған ол, онсыз республикамызда ғана емес, бүкіл әлемде болып жатқан
оқиғаны біле алмаймыз. Бүгінгі журналистика кешегіден мүлдем өзгеше. Бір
сарынды материалдармен тыңдаушысын, көрерменін, оқырманын алдарқатып келген
кеңес журналистикасы келмеске кетті. Ал оның орнын оқиға-көріністерге толы,
өмір құбылыстарына обьективті баға беріп, қоғамдық пікірді қалыптастырып,
ұлтты ұйытатын, бірлікке, ізгілікке шақыратын зайырлы бұқаралық ақпарат
құралдары басты.
ХІХ ғасырдың екінші жартысында Қазақстанның Ресейге түгелдей қосылуы –
қазақ қоғамының саяси-шаруашылық, мәдени дамуына әр алуан сипаттағы
өзгерістер ала келді. Бұл Ресей империясындағы крепостниктік правоның
жойылып, бірқатар буржуазиялық реформалардың қабылданып, а капитализм кең
қанат жая бастаған кезең болатын-ды. Соған сәйкес Қазақстанда да
каптиализмнің нышандары байқала бастады. Отарланған жаңа өлкені тез арада
игеріп, оны басыбайлы бағындыру үшін патша үкіметі қазақ даласын бірыңғай
басқару жүйесіне енгізуді қолға алды. Отарлау екі әдіспен жүргізіліп, бірі
– басқарудың жаңа жүйесін енгізу, ал, екіншісі -қазақтардың арасында
христиан дінін тарату еді. Бұд эөнінде белгілі ғалым М.Мырзахметов: Екінші
Александр патшаның 1865 жылғы 5 маусымындағы арнаулы раскриптінде екі
нәрсеге айрықша назар аударылды. Оның бірі – қазақтың бәрін билеп-төстеудің
жаңа жүйесін жасап, яғни яғни жаңа низам деп аталатын ережені 1867 жылдан
бастап өмірге нақты түрде енгізу мақсаты көзделеді. Екіншіден, қазақтарды
келешекте православия дініне ендіруде бар мүмкіншіліктерін қарастыру арқылы
көздеген орыстандыру саясатының түпкі мақсатын меңзейді [1] деп көрсеткен
болатын. Алайда, Ресейдегі крепостниктік правоның жойылуы елдегі аграрлық
мәселені шешкен жоқ. Үкімет шаруалардың назарын революциялық қозғалыстан
алыстату мақсатында бірқатар шаралар қолданды. Солардың бірі – қоныс аудару
саясаты. ХІХ ғасырдың 60 жылдарының ортасында Қазақстанға Орталық Ресейден
шаруаларды жаппай қоныс аударта бастады. Патша үкіметі осыған байланысты
арнайы Заң ережелерін бекітіп, көшпелі қазақтардың бұрыннан қоныстанып
келе жатқан жерлерін мемлекет меншігіндегі жер деп таныды. Қоныс аударушы
орыс шаруаларына қазақтың кең байтақ даласының ең шұрайлы жерлері кесіп
берілді. Және ол заң жүзінде бекітіліп, жер келімсектерінің толық жеке
меншігіне өтті. Сөйтіп, патша үкіметі қазақ даласында орыстандыру саясатын
жүргізе бастады. Бір сөзбен айтқанда, ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың бас
кезі қазақ халқының тарихындағы ең бір елеулі кезең болды. Бұл – Ресейде
революция дауылдары өршіген, халықтың басына сан қилы сынақтар түскен кез
еді. Россиядағы әлеуметтік жаңарулар мен өзгерістердің, ірі-ірі оқиғалардың
жаңғырығы қазақ даласына жетіп жатты. Бұл сол кездегі халық өмірінде де
терең көрініс тапты. Сол себепті де бұны сол тұстағы тарихи-әлеуметтік
жағдайлармен тығыз байланыста алып қараған жөн. ХІХ ғасырдың екінші
жартысынан бастап, қазақ даласының экономикасы мен шаруашылығы ғана емес,
мәдениеті мен әдебиеті де жедел өркендей бастады. Халықтың сана-сезімі
оянып, жаңалыққа құштарлық күшейе түсті. Елдің оқу, білімге ынтасы артты.
Елді мекендерде оқу-ағарту ісі жанданып, мектептер ашыла бастады. Егер ХІХ
ғасырдың аяқ кезінде қазақ жерінде ондаған ғана орыс-қазақ мектебі болса,
жаңа ғасырдың басында жалпы білім беретін оқу орындарының саны бес жүзге
жетті. Қазан төңкерісіне дейін қазақ арасында оқу-ағарту жұмысы екі түрлі
бағытта жүргізілді: бірі – мұсылманша, екіншісі – орысша. Діни-мұсылманша
оқу қазақ елінде бұрыннан, тіпті, Қазақстан Ресейге қосылмай тұрған кезінде-
ақ бар болатын. Екі дәуір аралығында, яғни ХІХ ғасырдың ақыры мен ХХ
ғасырдың басынан бастап жаңа, төте оқу – усуну-жәдит оқуы шығуына
байланысты, қазақ арасында ескіше оқу Бұқара, Қазан жанындағы мұсылманша
оқытудың үлгісі бойынша жүргізілді.
Аталған қос газеттер ұлт өкілдерінің халықтық проблемаларды күн
тәртібіне қою, жұртты ағарту, прогреске бастау ниетімен шығарылды. Оларға
социал – демократтар, революция толқынын көргендер қатысты. Бірақ осылардың
өзі жалпы халық, ұлт атынан сөйледі, мәселені таптық тұрғыдан қоюға еркін
көтеріле алмады. Кейде ұлтшылдыққа, діншілдікке бой ұрды. Патша өкіметінің
Қазақ төңкерісіне дейін қазақ даласында жүргізілген отарлау саясаты
мемлекеттік жүйенің барлық саласын қамтығаны құпия емес. Сол сұрқия
саясаттың бір бағыты – басылымдар шығарып, тарату. Қаламы қарымды журналист
халықтың сирек сөзін бұйырған несібедей теріп алып, ұмыт болып бара
жатқандарын қырлап, өңін құлпыртып өмірге әкеледі. Сөйтіп әдеби тіліміздің
тіл байлығының дамуына, баюына тамшыдай болса да өз үлестерін қосады.
Әйтсе де, ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басындағы отаршылдық пиғылдағы
газет-журналдар туралы ешқандай еңбек жазылмаған деген пікір тумаса керек.
Көрнекті ғалым Х.Бекхожиннің Дала уалаятының газеті - қазақтың тұңғыш
газеті деген кандидаттық диссертация мен Б.Кенжебаевтың Қазақ
баспасөзінің тарихы атты кітапшасын кезінде орынсыз сыналып, сол еңбектері
үшін авторлар қуғындалды. Қ.Бекхожиннің бұл жазып қалдырғанынан қазақ
журналистикасының пайда болуына не себеп болғанын білсек, енді оның тағы
бір мұрасынан қазақтың мерзімді баспасөздің де пайда болуына бірден бір
себеп тағы осы Қазақстанның Россияға қосылуының нәтижесінен екен. Орыс
халқының озат мәдениетінің игі әсерімен Шоқан Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин,
Абай Құнанбаевтың шығармалары баспа бетін көрді десе, сөйтіп ХІХ ғасырдың
бас кезінде және екінші жартысында қазақ тілінде кітап, газеттер шыға
бастады десе, енді бір жерде қазақ совет баспасөзі ұлы Октябрь социалистік
революциясы арқасында дүниеге келді. Ол совет үкіметі үшін күресте,
буржуазияшыл ұлтшылдардың баспасөз органдарына қарсы күресте шынығып,
дамыды. Жұмыс барысында елдегі мерзімді баспасөз беттерінде Дала
уалаятының газеті турасында жазылған публицистикалық мақалалар мен хаттар
пайдаланылды.
Қазіргі қазақ баспасөзі қоғамымызда болып жатқан оқиғалардың барлығына
ат салысып, өзекті проблемаларды дер кезінде көтеріп, қоғамдық пікір туғыза
отырып, сол проблемалардың дұрыс шешілуіне мұрындық болып отырғаны белгілі.
Қазақ баспасөзі мемлекет тәуелсіздігінің нығаюы және көркеюі жолында
мейлінше үлкен рөл атқаруда. Әсіресе, ұлттық тіл және жер, еліміз
тәуелсіздігінің идеясын насихаттау, қорғау, идеология майданындағы бітіспес
күрес ісінде атқарып отырған қызметін ерекше айтуға болады. Бүгінгі таңда
қазақ баспасөзінің көтеріп отырған өзекті тақырыптарының бірі -
республикамыздағы мәдениет құрылысының жетістіктері мен проблемалары.
Сондай-ақ басқа да тақырыптарға тоқталар болсақ, мәселен, саяси,
экономикалық, мәдени, тарихи және спорт жаңалықтары араласып жүреді.
Профессор Тауман Амандосов өз зерттеулерінде: Түркістан уалаяты (1870-
1882), Дала уалаяты (1888-1902), Торғай газеті (1895-1910) газеттері
және Айқап журналы (1911-1915) қазақтың демократиялық бағыттағы
публицистикасының дамуына және қалыптасуына едәуір әсер етті. Бұл газеттер
мен журналдарда істеген прогрессивті бағыттағы қазақ оқығандары ана
тіліміздегі публицистика жанрларының пайда болуы, оның дамуы жолында
жемісті еңбек етті, - деп атап көрсетті. Осы кезде Қазақстанда баспасөз
ісі де қолға алынып, жандана бастады. ХІХ ғасырда қазақ тілінде Дала
уалаяты газеті шығып тұрған болса, ХХ ғасырдың алғашқы жылдарында қазақ
тілінде алты газет-журнал шықты. Сондай-ақ, қазақ тілінде ХІХ ғасырда
небары 100 шақты кітап басылса, ХХ ғасырдың басында 1900-1917 жылдары 300-
ге жуық кітап басылды. Бірақ бұл дерек нақты емес. Өйткені бұған кейін
ақталып жатқан ақтандақтар аталған көптеген арыстарымыздың еңбектері
енбеген еді. Міне, қазақ қоғамы үшін осындай үлкенді-кішілі оқиғалар мен
өзгерістерге толы кезеңде дүниеге келген халқымыздың біртуар ұлдарының бірі
– Мәшһүр-Жүсіп Көпеев еді. М.Ж.Көпев өз заманындағы саяси-әлеуметтік
құбылыстардың мән-мағынасына терең ой жібере отырып, ол жайындағы пікір-
толғаныстарын мерзімді баспасөз беттерінде үнемі ортаға салып отырған.
Ұлттық баспасөзіміздің алғашқы қарлығаштары – Дала уалаяты газеті мен
Айқап журналында оның мақалалары мен суреттемелері шықты.
Баспасөз қызметі қоғам мүддесін қорғайтын, оның барын бақылап, жоғын
жоқтайтын құқылы, қоғамдық, мемлекеттің қозғаушы күші. Бүкіл әлемдік
баспасөз болмысының табиғаты мазмұнды, ісі кемелді болуында жатыр, әрі
елдің формациялық қоғамының дамуына қарай баспасөз қызметі де соншалықты
маңызды қызмет жасайды. Әрбір мемлекеттің өткен тарихын, ұлттың дәстүрін
баспасөз сақтап отырса, оның келешегінің өмір сүруіне де бағыт-бағдар айқын
болады. Кезінде батыс елдерінде баспасөз ісі қолға алынбайынша оқып-білу
танымы жетілмейтіндігін де сөз еткен. Бұл мәселе шығыста, әрине, кешіректеу
болды. Ал өзіміздің Қазақстанның баспасөз тарихына келсек, кешегісі мен
бүгінгісін болжайтын қоғам тарихын байқауға мүмкіндігіміз бар сияқты.
Қазақстан баспасөзінің эволюциялық, әдеби, ғылыми, публицистикалық
жылнамасы да ерекше.
Қазақ халқының өмірінде прогресшіл рөл атқарған Дала уалаятының
газеті мен Айқап журналының осындай дәрежеге жетуі олардың шығуына
атсалысып, қызмет еткен көзі ашық көкірегі ояу азаматтардың арқасы екені
даусыз. Солардың ішінде Кереку – Баян өңірінің публицистері Мәшһүр Жүсіп
Көпеев, Сәдуақас Шорманов, Қорабай Жапановтар да өз үлесін қосты. Енді
зерттеу жұмысымызды олардың аталған басылымдардағы қызметі мен еңбектеріне
тоқталумен жалғастырсақ. Дала уалатының газеті мен Айқап журналында
жарияланған көптеген мақалалардың авторы ақын, фольклорист, ағартушы,
қайраткер Мәшһүр Жүсіп Көпеев еңбектері бүгінде жан-жақты зерттелуде. Соңғы
жылдары Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің мол мұрасының (зерттеушілердің есептеуінше,
25-30 том) бірнеше томдық таңдамалысы шығып, ақын туындылары баспасөз
бетінде жиі жариялануда. Десек те, М. Әуезов, Ә. Қоңыратбаев, М. Базарбаев,
Х. Сүйіншәлиев,Б. Кенжебаев, Ы. Дүйсенбаев, т.б. сынды белгілі ғалымдар өз
дәуірінде Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің шығармаларын, әсіресе фольклор үлгілерін
ерекше бағалаған болатын. Мәселен, М. Әуезовтің “Өз шығармаларын былай
қойып, басы ашық үлгілерді жазып алып, біздің дәуірімізге жеткізген еңбек
Мәшһүрде мол екенін естен шығармау керек. Сондықтан қазақ ауыз әдебиеті мен
жазба әдебиетінің ғылымдық бір саласы историяграфия бөлімінде Мәшһүрдің ол
түрдегі еңбегіне әр дайым орынды баға берілуі шарт”,[2] – деген пікірі,
Мәшһүр Жүсіптің фольклористік қызметіне берілген тұңғыш үлкен баға болды.
Соңғы жылдары ақын өмір мен шығармашылығын зерттеуге еліміздің белгілі
ғалымдары және оның ұрпақтары ат салысуда. Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің қалдырып
кеткен мол мұрасы, әсіресе фольклористика, әдебиет, тарих жайында жазылған
жазбалары бойынша біршама ғылыми еңбектер жазылды. Дала уалаяты газеті
1888-1904 жылдары аралығында шыққан, қазақ өңіріндегі таралған ұлттық
баспаның тұңғыш қарлығыштарының бірі ретінде танылады. Сол заманда газет-
журналдардың шыға бастауы ел мәдениетінің өскендігінің айғағы болумен қоса,
сол кездегі ғалымдар, ақын-жазушылар жайлы деректерді сақтаушы мұрағат
материалы да болып отыр. Мұрағат материалы ретінде сақталған бұл газетті
осы заман оқырманына жеткізуде Ү.Суханбердинаның еңбегін атап өту қажет.
Белгілі ғалым Дала уалаяты газетін төрт том кітап қып құрастырып, 1992
жылы Ғылым баспасынан шығарды. Өзінің бағдарламасына сәйкес газет ресми
түрде патша үкіметінің бұйрық-жарлықтарын, заң-закондарын, әкімшілік
басқару істерін жариялайтын басылым болды. Сол кездегі басқа газеттер
сияқты Дала уалаяты газеті де ресми және ресми емес бөлімдерден тұрды.
Соңғы бөлімде көбінесе көпшілікке пайдалы, ғылымға, білімге қатысты
мақалалар жариялады. Бұл газет үкімет тарапынан шыққан ресми басылым
болғанымен, бостандықты, теңдікті көксеген еді.
Ұлттық баспасөзіміздің қарлығаштарының бірі – Дала уалаяты газетінің
дүниеге келуі қазақ халқының өткен ғасырдағы мәдени өміріндегі елеулі оқиға
болды [3]. Онда басылған шығармаларда қазақ халқының әр кезеңдеріндегі
өмірі, тұрмыс-тіршілігі, күрделі жағдайлар мен оқиғалар толық, тұтас
қамтылмағанымен, тарихымызда болған ұлы өзгерістер, халық өмірінің жеке-
жеке суреттері алғаш рет осы газет бетінде жариланып, ұлттық әдебиет пен
мәдениеттің негізін қалауға көмектесті. ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ
ғасырдың басында жарыққа шыққан қазақ басылымдарының төңірегінде жиналған
қазақ халқының көзі ашық, көкірегі ояу азаматтары, зиялылары, қоғам
қайраткерлері, ақын-жазушылары баспасөз арқылы қазақ елін ұйқыдан оятуға,
ғылым-білімге, тұтастыққа, бірлікке шақыруға, патша үкіметі саясатының
түпкі мақсатын түсіндіруге тырысты. Солардың ішінен қасиетті Кереку-Баян
өңірінен шыққан тілшілер де аз болған жоқ. Мәшһүр-Жүсіп Көпеев, Сәдуақас
Шорманов, Жүсіпбек Аймауытов, Сұлтанмахмұт Торайғыров, Қошмұхаммед
Кемеңгеров, Сәбит Дөнентаев сияқты жерлес қаламгерлеріміз жаңадан пайда
болған ұлттық баспасөздің қалыптасуына зор үлесін қосты. Соның ішінде ұлт
зиялыларының бірі Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының орны бір төбе еді. Ол сол
кездегі халықтың қоғамдық пікірін қалыптастыруда ел өміріне белсенді
араласып, өз туған жеріне қатысты жан-жақты мәселелер көтеріп, елінің мұн-
мұқтаждарын өтеуге өз үлесін қосуға тырысқандардың бірі болды. Дала
уалаяты газеті қазіргі кезде еліміздің тарихи зерттеу ғылымында баға
жетпес ұлттық мұра ретінде өте маңызды дерек көзіне айналып отыр. Сондықтан
бұл басылымның беттерінде кездесетін құнды мағлұматтар халқымыздың дәстүрі,
тұрмыс-тіршілігі, тарихы жөнінде мәлімет беретін жан-жақты зерттелуді қажет
етеді. Дала уалаяты газетіне жиі-жиі мақала жіберіп тұрған зиялы
жерлестеріміздің арасында Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының орны мен рөлі ерекше
екені бәрімізге белгілі. Ғұламаның басылымындағы шығармашылық өнері, ерекше
ой-пікірлерімен бағыт-бағдары Дала уалаяты газетіндегі мәліметтерде айқын
көрініс алған. Аталған басылымдарда елдің тарихи, шаруашылық тұрмыс-
тіршілігіне байланысты ғалымның оннан аса мақаласы жарияланды. Ұлы
жерлесіміз Дала уалаяты газетінің беттерінде 1889-1894 жылдары аралығында
жазған мақалаларын жариялады.
1.2.Тәжірибелі публицистің шығармаларындағы жаңашылдық
Мәшһүр сол туындыларында өз кезеңінен әлеуметтік, саяси және мәдени
жақтарына қатысты әр алуан мәселелер (дін, саясат, көңіл-күй, шаруашылық,
жаратылыстану, мектеп және т.б.) төңірегінде сөз қозғап қана қоймай, солар
жайлы кесек те келелі ойлар түйіндейді. Әсіресе, оның прогресшіл ой-
пікірлері көңіл аударарлық. Ол замандастарына шаруашылық өмірге байланысты
ақыл-кеңестер бере отырып, бірқатар қоғамдық құбылыстарға сын көзімен
қарайды. Мәшһүр-Жүсіптің өмір сүрген кезеңі әлеуметтік сілкінулер мен
жаңаруларға толы дәуір еді. Әрқилы қайшылығы мол тарихи-саяси жағдайды аса
күрделі сыр-сипатын терең түсінуге қаламгерлердің бәрінің өрісі жете
бермейтіні белгілі. Солардың ішінен суырылып шығып, уақыт ауқымы мен
әлеуметтік мәдени талап-тілекті дұрыс таразылай білген Мәшһүр-Жүсіп секілді
қайраткерлер демократтық бағыттағы әдебиетті өркендетуге, өз шығармаларында
халықтың арманы мен тілегін, күйініші мен сүйінішін бейнелеуге талпынды,
заман ағысына ілесуге ұмтылды. Бұл ретте алмағайып кезеңдегі ниеті таза,
мақсаты айқын қаламгерлердің қай-қайсысы болсын дәуір талабын жіті сезініп,
азаматтық жүрекпен терең толғануының мән-маңызы ерекше. Замана алға тартқан
күрделі де көкейкесті мәселелердің шешімін табуға ұмтылған көзі ашық,
көкірегі ояу қайраткерлер халық өмірінің қат-қабат құбылыстары мен қоғамдық-
әлеуметтік тіршіліктің алуан саласын рухани-көркемдік електен өткізіп, өз
туындыларының өзегіне айналдырды.
Міне, осындай кезеңде әдебиет майданына араласқан М.Ж.Көпейұлы
шығармашылығы көп қырлы. Осы жайында филология ғылымдарының кандидаты
С.Сүтжанов: Оның мақалалары мен әңгімелерінің арқауы – жеке адам болмысы
мен қоғам өмірінің жеке байланысы, соған орай туындайтын алуан проблемалар.
Бұл орайда, қаламгердің өз кезінің саналы, сергек ойлы, озық ағартушысы
ретінде орны айрықша [4]. Оның айтуына сүйенсек, төл туындыларда өз кезеңі
үшін өзекті мәселелерді көтеруі, атап айтқанда, ел ішіндегі ұнамсыз
қылықтарды сынап, би-болыстары мен патша әкімдерінің келеңсіздіктерін
әшкерлеп, халықты оятуға, ұлттық мәдениет пен өнерді көтеруге шақыруы
парасаттылығын, озық ой-көзқарасын байқатады. Оның айғағы – мерзімді
баспасөз беттерінде жарық көрген мақалалары және Қазан қаласында басылып
шыққан кітаптары. Көшпелі сахара қазақтары көрген теңсіздік, әділетсіздік,
зорлық-зомбылық Мәшһүр-Жүсіп туындыларынан айрықша орын алды. Оның
шығармаларынан қазақ халқының өткен кезеңдегі өмірін, арман-мүддесін, қайғы-
қасіретін көреміз. Ол халықтың ғылым-білімнен шет қалмауын, өнерлі болуын,
алдыңғы қатарлы ел болуын тіледі. Патша саясатының қара халық басына азап
төндірген ауыртпалықты жақтарын әшкерелейді.
М.Ж.Көпеевтің қайраткер ретіндегі қалыптасу кезеңінде Дала уалаяты
газетінің алатын орны ерекше. Бұл газеттің бетінде оның оннан астам
проблемалық мақалалары, өлеңдерімен қатар қазақтың билері мен шешендерінің
сөздері жарияланған. Ең алдымен публицистің төл туындыларына тоқталсақ.
Мұңдай туындылардың қатарына 1889 жылы “Дала уалаяты газетінің” әдеби
қосымшасында жарияланған белгілі “Қарға мен лашын” аңыз әңгімесі жатады.
Әңгіме көп жемтікті жинап алған қарға мен “көрінген құстың желкесін қиып
тастай беретін” лашын жайында. Қарғаның үйіліп жатқан жемтігін көрген лашын
“сол қарғаға тимей, көшіп қонып жақындасып жүреді”. Ал қарға болса,
лашынның өзі тапқан жемтігінің қалдықтарымен қоса күнін көріп жүріп, бір
күні өзін лашыннан артық санап, маңайына жиналған әртүрлі құстардың
мақтауына алданып қалады. Мұның бұл ызасына шыдай алмаған лашын “аспаннан
бір келіп қарғаға түйілген екен”. Сөйтіп, қарға бар дүниесінен, жалған
достарынан айырылып қалады. Көпеев бұл шағын ертегісімен дүниеге үйір болу,
дүние жинау сынды қасиеттердің, әсіресе, біреудің маңдай терімен келген
байлықтың түптің түбінде жақсылыққа әкелмейтінін анық аңғартып, әңгімені
былай түйіндейді: “Бейшара қарғаның жинаған боқтығы басына пәле болды. Неге
десең – оның жинаған боқтығы болмағанда лашын да оған айналмас еді және де
басқа құстар да қасына жиылып желіктірмес еді”. “Дала уалаяты газетінің”
1889 жылдың 6-7 сандарындағы әдеби қосымшасында басылған “Адам һәм оның
ғұмыры” атты ертегісі адам баласы Құдай тағала берген тоғыз жыл ғұмырына
разы болмай, жаратушыдан өзге мақұлықтардың ғұмырынан 70 жыл сұрағаны
жайында айтылған. Ертегі: Дүниені тәмам қылып жаратып болған соң, көкті уа
жерді жаратушы адамды һәм ғана мақұлықтарды өз дарқанына шақырыпты,
әрқайсысына бір түрлі мінез беруге, дүниеде тұрған мезгілде һәм әр
қайсысына белгілі ғұмыр беруге,- деп басталады” [5]. Жаратушы есек пен
итке: “Адамзатқа қызмет етіп, біреуің машақат көріп, біреуің үй мен
нәрселерге қарауыл боласың деп, әрқайсысына 40-50 жастан ғұмыр береді”. Ал
маймылға: “балаларға ермек боласың һәм үлкен кісілерге ойын болып дүниеде
60 жыл жүрерсің”,- дейді. Өмірлерінің осындай азапқа толы болғанына наразы
болған олар жаратушыдан, тым болмаса, ғұмыр кешу уақытын азайтуды сұрайды.
Мұны пайдаланғысы келген адам есектің азайтқан 20 жылын, иттің 20 жылын,
маймылдың 30 жылын сұрап, өмір сүру уақытын бір ғасырға ұзартып алады.
Сөйтіп, 30 жыл бойы жас жігіт болып уайымсыз дәурен кешкеннен кейін,
есектен алған кейінгі 20 жылын ауыр еңбекпен түрлі шаруа қылып қиналады.
Одан кейінгі 20 жылын өз үйі мен нәрселерін аңдып, итше “кім болса соған
айқайлап һәм сүйек жұтудан таймайды”. Ал, 70-тен асқан соң ақылынан
айырылып, белі бүкірейіп, әркімге маймылша ермек ойын болады.
Бұл аңыз ертегісін Көпеевтің “Ноғай хикаясы” атты ноғай халық
ертегісіне сүйеніп жазғаны көрінеді. Өйткені, 1901 жылы “Дала уалаяты
газетінің” 45 санында өзі жариялаған “Ноғай хикаясының” кейіпкерлері мен
сюжет желісі өте ұқсас келеді. Автордың “Адам һәм оның ғұмыры” атты аңыз -
ертегісі 1970 жылы “Әдеби мұра” жинағына кірген Дала уалаяты газетінің
1890 жылғы 18 санында М.Ж.Көпеевтің Ғажайып бір құс заманымызда [6] атты
мақалалары жарық көрген. Бұл мақалада қазақ халқының аңшылық кәсібі туралы
баяндалған. Аңшылық өнер құралы – бүркіт. Қазақтардың бүркітті қолда
ұстауы, баптауы жайында қызықты мәліметтер келтірілген. Жәрмеңкелерде қазақ
бүркіті көрушілерді алып тұлғасымен тандандырады. Басқа мақалаларынан
ерекшелігі – оқиға нақты фактіге құрылған. Мақаланы Павлодар уезі, Ақкелін
еліндегі Т.М.Шормановтың бүркіті жайында бастай отырып, аңшылық өнердің
қырларына бойлап кетеді. Аңшылық тек өнер емес, кәсіп, табыс көзі. Егер
бүркіт алған аңдарды жәрмеңкеде өткізіп, көпестерге тұрақты сатып отырса,
қазаққа біраз пайда түсетіндігін айтады. Алайда ... оның бұл пайдасынан
бөлек алған қызықтыға мехнат, иә машақатын таза біле тұрып, біздің қазақ
халқы бүркітті пайда үшін салмайды, қызығына құмарланып, сол үшін машық
қылып ұстайды. М.Ж.Көпеев мақаласында бүркіт ұстау қазақтың ежелден келе
жатқан аңшылық өнері, дәстүрлерінің бірі екендігін, оны жалғастыру
қажеттігін айтады. Бұл мақала ата кәсіпті жойып алмай жалғастыру
қажеттігіне үндейтіндігінен құнды. Дала уалаяты газетінің 1890 жылғы 14-
санында жарияланған Жақсы молда атты мақаласында М.Ж.Көпеев қазақтың ел
билеу тәсілі, молдалары жайында жазады. Халыққа үлгі көрсететін билеушілер
қандай болу керек? Егер билеп тұрған ұлық жақсы жолда болса, халық та
соған еліктеп жақсылыққа тырысады. Егер ұлық жаман болса, халық һәм
жамандыққа айнала береді. Халық басшысынан ғибрат алады, - дейді. Мәшһүр
Жүсіптің мақалада айтпақ негізгі ойы – халықтың жақсы, жаман болуы елді
басқарып тұрған ұлықтарға байланыстылығы. Бұл мақаладағы сол кездегі билеу
жүйесін талдап көрсеткен пікірлер жоқ. Мақалада жалпылама деректер ғана
берілген. Әдетте, Мәшһүр Жүсіп мақалаларында айтпақ болған құбылыстар мен
оқиғаларға өзінің қатысы аңғарылатын және қорытынды тұжырым жасалатын. Ал,
Жақсы молда атты мақалада не молдалар, не ұлықтар жайында толық
мәліметтер жоқ. Мақаланың тақырыбы Жақсы молда деп қойылғанмен, оқыған
кезде оның мазмұнына сәйкес еместігін аңғарасыз. Соған қарамастан Дала
уалаяты газетінде жарық көрген материалдарында халықтың шешендік сөздері,
фольклор үлгілерінен мол мәліметтер келтірілген. Осы газеттегі мақала,
өлеңдер М.Ж.Көпеевтің халық ауыз әдебиетін жинаумен шұғылданған кезеңіне
сәйкес келеді. XIX ғасырдың соңғы ширегінде қазақ елінің тұрмыс-жағдайын,
тыныс-тіршілігін, әл-ауқатын, оның мәдениеті мен өнерін, фольклорын т.т.
бүкіл жұртқа таныстырып отырған тұңғыш қазақ газеттерінің бірі Дала
уалаяты газеті екені белгілі. Әрине, о баста газетті шығарушы да,
бақылаушы да Дала генерал-губернаторы болғандықтан, онда белгілі мөлшерде
патша үкіметінің жергілікті әкімдерінің тұрғылықты елге қатысты шығарылған
бұйрықтары басылып, әрі насихатталып отырса, екінші жағынан, елді
егіншілікке, отырықшылыққа көшуге үндеу, мал тұқымын асылдандыру, сауда
хабары, мектеп ісі, дәрігерлік жәрдем, қазақтың ұлттық тілі мен әдебиетіне
т.б. байланысты құнды, бағалы үгіт-насихат түріндегі деректер де басылып
отырғандығын есте сақтаған жөн. Сонымен бірге бұл газет бетінде қазақ
әдебиеті тарихы мен фольклорына қатысты құнды материалдар шоғыры
жарияланып, елге таратылып отырды. Газеттің бұл саладағы материалдары қазақ
фольклортану ғылымына қосылған қомақты үлес болды. Белгілі фольклортанушы
ғалым С.Қасқабасов сөзімен айтсақ: Жалпы, Дала уалаяты газеті 15 жыл
ішінде, шамамен 704 рет шыққан, соның 331 нөмірінде фольклорлық материал
жарияланған. Мұның ішінде қазақ халық поэзиясының үлгілерімен қатар орыс,
араб, қытай, жапон, фин, армян т.б. халықтарының ертегілері, мысалдары,
нақыл сөздері бар [7]. Ал, бұл мол мұраларды ел арасынан жиыстырып, газет
беттерінде жариялаушы кімдер дегенде: бірі – жинаушы-тілші ретінде
бағаланса, екіншілері – мәтінге түсіндірме беріп, сол арқылы өзінің ой-
түсінігін ортаға ниеттенген адамдар еңбегі деуге болады. Бұлардың арасында
арнайы білімі бар маман-этнограф, тілші-түрколог, ориенталист ғалымдар да
баршылық. Мәселен, фольклорист-ғалымдар: В.В.Радлов, Г.Н.Потанин,
Ә.Диваевпен қатар Мәшһүр-Жүсіп жазғандары да газет беттерінде жиі басылып
жүрді. Оның қазақ даласын көп аралағаны, фольклор мен әдеби мұра сөздерді
көп жинағаны мәлім. Осы орайда Мәшһүр-Жүсіптің тек жинаушы ғана емес,
сонымен бірге әдеби үлгілерді т.б. зерттеу, саралау және ол туралы пікір
түюді де қоса атқарған. Сонымен бірге газет авторларының көздеген
мақсаттары да, ғылыми дайындықтары да әртүрлі екендігін ескеру керек.
Жоғарыда аталған ғалымдардың көбі өзге ұлт өкілдері болғандықтан да,
олардың қазақ фольклорына деген көзқарастарының басым бағыты – танымдық
сипатта жүргендігін де білеміз. Ал, Мәшһүр-Жүсіптің белгілі фольклортанушы
ғалым Ш.Уәлихановтан кейінгі өз ұлтының тұңғыш тума, ұлттық фольклорист-
ғалымы болуы көп нәрсені аңғартады. Яғни қазақ тілін өзге ұлт өкілдері
ғалымдарына қарағанда жетік білуінің өзі ел арасынан фольклорды жиыстыру
қызметін жеңілдететіні сөзсіз. Екіншіден, Мәшһүр-Жүсіп қазақтың әдет-
ғұрпын, көшпенді тұрмыс-тіршілігін, т.б. жетік білгендіктен де қазақ елінің
біртұтас ұлт болып қалыптасу үшін; өркениетті, мәдениетті халық ретінде
қалыптасуына не қажет екенін басшылыққа алып отырған. Негізінен, осы аты
аталған бағытта газет бетінде жарияланған Мәшһүр-Жүсіп материалдарын үш
салаға бөле құрастырған. Бірі - өзінің туындылары: Қарға мен лашын.
Екіншісі – ақынның өз тұсындағы қоғамда болып жатқан тарихи өзгерістерге
деген өзіндік көзқарастары мен ой топшылаулары: егіншіліктің пайдасы, бал
арасын өсіру күнделікті шаруашылыққа қатыстырылады (Баянауылдан хабар,
Баянауылдан хат т.б. тәрізді) – бәрі үлкенді-кішілі 14 мақала. Ең алдымен
публицистің төл туындыларына тоқталсақ. Мұндай туындылардың қатарына 1889
жылы Дала уалаяты газетінің әдеби қосымшасында жарияланған белгілі Қарға
мен лашын аңыз әңгімесі жатады. Әңгіме көп жемтікті жинап алған қарға мен
көрінген құстың желкесін қиып тастай беретін лашын жайында. Қарғаның
үйіліп жатқан жемтігін көрген лашын сол қарғаға тимей, көшіп-қонып
жақындасып жүреді. Ал қарға болса, лашынның өзі тапқан жемтігінің
қалдықтарымен қоса күнін көре жүріп, бір күні өзін лашыннан артық санап,
маңайына жиналған әртүрлі құстардың мақтауына алданып қалады. Мұның бұл
ызасына шыдай алмаған лашын аспаннан бір келіп қарғаға түйілген екен.
Сөйтіп, қарға бар дүниесінен, жалған достарынан айырылып қалады. Мәшһүр-
Жүсіп Көпеев бұл шағын ертегісімен дүниеге үйір болу, дүние жинау сынды
қасиеттердің, әсіресе біреудің маңдай терімен келген байлықтың түптің
түбінде жақсылыққа әкелмейтінін анық аңғартып, әңгімені былай түйіндейді:
Бейшара қарғаның жинаған боқтығы басына пәле болды. Неге десең – оның
жинаған боқтығы болмағанда лашын да оған айналмас еді және де басқа құстар
да қасына жиылып желіктірмес еді [8]. Осы орайда айтарымыз, 1933-1902
жылдар аралығында шыққан Дала уалаяты газеті материалдары жеке өз алдына
жинақталып, бертінде 4 томдық кітап болып жарыққа шықты. Бір өкініштісі
мұнда Мәшекеңнің біраз еңбектері белгілі бір себептермен кірмей қалған, тек
1996 жылы шыққан. Дала уалаяты газетіндегі материалдардың библиографиялық
көрсеткішінде аталып өтеді. Мәселен, көрсеткіш бойынша Мәшекең Түркі
лұғаттары турада атты мақаласын 1890 жылы №23 санында жарыққа шыққан деп
көрсетіледі. Ал, бертінгі шыққан кітапта тек соңғы 632 бетінде ғана
түсініктеме ретінде 1890 жылғының 20 санында басылған-ды деп, газеттің
нөмірін көрсеткенде де жаңсақтық танытады. Және де соңғы жинақта
түсініктемесі ғана берілсе де, толық мәтіні жоқ. Сондай-ақ жоғарыда аты
аталған 4 томдық жинаққа енбей қалған Мәшһүр-Жүсіптің өз туындылары,
әңгімелері, мақалалары, ел аузынан жинаған халық әдебиет үлгілері де
баршылық.
Мәшһүр-Жүсіптің Баянауылдан атты мақаласында 12 Итемген-Мамай деген
көлдердің, Олжабай сөресі, Шорман тамы, Тайбай көлі, Үшмырзаның көлі
дейтұғын жерлердің тарихнамасы айтылады. Мұндай жер тарихына байланысты
берілген түсініктемелер белгілі орыс фольклорист-ғалымдары арасында да
кездесіп отырған. Мәселен, фольклор жинаушы А.Ф.Писемский еңбегінде бар
екендігін ғалым З.И.Власова байқаса, ал Н.Цертеловтың жинаушылығында
кездесетінін Б.П.Кирдан дәлелдеген. Сондай-ақ белгілі фольклортанушы ғалым
Г.Н.Потаниннің де еңбектерінде бар. Жинақтап айтсақ, Мәшһүр-Жүсіп
мақалаларының біразында мал жайлайтын жерлері тарылған адамдар арасында
айтыс, тартыс өршуі, ел бірлігі, тыныштығы кететіні, әр үйден алынатын алым-
салықтың кімдерге қаншалық ауыртпалық келтіретіні, бал арасын өсіретін
шаруашылықтың пайдалы жағы, елге ғылымның тигізер әсері, әйел адамды
оқытудың мәні – бәрі де қамтылған. Бұл ақынның әлеуметтік, қоғамдық
мәселемен де шұғылғандығын көрсетеді. Мұндай деректерді білген фольклорист
Ә.Диваевтың да көптеп жинағаны белгілі. Деректер келтіре отырып үгіт айту,
ел шағымын жеткізу Ә.Диваевтың да, Мәшһүр-Жүсіптің де жинаушылық
қызметтерінің көкжиегін кеңейте түскені сөзсіз. Енді Мәшһүр-Жүсіптің газет
бетінде жариялаған материалдарының үшінші саласы – фольклорлық нұсқаларға
тоқталайық. Оның ішінде түрлі аңыздар, шежірелер, ертегілер, шешендік
сөздер бар. Жарияланған бұл фольклор үлгілері негізінде Мәшһүр-Жүсіптің
фольклорды – жастарға үлгі-өнеге, насихат, тәрбие, педагогикалық, тәлімдік
ойлардың түп қазығы деп түсінгенін көреміз. Мәселен, Тұрмыс жайында болған
хабарлар атты еңбегінің кіріспесіндегі Мәшһүр-Жүсіп алдымен қазақ халқын
ұйқысынан оятушы сүйікті газетке деген ілтипат, ризашылық білдірсе, соңынан
қазақ жастарына үлгі-өнеге боларлық іс-әрекетімен көзге түскен Кіші жүз
Алшын Қаражігіт би деген атақты кісінің басынан өткен бір оқиғасына көңіл
бөлгізеді. Онда бас кесір - еріншектіктен, ортаншы кесір – ұйқышы болудан,
кенже кесір-кедейліктен құтылу үшін жастардың кәсіп іздеу, еңбек ету, т.б.
сияқты жолдарды іздестіру керектігін паш етеді. Мәшекең өз шығармаларының
қайсында болмасын айтар ойларын қазақтың дана сөздерін философиясымен
бірге ұштастырады. Мәшһүр Жүсіп Көпеев халық әдебиеті үлгілерін жариялауға
ұсынғанда, тек кездейсоқ қолға түскенін бере салмаған, соның ішінде елге
пайдасы тиер деген, халықты ұйқысынан оятар деген, қоршаған ортаға ең
қажетті әңгімелерді іріктей білген. Олар арқылы ақын замандастарына,
кейінгі ұрпаққа айтар ойларын да жеткізіп отырған. Мәселен, мұндай
жаңашылдықтары оның Жақсы молда әңгімесінде бір адамның арақ ішуді
машық қылған Бағдат халифін түзу жолға түсіру үшін, арақ шыныларын
сындыруы, ел басшысын сөзден жеңіп, оны жаман жолдан тайдыруы
берілгендігінен аңғарылады. Мәшекең белгілі бір рудың тарихын, оның ішінде
белгілі бір атаның шежіресін, яғни тарихи мәні бар фактілерді беруді жеке
алмай, оны да өз замандастарына үлгі, насихат айтуға мысал етіп пайдаланып
отырған. Сондай-ақ, Малшы Алтай әңгімесінде өзінің ақылдылығымен,
еңбекқорлығымен, тапсырған іске тиянақтылығымен, адамдығымен көзге түскен
малшы Алтайдың қалың малсыз байдың қызын алуы, мұратына жетуі айтылады.
Мәшһүр-Жүсіп Көпеев Дала уалаяты газетінің 1890 жылғы 6-7 сандарында
қазақ елінің тұрмыс жағдайы, кәсібі мен шаруасы, мәдени өмірі, әдет-ғұрпы,
оқу-ағарту ісінің барысы, жалпы тәрбие жөніндегі пікірлері жарияланған.
Мақаланың тақырыбы Баянауылдан деп берілген. Мәшһүр-Жүсіп Көпеев
тақырыпты бір сөзбен, Баянауылдың атымен алуында әр оқырман психологиясының
алуандығын ойластырғаны аңғарылады. Ол тұста газет оқырмандары аз, бірақ,
қазақтың құлақтары түрік жүріп, одан-бұдан ақпарат, әңгіме тыңдағыш
әдеттерін жақсы білетін Мәшһүр-Жүсіп Ресей патшасының Жарлығымен 1882 жылғы
12 мамырда үш облысты біріктіріп Ақмола, Семей, Жетісу Дала уалаяты
құрылғаны туралы хабардың аңқау, сенгіш қазақтарға да тегіс мәлім болғанын
ескерген. Семей Дала уалаятына қарасты Баянауыл – қалың елге ежелден
белгілі. Өйткені қазақ елінің табиғаты аса сұлу, ауасы жұпар Баянауыл жері
көріктілігімен қатар, елінің оқыған азаматтарымен де сол тұстың өзінде
көпке танымал болатын. Сондықтан, автор мақаланың тақырыбы хат
танитындардың көзіне түсіп, көптің назарын тартатынына үмітті болған. Бұл –
Мәшһүр-Жүсіптің шығармашылық қабілетінің мықтылығынан, журналистік
шеберлігінен туындаған үрдіс. Баянауыл – барлық дәуірде Баянауыл. Көлемді
мақала Баянауыл жерінің тарихынан бастау алады. Сұндағы автордың ұстанған
бағыты мен көздеген мақсаты – ежелден адам тіршілігің көзі, ұрпақтар
тарихы, оның иленеуге әр азам құқылы екендігін қалың қауымға ұғындыру
болатын. Ол мұның құндылығын Кеше қарадан хан болған Едіге Шоң уақытында
Көкшетаудан бергі жері Сүйіндік деген халқының жайлауы екен. ... Қарағайлы
шоқының қасында Ақмырзаның Қарасуы дейді, (Ерейменнің Ақмолаға қараған
жағында), Олжабай сөресі, Едіге сөресі, Шорман тамы, Тайбан көлі,
Үшмырзаның көлі дейді солардың баршасы – Сүйіндіктің сол жерлерін мекен
қылып жүргенде өткен жақсылардың аты бұл жерлерінің бәрін Керей, Қанжығалы
қыстау қылып кеткен соң біздің халық жайлаудан қалды... [9], - деп туныды
сюжетін одан әрі қывзықты етіп өрбіте білген. Табиғаты ерекше жер Баянауыл
өңіріндегі осындай оқиғаға байланысты Өлеңті өңірінен жайлау алуға
әрекеттенген Сүйіндік елінен Хусайн мырзаның жер аламын, ал Өлеңті жағынан
Кәрібай мырза жайлау жерін бермеймін дейтін таласы бойынша өрілген сюжеттің
шарықтау шегі автордың сөзімен айтқанда: Патша чиновнигі Тюфяев келіп екі
жаққа да насихат айтып, ұзын сөздің қысқасы Хусайн мырза айтқан сөзіне
жетіп, Өлеңтінің аржағынан төрт шақырым жер алуына жеткізеді, деп әсерлі
етіп баяндайды.
Тәуелсіздік арқасында кейінгі кезде тарихымыздағы қолдан жасалған
ақтаңдақтарды яғни белгісіздік атаулыны ашып, тани бастадық Соның бір
көрінісі – кейінгі кеңес дәуіріндегі теріс идеология салдарынан бейтарап
бағыт ұстағаны үшін есімі аталмаған ақын, фольклорист, ағартушы, қайраткер
Мәшһүр Жүсіп Көпеев еңбектерінің бүгінде жан-жақты зерттелуі. Соңғы жылдары
М.Ж.Көпеевтің мол мұрасының бірнеше томдық таңдамалысы шығып, ақын
туындылары баспасөз бетінде жиі жариялануда. Ақын өлеңдері, мақалалары мен
суреттемелері ұлттық баспасөзіміздің қарлығаштары Дала уалаятының газеті
мен Айқапта жарияланған. Қазақ журналистикасы тарихын зерттеуші, белгілі
ғалым, тарих ғылымдарының докторы Қ.Алдабергенов Бір туар дара тұлғалар
атты еңбегінде Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің қайраткер ретіндегі қалыптасу
кезеңінде Дала уалаятының газетінің алатын орны ерекше екендігіне бас
назар аударады.
1.3. Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің 1907 жылы Қазаннан жарық көрген
публицистикалық еңбектері
Дипломдық жұмыстың өн бойында біздер Мәшһүр-Жүсіп Көпеевтің баспасөз
беттерінде жарық көрген бірталай публицистикалық шығармаларына арнайы
тоқталып, талдап сараптан өткіздік. Өзіндік ерекшеліктеріне баға бердік.
Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының саналы ғұмырында бір сәт те қолынан қаламы түсіп
көрмеген, бір жағынан жазып, екінші жағынан өнер-ғылым үйреніп, жатпай-
тұрмай ізденіп жүріп, Қазан төңкерісіне дейін 1907 жылы бір жылдың ішінде
үш бірдей кітабы жарық көрген, олар: Тірлікте көп жасағандықтан көрген бір
тамшымыз және Сарыарқаның кімдікі екендігі, Хал-ахуал. Бұл
шығармаларында ол өзінің саяси-әлеуметтік көзқарастарын білдіреді. Жалпы,
1905-1906 жылдары – М.Ж.Көпеев шығармашылығының идеялық жағынан тереңдей
түскен дәуір. Бұл жылдары жазған шығармалары тегісінен қазақ халқының
бостандық, саяси-экономикалық праволарымен байланысты болып келеді. Оның
шығармаларындағы басты тақырыбы – жер мәселесі, ұлт еркіндігі. Енді біз
Тірлікте көп жасағандықтан көрген бір тамшымыз және Сарыарқаның кімдікі
екендігі атты публицистикалық еңбектеріне толығырақ тоқталып өтейік. Бұл
екі кітаптағы өлеңдердің мазмұны ұқсас. Екеуінде де XX ғасырдың бас
кезіндегі қазақ халқының қоғамдық-саяси, шаруашылық өмірі жазылған.
Тірлікте көп жасағандықтан көрген бір тамшымыз кітабының, Сарыарқаның
кімдікі екендігі кітабынан өзгешелігі – мұндағы бір бөлім қара сөзбен
жазылған. Өлеңдерінің негізгі түйіні – патша империясының отаршылдық
езгісінен құтылу. Мұнда Ресейдегі саяси-шаруашылық өзгерістердің қазақ
өміріне әсері баяндалады. Ғасыр басындағы Қазақстанның саяси өмірі мен
әкімшілік-басқару құрылымы, ұлттық психологиясы жан-жақты ашып көрсетілген.
Мәселен, Тірлікте көп жасағандықтан көрген бір тамшымыз кітабы 6 өлең
топтамасынан тұрады. Бірінші өлең 9 бөлімнен құралған. Екінші өлең тақырыбы
Қара өлең, Қазақтың қылып жүрген жұмысы, 3 рет сөз (13 бөлімнен
құралған), Сәлем хат, Жалғанда таппай бір.... Қазақ оқығандары үшін сол
кездің басты мәселесі – отаршылдықты жою еді. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1.Қазақстандағы ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы әлеуметтік-саяси ахуал
және Мәшһүр Жүсіп Көпеев публицистикасы
1.1.Алғашқы қазақ басылымдарында Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің шығармаларының
өріс алуы
1.2.Тәжірибелі публицистің шығармаларындағы жаңашылдық
1.3. Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің 1907 жылы Қазаннан жарық көрген
публицистикалық еңбектері
2. Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің публицистикалық еңбектерінің
ерекшеліктері
2.1.Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің публицистикалық шығармаларына тән шеберлік
2.2.Публицистің тарих, әдебиет, өнер тақырыбын көтеруі
2.3.Ғасыр саңлағының публицистикадағы өзіндік орны
ІІІ. Қорытынды
ІҮ. Пайдаланылған әдебиеттер
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыста Мәшһүр Жүсіп
Көпеевтің әр жылдары баспасөз беттерінде түрлі жанрда жарияланған
материалдары мен мемлекеттік баспалардан жарық көрген публицистикалық
шығармаларының қоғамнан алатын орны айқындалып, өзіндік ерекшеліктері
көрсетілуімен қатар, мән-мазмұны да анықталып, тәжірибелік маңызы жан-жақты
талданады. Сондай-ақ, зерттеудің алынған соңғы нәтижесі бағаланып, қазіргі
кезең үшін қолданбалы маңызы нақтыланады.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ публицистикасының тарихы сонау ХІХ
ғасырдың екінші жартысынан – Шоқан, Ыбырай, Абай шығармашылығынан басталады
десек, оның дәстүрлі жалғастығының арқауы күні бүгінге дейін үзілмей, қайта
жаңа заман үрдісіне сай жаңарып, түрленіп төртінші биліктің мұқалмас
қаруына айналып отырғандығы шындық. Осы бір ұлы көштің бірі ХІХ ғасырдың
орта тұсында қазақтың ауыз әдебиеті үлгілерін жинақтаған Мәшһүр Жүсіп
Көпеевтің публицистік рухани мұраларын саралап-салмақтау кейінгі ұрпаққа
үлгі-өнеге, берері мол дәріс. Сондай-ақ журналистика теориясы мен
тәжірибесі зерттелуінің негізгі құрамдас бөлігі – публицист шеберлігі екені
анық. Саналы ғұмырын сан салаларға арнаған Мәшһүр Жүсіп Көпеев өзінің әдеби-
публицистикалық туындыларымен қазақ әдебиеті мен журналистикасы дамуына
сүбелі үлес қосты. Оның публицистикалық шығармаларына берілер баға – оның
әдеби-эстетикалық тұлғасы мен шығармашылық даралығын толықтырып,
шеберлігінің бет-бейнесін айқындай түседі.
Диплом жұмысының зерттелу деңгейі. Бұған дейін Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің
еңбектері зерттеліп келді, әлі де зерттелуде. Сондықтан бұл жұмыс сол
зерттеулердің жалғасы. Бүгінгі дипломдық жұмыста Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің
публицистикалық шығармаларына талдау жасап, еңбектерінің мәні мен мазмұны
және өзіндік ерекшеліктерін зерттеуді қолға алдым. Публицист Мәшһүр Жүсіп
Көпеевтің Қазан қаласында жарық көрген Хал-ахуал, Сарыарқа кімдікі?,
Тірлікте көп жасағандықтан көрген бір тамашамыз тағы басқа да көптеген
кітаптарына, қазақ ауыз әдебиеті мен Шығыс дастандарының үлгісінде Гүлшат-
Шеризат, Ғибратнама, Шайтанның саудасы, Баяннама сыны қисса-
дастандарына шолу жасалды. Сондай-ақ ақын-жыраулардың әдеби мұраларын хатқа
түсіріп, ұрпаққа үлкен сый қалдырған-ды. Диплом жұмысын зерттеу барысында
осы құнды дүниелерге сүйеніп, әрбіреуінің мәні мен маңыздылығын, өзіндік
ерекшелігін саралап, публицистің шеберлігін тақырып деңгейіне үйлестірдім.
Мәшһүр Жүсіп Көпеев шығармаларының тақырыбы мен идеясына, жанрлық,
көркемдік ерекшеліктеріне ғылыми-теориялық тұрғыда байыпты зерттеу
жүргізіледі. Зерттеуші ғалымдар Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің шығармашылығы, оның
өнегелі ғұмыры, ғұламаның өмір сүрген кезеңнің бұралаң белестері жайлы
психологиялық-философиялық ойлар толғайды, соны деректер мен танымдық сыр-
сипаты мол мағлұматтар келтіреді.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы мен нәтижелері. Мәшһүр Жүсіп Көпеев
публицистикасындағы тақырып, жанрлық, стильдік ерекшеліктер, ондағы
сыншылдық пен публицистік пайымдаулар, туындыларындағы түр мен дәстүр
жаңашылдығы, көркемдік, публицистік, философиялық, эстетикалық басатулардың
арнасын зертеу – тың проблема. Замана ағымының идеологиялық талап-
шарттарынан, көзқарастардан аулақ, жоғары таным, эстеикалық тағлым
тұрғысында публицист туындыларындағы реализм, лиризм әдістерінің үндестігін
алғаш топшылап, саралауға талпыныс жасалды.
Біріншіден, Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің публицистикалық шығармалырының мән-
мазмұны мен өзіндік ерекшеліктері тұтас күйінде зерттелуі алғаш рет.
Диплом жұмысының мақсат-міндеттері. Бұл дипломдық жұмыстың басты
мақсаты Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің публицистикалық шығармаларының өзіндік
ерекшеліктерін жан-жақты ғылыми талдаудан өткізу нәтижесінде, оның
журналистік және публицистік қыр-сырын ашу, сол арқылы ұлттық баспасөз
тарихында алатын орнын айқындау болып табылады. Ал, осы мақсаттан
туындайтын негізгі міндеттер мыналар:
1. Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің журналистикаға келіп, баспасөз ісіне
араласуына, публицист ретінде қалыптасуына әсер еткен
қоғамдық-саяси, әлеуметтік-тарихи факторларды анықтау.
2. Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің қазақ баспасөзінің дамуына қосқан
үлесіне баға беру.
3. Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің баспасөз беттерінде жарияланған
материалдарын жіктеу арқылы оның негізгі көтерген
мәселелерінің тақырып ауқымын нақтылау.
4. Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің баспадан шыққан публицистикалық
шығармаларының мән-мазмұны мен бағыт-бағдарларын ашып
көрсету.
5. Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің публицистикалық еңбектерінің басты
сипатын, басқа публицистерден дараланатын негізгі
ерекшеліктерін айқындау.
6. Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің публицистикасының қоғамдық-саяси
салмағы мен тақырыптық сипатын талдау.
Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің публицистикалық шығармаларын талдау барысында
көбіне индуктивтік тәсілге, яғни жалқыдан жалпыға қарай жетелейтін зерттеу
жолына басымдық берілді. Қажетті тұстарда салыстырмалы-тарихи әдіс пен
жүйелі талдаудың сыннан өткен қағидаттары ескерілді. Сонымен қатар ғылыми
жүйеде қолданылып жүрген тарихи-танымдық тәсіл, жинақтау, құрылымдық-
логикалық, анализ және синтез негізге алынды.
Диплом жұмысының теориялық және практикалық мәнділігі. Мәшекең өзінің
публицистік еңбектерімен оқырмандарының жүрегін жаулап, мақалалар жазып,
қоғамның күн тәртібінде тұрған сан-салалы проблемаларын қозғап қана қоймай,
оның шешу жолдарын да көрсете білген шығармаларының құндылығы өте жоғары
деп білеміз. Сондықтан бұл зерттеудің деректік негіздері мен тұжырымдары
халқымыздың өткен және бүгінгі тарихын, әдебиеті мен мәдениетін болашақ
ұрпаққа рухани мұра ретінде ұсынатын мұрағаттар қатарына жатады. Ал,
зерттеу нәтижелері болса Қазақстанның әдебиеті мен мәдениетін тереңірек
біліп, зерттеуге қызмет етеді. Сондай-ақ, дипломдық жұмыс материалдарын
тарих, әдебиет, мәдениет, журналистика салалары бойынша арнайы курстарға
енгізуге болады. Мәшһүр Жүсіп Көпеев публицист, әдебиетші, ауыз әдебиетін
зерделеуші ретінде терең және жүйелі зертеліп, ғылыми тұжырым, дәйектемелер
негізінде талданды.
Диплом жұмысының құрылымы. Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің шығармашылық қызметі
сан салалы. Ол – ауыз әдебиетін зерттеуші, публицист. М. Ж. Көпеевтің
публицистикалық еңбектерінің мәні мен мазмұны және өзіндік ерекшеліктері
деп еңбектің аты айтып тұрғандай, зерттеу кіріспеден және екі үлкен
тараудан тұрады. Бірінші тарау – ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы
әлеуметтік-саяси ахуалы деп аталады, олАлғашқы қазақ басылымдарында
Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің шығармаларының өріс алуы, Тәжірибелі публицистің
шығармаларындағы жаңашылдық, Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің 1907 жылы Қазаннан
жарық көрген публицистикалық еңбектері деген тармақшалардан құралған.
Екінші тарау Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің публицистикалық еңбектерінің
ерекшеліктері деп аталып, ол Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің публицистикалық
шығармаларына тән шеберлік, Публицистің тарих, әдебиет, өнер тақырыбын
көтеруі, Ғасыр саңлағының публицистикадағы өзіндік орны сынды үш
тармақшалардан, қорытынды мен Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің шығармаларының барлық
кезеңіне қатысты газет-журналдарда, ұжымдық жинақтарда жарық көрген
мақалалары мен сыни мақалаларының тізімі жасалды.
І.ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы әлеуметтік-саяси ахуалы
1.1.Алғашқы қазақ басылымдарында Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің шығармаларының
өріс алуы
Қазақ публицистикасы жаңа түр, жаңа сипат, жаңа саяси маңыз алып тарих
аренасына шыққан кез – ХІХ ғасырдың екінші жартысы болып саналады. Яғни бұл
кезде қазақ баспасөзінің алғашқы қарлығаштары – Түркістан уалаяты мен
Дала уалаятының газеттері шыға бастады. Қос газет қазақ мерзімді
баспасөз тарихынан елеулі орын алатыны ақиқат. Аталмыш газеттер қазақ
халқының нақты бір кезеңдердегі хал-ахуалын, тұрмыс-жағдайын бейнелген
бірден бір басылымдар. Оларда жарияланған материалдардың жиынтығы,
баспасөздің тарихын, теориясы мен практикасын зерттеп, зерделеудің бастауы.
Түркістан уалаяты мен Дала уалаятының газеттері қоғамдық-саяси,
арнаулы, салалық, тақырыптық тағы басқада жаңалықтар арқылы өз дәуірінің
көкейтесті проблемаларын қозғап, қоғамдағы алуан түрлі аудиторияны
әлеуметтік-саяси және арнаулы хабарлармен қамтамасыз етті. Қоғам өмірінің
болмыс-құбылыстары, тенденциясы, заңдылықтары, экономика, әлеуметтік-саяси,
рухани-идеологиялық дамуы жөнінде мағлұмат беріп, жұртшылықтың қоғамдық
пікірін, көзқарасын қалыптастырды. Жазба журналистика мерзімді баспасөздің
(газет, журналдың) қауырт өркендеуіне байланысты буржуазиялық табының
феодализмге қарсы саяси, экономикалық, идеологиялық күресі өрлеген дәуірде
дами бастады. Қазақ журналистикасы соңғы 10 жылдан астам уақытта
коммунистік жүйеден демократиялық журналистикаға ауысуға бет алды.
Еліміздегі қазіргі журналистика мемлекет пен билік арасына дәнекер
болатындығымен де ерекшеленеді. Сонымен қатар демократиялық құндылықтарды
көпке насихаттайтындығымен, плюрализмге кең өріс ашатындығымен және ұлттық
мүдде, елдің тұтастығы үшін күресетіндігімен де маңызды. Бүгінде ақпаратсыз
өмір сүру қиын десек артық айтқандық болмас. Күнделікті қажеттілікке
айналған ол, онсыз республикамызда ғана емес, бүкіл әлемде болып жатқан
оқиғаны біле алмаймыз. Бүгінгі журналистика кешегіден мүлдем өзгеше. Бір
сарынды материалдармен тыңдаушысын, көрерменін, оқырманын алдарқатып келген
кеңес журналистикасы келмеске кетті. Ал оның орнын оқиға-көріністерге толы,
өмір құбылыстарына обьективті баға беріп, қоғамдық пікірді қалыптастырып,
ұлтты ұйытатын, бірлікке, ізгілікке шақыратын зайырлы бұқаралық ақпарат
құралдары басты.
ХІХ ғасырдың екінші жартысында Қазақстанның Ресейге түгелдей қосылуы –
қазақ қоғамының саяси-шаруашылық, мәдени дамуына әр алуан сипаттағы
өзгерістер ала келді. Бұл Ресей империясындағы крепостниктік правоның
жойылып, бірқатар буржуазиялық реформалардың қабылданып, а капитализм кең
қанат жая бастаған кезең болатын-ды. Соған сәйкес Қазақстанда да
каптиализмнің нышандары байқала бастады. Отарланған жаңа өлкені тез арада
игеріп, оны басыбайлы бағындыру үшін патша үкіметі қазақ даласын бірыңғай
басқару жүйесіне енгізуді қолға алды. Отарлау екі әдіспен жүргізіліп, бірі
– басқарудың жаңа жүйесін енгізу, ал, екіншісі -қазақтардың арасында
христиан дінін тарату еді. Бұд эөнінде белгілі ғалым М.Мырзахметов: Екінші
Александр патшаның 1865 жылғы 5 маусымындағы арнаулы раскриптінде екі
нәрсеге айрықша назар аударылды. Оның бірі – қазақтың бәрін билеп-төстеудің
жаңа жүйесін жасап, яғни яғни жаңа низам деп аталатын ережені 1867 жылдан
бастап өмірге нақты түрде енгізу мақсаты көзделеді. Екіншіден, қазақтарды
келешекте православия дініне ендіруде бар мүмкіншіліктерін қарастыру арқылы
көздеген орыстандыру саясатының түпкі мақсатын меңзейді [1] деп көрсеткен
болатын. Алайда, Ресейдегі крепостниктік правоның жойылуы елдегі аграрлық
мәселені шешкен жоқ. Үкімет шаруалардың назарын революциялық қозғалыстан
алыстату мақсатында бірқатар шаралар қолданды. Солардың бірі – қоныс аудару
саясаты. ХІХ ғасырдың 60 жылдарының ортасында Қазақстанға Орталық Ресейден
шаруаларды жаппай қоныс аударта бастады. Патша үкіметі осыған байланысты
арнайы Заң ережелерін бекітіп, көшпелі қазақтардың бұрыннан қоныстанып
келе жатқан жерлерін мемлекет меншігіндегі жер деп таныды. Қоныс аударушы
орыс шаруаларына қазақтың кең байтақ даласының ең шұрайлы жерлері кесіп
берілді. Және ол заң жүзінде бекітіліп, жер келімсектерінің толық жеке
меншігіне өтті. Сөйтіп, патша үкіметі қазақ даласында орыстандыру саясатын
жүргізе бастады. Бір сөзбен айтқанда, ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың бас
кезі қазақ халқының тарихындағы ең бір елеулі кезең болды. Бұл – Ресейде
революция дауылдары өршіген, халықтың басына сан қилы сынақтар түскен кез
еді. Россиядағы әлеуметтік жаңарулар мен өзгерістердің, ірі-ірі оқиғалардың
жаңғырығы қазақ даласына жетіп жатты. Бұл сол кездегі халық өмірінде де
терең көрініс тапты. Сол себепті де бұны сол тұстағы тарихи-әлеуметтік
жағдайлармен тығыз байланыста алып қараған жөн. ХІХ ғасырдың екінші
жартысынан бастап, қазақ даласының экономикасы мен шаруашылығы ғана емес,
мәдениеті мен әдебиеті де жедел өркендей бастады. Халықтың сана-сезімі
оянып, жаңалыққа құштарлық күшейе түсті. Елдің оқу, білімге ынтасы артты.
Елді мекендерде оқу-ағарту ісі жанданып, мектептер ашыла бастады. Егер ХІХ
ғасырдың аяқ кезінде қазақ жерінде ондаған ғана орыс-қазақ мектебі болса,
жаңа ғасырдың басында жалпы білім беретін оқу орындарының саны бес жүзге
жетті. Қазан төңкерісіне дейін қазақ арасында оқу-ағарту жұмысы екі түрлі
бағытта жүргізілді: бірі – мұсылманша, екіншісі – орысша. Діни-мұсылманша
оқу қазақ елінде бұрыннан, тіпті, Қазақстан Ресейге қосылмай тұрған кезінде-
ақ бар болатын. Екі дәуір аралығында, яғни ХІХ ғасырдың ақыры мен ХХ
ғасырдың басынан бастап жаңа, төте оқу – усуну-жәдит оқуы шығуына
байланысты, қазақ арасында ескіше оқу Бұқара, Қазан жанындағы мұсылманша
оқытудың үлгісі бойынша жүргізілді.
Аталған қос газеттер ұлт өкілдерінің халықтық проблемаларды күн
тәртібіне қою, жұртты ағарту, прогреске бастау ниетімен шығарылды. Оларға
социал – демократтар, революция толқынын көргендер қатысты. Бірақ осылардың
өзі жалпы халық, ұлт атынан сөйледі, мәселені таптық тұрғыдан қоюға еркін
көтеріле алмады. Кейде ұлтшылдыққа, діншілдікке бой ұрды. Патша өкіметінің
Қазақ төңкерісіне дейін қазақ даласында жүргізілген отарлау саясаты
мемлекеттік жүйенің барлық саласын қамтығаны құпия емес. Сол сұрқия
саясаттың бір бағыты – басылымдар шығарып, тарату. Қаламы қарымды журналист
халықтың сирек сөзін бұйырған несібедей теріп алып, ұмыт болып бара
жатқандарын қырлап, өңін құлпыртып өмірге әкеледі. Сөйтіп әдеби тіліміздің
тіл байлығының дамуына, баюына тамшыдай болса да өз үлестерін қосады.
Әйтсе де, ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басындағы отаршылдық пиғылдағы
газет-журналдар туралы ешқандай еңбек жазылмаған деген пікір тумаса керек.
Көрнекті ғалым Х.Бекхожиннің Дала уалаятының газеті - қазақтың тұңғыш
газеті деген кандидаттық диссертация мен Б.Кенжебаевтың Қазақ
баспасөзінің тарихы атты кітапшасын кезінде орынсыз сыналып, сол еңбектері
үшін авторлар қуғындалды. Қ.Бекхожиннің бұл жазып қалдырғанынан қазақ
журналистикасының пайда болуына не себеп болғанын білсек, енді оның тағы
бір мұрасынан қазақтың мерзімді баспасөздің де пайда болуына бірден бір
себеп тағы осы Қазақстанның Россияға қосылуының нәтижесінен екен. Орыс
халқының озат мәдениетінің игі әсерімен Шоқан Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин,
Абай Құнанбаевтың шығармалары баспа бетін көрді десе, сөйтіп ХІХ ғасырдың
бас кезінде және екінші жартысында қазақ тілінде кітап, газеттер шыға
бастады десе, енді бір жерде қазақ совет баспасөзі ұлы Октябрь социалистік
революциясы арқасында дүниеге келді. Ол совет үкіметі үшін күресте,
буржуазияшыл ұлтшылдардың баспасөз органдарына қарсы күресте шынығып,
дамыды. Жұмыс барысында елдегі мерзімді баспасөз беттерінде Дала
уалаятының газеті турасында жазылған публицистикалық мақалалар мен хаттар
пайдаланылды.
Қазіргі қазақ баспасөзі қоғамымызда болып жатқан оқиғалардың барлығына
ат салысып, өзекті проблемаларды дер кезінде көтеріп, қоғамдық пікір туғыза
отырып, сол проблемалардың дұрыс шешілуіне мұрындық болып отырғаны белгілі.
Қазақ баспасөзі мемлекет тәуелсіздігінің нығаюы және көркеюі жолында
мейлінше үлкен рөл атқаруда. Әсіресе, ұлттық тіл және жер, еліміз
тәуелсіздігінің идеясын насихаттау, қорғау, идеология майданындағы бітіспес
күрес ісінде атқарып отырған қызметін ерекше айтуға болады. Бүгінгі таңда
қазақ баспасөзінің көтеріп отырған өзекті тақырыптарының бірі -
республикамыздағы мәдениет құрылысының жетістіктері мен проблемалары.
Сондай-ақ басқа да тақырыптарға тоқталар болсақ, мәселен, саяси,
экономикалық, мәдени, тарихи және спорт жаңалықтары араласып жүреді.
Профессор Тауман Амандосов өз зерттеулерінде: Түркістан уалаяты (1870-
1882), Дала уалаяты (1888-1902), Торғай газеті (1895-1910) газеттері
және Айқап журналы (1911-1915) қазақтың демократиялық бағыттағы
публицистикасының дамуына және қалыптасуына едәуір әсер етті. Бұл газеттер
мен журналдарда істеген прогрессивті бағыттағы қазақ оқығандары ана
тіліміздегі публицистика жанрларының пайда болуы, оның дамуы жолында
жемісті еңбек етті, - деп атап көрсетті. Осы кезде Қазақстанда баспасөз
ісі де қолға алынып, жандана бастады. ХІХ ғасырда қазақ тілінде Дала
уалаяты газеті шығып тұрған болса, ХХ ғасырдың алғашқы жылдарында қазақ
тілінде алты газет-журнал шықты. Сондай-ақ, қазақ тілінде ХІХ ғасырда
небары 100 шақты кітап басылса, ХХ ғасырдың басында 1900-1917 жылдары 300-
ге жуық кітап басылды. Бірақ бұл дерек нақты емес. Өйткені бұған кейін
ақталып жатқан ақтандақтар аталған көптеген арыстарымыздың еңбектері
енбеген еді. Міне, қазақ қоғамы үшін осындай үлкенді-кішілі оқиғалар мен
өзгерістерге толы кезеңде дүниеге келген халқымыздың біртуар ұлдарының бірі
– Мәшһүр-Жүсіп Көпеев еді. М.Ж.Көпев өз заманындағы саяси-әлеуметтік
құбылыстардың мән-мағынасына терең ой жібере отырып, ол жайындағы пікір-
толғаныстарын мерзімді баспасөз беттерінде үнемі ортаға салып отырған.
Ұлттық баспасөзіміздің алғашқы қарлығаштары – Дала уалаяты газеті мен
Айқап журналында оның мақалалары мен суреттемелері шықты.
Баспасөз қызметі қоғам мүддесін қорғайтын, оның барын бақылап, жоғын
жоқтайтын құқылы, қоғамдық, мемлекеттің қозғаушы күші. Бүкіл әлемдік
баспасөз болмысының табиғаты мазмұнды, ісі кемелді болуында жатыр, әрі
елдің формациялық қоғамының дамуына қарай баспасөз қызметі де соншалықты
маңызды қызмет жасайды. Әрбір мемлекеттің өткен тарихын, ұлттың дәстүрін
баспасөз сақтап отырса, оның келешегінің өмір сүруіне де бағыт-бағдар айқын
болады. Кезінде батыс елдерінде баспасөз ісі қолға алынбайынша оқып-білу
танымы жетілмейтіндігін де сөз еткен. Бұл мәселе шығыста, әрине, кешіректеу
болды. Ал өзіміздің Қазақстанның баспасөз тарихына келсек, кешегісі мен
бүгінгісін болжайтын қоғам тарихын байқауға мүмкіндігіміз бар сияқты.
Қазақстан баспасөзінің эволюциялық, әдеби, ғылыми, публицистикалық
жылнамасы да ерекше.
Қазақ халқының өмірінде прогресшіл рөл атқарған Дала уалаятының
газеті мен Айқап журналының осындай дәрежеге жетуі олардың шығуына
атсалысып, қызмет еткен көзі ашық көкірегі ояу азаматтардың арқасы екені
даусыз. Солардың ішінде Кереку – Баян өңірінің публицистері Мәшһүр Жүсіп
Көпеев, Сәдуақас Шорманов, Қорабай Жапановтар да өз үлесін қосты. Енді
зерттеу жұмысымызды олардың аталған басылымдардағы қызметі мен еңбектеріне
тоқталумен жалғастырсақ. Дала уалатының газеті мен Айқап журналында
жарияланған көптеген мақалалардың авторы ақын, фольклорист, ағартушы,
қайраткер Мәшһүр Жүсіп Көпеев еңбектері бүгінде жан-жақты зерттелуде. Соңғы
жылдары Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің мол мұрасының (зерттеушілердің есептеуінше,
25-30 том) бірнеше томдық таңдамалысы шығып, ақын туындылары баспасөз
бетінде жиі жариялануда. Десек те, М. Әуезов, Ә. Қоңыратбаев, М. Базарбаев,
Х. Сүйіншәлиев,Б. Кенжебаев, Ы. Дүйсенбаев, т.б. сынды белгілі ғалымдар өз
дәуірінде Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің шығармаларын, әсіресе фольклор үлгілерін
ерекше бағалаған болатын. Мәселен, М. Әуезовтің “Өз шығармаларын былай
қойып, басы ашық үлгілерді жазып алып, біздің дәуірімізге жеткізген еңбек
Мәшһүрде мол екенін естен шығармау керек. Сондықтан қазақ ауыз әдебиеті мен
жазба әдебиетінің ғылымдық бір саласы историяграфия бөлімінде Мәшһүрдің ол
түрдегі еңбегіне әр дайым орынды баға берілуі шарт”,[2] – деген пікірі,
Мәшһүр Жүсіптің фольклористік қызметіне берілген тұңғыш үлкен баға болды.
Соңғы жылдары ақын өмір мен шығармашылығын зерттеуге еліміздің белгілі
ғалымдары және оның ұрпақтары ат салысуда. Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің қалдырып
кеткен мол мұрасы, әсіресе фольклористика, әдебиет, тарих жайында жазылған
жазбалары бойынша біршама ғылыми еңбектер жазылды. Дала уалаяты газеті
1888-1904 жылдары аралығында шыққан, қазақ өңіріндегі таралған ұлттық
баспаның тұңғыш қарлығыштарының бірі ретінде танылады. Сол заманда газет-
журналдардың шыға бастауы ел мәдениетінің өскендігінің айғағы болумен қоса,
сол кездегі ғалымдар, ақын-жазушылар жайлы деректерді сақтаушы мұрағат
материалы да болып отыр. Мұрағат материалы ретінде сақталған бұл газетті
осы заман оқырманына жеткізуде Ү.Суханбердинаның еңбегін атап өту қажет.
Белгілі ғалым Дала уалаяты газетін төрт том кітап қып құрастырып, 1992
жылы Ғылым баспасынан шығарды. Өзінің бағдарламасына сәйкес газет ресми
түрде патша үкіметінің бұйрық-жарлықтарын, заң-закондарын, әкімшілік
басқару істерін жариялайтын басылым болды. Сол кездегі басқа газеттер
сияқты Дала уалаяты газеті де ресми және ресми емес бөлімдерден тұрды.
Соңғы бөлімде көбінесе көпшілікке пайдалы, ғылымға, білімге қатысты
мақалалар жариялады. Бұл газет үкімет тарапынан шыққан ресми басылым
болғанымен, бостандықты, теңдікті көксеген еді.
Ұлттық баспасөзіміздің қарлығаштарының бірі – Дала уалаяты газетінің
дүниеге келуі қазақ халқының өткен ғасырдағы мәдени өміріндегі елеулі оқиға
болды [3]. Онда басылған шығармаларда қазақ халқының әр кезеңдеріндегі
өмірі, тұрмыс-тіршілігі, күрделі жағдайлар мен оқиғалар толық, тұтас
қамтылмағанымен, тарихымызда болған ұлы өзгерістер, халық өмірінің жеке-
жеке суреттері алғаш рет осы газет бетінде жариланып, ұлттық әдебиет пен
мәдениеттің негізін қалауға көмектесті. ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ
ғасырдың басында жарыққа шыққан қазақ басылымдарының төңірегінде жиналған
қазақ халқының көзі ашық, көкірегі ояу азаматтары, зиялылары, қоғам
қайраткерлері, ақын-жазушылары баспасөз арқылы қазақ елін ұйқыдан оятуға,
ғылым-білімге, тұтастыққа, бірлікке шақыруға, патша үкіметі саясатының
түпкі мақсатын түсіндіруге тырысты. Солардың ішінен қасиетті Кереку-Баян
өңірінен шыққан тілшілер де аз болған жоқ. Мәшһүр-Жүсіп Көпеев, Сәдуақас
Шорманов, Жүсіпбек Аймауытов, Сұлтанмахмұт Торайғыров, Қошмұхаммед
Кемеңгеров, Сәбит Дөнентаев сияқты жерлес қаламгерлеріміз жаңадан пайда
болған ұлттық баспасөздің қалыптасуына зор үлесін қосты. Соның ішінде ұлт
зиялыларының бірі Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының орны бір төбе еді. Ол сол
кездегі халықтың қоғамдық пікірін қалыптастыруда ел өміріне белсенді
араласып, өз туған жеріне қатысты жан-жақты мәселелер көтеріп, елінің мұн-
мұқтаждарын өтеуге өз үлесін қосуға тырысқандардың бірі болды. Дала
уалаяты газеті қазіргі кезде еліміздің тарихи зерттеу ғылымында баға
жетпес ұлттық мұра ретінде өте маңызды дерек көзіне айналып отыр. Сондықтан
бұл басылымның беттерінде кездесетін құнды мағлұматтар халқымыздың дәстүрі,
тұрмыс-тіршілігі, тарихы жөнінде мәлімет беретін жан-жақты зерттелуді қажет
етеді. Дала уалаяты газетіне жиі-жиі мақала жіберіп тұрған зиялы
жерлестеріміздің арасында Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының орны мен рөлі ерекше
екені бәрімізге белгілі. Ғұламаның басылымындағы шығармашылық өнері, ерекше
ой-пікірлерімен бағыт-бағдары Дала уалаяты газетіндегі мәліметтерде айқын
көрініс алған. Аталған басылымдарда елдің тарихи, шаруашылық тұрмыс-
тіршілігіне байланысты ғалымның оннан аса мақаласы жарияланды. Ұлы
жерлесіміз Дала уалаяты газетінің беттерінде 1889-1894 жылдары аралығында
жазған мақалаларын жариялады.
1.2.Тәжірибелі публицистің шығармаларындағы жаңашылдық
Мәшһүр сол туындыларында өз кезеңінен әлеуметтік, саяси және мәдени
жақтарына қатысты әр алуан мәселелер (дін, саясат, көңіл-күй, шаруашылық,
жаратылыстану, мектеп және т.б.) төңірегінде сөз қозғап қана қоймай, солар
жайлы кесек те келелі ойлар түйіндейді. Әсіресе, оның прогресшіл ой-
пікірлері көңіл аударарлық. Ол замандастарына шаруашылық өмірге байланысты
ақыл-кеңестер бере отырып, бірқатар қоғамдық құбылыстарға сын көзімен
қарайды. Мәшһүр-Жүсіптің өмір сүрген кезеңі әлеуметтік сілкінулер мен
жаңаруларға толы дәуір еді. Әрқилы қайшылығы мол тарихи-саяси жағдайды аса
күрделі сыр-сипатын терең түсінуге қаламгерлердің бәрінің өрісі жете
бермейтіні белгілі. Солардың ішінен суырылып шығып, уақыт ауқымы мен
әлеуметтік мәдени талап-тілекті дұрыс таразылай білген Мәшһүр-Жүсіп секілді
қайраткерлер демократтық бағыттағы әдебиетті өркендетуге, өз шығармаларында
халықтың арманы мен тілегін, күйініші мен сүйінішін бейнелеуге талпынды,
заман ағысына ілесуге ұмтылды. Бұл ретте алмағайып кезеңдегі ниеті таза,
мақсаты айқын қаламгерлердің қай-қайсысы болсын дәуір талабын жіті сезініп,
азаматтық жүрекпен терең толғануының мән-маңызы ерекше. Замана алға тартқан
күрделі де көкейкесті мәселелердің шешімін табуға ұмтылған көзі ашық,
көкірегі ояу қайраткерлер халық өмірінің қат-қабат құбылыстары мен қоғамдық-
әлеуметтік тіршіліктің алуан саласын рухани-көркемдік електен өткізіп, өз
туындыларының өзегіне айналдырды.
Міне, осындай кезеңде әдебиет майданына араласқан М.Ж.Көпейұлы
шығармашылығы көп қырлы. Осы жайында филология ғылымдарының кандидаты
С.Сүтжанов: Оның мақалалары мен әңгімелерінің арқауы – жеке адам болмысы
мен қоғам өмірінің жеке байланысы, соған орай туындайтын алуан проблемалар.
Бұл орайда, қаламгердің өз кезінің саналы, сергек ойлы, озық ағартушысы
ретінде орны айрықша [4]. Оның айтуына сүйенсек, төл туындыларда өз кезеңі
үшін өзекті мәселелерді көтеруі, атап айтқанда, ел ішіндегі ұнамсыз
қылықтарды сынап, би-болыстары мен патша әкімдерінің келеңсіздіктерін
әшкерлеп, халықты оятуға, ұлттық мәдениет пен өнерді көтеруге шақыруы
парасаттылығын, озық ой-көзқарасын байқатады. Оның айғағы – мерзімді
баспасөз беттерінде жарық көрген мақалалары және Қазан қаласында басылып
шыққан кітаптары. Көшпелі сахара қазақтары көрген теңсіздік, әділетсіздік,
зорлық-зомбылық Мәшһүр-Жүсіп туындыларынан айрықша орын алды. Оның
шығармаларынан қазақ халқының өткен кезеңдегі өмірін, арман-мүддесін, қайғы-
қасіретін көреміз. Ол халықтың ғылым-білімнен шет қалмауын, өнерлі болуын,
алдыңғы қатарлы ел болуын тіледі. Патша саясатының қара халық басына азап
төндірген ауыртпалықты жақтарын әшкерелейді.
М.Ж.Көпеевтің қайраткер ретіндегі қалыптасу кезеңінде Дала уалаяты
газетінің алатын орны ерекше. Бұл газеттің бетінде оның оннан астам
проблемалық мақалалары, өлеңдерімен қатар қазақтың билері мен шешендерінің
сөздері жарияланған. Ең алдымен публицистің төл туындыларына тоқталсақ.
Мұңдай туындылардың қатарына 1889 жылы “Дала уалаяты газетінің” әдеби
қосымшасында жарияланған белгілі “Қарға мен лашын” аңыз әңгімесі жатады.
Әңгіме көп жемтікті жинап алған қарға мен “көрінген құстың желкесін қиып
тастай беретін” лашын жайында. Қарғаның үйіліп жатқан жемтігін көрген лашын
“сол қарғаға тимей, көшіп қонып жақындасып жүреді”. Ал қарға болса,
лашынның өзі тапқан жемтігінің қалдықтарымен қоса күнін көріп жүріп, бір
күні өзін лашыннан артық санап, маңайына жиналған әртүрлі құстардың
мақтауына алданып қалады. Мұның бұл ызасына шыдай алмаған лашын “аспаннан
бір келіп қарғаға түйілген екен”. Сөйтіп, қарға бар дүниесінен, жалған
достарынан айырылып қалады. Көпеев бұл шағын ертегісімен дүниеге үйір болу,
дүние жинау сынды қасиеттердің, әсіресе, біреудің маңдай терімен келген
байлықтың түптің түбінде жақсылыққа әкелмейтінін анық аңғартып, әңгімені
былай түйіндейді: “Бейшара қарғаның жинаған боқтығы басына пәле болды. Неге
десең – оның жинаған боқтығы болмағанда лашын да оған айналмас еді және де
басқа құстар да қасына жиылып желіктірмес еді”. “Дала уалаяты газетінің”
1889 жылдың 6-7 сандарындағы әдеби қосымшасында басылған “Адам һәм оның
ғұмыры” атты ертегісі адам баласы Құдай тағала берген тоғыз жыл ғұмырына
разы болмай, жаратушыдан өзге мақұлықтардың ғұмырынан 70 жыл сұрағаны
жайында айтылған. Ертегі: Дүниені тәмам қылып жаратып болған соң, көкті уа
жерді жаратушы адамды һәм ғана мақұлықтарды өз дарқанына шақырыпты,
әрқайсысына бір түрлі мінез беруге, дүниеде тұрған мезгілде һәм әр
қайсысына белгілі ғұмыр беруге,- деп басталады” [5]. Жаратушы есек пен
итке: “Адамзатқа қызмет етіп, біреуің машақат көріп, біреуің үй мен
нәрселерге қарауыл боласың деп, әрқайсысына 40-50 жастан ғұмыр береді”. Ал
маймылға: “балаларға ермек боласың һәм үлкен кісілерге ойын болып дүниеде
60 жыл жүрерсің”,- дейді. Өмірлерінің осындай азапқа толы болғанына наразы
болған олар жаратушыдан, тым болмаса, ғұмыр кешу уақытын азайтуды сұрайды.
Мұны пайдаланғысы келген адам есектің азайтқан 20 жылын, иттің 20 жылын,
маймылдың 30 жылын сұрап, өмір сүру уақытын бір ғасырға ұзартып алады.
Сөйтіп, 30 жыл бойы жас жігіт болып уайымсыз дәурен кешкеннен кейін,
есектен алған кейінгі 20 жылын ауыр еңбекпен түрлі шаруа қылып қиналады.
Одан кейінгі 20 жылын өз үйі мен нәрселерін аңдып, итше “кім болса соған
айқайлап һәм сүйек жұтудан таймайды”. Ал, 70-тен асқан соң ақылынан
айырылып, белі бүкірейіп, әркімге маймылша ермек ойын болады.
Бұл аңыз ертегісін Көпеевтің “Ноғай хикаясы” атты ноғай халық
ертегісіне сүйеніп жазғаны көрінеді. Өйткені, 1901 жылы “Дала уалаяты
газетінің” 45 санында өзі жариялаған “Ноғай хикаясының” кейіпкерлері мен
сюжет желісі өте ұқсас келеді. Автордың “Адам һәм оның ғұмыры” атты аңыз -
ертегісі 1970 жылы “Әдеби мұра” жинағына кірген Дала уалаяты газетінің
1890 жылғы 18 санында М.Ж.Көпеевтің Ғажайып бір құс заманымызда [6] атты
мақалалары жарық көрген. Бұл мақалада қазақ халқының аңшылық кәсібі туралы
баяндалған. Аңшылық өнер құралы – бүркіт. Қазақтардың бүркітті қолда
ұстауы, баптауы жайында қызықты мәліметтер келтірілген. Жәрмеңкелерде қазақ
бүркіті көрушілерді алып тұлғасымен тандандырады. Басқа мақалаларынан
ерекшелігі – оқиға нақты фактіге құрылған. Мақаланы Павлодар уезі, Ақкелін
еліндегі Т.М.Шормановтың бүркіті жайында бастай отырып, аңшылық өнердің
қырларына бойлап кетеді. Аңшылық тек өнер емес, кәсіп, табыс көзі. Егер
бүркіт алған аңдарды жәрмеңкеде өткізіп, көпестерге тұрақты сатып отырса,
қазаққа біраз пайда түсетіндігін айтады. Алайда ... оның бұл пайдасынан
бөлек алған қызықтыға мехнат, иә машақатын таза біле тұрып, біздің қазақ
халқы бүркітті пайда үшін салмайды, қызығына құмарланып, сол үшін машық
қылып ұстайды. М.Ж.Көпеев мақаласында бүркіт ұстау қазақтың ежелден келе
жатқан аңшылық өнері, дәстүрлерінің бірі екендігін, оны жалғастыру
қажеттігін айтады. Бұл мақала ата кәсіпті жойып алмай жалғастыру
қажеттігіне үндейтіндігінен құнды. Дала уалаяты газетінің 1890 жылғы 14-
санында жарияланған Жақсы молда атты мақаласында М.Ж.Көпеев қазақтың ел
билеу тәсілі, молдалары жайында жазады. Халыққа үлгі көрсететін билеушілер
қандай болу керек? Егер билеп тұрған ұлық жақсы жолда болса, халық та
соған еліктеп жақсылыққа тырысады. Егер ұлық жаман болса, халық һәм
жамандыққа айнала береді. Халық басшысынан ғибрат алады, - дейді. Мәшһүр
Жүсіптің мақалада айтпақ негізгі ойы – халықтың жақсы, жаман болуы елді
басқарып тұрған ұлықтарға байланыстылығы. Бұл мақаладағы сол кездегі билеу
жүйесін талдап көрсеткен пікірлер жоқ. Мақалада жалпылама деректер ғана
берілген. Әдетте, Мәшһүр Жүсіп мақалаларында айтпақ болған құбылыстар мен
оқиғаларға өзінің қатысы аңғарылатын және қорытынды тұжырым жасалатын. Ал,
Жақсы молда атты мақалада не молдалар, не ұлықтар жайында толық
мәліметтер жоқ. Мақаланың тақырыбы Жақсы молда деп қойылғанмен, оқыған
кезде оның мазмұнына сәйкес еместігін аңғарасыз. Соған қарамастан Дала
уалаяты газетінде жарық көрген материалдарында халықтың шешендік сөздері,
фольклор үлгілерінен мол мәліметтер келтірілген. Осы газеттегі мақала,
өлеңдер М.Ж.Көпеевтің халық ауыз әдебиетін жинаумен шұғылданған кезеңіне
сәйкес келеді. XIX ғасырдың соңғы ширегінде қазақ елінің тұрмыс-жағдайын,
тыныс-тіршілігін, әл-ауқатын, оның мәдениеті мен өнерін, фольклорын т.т.
бүкіл жұртқа таныстырып отырған тұңғыш қазақ газеттерінің бірі Дала
уалаяты газеті екені белгілі. Әрине, о баста газетті шығарушы да,
бақылаушы да Дала генерал-губернаторы болғандықтан, онда белгілі мөлшерде
патша үкіметінің жергілікті әкімдерінің тұрғылықты елге қатысты шығарылған
бұйрықтары басылып, әрі насихатталып отырса, екінші жағынан, елді
егіншілікке, отырықшылыққа көшуге үндеу, мал тұқымын асылдандыру, сауда
хабары, мектеп ісі, дәрігерлік жәрдем, қазақтың ұлттық тілі мен әдебиетіне
т.б. байланысты құнды, бағалы үгіт-насихат түріндегі деректер де басылып
отырғандығын есте сақтаған жөн. Сонымен бірге бұл газет бетінде қазақ
әдебиеті тарихы мен фольклорына қатысты құнды материалдар шоғыры
жарияланып, елге таратылып отырды. Газеттің бұл саладағы материалдары қазақ
фольклортану ғылымына қосылған қомақты үлес болды. Белгілі фольклортанушы
ғалым С.Қасқабасов сөзімен айтсақ: Жалпы, Дала уалаяты газеті 15 жыл
ішінде, шамамен 704 рет шыққан, соның 331 нөмірінде фольклорлық материал
жарияланған. Мұның ішінде қазақ халық поэзиясының үлгілерімен қатар орыс,
араб, қытай, жапон, фин, армян т.б. халықтарының ертегілері, мысалдары,
нақыл сөздері бар [7]. Ал, бұл мол мұраларды ел арасынан жиыстырып, газет
беттерінде жариялаушы кімдер дегенде: бірі – жинаушы-тілші ретінде
бағаланса, екіншілері – мәтінге түсіндірме беріп, сол арқылы өзінің ой-
түсінігін ортаға ниеттенген адамдар еңбегі деуге болады. Бұлардың арасында
арнайы білімі бар маман-этнограф, тілші-түрколог, ориенталист ғалымдар да
баршылық. Мәселен, фольклорист-ғалымдар: В.В.Радлов, Г.Н.Потанин,
Ә.Диваевпен қатар Мәшһүр-Жүсіп жазғандары да газет беттерінде жиі басылып
жүрді. Оның қазақ даласын көп аралағаны, фольклор мен әдеби мұра сөздерді
көп жинағаны мәлім. Осы орайда Мәшһүр-Жүсіптің тек жинаушы ғана емес,
сонымен бірге әдеби үлгілерді т.б. зерттеу, саралау және ол туралы пікір
түюді де қоса атқарған. Сонымен бірге газет авторларының көздеген
мақсаттары да, ғылыми дайындықтары да әртүрлі екендігін ескеру керек.
Жоғарыда аталған ғалымдардың көбі өзге ұлт өкілдері болғандықтан да,
олардың қазақ фольклорына деген көзқарастарының басым бағыты – танымдық
сипатта жүргендігін де білеміз. Ал, Мәшһүр-Жүсіптің белгілі фольклортанушы
ғалым Ш.Уәлихановтан кейінгі өз ұлтының тұңғыш тума, ұлттық фольклорист-
ғалымы болуы көп нәрсені аңғартады. Яғни қазақ тілін өзге ұлт өкілдері
ғалымдарына қарағанда жетік білуінің өзі ел арасынан фольклорды жиыстыру
қызметін жеңілдететіні сөзсіз. Екіншіден, Мәшһүр-Жүсіп қазақтың әдет-
ғұрпын, көшпенді тұрмыс-тіршілігін, т.б. жетік білгендіктен де қазақ елінің
біртұтас ұлт болып қалыптасу үшін; өркениетті, мәдениетті халық ретінде
қалыптасуына не қажет екенін басшылыққа алып отырған. Негізінен, осы аты
аталған бағытта газет бетінде жарияланған Мәшһүр-Жүсіп материалдарын үш
салаға бөле құрастырған. Бірі - өзінің туындылары: Қарға мен лашын.
Екіншісі – ақынның өз тұсындағы қоғамда болып жатқан тарихи өзгерістерге
деген өзіндік көзқарастары мен ой топшылаулары: егіншіліктің пайдасы, бал
арасын өсіру күнделікті шаруашылыққа қатыстырылады (Баянауылдан хабар,
Баянауылдан хат т.б. тәрізді) – бәрі үлкенді-кішілі 14 мақала. Ең алдымен
публицистің төл туындыларына тоқталсақ. Мұндай туындылардың қатарына 1889
жылы Дала уалаяты газетінің әдеби қосымшасында жарияланған белгілі Қарға
мен лашын аңыз әңгімесі жатады. Әңгіме көп жемтікті жинап алған қарға мен
көрінген құстың желкесін қиып тастай беретін лашын жайында. Қарғаның
үйіліп жатқан жемтігін көрген лашын сол қарғаға тимей, көшіп-қонып
жақындасып жүреді. Ал қарға болса, лашынның өзі тапқан жемтігінің
қалдықтарымен қоса күнін көре жүріп, бір күні өзін лашыннан артық санап,
маңайына жиналған әртүрлі құстардың мақтауына алданып қалады. Мұның бұл
ызасына шыдай алмаған лашын аспаннан бір келіп қарғаға түйілген екен.
Сөйтіп, қарға бар дүниесінен, жалған достарынан айырылып қалады. Мәшһүр-
Жүсіп Көпеев бұл шағын ертегісімен дүниеге үйір болу, дүние жинау сынды
қасиеттердің, әсіресе біреудің маңдай терімен келген байлықтың түптің
түбінде жақсылыққа әкелмейтінін анық аңғартып, әңгімені былай түйіндейді:
Бейшара қарғаның жинаған боқтығы басына пәле болды. Неге десең – оның
жинаған боқтығы болмағанда лашын да оған айналмас еді және де басқа құстар
да қасына жиылып желіктірмес еді [8]. Осы орайда айтарымыз, 1933-1902
жылдар аралығында шыққан Дала уалаяты газеті материалдары жеке өз алдына
жинақталып, бертінде 4 томдық кітап болып жарыққа шықты. Бір өкініштісі
мұнда Мәшекеңнің біраз еңбектері белгілі бір себептермен кірмей қалған, тек
1996 жылы шыққан. Дала уалаяты газетіндегі материалдардың библиографиялық
көрсеткішінде аталып өтеді. Мәселен, көрсеткіш бойынша Мәшекең Түркі
лұғаттары турада атты мақаласын 1890 жылы №23 санында жарыққа шыққан деп
көрсетіледі. Ал, бертінгі шыққан кітапта тек соңғы 632 бетінде ғана
түсініктеме ретінде 1890 жылғының 20 санында басылған-ды деп, газеттің
нөмірін көрсеткенде де жаңсақтық танытады. Және де соңғы жинақта
түсініктемесі ғана берілсе де, толық мәтіні жоқ. Сондай-ақ жоғарыда аты
аталған 4 томдық жинаққа енбей қалған Мәшһүр-Жүсіптің өз туындылары,
әңгімелері, мақалалары, ел аузынан жинаған халық әдебиет үлгілері де
баршылық.
Мәшһүр-Жүсіптің Баянауылдан атты мақаласында 12 Итемген-Мамай деген
көлдердің, Олжабай сөресі, Шорман тамы, Тайбай көлі, Үшмырзаның көлі
дейтұғын жерлердің тарихнамасы айтылады. Мұндай жер тарихына байланысты
берілген түсініктемелер белгілі орыс фольклорист-ғалымдары арасында да
кездесіп отырған. Мәселен, фольклор жинаушы А.Ф.Писемский еңбегінде бар
екендігін ғалым З.И.Власова байқаса, ал Н.Цертеловтың жинаушылығында
кездесетінін Б.П.Кирдан дәлелдеген. Сондай-ақ белгілі фольклортанушы ғалым
Г.Н.Потаниннің де еңбектерінде бар. Жинақтап айтсақ, Мәшһүр-Жүсіп
мақалаларының біразында мал жайлайтын жерлері тарылған адамдар арасында
айтыс, тартыс өршуі, ел бірлігі, тыныштығы кететіні, әр үйден алынатын алым-
салықтың кімдерге қаншалық ауыртпалық келтіретіні, бал арасын өсіретін
шаруашылықтың пайдалы жағы, елге ғылымның тигізер әсері, әйел адамды
оқытудың мәні – бәрі де қамтылған. Бұл ақынның әлеуметтік, қоғамдық
мәселемен де шұғылғандығын көрсетеді. Мұндай деректерді білген фольклорист
Ә.Диваевтың да көптеп жинағаны белгілі. Деректер келтіре отырып үгіт айту,
ел шағымын жеткізу Ә.Диваевтың да, Мәшһүр-Жүсіптің де жинаушылық
қызметтерінің көкжиегін кеңейте түскені сөзсіз. Енді Мәшһүр-Жүсіптің газет
бетінде жариялаған материалдарының үшінші саласы – фольклорлық нұсқаларға
тоқталайық. Оның ішінде түрлі аңыздар, шежірелер, ертегілер, шешендік
сөздер бар. Жарияланған бұл фольклор үлгілері негізінде Мәшһүр-Жүсіптің
фольклорды – жастарға үлгі-өнеге, насихат, тәрбие, педагогикалық, тәлімдік
ойлардың түп қазығы деп түсінгенін көреміз. Мәселен, Тұрмыс жайында болған
хабарлар атты еңбегінің кіріспесіндегі Мәшһүр-Жүсіп алдымен қазақ халқын
ұйқысынан оятушы сүйікті газетке деген ілтипат, ризашылық білдірсе, соңынан
қазақ жастарына үлгі-өнеге боларлық іс-әрекетімен көзге түскен Кіші жүз
Алшын Қаражігіт би деген атақты кісінің басынан өткен бір оқиғасына көңіл
бөлгізеді. Онда бас кесір - еріншектіктен, ортаншы кесір – ұйқышы болудан,
кенже кесір-кедейліктен құтылу үшін жастардың кәсіп іздеу, еңбек ету, т.б.
сияқты жолдарды іздестіру керектігін паш етеді. Мәшекең өз шығармаларының
қайсында болмасын айтар ойларын қазақтың дана сөздерін философиясымен
бірге ұштастырады. Мәшһүр Жүсіп Көпеев халық әдебиеті үлгілерін жариялауға
ұсынғанда, тек кездейсоқ қолға түскенін бере салмаған, соның ішінде елге
пайдасы тиер деген, халықты ұйқысынан оятар деген, қоршаған ортаға ең
қажетті әңгімелерді іріктей білген. Олар арқылы ақын замандастарына,
кейінгі ұрпаққа айтар ойларын да жеткізіп отырған. Мәселен, мұндай
жаңашылдықтары оның Жақсы молда әңгімесінде бір адамның арақ ішуді
машық қылған Бағдат халифін түзу жолға түсіру үшін, арақ шыныларын
сындыруы, ел басшысын сөзден жеңіп, оны жаман жолдан тайдыруы
берілгендігінен аңғарылады. Мәшекең белгілі бір рудың тарихын, оның ішінде
белгілі бір атаның шежіресін, яғни тарихи мәні бар фактілерді беруді жеке
алмай, оны да өз замандастарына үлгі, насихат айтуға мысал етіп пайдаланып
отырған. Сондай-ақ, Малшы Алтай әңгімесінде өзінің ақылдылығымен,
еңбекқорлығымен, тапсырған іске тиянақтылығымен, адамдығымен көзге түскен
малшы Алтайдың қалың малсыз байдың қызын алуы, мұратына жетуі айтылады.
Мәшһүр-Жүсіп Көпеев Дала уалаяты газетінің 1890 жылғы 6-7 сандарында
қазақ елінің тұрмыс жағдайы, кәсібі мен шаруасы, мәдени өмірі, әдет-ғұрпы,
оқу-ағарту ісінің барысы, жалпы тәрбие жөніндегі пікірлері жарияланған.
Мақаланың тақырыбы Баянауылдан деп берілген. Мәшһүр-Жүсіп Көпеев
тақырыпты бір сөзбен, Баянауылдың атымен алуында әр оқырман психологиясының
алуандығын ойластырғаны аңғарылады. Ол тұста газет оқырмандары аз, бірақ,
қазақтың құлақтары түрік жүріп, одан-бұдан ақпарат, әңгіме тыңдағыш
әдеттерін жақсы білетін Мәшһүр-Жүсіп Ресей патшасының Жарлығымен 1882 жылғы
12 мамырда үш облысты біріктіріп Ақмола, Семей, Жетісу Дала уалаяты
құрылғаны туралы хабардың аңқау, сенгіш қазақтарға да тегіс мәлім болғанын
ескерген. Семей Дала уалаятына қарасты Баянауыл – қалың елге ежелден
белгілі. Өйткені қазақ елінің табиғаты аса сұлу, ауасы жұпар Баянауыл жері
көріктілігімен қатар, елінің оқыған азаматтарымен де сол тұстың өзінде
көпке танымал болатын. Сондықтан, автор мақаланың тақырыбы хат
танитындардың көзіне түсіп, көптің назарын тартатынына үмітті болған. Бұл –
Мәшһүр-Жүсіптің шығармашылық қабілетінің мықтылығынан, журналистік
шеберлігінен туындаған үрдіс. Баянауыл – барлық дәуірде Баянауыл. Көлемді
мақала Баянауыл жерінің тарихынан бастау алады. Сұндағы автордың ұстанған
бағыты мен көздеген мақсаты – ежелден адам тіршілігің көзі, ұрпақтар
тарихы, оның иленеуге әр азам құқылы екендігін қалың қауымға ұғындыру
болатын. Ол мұның құндылығын Кеше қарадан хан болған Едіге Шоң уақытында
Көкшетаудан бергі жері Сүйіндік деген халқының жайлауы екен. ... Қарағайлы
шоқының қасында Ақмырзаның Қарасуы дейді, (Ерейменнің Ақмолаға қараған
жағында), Олжабай сөресі, Едіге сөресі, Шорман тамы, Тайбан көлі,
Үшмырзаның көлі дейді солардың баршасы – Сүйіндіктің сол жерлерін мекен
қылып жүргенде өткен жақсылардың аты бұл жерлерінің бәрін Керей, Қанжығалы
қыстау қылып кеткен соң біздің халық жайлаудан қалды... [9], - деп туныды
сюжетін одан әрі қывзықты етіп өрбіте білген. Табиғаты ерекше жер Баянауыл
өңіріндегі осындай оқиғаға байланысты Өлеңті өңірінен жайлау алуға
әрекеттенген Сүйіндік елінен Хусайн мырзаның жер аламын, ал Өлеңті жағынан
Кәрібай мырза жайлау жерін бермеймін дейтін таласы бойынша өрілген сюжеттің
шарықтау шегі автордың сөзімен айтқанда: Патша чиновнигі Тюфяев келіп екі
жаққа да насихат айтып, ұзын сөздің қысқасы Хусайн мырза айтқан сөзіне
жетіп, Өлеңтінің аржағынан төрт шақырым жер алуына жеткізеді, деп әсерлі
етіп баяндайды.
Тәуелсіздік арқасында кейінгі кезде тарихымыздағы қолдан жасалған
ақтаңдақтарды яғни белгісіздік атаулыны ашып, тани бастадық Соның бір
көрінісі – кейінгі кеңес дәуіріндегі теріс идеология салдарынан бейтарап
бағыт ұстағаны үшін есімі аталмаған ақын, фольклорист, ағартушы, қайраткер
Мәшһүр Жүсіп Көпеев еңбектерінің бүгінде жан-жақты зерттелуі. Соңғы жылдары
М.Ж.Көпеевтің мол мұрасының бірнеше томдық таңдамалысы шығып, ақын
туындылары баспасөз бетінде жиі жариялануда. Ақын өлеңдері, мақалалары мен
суреттемелері ұлттық баспасөзіміздің қарлығаштары Дала уалаятының газеті
мен Айқапта жарияланған. Қазақ журналистикасы тарихын зерттеуші, белгілі
ғалым, тарих ғылымдарының докторы Қ.Алдабергенов Бір туар дара тұлғалар
атты еңбегінде Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің қайраткер ретіндегі қалыптасу
кезеңінде Дала уалаятының газетінің алатын орны ерекше екендігіне бас
назар аударады.
1.3. Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің 1907 жылы Қазаннан жарық көрген
публицистикалық еңбектері
Дипломдық жұмыстың өн бойында біздер Мәшһүр-Жүсіп Көпеевтің баспасөз
беттерінде жарық көрген бірталай публицистикалық шығармаларына арнайы
тоқталып, талдап сараптан өткіздік. Өзіндік ерекшеліктеріне баға бердік.
Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының саналы ғұмырында бір сәт те қолынан қаламы түсіп
көрмеген, бір жағынан жазып, екінші жағынан өнер-ғылым үйреніп, жатпай-
тұрмай ізденіп жүріп, Қазан төңкерісіне дейін 1907 жылы бір жылдың ішінде
үш бірдей кітабы жарық көрген, олар: Тірлікте көп жасағандықтан көрген бір
тамшымыз және Сарыарқаның кімдікі екендігі, Хал-ахуал. Бұл
шығармаларында ол өзінің саяси-әлеуметтік көзқарастарын білдіреді. Жалпы,
1905-1906 жылдары – М.Ж.Көпеев шығармашылығының идеялық жағынан тереңдей
түскен дәуір. Бұл жылдары жазған шығармалары тегісінен қазақ халқының
бостандық, саяси-экономикалық праволарымен байланысты болып келеді. Оның
шығармаларындағы басты тақырыбы – жер мәселесі, ұлт еркіндігі. Енді біз
Тірлікте көп жасағандықтан көрген бір тамшымыз және Сарыарқаның кімдікі
екендігі атты публицистикалық еңбектеріне толығырақ тоқталып өтейік. Бұл
екі кітаптағы өлеңдердің мазмұны ұқсас. Екеуінде де XX ғасырдың бас
кезіндегі қазақ халқының қоғамдық-саяси, шаруашылық өмірі жазылған.
Тірлікте көп жасағандықтан көрген бір тамшымыз кітабының, Сарыарқаның
кімдікі екендігі кітабынан өзгешелігі – мұндағы бір бөлім қара сөзбен
жазылған. Өлеңдерінің негізгі түйіні – патша империясының отаршылдық
езгісінен құтылу. Мұнда Ресейдегі саяси-шаруашылық өзгерістердің қазақ
өміріне әсері баяндалады. Ғасыр басындағы Қазақстанның саяси өмірі мен
әкімшілік-басқару құрылымы, ұлттық психологиясы жан-жақты ашып көрсетілген.
Мәселен, Тірлікте көп жасағандықтан көрген бір тамшымыз кітабы 6 өлең
топтамасынан тұрады. Бірінші өлең 9 бөлімнен құралған. Екінші өлең тақырыбы
Қара өлең, Қазақтың қылып жүрген жұмысы, 3 рет сөз (13 бөлімнен
құралған), Сәлем хат, Жалғанда таппай бір.... Қазақ оқығандары үшін сол
кездің басты мәселесі – отаршылдықты жою еді. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz