Тележурналистиканың дамуы
ЖОСПАР
І. Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4.10
І.Көгілдір экранның көрікті келбеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11.33
1.1. Қазақ тележурналистикасының туу, қалыптасу және даму кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11.19
1.2.Ақпарат кеңістігі және тележаңалықтар ... ... ... ... ... ... ... ... 19.26
1.3.Республикалық және аймақтық теледидарлардың өзіндік байланыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26.33
ІІ.Тележаңалықтар: журналист шеберлігінің құпиялары ... .34.58
2.1. Тәуелсіздіктің ауыр жүгі. Тележаңалықтардың өзіндік ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35.43
2.2.Бүгінгі телевизиядағы танымал тележурналистердің жеке стильдері, бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43.50
2.3.Телехабарлар пішіндерінің сипатамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50.58
ІІІ. Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59.66
ІҮ. Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..67.70
І. Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4.10
І.Көгілдір экранның көрікті келбеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11.33
1.1. Қазақ тележурналистикасының туу, қалыптасу және даму кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11.19
1.2.Ақпарат кеңістігі және тележаңалықтар ... ... ... ... ... ... ... ... 19.26
1.3.Республикалық және аймақтық теледидарлардың өзіндік байланыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26.33
ІІ.Тележаңалықтар: журналист шеберлігінің құпиялары ... .34.58
2.1. Тәуелсіздіктің ауыр жүгі. Тележаңалықтардың өзіндік ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35.43
2.2.Бүгінгі телевизиядағы танымал тележурналистердің жеке стильдері, бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43.50
2.3.Телехабарлар пішіндерінің сипатамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50.58
ІІІ. Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59.66
ІҮ. Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..67.70
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Тележаңалықтар: журналист шеберлігінің құпияларында кездесетін мәселелердің көкейтестілігі дипломдық жұмыстың тақырыбын таңдауға негіз болып, алынды. Теледидар – бұл журналистиканың, ғылымның, өнердің, ғылыми-техника ойының, экономиканың алдыңғы жетістіктерін өзіне біріктірген ХХ ғасырдағы ұлы құбылыстарының бірі. Радио, теледидар сынды жаңа бұқаралық ақпараттардың пайда болуынан бастап, бұқаралық ақпарат құралдары дәстүрлі және жаңа, баспалы және электронды болып бөлінді. Аудио және бейне сигналды біріктірген теледидарға әуел бастан ерекше көңіл бөлінді, және бүгінде де солай.
ХХІ ғасырдың екі жылында, байқап-бажайлап қараған кісіге адамдардың психологиясында да өзгерістер байқалуда. Жаңа ғасыр бізүшін кең ақылдың, терең ойдың біліктілік пен парасаттылықтың дәуірі болуға тиіс. Ұлтымыздың мыңжылдықтар тоғысындағы бет-бейнесі – оның күнделікті айнасына айналған теледидардың қабілет-қарымына да тікелей қатысты. Осы кезең – халықтық дәстүрдің уақыт ағымына төтеп берген, замана жаңалығымен жарасымды жалғастығын тауып, биік мұратты туындыларды өмірге әкелуге суреткерлер мүмкіндігінің айқындалар, көрінер тұсы. Ең қауіптісі, бүгінде жас суреткерлер іске немқұрайдылықпен қарайтындығы. Егер, осы селқостық оның өнбойына бірте-бірте сіңсетін болса, онда біз әрекетке көшуіміз қажет. Белгілі грузин режиссері Л.Гогоберидз: «Егер суреткер де айтатын ешнәрсе болмаса, оның жан-дүниесінде не қайғы, не қуаныш болмаса, ондаоның шеберлігін үйренудің қажеті қанша? Зергерлер бізде онсыз да жеткілікті. Сенің жеке сезімің қоғамдық оймен тоқайласқанда ғана үлкен өнер туындайды. Біздің міндетіміз сол тоқайласуды жастардың табуына көмектесу», - дейді.
Етжеңді егеменді Қазақстан тәуелсіздік жылдарында өзінің дамуын әлеуметтік-экономикалық құрылымының жаңа заңдары бойынша
Тақырыптың өзектілігі. Тележаңалықтар: журналист шеберлігінің құпияларында кездесетін мәселелердің көкейтестілігі дипломдық жұмыстың тақырыбын таңдауға негіз болып, алынды. Теледидар – бұл журналистиканың, ғылымның, өнердің, ғылыми-техника ойының, экономиканың алдыңғы жетістіктерін өзіне біріктірген ХХ ғасырдағы ұлы құбылыстарының бірі. Радио, теледидар сынды жаңа бұқаралық ақпараттардың пайда болуынан бастап, бұқаралық ақпарат құралдары дәстүрлі және жаңа, баспалы және электронды болып бөлінді. Аудио және бейне сигналды біріктірген теледидарға әуел бастан ерекше көңіл бөлінді, және бүгінде де солай.
ХХІ ғасырдың екі жылында, байқап-бажайлап қараған кісіге адамдардың психологиясында да өзгерістер байқалуда. Жаңа ғасыр бізүшін кең ақылдың, терең ойдың біліктілік пен парасаттылықтың дәуірі болуға тиіс. Ұлтымыздың мыңжылдықтар тоғысындағы бет-бейнесі – оның күнделікті айнасына айналған теледидардың қабілет-қарымына да тікелей қатысты. Осы кезең – халықтық дәстүрдің уақыт ағымына төтеп берген, замана жаңалығымен жарасымды жалғастығын тауып, биік мұратты туындыларды өмірге әкелуге суреткерлер мүмкіндігінің айқындалар, көрінер тұсы. Ең қауіптісі, бүгінде жас суреткерлер іске немқұрайдылықпен қарайтындығы. Егер, осы селқостық оның өнбойына бірте-бірте сіңсетін болса, онда біз әрекетке көшуіміз қажет. Белгілі грузин режиссері Л.Гогоберидз: «Егер суреткер де айтатын ешнәрсе болмаса, оның жан-дүниесінде не қайғы, не қуаныш болмаса, ондаоның шеберлігін үйренудің қажеті қанша? Зергерлер бізде онсыз да жеткілікті. Сенің жеке сезімің қоғамдық оймен тоқайласқанда ғана үлкен өнер туындайды. Біздің міндетіміз сол тоқайласуды жастардың табуына көмектесу», - дейді.
Етжеңді егеменді Қазақстан тәуелсіздік жылдарында өзінің дамуын әлеуметтік-экономикалық құрылымының жаңа заңдары бойынша
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Прохоров Е.П. Методологические проблемы социологии журналистики.-В кн.:Человек в системе массовых коммуникаций. София, 1973.
2. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев.
Қазакстанның егеменді мемлекет ретінде калыптасуы мен дамуының стратегиясы. Алматы, 1992.
3. Досалы С. Қазақ баспасөзі тәуелсіздік жылдарында //
Ақиқат. 2001.
4. КТК телеарнасы, "Шарайна" сараптамалық бағдарламасы. 2003. 9 ақпан.
5. Төлепберген М. Телеарналар мемлекеттік тілде сөйлеуге
тиіс // Егемен Кдзакстан. 2002. 5 наурыз.
6. Матаев С. Билік және ақпарат арналары // Егемен Қазақстан. 2002. 12 наурыз.
7. Уэбстер Д. Еркін және тәуелсіз бұқаралык ақпарат
құралдарына кіру // Столичное обозрение. Алматы. 1998.
18 желтоқсан.
8. Барманқұлов М. Телевидение: деньги или власть? -Алматы, Санат, 1997.
9. Вартанов А. Министром можешь ты не быть, но шоуменом быть обьязан. Журналист, N11, 2002.
10. Кузина А. Стать телезвездой. Карьера. N8-9, 2002.
11. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы. 1998
(1-бөлім, 1-бап, 5-бет).
12. Ақышева Ә. Бізге бәсеке керек пе? // Қазақстан. 2002.
26 маусым.
13. Матаев С. Билік және ақпарат арналары // Егемен Қазақстан. 2002. 12 наурыз.
14. Айталы А. Қазақстандық демократия ұлттык мұратты
жақтай ма әлде астамшылықты сақтай ма?// Саясат. 2001.
Шілде-тамыз.
15. Ильиенко С.И. Актуальные проблемы развитая речи. -Ленинград, 1978.
16. Шумилина Т. Не могли бы Вы мне рассказать. Москва, 1976.
17. Борецкий Р.А. Телевидение на перепутье. Статьи 1989–1998. – Москва, 1998.
18. Егоров В.В. Телевидение между прошлым и будущим. – Москва, 1999.
19. Засурский И.И. Масс-Медиа второй республики. – Москва, 1999.
20. Корнилов Е.А. Журналистика на рубеже тысячелетий. – Ростов на Дону, 1999.
21. Овсепян Р.П. История новейшей отечественной журналистики. – Москва, 1999.
22. Рукавишников Л.А. Периодизация истории телевидения // Средства массовой информации в современном мире. – Санкт-Петербург, 1997.
23. Телевизионная тележурналистика. - Москва: Изд. МГУ, 1994.
24. Қабдолов З. Сөз өнері. - Алматы: Қазақ университеті, 1992.
25. Вертов Д. Статьи, дневники, замыслы. - Москва: Искусство. – 1976.
26. Тұрсынов Қ. Көгілдір экран құпиялары. - Алматы: Қазақ университеті, 1998.
1. Прохоров Е.П. Методологические проблемы социологии журналистики.-В кн.:Человек в системе массовых коммуникаций. София, 1973.
2. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев.
Қазакстанның егеменді мемлекет ретінде калыптасуы мен дамуының стратегиясы. Алматы, 1992.
3. Досалы С. Қазақ баспасөзі тәуелсіздік жылдарында //
Ақиқат. 2001.
4. КТК телеарнасы, "Шарайна" сараптамалық бағдарламасы. 2003. 9 ақпан.
5. Төлепберген М. Телеарналар мемлекеттік тілде сөйлеуге
тиіс // Егемен Кдзакстан. 2002. 5 наурыз.
6. Матаев С. Билік және ақпарат арналары // Егемен Қазақстан. 2002. 12 наурыз.
7. Уэбстер Д. Еркін және тәуелсіз бұқаралык ақпарат
құралдарына кіру // Столичное обозрение. Алматы. 1998.
18 желтоқсан.
8. Барманқұлов М. Телевидение: деньги или власть? -Алматы, Санат, 1997.
9. Вартанов А. Министром можешь ты не быть, но шоуменом быть обьязан. Журналист, N11, 2002.
10. Кузина А. Стать телезвездой. Карьера. N8-9, 2002.
11. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы. 1998
(1-бөлім, 1-бап, 5-бет).
12. Ақышева Ә. Бізге бәсеке керек пе? // Қазақстан. 2002.
26 маусым.
13. Матаев С. Билік және ақпарат арналары // Егемен Қазақстан. 2002. 12 наурыз.
14. Айталы А. Қазақстандық демократия ұлттык мұратты
жақтай ма әлде астамшылықты сақтай ма?// Саясат. 2001.
Шілде-тамыз.
15. Ильиенко С.И. Актуальные проблемы развитая речи. -Ленинград, 1978.
16. Шумилина Т. Не могли бы Вы мне рассказать. Москва, 1976.
17. Борецкий Р.А. Телевидение на перепутье. Статьи 1989–1998. – Москва, 1998.
18. Егоров В.В. Телевидение между прошлым и будущим. – Москва, 1999.
19. Засурский И.И. Масс-Медиа второй республики. – Москва, 1999.
20. Корнилов Е.А. Журналистика на рубеже тысячелетий. – Ростов на Дону, 1999.
21. Овсепян Р.П. История новейшей отечественной журналистики. – Москва, 1999.
22. Рукавишников Л.А. Периодизация истории телевидения // Средства массовой информации в современном мире. – Санкт-Петербург, 1997.
23. Телевизионная тележурналистика. - Москва: Изд. МГУ, 1994.
24. Қабдолов З. Сөз өнері. - Алматы: Қазақ университеті, 1992.
25. Вертов Д. Статьи, дневники, замыслы. - Москва: Искусство. – 1976.
26. Тұрсынов Қ. Көгілдір экран құпиялары. - Алматы: Қазақ университеті, 1998.
ЖОСПАР
І.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 4-10
І.Көгілдір экранның көрікті
келбеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11-33
1.1. Қазақ тележурналистикасының туу, қалыптасу және даму
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 11-19
1.2.Ақпарат кеңістігі және
тележаңалықтар ... ... ... ... ... . ... ... ...19-26
1.3.Республикалық және аймақтық теледидарлардың өзіндік
байланыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..26-33
ІІ.Тележаңалықтар: журналист шеберлігінің құпиялары ... .34-58
2.1. Тәуелсіздіктің ауыр жүгі. Тележаңалықтардың өзіндік
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..3 5-43
2.2.Бүгінгі телевизиядағы танымал тележурналистердің жеке стильдері,
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..43-50
2.3.Телехабарлар пішіндерінің
сипатамасы ... ... ... ... ... ... . ... ... ...50-58
ІІІ.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .59-66
ІҮ. Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .67-70
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Тележаңалықтар: журналист шеберлігінің
құпияларында кездесетін мәселелердің көкейтестілігі дипломдық жұмыстың
тақырыбын таңдауға негіз болып, алынды. Теледидар – бұл журналистиканың,
ғылымның, өнердің, ғылыми-техника ойының, экономиканың алдыңғы
жетістіктерін өзіне біріктірген ХХ ғасырдағы ұлы құбылыстарының бірі.
Радио, теледидар сынды жаңа бұқаралық ақпараттардың пайда болуынан бастап,
бұқаралық ақпарат құралдары дәстүрлі және жаңа, баспалы және электронды
болып бөлінді. Аудио және бейне сигналды біріктірген теледидарға әуел
бастан ерекше көңіл бөлінді, және бүгінде де солай.
ХХІ ғасырдың екі жылында, байқап-бажайлап қараған кісіге адамдардың
психологиясында да өзгерістер байқалуда. Жаңа ғасыр бізүшін кең ақылдың,
терең ойдың біліктілік пен парасаттылықтың дәуірі болуға тиіс. Ұлтымыздың
мыңжылдықтар тоғысындағы бет-бейнесі – оның күнделікті айнасына айналған
теледидардың қабілет-қарымына да тікелей қатысты. Осы кезең – халықтық
дәстүрдің уақыт ағымына төтеп берген, замана жаңалығымен жарасымды
жалғастығын тауып, биік мұратты туындыларды өмірге әкелуге суреткерлер
мүмкіндігінің айқындалар, көрінер тұсы. Ең қауіптісі, бүгінде жас
суреткерлер іске немқұрайдылықпен қарайтындығы. Егер, осы селқостық оның
өнбойына бірте-бірте сіңсетін болса, онда біз әрекетке көшуіміз қажет.
Белгілі грузин режиссері Л.Гогоберидз: Егер суреткер де айтатын ешнәрсе
болмаса, оның жан-дүниесінде не қайғы, не қуаныш болмаса, ондаоның
шеберлігін үйренудің қажеті қанша? Зергерлер бізде онсыз да жеткілікті.
Сенің жеке сезімің қоғамдық оймен тоқайласқанда ғана үлкен өнер туындайды.
Біздің міндетіміз сол тоқайласуды жастардың табуына көмектесу, - дейді.
Етжеңді егеменді Қазақстан тәуелсіздік жылдарында өзінің дамуын
әлеуметтік-экономикалық құрылымының жаңа заңдары бойынша ұйымдастыруды
қолға ала бастады. Бұқаралық ақпарат құралдары жүйесі ішінде талай
өзгерістер енгізіліп, журналистика мен өзге қоғамдық құрылымдар арасында
жаңа қарым-қатынас механизмі пайда болып, журналистиканың рөлі мен қызметі
өзгеріп келеді. Бүгін ол жаңа бәсекелестік жағдайда, рыноктық қатынаста
өмір сүреді. Қоғамның әр түрлі, әрі қарама қайшы дамуында журналистика
біріншіден қоғамдық, әлеуметтік және экономикалық өзгерістердің құралы, ал
екіншіден, журналистика өзі өзгелерге, оның ішінде, жаңа қоғамдық-саяси
құрылымдар мен әлеуметтік институттарға әсер етуші нысан болып есептеледі.
Дегенмен, тоталитарлық кеңестік жүйенің көп әлеуметтік институттары жаңа
бағыттармен қатар, өзге қоғамдық-құқықтық өрісте жаңа қызмет негізінде
жұмыс істеп келді, әлі де істейді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Профессор М.Барманқұлов баспасөз, радио мен
теледидардың жанрларын салыстыра зерттеп, олардың өзара әсерін айтады. Ол
өзінің еңбектерінде қазақ теледидарының нақты тәжірибесін талдай отырып,
біршама хабарларға тоқталған. Алайда ойын-сауықтық сипаты басым
бағдарламаларға жеке талдау жасаған. Қ.Тұрсынов Қазақ теледидарындағы
дәстүр мен жаңашылдық тақырыбын (*) қозғай отырып, Құрдастардың,
Алтыбақан, Көкпар, Арай, Атамекен, Мың да бір рахмет
топтамаларына қалам тербеген. Дегенмен, бұлбағдарламалар тыңғылықты зерттеу
нысанына айналмаған. Зерттеуші Қ.Аманбаев қазақ теледидарының қалыптасуы
мен дамуын еңбегіне арқау етіп, теледидар бағдарламасында маңызды орын
алатындығын айтады.(*). Ал Ә.Сүлейменова ұлт тілдеріндегі телехабарлардың
ерекшелігі мен спецификасын зерттей отырып, көп тілді теледидар қызметін
талдаған. Сондай-ақ Ақиқат, Ар бағдарламаларын тікелей эфирдегі табиғаи
әңгіме ретінде атай келіп, студияның қазақ аудиториясына әсер ету ықпалы
жөнінде әңгіме қозғайды. Сондай-ақ, елдегі телеарналардың құрылымдық-
бағдарламалық, шығармашылық, мазмұндық аспектіде зерттелуіне және онда
қызмет ететін тележурналистердің шеберліктерін көрсетуге арналған. Орталық
және жергілікті теледидарлар әрдайым өзара тығыз байланыста. Қайта құру
кезеңіне дейін басқарудың вертикальды түрі қолданылды, оған сәйкес барлық
республикалық, аймақтық, облыстық және қалалық телестанциялар КСРО-ның
мемлекеттік телерадиосына бағынды. Қазақстан ұлттық телеарнасы, Хабар,
Еларна сынды республикалық телеарналар барлық облыстарға хабар таратып,
көпшіліктің жанарын жаулап алғанымен, олар жергілікті мәселелерден алшақ.
Тек аймақтық теледидар дифференциялық әлеуметтік, мамандандырылған,
этникалық және территориялық топтардың ерекшеліктерін ескере алады, әрбір
адамға жетіп, үлкен саясат мәселелерін жергілікті жағдайдың тіліне аудара
алады, сенімді қарым-қатынас, байланыс, сөз алмасу жасай алады[i] (*).
Қазақ тележурналистикасының хабар таратуының осылай үндесуі көрермен
аудиториясының әр түрлі қажеттіліктерін қанағаттандырады.
Осы зерттеудің барысында тележурналистика қызметінің қарқынды дамуы
турасында көптеген мәселелер кездесті. Теледидар – ХХ ғасырдың ең күрделі
мәдени құбыластарының бірі. Өзге БАҚ-тарға қарағанда қоғамдық пікірге әсер
етуде ең қуатты механизміне ие бола тұра, ол бұқараның көзқарасын мен
стереотипін қалыптастырады. Республикамыз егемендік алғалы бері көптеген
тәуелсіз және жекеменшік баспалар, газеттер, радио, телеарналар ашылып, өз
жұмыстарын түрлі бағытта жүргізіп келеді. Бірақ, олардың үкімет аясында
әлеуметтік – экономикалық реформаларға көзқарасы қандай бағытта өрбімесін,
кез-келген арнаның (теле немесе радио) назарда ұстайтын басты қағидасы - өз
көрермендері мен тыңдаушыларын жаңа, әділ, сенсациялық ақпаратпен
қамтамасыз ету болып табылады. Әр телеарнаның ақпараттық хабар тарату
бағдарламалары өзіне тән ерекшеліктері бойынша құрылған. Біреуі ресми
жаңалықтарға ықылас білдірсе, екіншісі – қалалық шеңбердегі жаңалықтармен
шектеледі (әсіресе, хабар тарату диапазоны тек қана қалалық аймақты
қамтитындары), үшіншісі – экономика, бизнес әлеміндегі жаңалықтарға молырақ
уақыт бөледі. Қазіргі нарық заманында аталмыш ақпарат құралдарының көбісі
дерлік демеушілер ақшасымен, жарнама беруші мырзақолдардың қаржылық
көмегімен өмір сүруде. Теледидар үнемі өзгеріс үстінде, оның себептері көп
және орынды. Заманауи теледидарларда жүріп жатқан үрдістер терең ойлай мен
жүйелі талдауды қажет етеді. Себебі олардың байланысы арналардың
типологиялық ерекшеліктері мен мазмұндық және бағдарламалық саясаты
жинақталған негіз.
Тақырыптың мақсаты мен міндеті. Тележаңалықтар: журналист шеберлігінің
құпиялары журналистика ғылымының зерттелуінде шеттен тысқалып отырған жоқ
па? Тек ағымдағы ақпарат пен жаңалықтың жаршысы бола білетін телеарналар
ғана елдің ертеңгі тұтқасы бола алады. Олайболса, қазақ
тележурналистикасының іскерлік, жан-жақтылық, төзімділік, имандылық,
инабаттылық сынды қасиеттерді көгілдір экран арқылы қалайберу керектігін
дипломдық жұмыс барысында мақсаты мен міндеті ретінде алып қарағанды жөн
санадым.
Еңбекте қазақ тележурналистикасының мол мұрасын зерттеп, маңызын көрсету,
тәжірибесін тарату қаралады. Бұл мақсатқа жету үшін төмендегідей негізгі
міндеттерді белгіледік:
- тележурналистиканың қалыптасуы мен дамуындағы проблемаларды ашып, Кеңес
дәуіріндегі мақсатын, идеологиялық жұмысының бағытын анықтау, хабарлардың
пәрменділігін, насихаттық ықпалын, қоғамдық пікірді қалыптастырудағы рөлін
көрсету;
- әр кезеңдегі қоғамдық-саяси өзгерістерге байланысты телехабарлардың
мазмұнын саралап, тақырыптық ауқымын зерттеу, құрылымдық, көркемдік сапасын
талдау;
- хабарды берудің пішіні мен бағдарламаның жанрлық, тілдік, стильдік
әдіс-тәсілдерін, журналистік шеберлік деңгейін айқындау, хабарлардың
түрлеріне талдаужасап, тарихи тағылымы жөнінде ой қорыту;
- хабардың қоғамдық-саяси, әлеуметтік-экономикалық, оқу-ағартушылық,
танымдық, моральдық, проблемалық, интернациональдық-патриоттық, эстетикалық
сипатын айқындап, бағдарламалардағы ұлттық нақышты көрсету;
- тәрбие құралы ретіндегі мәніне бойлап, қазақ теледидарының орнын
анықтау.
Диплом жұмысының әдіс-тәсілдері. Тележаңалықтар: журналист шеберлігінің
құпиялары туралы арнайы зерттелген бұл еңбекте хабарлардың тақырыбы мен
идеясы, жанрлық, тілдік, стильдік ерекшеліктері, ұлттық дәстүрмен
сабақтастығы, әр кезеңдегі қоғамдық-саяси өзгерістерге байланысты
тақырыптық жаңашылдығы, көркемдік, публицистік деңгейі жан-жақты зерттеліп,
тұжырымдалды. Қоғамдық пікірді қалыптастырудағы хабарлардың тиімділігін,
пәрменділігін арттырудағы шығармашылық ізденістер сөз етіліп, бүгінгі
телехабарлар салыстырыла отырып, теориялық негіздері жаңаша ойлау әдісімен
тұжырымдалды, жүйеленіп, ғылыми тұрғыдан дәйектелді. Қазақ теледидарының
қалыптасуы, дамуы тұсындағы, қоғамдық-саяси өзгерістер кезеңіндегі және
бүгінгі бағдарламаларға талдау жасалынып, маңызы көрсетілді.
Еңбекте сонымен қатар, журналистік ізденістің сырлары ашылып,
тележаңалықтардың одан әрі дамуына байланысты ұсыныстар, пікірлер айтуға
талпыныс жасалды. Қазақ тележурналистикасының тележаңалықтары, журналистік
шеберлік құпияларын зерделеу, оны саралап, бір жүйеге келтірудің, тарихымен
бүгінгісін өзектестіре байланыстырып, ғылыми-теориялық тұрғыдан
қарастырудың қажеттілігі арта түседі. Асыл қазына мұрағат сөрелерінде шаң
басып қалмай, таразы басына түсіп, әділбағасын алуы тиіс.
Тақырыптың қолдану аясы. Еңбекте профессор М.Барманқұлов, Қ.Тұрсыновтың
ғылыми мұралары негізге алынды. Сондай-ақ орыс ғалымдары мен осы сала
бойынша мамандарының жазғандары қолданылып, баспасөз беттерінде жарық
көрген мақалалар пайдаланылды. БАҚ-тың тұжырымдамасы, типологиясы және даму
мәселелері Е.А.Корниловтың Журналистика на рубеже тысячелетий атты
монографиясында жарық көрген, мұнда автор негізгі міндеттерді (әкімшілік-
территориялық, қоғамдық, әлеуметті-психологиялық және мәдени-этникалық)
топтастырады, сөйтіп, журналистиканың сипаттамасын береді, бұл
удовлетворяет информационные запросы зрителей, связанные с микросредой
обитания (семья, производственный коллектив, место жительства)[ii]. Одан
басқа, автордың телевиденияның жаңаша тілін зерттеуі – тележурналистиканың
жаңаша болмысындағы басты мақсаттарды, олардың қызметтік қажеттіліктерін
және мәдени басымдылықтарын анықтауға мүмкіндік берді.
Сондай-ақ, хабар таратудың осы заманғы талғамы, сипаттамасын, болашағын
анықтау үшін зор тарихи-географиялық және методологиялық база болып
Е.Я.Дугин, В.Л.Цвик, О.Р.Самарцев, А.Л.Качкаева, О.А.Еременко, С.А.Мұратов
еңбектері саналады. Бұқараның сұранысы мен қажеттілігіне бағытталған,
болмысының негізі жарнама болатын коммерциялық теледидар – бүгінде отандық
телеарналардың қызмет етуінің ең тиімді формасы. Мемлекеттік телерадио
жетекші еткен кеңестік орталық теледидар классикалық мысалдары дамыған
елдерде шамалы ғана қалды.
Дипломдық жұмысының негізгі объектісі - қазақ тележурналистикасындағы
қызмет еткен, сүбелі үлес қосып жүрген тележурналистердің кәсіби қырлары
мен журналистік шеберліктері. Тележурналистикадағы жекелілік проблемасы
бүгінде қай кездегіден болсын өте өзекті болып отыр. Оған себеп арналар
арасындағы аудитория мен жарнама үшін бәсекелестік, мемлекеттік және
тәуелсіз арналар арасындағы бағдарламалар молдығының кәсіби журналистерді
көптеп талап етуі, аудиторияның арналарды таңдауға мүмкіндігінің молдығы
сынды көптеген факторлардың септігі әсер етуде.
Тележаңалықтар таратудың жаңа талаптарын ескере отырып, теледидардың
жанрларының экспансиясын, әдістерін, меншіктік формаларын қадағалау,
телевизиялық шеберлік аспектісінде республикалық телеарнаның аймақтық
телеарнаға игі ықпалын орнату. Сонымен қатар, телеарна бағдарламаларын одан
әрі жетілдіруге, олардың өндірісіндегі жанрлық және мазмұндық әдісіне
республикалық арнаның теріс ықпалын қарастыру. Теледидардың хабар тарату
кестесін жасау ерекшелігін және оған әсер ететін факторларды анықтап,
теледидар қызметіндегі проблемаларды талдау және республикалық
телеарналарда аймақтық тақырыпты жарықтандыру деңгейін орнату.
Телеарналардағы ақпараттық бағдарламалар ерекшеліктерін қарастыру және
оларды төніп қалу қаупі бар орталық телеарналарда көрсетілетін тақырыптас
бағдарламалардағы ұқсастықтарды қарастыру негізгі қолданысқа ие болды. Бұл
жұмыста телеарналардағы журналистердің қызметі қолданылды.
Диплом жұмысының құрылымы. Еңбек кіріспеден, екі үлкен тараудан, алты
тақырыпшадан, қорытындыдан және негізгі, қосымша әдебиеттер тізімінен
тұрады. Дипломдық жұмыста әдебиет мен мақала пайдаланылды.
І.Көгілдір экранның көрікті келбеті
1.1. Қазақ тележурналистикасының туу, қалыптасу және даму кезеңдері.
Мұнда отандық тележурналистиканың туу, қалыптасу және даму кезеңдері
ақпарат кеңістігі және жаңалықтар жүйесі, республикалық және аймақтық
теледидарлардың өзіндік байланыстары теледидардағы меншіктіліктің
функциялары мен формаларының қалыптасуы қарастырылады. Адамзаттық қарым-
қатынастар орнап, мәдени-тарихи, этникалық ерекшеліктер қалыптасатын орта –
қоғам болып табылады. Ал, ондағы ақпарат көздері хабар алмасудың, аралас -
құралас болудың басты арқауы – Қазақстанның әлемдік дидарының қалыптасуымен
пара-пар. Ғасырлық тарихы бар қазақ журналистикасының аяқ астынан пайда
болмағандығын, оның Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев, одан кейінгі
А.Байтұрсынов, Ә.Бөкейханов, М.Дулатов, Кеңес үкіметінің алғашқы
жылдарындағы С.Сейфуллин, Б.Майлин, І.Жансүгіров, бергі уақыттардағы
Ә.Нұршайықов, Ұ.Бағаев, Ж.Алтайбаев, К.Смаилов, Ш.Мұртаза сынды біртуар
көшбасшылары болғандығын дәлелдейді.
Міне, осылайша біртуар қолбасшылардың қызулы еңбектерінің арқасында
бұқаралық ақпарат құралдары туып, дами бастады. Қазақ телевизиясының жарық
жұлдыздарының бірі – Сағат Әшімбаев өзінің Шындыққа сүйіспеншілік деген
еңбегінде: Дүбірлі дүниеде сөзден мәңгілік, сөз мәнісінен құдіретті еш
нәрсе жоқ. Бәрі де сөзден басталып, бәрі де сөзбен аяқталады. Сөз сан
ғасырға жетеді. Жарым сөзге жарты әлемнің тағдыры сыйып кетеді. Сөзден от
шығып, сөзге от та тоқтайды. Адамзаттың тарихы да сөзбен сомдалып,
азаматтық тағылымы да сөзінен көрінеді. Асыл мен масылдың айырмасы да бір
ауыз сөзінен танылады. Сөзінің дәмі жоқтың ойының нәрі де жоқ. Сөзі олақтың
– ойы шолақ. Сөздің парқын білу - өмірдің парқын пайымдауға жетелейді. Сөзі
тереңнің – ойы телегей, - деп тележурналистиканың дамуына өзіндік бағаны
осылайша берген-ді. Жаңалықты жамағатқа жарсала жеткізуге әбден машықтанған
қазақ тележурналистері – Совет Масғұтов, Қадыр Даутов, Марат Барманқұлов,
Сұлтан Оразалин, Құсман Игісінов, Амангелді Жақсыбеков, Ғаділбек
Шалахметов, Диас Омаров, Жанна Ахметова, Нұртілеу Иманғалиұлы, Қынабай
Аралбаев, Серік Байхонов сынды қазақ тележурналистері соңдарына сол мұра
қалдырып, қазақ телевизиясының дамып, қалыптасуына айтарлықтай үлес қосты.
Отандық телевизиялық хабар тарату жүйесіндегі өзгерістер қоғамда болып
жатқан үрдістерге байланысты. Теледидар, бір жағынан, осы үрдістерге
тәуелденсе, екіншіден, соны өзі эфирге шығарады.
1958 жылғы 8 наурыз күні Алматы қаласындағы 4000 шамалы және облыстағы
100-ге жуық телевизор алдына жайғасқан жұрт қазақ телевизиясының
дикторларымен көгілдір экран арқылы тұңғыш рет дидарласты. Олар көпшілікті
экран арқылы республика асатнасында телевизия хабарларының басталуымен, ал
әйелдер қауымын 8 наурыз мейрамымен құттықтап, жылы лебіз білдірді. Сол
жылдың 15 сәуірінен бастап, Алматы телевизиясы аптасына бес ерт тұрақты
түрде хабарлар бере бастады. Жаңа студия ұжымында Мәскеу, Ленинград,
Свердловск телестудияларының шығармашылық қызметкрелері көп көмек көрсетті.
1958 жылғы 16 наурыз күні Өскемен тұрғындары да тұңғыш телевизиялық суретті
көру мүмкіндігіне ие болды. Рас, оларға көпке дейін тек кинофильмдер
көрумен ғана шектелуге тура келді. Ал Қарағанды қаласындағы тұңғыш
телевизия орталығының ашылу қуанышы кеншілер мерекесімен үйлесе келді. 1958
жылдың 31 тамызында студия ресми кинопрагроммамен эфирге шығып кеншілердің
ерлік еңбегін суреттейді. Осы негізде жарқыра, жана бер, жұлдызым! атты
көркем фильм көрсетілді.
Зерттеушілер ауыспалы кезеңде отандық телевизиялық жүйенің
реформалануының екі кезеңін алға тартады: 1985-1991 жылдар аралығы және
1991 жылдан бастап бүгінгі күнге дейін[iii](*). Кейбір зерттеушілер
кеңестік кезеңдегі теледидар қызметінің жалпы тенденцияларын келесі
белгілер бойынша классификациялайды:
1. Хабар тарату бойынша:
- телевизиялық хабар таратуды жалпымемлекеттік орталықтандыру;
- теледидардың көпұлттылығы.
2. Басқару әдісі бойынша:
- теледидар қызметінің уақытын қатаң шектеу, жергілікті партиялық
жетекшіліктің диктатурасы[iv](*).
3. Техникалық қамтамасыз етілуі бойынша:[v]
- елдің барлық аймақтарына телевизиялық хабарларды арнайы техникалық жүйе
арқылы тарату (спутниктік байланыс, ретрансляция шеңбері, мыңдаған
радиоленейлік желі).
4. Қаржыландыру бойынша:
- республикалық бюджеттен қаржыландыру;
- жарнаманың болмауы.
Одан басқа, теледидардың қызметін реттейтін заңнамалық болған жоқ.
Басқару СОКП ОК қаулысы және директива, Мемлекеттік телерадио жүргізді.
Нарық жағдайында жұмыс істейтін редакция қызметін былайша топтастыруға
болады: 1) редакторлық; 2) ұйымдастыру-басқарушылық; 3) техникалық. Осы үш
тағанның бір-біріне үйлесімділігі ақпарат кеңістігіндегі телевидениенің
өмір сүру кепілдемесіне айналады. Орталық телевидение ақпараттық, ғылыми-
танымал, әдебие, білім, балалар бағдарламаларын жоғарғы сапалы шығарды, сол
уақытта жергілікті бағдарламалардың деңгейі төмен болды, сондықтан аймақтық
телеорлықтардың мәртебесі де төмен болды.
1985 жылы қоғамның саяси, экономикалық, әлеуметік өмірінде күрделі
өзгешеліктер болды, бұл отандық телевизиялық жүйеге әсер етпей қоймады.
Мұның бәрі билік басына М.С.Горбачевтің келуіне байланысты еді. Қайта
құру идеясы қолға алынып, соңында КСРО сынды ұлы державаның құлдырауына
әкеп соқтырды. Жетпіс жылдық тоталитарлық жүйеден кейін бұқаралық ақпарат
құралдарына жеті сандық астында жатқан ақпараттар жайында сөз етуге
мүмкіндік туды. 1985 және 1991 жылдар аралығындағы глобалдық өзгерістер
ТМД елдерімен қатар, Қазақстандағы телевиденияны де жаңаша дамытты. На
этапе, начавшемся в результате распада СССР, процессы демонополизации и
децентрализации, с одной стороны, упростились до уровня деконцентрации
(более мелкого территориального дробления), а с другой стороны – приняли
явно дезинтеграционный характер[vi].
Кеңестік кезеңде қазақстандық телевиденияның мынадай классификациясы
қалыптасты:
1. Трансляция әдісі бойынша:
а) эфирлік (телесигналдың дәстүрлі түрде телевышкадан тұтынушының
тележүйесіне дейін қолданатын барлық хабар тарату ұйымдары);
ә) спутниктік (мысалы, Космос-ТВ, 4 канала НТВ-плюс);
б) кабельді (КТВ-1 компаниясы).
2. Аудиторияны қамту бойынша:
а) жалпыұлттық (Қазақстан ұлттық телеарнасы);
ә) республикалық (Хабар);
б) аймақтық (Қазақстан-Павлодар);
в) жергілікті (облыстық телестудиядан мөлтек аудандардың кабельді
желісіне дейін).
3. Меншіктік форма бойынша:
а) мемлекеттік;
ә) мемлекеттік емес:
- жеке меншік;
- акционерлік қоғамдар: ашық типті және жабық типті;
- жауапкершілігі шектеулі қоғам;
- жауапкершілігі шектеулі серіктесгі;
б) шетелдік инвесторлардың қатысы бар аралас компаниялар[vii].
Қоғамның негізгі көңіл аударатын мәселесінің бірі - ақпараттық нарық
іргетасының қалануы. Сондықтан, алғашқы нарық кезеңіне тән ерекшелік
ақпарат субъектілерінің - газет, журнал, теле және радиоарналарының ұлғаюы
болып табылады. 1998 жылы Қазақстан Республикасының Мәдениет, ақпарат жөне
қоғамдық келісім министірлігінде 1625 басылым (1990ж. басында ол мыңнан сөл
астам) тіркеліп, оның 44 пайызы мемлекеттік, ал 56 пайызы мемлекеттік емес
болса, 2002 жылы 761 ақпараттық, 252 қоғамдық-саяси, 175 жарнамалық, 106
ғылыми, 30 діни бағыттағы, 21 әйелдер, 27 жастар жөне 38 балалар басылымы,
әрі 76 телеарна жұмыс істеген. Тәуелсіз бұқаралық ақпарат құралдарының
үлесі 80 пайызға жетті. Саластырмалы түрде алып қарасақ, алып АҚШ-та 1650
газет бар екен, ал оның басым көпшілігі жеке адамдардың қолында. Республика
электронды ақпарат қүралдарының арасында комерциялық негізде КТК телеарнасы
1991 жылы алғаш рет көрермендермен қауышты. Бүгінде республика бойынша
телеарналар саны 80-ге таяп қалды.
Мемлекеттік бюджеттен қаржыландыратын, мемлекетпен қадағаланатын
мемлекеттік телеарна билік органдарының қызығушылықтарын ұстанады. Кеңестік
кезеңдегі оның классикалық үлгісі – Кеңес Одағының телевидениесі. Дегенмен,
дамыған елдерде мұндай телевидение жоқ деп айтуға болады. Теледидардың
осындай үлгісінің бәсекелестері болмайды және бюджеттік әрі, көрермен
абонементтер көздері қаржыландырады. Мемлекеттік
телеарнада, кейбір мамандардың пікірінше, коммерциялық телеарналарда сақтап
қалуға мүмкін емес – театр, музыка, өнер – дүниелерді аман қалдыруға
болады. Роль государственного телевидения в том, чтобы защищать казахские
традиции, историю и культуру... Государственный канал должен быть более
респектабельным. Не должно быть порнографии, минимум жестокости и
насилия[viii]. Отандық мемлекеттік телеарна – Қазақстан ұлттық
телеарнасы – бюджеттен бөлінген қаржыны жүйелі түрде алмайды, сондықтан
үнемі өнеркәсіптік қызмет жүргізуі қажет. Оның бағдарламалар құрылымында
жарнама көлемі (яғни, жарнама берушілерге тәуелділік) - өзге
арналардағыдай, жарнамалық орнатқыштардың қосылуында, мазмұнында,
мінездемесінде ешқандай өзгешіліктері жоқ: хабарларды үзу, дыбыс ырғағын
күшейту және тағы басқалар.
Бүгінгі көгілдір экран айнасын өркениетті хабармен толтыру, жас ұрпақты
жоғары эстетикалық рухани нәрмен қоректендіру үшін тынымсыз ізденіс,
шығармашылық өсу міндеттерін игеру қажет. Тың әдістер табу,
интеллектуальдық деңгейді көтеру, хабардың жеделдігін, шыншылдығын арттыру,
журналист, дикторлардың ой-өрісін дамыту, дарынды, кәсіпқой тұлғаларды
шебер іріктей білу қазіргі тележурналистиканың алғашқы мақсаттары болып
табылады. Бүгінгі таңда БАҚ-тың ішкі және сыртқы құрылымының өзгеруі ТМД
елдерінде жаңа қоғамдық-экономикалық формацияның қалыптасуы нәтижесінде
пайда болды. Ең қолайлысы, қайта құру аса терең өзгерістермен бірлікте
бізге әлемдік ақпарат кеңестігіне кіруге мүмкіндік жасап отыр. Мұндай
өзгерістер еліміздегі электронды ақпарат құралдарында да байқалуда. Осы
процестердің өн бойынан екі нәрсені бөліп айту орынды: біріншіден - ақпарат
ағынының елімізге еркін кіру принципі; екіншіден - масс-медиада жаңа
экономикалық үлгінің құрылып, тәжірибеде колданыла бастауы. Қазақстан
журналистикасындағы бұл тенденция телевидениеде де жаңа үлгінің қалыптаса
бастауын байқатса керек. Телебағдарламалардың сыртқы пішіні ғана өзгеріп
қойған жоқ, сонымен бірлікте оның жанрлық құрылымы да өзгеріске ұшырауда.
Талдау, ток-шоу, тікелей эфир, жедел сұхбат, ақпараттық хабарламалардағы
жүргізуші баяндауынан бөлек, сюжетті даярлаушы тележурналистің кейіпкер
сөзіне және әңгіме өзегіндегі жайларға өзіндік пікірі мен ой-түйінінің
пайда болуы осы айтылғандарға дәлел болады. Тележурналистер нарықтық
қатынастар кезеңінде кез келген мәселеге талдау жасай отырып, нарық
заңдылықтарына айрықша баса көңіл бөлуде. Біздің ойымызша, нарық
экономикасына мынадай анықтама берген жөн болар еді: нарықтық экономика -
уақыттың белгілі бір мерзіміне созылған әдістер мен мақсаттар комплексінің
қоғам мен оның әрбір бөлшегінің экономикалық жағдайын жақсартуды қамтамасыз
етуге бағытталуы. Бұл жерде, айрықша атап айтатын жай, нарықтық экономика
өз табиғатында тұрақты, орталықтандырылған, әрі кез келген коньюктура
кезеңінде қолайлы әрі өзгермелі болып тұрады. Журналистика үшін оның
мәнділігі - нарықтық экономика жекелік ерекшеліктің фундаменталдық
принципіне негізделе отырып, ол бір мезгілде еркін ақпарат ағыны
принципімен тікелей байланыста болуында. Осы мезгілде оның дуализмі көрініс
береді: реципиент БАҚ-тың кез келген ақпарат кезін таңдауға ерікті десек
те, ол оны толықтай қанағаттандырады деп айтуға болмайды. Екінші жағынан -
редакция мен құрылтайшы, әрі БАҚ иесі, бәсекелестік кезеңінде табыс табудың
кез келген жолын іздестіреді. Бір-бірімен етене тығыз байланысқан еркіндік,
тәуекел және мүмкіндік факторлары нарықтық экономика мен саяси демократияны
бір-бірімен етене біріктіреді. Мемлекет қарамағындағы телеарналар күні
бүгінге дейін нарық жағдайына баяу бейімделуде. Әрі, бұл саладағы 1990-2000
жылдар арлығындағы "қысқарту" мәселесі де өзінің аз зиянын тигізген жоқ.
Енді, осылардың бірнеше басты себептерін қарастырып көрелік. Біріншіден,
телеарналар халық көкейіндегі ойды дөп басып, оларға "ашық микрофон"
ұсынған кезде, мемлекет бақылауындағы арналар бұл биіктен көріне алмады.
Екіншіден, телеарналардағы жалақы мәселесінің жоғарылығы мен техникалық
жарақтануының сонылығы да кадрлардың солай қарай ойысуына оңтайлы жағдай
жасады. Үшіншіден, жарнама мәселесіндегі бәсекелестік кезеңінде де тәуелсіз
телеарналар үстемдікке ие болды. Олардың жарнама берушілермен тез арада тіл
табысулары мен жарнаманы көрнекі әрі көз тартатындай ойлы етіп берулері де
техникалық мүмкіндік пен ізденушіліктің арқасында жүзеге асып жатты.
Төртіншіден, кеңестік кезеңнің қатаң қыспағынан босанған көрерменнің
шөліркеген көңілін тойындыруға батыстық жезөкшелік, адам өлтірушілік,
айуандық әрекеттер мағынасындағы "қоқысты" фильмдері алғашында
психологиялық көңіл-күйге зор әсер етті. Енді осы келтірілген дәйектер
негізінде бірнеше ұсыныстар туындайды.
1. Мемлекеттік бюджеттен арналардың кейбір бағыттағы бағдарламаларын
(қазақ және орыс тілдеріндегі) каржыландыру тетіктерін іздестірген жөн. Бұл
телеарна ұжымының өзі өмір сүріп отырған қоғам алдындағы жауапкершілігін
күшейте түседі. Әрі тиісті орындар тарапынан оларға қатаң бақылау да
орнайды.
2. Көрермен аудиториясы бүгінде шыншыл, жедел әрі талдау мәнеріндегі
ақпаратты көбірек талап етуде. Осы бағытта тележурналистер еркін әрі батыл
қимыл-әрекетке көшкені оң.
3. Телеарналар бағдарламаларына облыстық, аймақтық, республикалық деңгейде
үнемі социологиялық зерттеулер жүргізу қажет. Республикалық көлемде БАҚ-ты
зерттейтін арнаулы тәуелсіз социологиялық зерттеу орталығын құрып, оны
мемлекеттік және тәуелсіз арналар қорынан қаржыландырып отырған оң нәтиже
берер еді.
Республикада қой санын 50 миллионға жеткізу жөніндегі абыорйлы міндетті
жүзеге асыру да қазақ телевизиясының басты тақырыптарының бірі, Ал
М.Көккөзов, Н.Шәймерданов, Ж.Молдасанов сияқты қой өсірудің үздік шеберлері
көгілдір экранның басты кейіпкерлеріне айналды. Сондай-ақ республиканың
екпінді құрылыстары да телевизия назарынан тыс қалмады. Қазақ
телевизиясының дүниеге келіп, қаз басып, қарыштай адымдауына
республикамыздың билік органдары, баспасөз, театр, кино мен радиодан келген
шығармашылық қызметкерлер аянбай еңбек етіп, ат салысты. Материалдық-
техникалық мүмкіндіктер мүлде шектеулі алғашқы кезеңінің өзінен бастап-ақ
қазақ телевизиясының ұжымы жаңа іске жан сала кірісіп, талай тамаша
тапқырлық үлгісін көрсетті. Республикада телевизия тыңын игерген ең алғашқы
шығармашылық адамдардың жан қиярлығы, жалынды істері бар дауыспен паш етуге
тұратындай. Қазақ топырағындағы тың өнерге түрен салу бақытына ие болған
адамдар өздерінің сол өзгеше тағдырына лайық қызмет ете білді деп айтуға
болады.
1.2.Ақпарат кеңістігі және тележаңалықтар.
Журналистің кадрдегі сөзі немесе Stand-up туралы
Қазақ тілді тележурналистің кадрдегі сөзін Stand-up деп ағылшынша
айтқанда жөн көреді, оның үстіне, бұл ағылшын сөзін ерекше сүйсіне айтады.
Ал оның мән-мағынасы, мазмұны туралы ойланып толғанбайды. Сондай
тележурналистер мен осы саланың болашақ мамандары үшін Stand-up сөзін түп-
төркінінен бастап түсіндіру қажет-ақ. Өйткені, өз сөзін салмақтап-
саралайтын тәжіребелі, көпті көрген журналистер мен өркениетке талпынып,
қатарынан көш ілгері озып, уақытқа ілескен, кейбір жаста болса алғыр,
көреген тілшілер болмаса, қалғандары Stand-up-ты сәнді киініп алып
кадрден бой көрсету үшін жасайды. Сөйтіп, таныс кісілер: Сені экраннна
көріп қалдық, бір нәрсе туралы айтып жатыр едің ғой,- десе, саған мәз
болады.
Сонымен, Stand-up дегеніміз не? Stand-up ағылшын тілінен
аударғанда позиция тірек, өзек, негіз, бір нәрсені нысанаға алу деген
мағынаны білдіреді екен. Демек, журналистің кадрдегі сөзі оның журналистік
позициясын танытатын, көзқарасын аңғартатын, ешкімге ұқсамайты, көзқарасын
аңғартатын, ешкімге ұқсамайтын, өзіне ғана тән қолтаңбасы, сюжеттің
қайталанбас сәті көрерменге ұсынылған материалдың мәні болуы шарт.
Журналистің барлық уақытта бірдей өз көзқарасын танытатын, өз тарапынан
түйінді ой айтып, өз пайымымен болжам білдіретін сюжет жасай бермейтіні
белгілі. Соған қарамастан, әрбір сюжет сайын кадрдан бой көрсетуге
әуестеніп алған жас тілшілерді көргенде көз ұялайды. Осыдан келіп Stand-
up не үшін жасалады? деген заңды сұраққа жауап іздеуге тура келеді.
Stand-up, біріншіден, тележурналистің, кәсіби тілмен айтқанда,
телерепертердің оқиға орнында болғанын бейнелі дерекпен дәйекті ету үшін
жасалад. Мұнда, бірінші кезекке репортердің өзі емес, ол репортаж жүргізіп
тұрған оқиға орнының көрінісі, соның анық көрінетін детальдары шығуы тиіс.
Кейде керісінше телерепортердің кескін-келбеті экранды жабады да ар жағында
не болып жатқаны мүлде назардан тыс қалады. Мұның өзі -телерепортердің
кәсіби деңгейінің төмендігінкөрсететін бірден-бір мысал.
Түптеп келгенде, экрандағы көріністің қатар репортердің оқиға ортасында
болғанын дәлме-дәл сипаттау керек, яғни, журналист сол жерден тіл қатып,
оқиға барысын баяндауы хақ. Стэндаптың бұл түрі әдетте сюжеттің басында
беріледі. Өйткені, мұның өзі телерепортердің оқиға куәгері екеніне айғақ
ретінде ұсынылады да, бірден көрермен назарын аударып алуға ықпал етеді.
Екіншіден, телерепортердің оқиға, құбылыс, я болмаса, қандай да бір
проблема төңірегінде қорытынды ой түйіп, тұжырым айтып, болжамды пікір
білдіруі үшін жасалады. Бұл оқиғаны көзбен көріп, куәгер ретінде айтатын
әңгімеден әлдеқайдамаңызды, терең мағыналы, аса мәнді дүние болуы тиіс.
Стэндаптің бұл түрі, әсіресе, бір оқиғаға қатысты екі жақты көзқарас пайда
болып, даулы пікір туындаған кезде оған журналистің өз тарапаынан
объективті баға беруі үшін жасалады да, сюжеттің соңғы түйіні ретінде
ұсынылады. Себебі, көрсетілген материалдың шынайлығы мен турашылдығы үшін
жауапкершілік телерепортерге жүктеледі. Өйткені, көрермен қауым
оқиғанысолардың көзімен көреді, солар тізіп көрсеткен фактілер арқылы
талдайды, сөйтіп, журналистің сөзі уақыт өте келе аудиторияның сеніміне ие
болып, қоғамдық пікірге айналады. Сондықтанда, журналистикадағы шеберліктің
негізгі қыры шынайлық пен дәлдікке тіреледі. Қазіргі таңда әлемдегі
ақпараттық агентіктер мынадай кәсіби принцптерді ұстанады екен:
Біріншіден, жеделдіктен де гөрі дәлдік артық, екіншіден, ссенсациядан да
гөрі әділеттік құнды, үшіншіден, жалпы телематериалды бере салғаннан гөрі
сюжетте нақты оқиғаның көрініс табуы әлдеқайда маңызды. Ендеше, қандай да
бір оқиғаның басы – қасында болып көзбен көріп, қолмен ұстағанның айтуымен
ғана шектелмей, бұл ретте журналистің сонын ақ-қарасын айырып, шындықтың
бетіне тура қарап, ағына жарылуына тура келеді. Өйткені, сюжеттің соңында
берілетің бұл стэдатта журналист өз ойын тұжырымдап, қорытынды жасайды,
оператордың және өзінің атын атап телетуындыға қолын қояды. Көрермен
телерепортердің тұжырымына қарап пікір қалыптастырады, ой топшылайды. Олай
болатын себебі, факт журналист тіркеп алған сәтті ақпаратқа айналады.
Тележурналистика зерттеушісі, профессор Марат Кәрібайұлы Барманқұлывтың
тұжырымына сүйенсек, Қалың көпшілік үшін айтулы оқиғалардың бәрі дерлік
ақпараттан орын алады. Ал, журналистік ақпаратсыз өмірде болған оқиға да
тіршіліктен орын алған құбылыс та ізім –қайым жоғалып кетпек. Демек,
стэндап жасаған телерепортер көрерменге шынайы ақпаратты ұсынып, ақиқатын
айтуы шарт.
Келесі кезекте, яғни, үшіншіден, стэндап журналистің бір оймен екінші
ойды ұштастыруы үшін, бір тақырыптағы екі мәселені қатар қамтуы үшін
жасалады. Сондықтанда стэндаптың бұл түрі сюжеттің ортасында беріледі.
Стэндап – репортердің шеберлігін көрсететің негізгі элемент.
Көрермендердің көкейіне қонып, көңілінен шығу үшін және сондай сәтті
мүмкіндікті одан әрі қарай да иелене беру үшін телерепортер өзіне сенуге
болатын адамның имиджін қалыптастыру керек. Тақырыпқа сай негізгі
фактілерді жинақтап ақпарат көзін көрсете отырып, көрерменге жеткізу, оқиға
орнына барып, сол жерде шындығында не болғанын түйіндеп, тура айтып беру,
тексерілген дәйекті деректерді тарату – телерепортердің тікелей міндеті.
Егер болған оқиға жөнінде дау-дамай күдік күмән туындаса, онда оқиғаға
қатысушы барлық жақтардың пікірін мұқият жазып алып, оқиғанын сан қырлы
аспектілерін есепке ала отырып, тұжырым жасауға тура келеді. Себебі,
журналист өз сюжетін басқа біреудің пікірі билеп төстемеуін сауатты түрде
қадағалауы қажет. Телерепортер сюжет барысында көрерменмен бір-ақ мәрте
қауышады. Сондықтан, кадрдегі журналистің сөзі көрермен назарын
аударатындай көрнекті, есте сақталып қалатындай ерекше, адамға ой
салатындай орнықты болғаны жөн. Көрерменді ақпараттың шын екеніне сендіруде
стэндаптың тиімділігі орасан зор. А.А Князов айтылған ақпараттың айғақ
екеніне көрерменнің көзін жеткізу үшін стэндаптың тиімді тәсіл екенін айта
келіп, тағы да мынадай екі жағдайда жасалатынын атап өткен:
1 Спэндап телерепортердің, редакцияның, я болмаса, бүкіл бір телеарна
ұжымының қандайда бір оқиға құбылыс, я, проблема төңірегінде айқын
көзқарасы, нақты пікірі, немесе аса маңызды ақпаратты болып, бірақ, оны
суреттейтің бейне деректері болмаған кезде жасалады.
2 Келесі ретте, телерепортер сюжетте көтерілген мәселеге, сөз болған
оқиғаға байланысты алған әсерін, эмоциялық ахуалын, яғни, көңіл-күйін
аңғарту үшін стэндап жасалады.
Әлбетте, бұл тұрғыдан алғанда стэндап журналистің жұртқа танымал
болуына, көрерменді өзіне қаратып игі ықпалын тигізетіні сөзсіз. Көзі ашық,
көкірегі ояуы көрермен кез-келген журналистің дауыс ырғағын, сөйлеу
мәнерін, сөз саптауын жатқа біледі.
Стэндап – телерепортердің жұртшылықпен көзбе-көз, бетпе-бет жолыққан
сәттегі ашып айтар ақиқаты, жүрегін жарып шыққан шындығы, өзге ешкімді
қайталамайтың өзіндік өрнегі, сюжеттің өне бойындағы бейнелік қатарда
көрсетілмей қалған, синхронда, яғни, қатысушылардың берген сұхбатында
айтылмай қалған мәселенің мәнің қысқа да нұсқа дәл тауып, көрерменнің
жетесіне жеткізуі. Лингвист- ғалым Ахмет Байтұрсынрвтың тілімен айтқанда
стэндапты ділмәр сөз деуге болады.
Ділмәр сөз – афоризм (aphorismo - грек тілінен аударғанда қысқа нақыл
деген мағынаны береді) ғибрат түрінда айтылытын бейнелі сөз
2. Республикалық және аймақтық телевидение біртұтас
Зерттеу объектісі болып жалпыұлттық Қазақстан және оның
Павлодардағы филиалы Қазақстан-Павлодар телеарналары, ал предмет – осы
арналарда эфирге шыққан сюжеттер алынды, оған жарнамалық материалдар,
метеорологиялық болжамдар мен спорт жаңалықтары енбейді.
Зерттеудің мақсаты – Қазақстан ұлттық телеарнасында елді-
мекендердің өмір тынысын қаншалықты жарықтандыру деңгейін орнату.
Зерттеудің міндеттері – ҚР субъекті мәселелерін арналған
материалдармен танысу, оларды талдау, ақпаратты бағдарламаларда жергілікті
тақырыптарға арналған сюжеттердің мөлшерін орнату, бағдарламаларда осындай
сюжеттердің кең көлемде алатын орнын анықтау.
Осы зерттеу шеңберінде республикалық телеарналарда аймақтағы
мәселелер кеңінен қамтылмайды, жергілікті тақырыптағы ақпарат қажеттігінше
толық емес деген гипоза құрылды.
Осылай, республикалық телеарналардағы ақпаратты хабарларда шығатын
жергілікті тақырыпқа арналған сюжеттердің мазмұнын талдау барасында біз
осындай тадауды қажет ететін талаптарды сақтадық. Талдаудың объективтілігі
– біз таңдап алған материалдардың сипаттамасы барлық зерттеуге арналған
сюжеттерге таратылды. Выбор телевизионных сообщений для контент-анализа
основывался на формальных, объективных признаках, что позволило соблюсти
систематичность анализа. Проанализированный ряд материалов отвечает
требованиям репрезентативности – он характерен для всей реальной
деятельности программы.
Жүргізілген зерттеу жергілікті тақырыпқа арналған жаңалықтар
ақпаратты шығарылымда төтенше жағдайлар, болмағанда, әдетте 3-9-шы болып
шығатындығын көрсетті.
Бұл ретте, әлеуметтік мәселелер, ауыл шаруашылығы, өндіріс, денсаулық
сақтау, мәдениет, білім мәселелері, жергілікті биліктің қызметі
республикалық телеарналарда аз көрсетіледі. Көбіне жергілікті тақырыпқа
арналған материалдар аралас (ауызша ақпарат және бейнеқатар) түрде
беріледі.
Жергілікті тақырыпқа арналған материалдардағы кейіпкерлер көбіне
аймақ тұрғындары, ал жергілікті шенеуніктер аз кездеседі.
Жүргізілген санаулардың нәтижесінде келесідей қорытындыға келеміз:
республикалық телеарналардың ақпараттық бағдарламаларындағы ақпараттың
13–18% пайызы ғана аймақтардың, облыстардың өлкелердің мәселелеріне
арналған. Ендеше, республикалық ақпартты хабарлар аймақтық көрермендерді
толық қанағаттандырмайды. Республикалық хабар таратудағы бұл кемшілікті
аймақтық телеарналардың бағдарламалары толтыру керек. Бірақ кей жағдайларда
олар алдарына қойылған міндеттерді толық қанағаттандырмайды.
Дегенмен, аймақтық телевидениенің мемлекеттік хабар тарату
жүйесіндегі орны айтулы. Мұнда деректі фильм, телепублицистика, телеочерк
сынды орталық арналарда қазір көрсетілмейтін жарларлар сақталған.
Техникалық мүмкіндіктері шектеулі болғанымен, олар дәстүрлі жанрды
ұстанады. Себебі, аймақтық телекомпанияларының осындай бағдарламалары
туған тілді жаңғыртуға, өлкенің тарихы мен мәдениетін сақтауға, Қазақстан
жерінде тұратын көп ұлттың рухани құндылығын арттыруға үлесін тигізеді.
1995 жылы Қазақ теледидарынан бөлініп, жеке шаңырақ көтерген "Хабар"
агенттігі алғашында өз бетін жаңалықтар арнасына бұрған. Кейін өзге
салалардағы қордаланған проблемаларды шешу үшін хабарлар тасқынын молайтты.
Солардың қатарында "Бетпе-бет" тікелей эфир бағдарламасы да бар болатын.
Бағдарлама осы кезендегі қоғам толғатып, қоғамды толғандырып отырған өткір
проблемаларды әңгіме өзегіне айналдырып, ел көлеміндегі аузы дуалы
тұлғалардың ой-пікірлерін шыншыл күйінде халыққа жеткізіп отырды. Шым-
шымдап болса да халық көкейіндегі үннің эфир арқылы жоғарыдағыларға жетуі
хабардың алға қойған басты мақсаттарының бірі болатын. Бұл жаңалықтар
топтамасын одан әрі нығайтып, әсерлендіруге жасалған шара.
Бүгінгі таңда отандық телеарналардың барлығында дерлік ақпаратты
хабарлары бар (ХИТ-ТВ алмағанда, арнаның спецификалық форматы сәйкес емес).
Аймақтық телеарналарда ақпаратты бағдарламалардың маңызы
республикалықтардан төмен емес. Қазір Қазақстан ұлтық телеарнасының әр
облыста филиалы бар. Оған қоса әр өлкеде коммерциялық телеарналар да
ашылуда. Мәселен, Павлодар облысының Павлодар қаласында Қазақстан-
Павлодар, Ирбис, КТК-7, ал Екібастұз қаласында Лабрис және Арта
жекеменшік телеарналар хабар таратады.
ЖАҢАЛЫҚТАР ҚЫЗМЕТІ ЖАЙЫНДА
Ақпараттық редакция әрбір телеарнаның негізін құрайды және
телекомпанияның ең көп қызметкерлері мұнда қызмет етеді. Бұл біріншіден,
олардың жұмыс істеу ерекшелігі – материалдардың жинақтауы мен өңдеуіне
байланысты, мақсаты – қалада, облыста, аймақта болып жатқан барлық
шараларыд барынша қамту. Ақпараттық бөлімнің не редакцияның жұмысы іске
асуы үшін өзге бөлімдерде болатындай бір режиссер мен екі-үш журналист-
редактор аз. Міндеттерді қатаң бөлу, эфирді жоспарлау, оқиғаларға жедел
әрекет қылу және репаортерлер мен операторлардың кез кезген жағдайда тез
әрекет қылу – бұл ақпараттық қызметті жемісті болуының себебі.
Ақпарат – кез келген арнаның беткеұстары[ix], – деп санайды
телевидениені зерттеуші ғалым Г.В.Кузнецов. Ақпараттық бағдарламалар – бұл
осы минуттегі хабарландыруға, жаңалықтарға арналған бағдаламалар[x].
Жаңалықтар журналистикасы – бұл барлық фактілерді жинаудағы және ұсынудағы
кәсіби қызмет, мұнда сол факті қосымша коментарийді қажет етпейді.
Эфирге шықпас бұрын, жаңалық тележурналистер мен редакция құрылымына
сәйкес бірнеше өңдеу кезеңінен өтеді:
- Бас редактор редакцияның барлық жұмысын үйлестіреді. Шығарылымның
тақырыбын анықтайды. Түсіру тобы жұмысының кестесін құрады және редакция
қызметкерлеріне міндеттер бөледі. Эфирге материалды қарайды, редакциялайды
және шығарады (не шығармайды);
- Бағдарламаның режиссері жоспарға сәйкес ақпаратты шығарылымды жинақтайды
режиссер программы комплектует информационный выпуск согласно плану,
разработанному в тесном сотрудничестве с выпускающим редактором; он
хронометрирует сюжеты и модулирует композицию программ. Режиссер – это еще
и постановщик, поэтому в его функции также входит руководство техническим
персоналом: операторами, инженерами, осветителями, звукорежиссерами;
- Ақпаратты бөлімнің тілшілері, ең біріншіден, ақпаратты шығарылымның
негізі болатындай ақпаратты жинаулары қажет, тиісінше сценарийін
дайындаулары керек, кадрден тыс мәтінді әзірлеулері тиіс және диктордың
мәтінін даялауы қажет.
Ақпарат қызметінің тілшілері (корреспонденттер) материалды эфирге
дайындау барысында жаңалықтардың екі түрін – қатаң және жұмсартылған -
қолданады. Әрбіреуінің өзіндік оң және теріс жақтары бар. Қатаң
жаңалықтардағы талап – артық ештеңе жоқ, ақпарат берутдің осындай тәсілі
толық объективті болмайды, дегенмен, белгілі мөлшерде шынайы болады.
Репортер ақпаратты маңыздылығынан бастап, төңкерілген пирамида әдіс
арқылы ұсынады. Қатаңға қарағанда жұмсартылған жаңалық жедел түрде
емес, мұнда интрига моменті енгізіледі, бұл жаңалықты қабылауға
жеңілдетеді. Жұмсартылған жаңалықты оқиғаның маңыздылығы төмен жағдайда
қолданылады, бұл кезде оның ақпаратты себебі төмен не мүлде болмайды.
90-шы жылдары жаңалықтар бағдарламасының құрылымы өзгереді. Егер осы
уақытқа дейін шығарылым белгілі бір жүйеде өтсе: саясат, экономика,
мәдениет, спорт; заманауи телевидениеде бұл жүйе өзгеріп, ақпараттың
сенсациялығы басты назарда. Бұл жаңалықтар топтамасында жаңа
тенденциялардың пайда болуына, байланысты.
Хабар жасауда техникалық мүмкіндіктің телехабардағы рөлі шексіз.
Теледидар табиғатына тән жалт-жұлт еткен әсерлі бояулардың экранға
түсіргенде өңі солғынданып, көріне алмай жататын сәттері де аз емес.
Сондықтан, толыққанды хабарға шығармашылық топтың біртүтас қимылы мен
қызығушылығы қажет.
Мәндісі, бір мезгілде телехабардағы режиссер орны туралы да пікір
айту қажеттілігі. Себебі, біз көпшілігінде хабар дегенде тек экрандағы
жүргізушіні ғана көз алдымызға елестетеміз. Шын мәнінде, теледидар
режиссеріне жүктелер міндет театр мен кино режиссерінен де маңыздырақ болуы
ықтимал. Теледидар режиссері ең алдымен асқан шешен, жай оғындай іскер адам
болуы керек. Оған себеп, хабардың көркем бейнелі концепциясын тек режиссер
ғана жасап шығара алады. Экрандық кеңістік пен уақыт, интонациялық құрылым,
көркем пішін тек соған ғана төуелді.
Редакция құрылымында да өзгешіліктер енгізілді. Мәселен, продюсер
сынды мамандық пайда болды, бұл зерттеліп жатқан объектінің
коммерциялануына байланысты. Осы енгізіліп жатқан жаңартуларға қарамастан,
редакция информации сформирована по функциональному признаку – подготовка
и выпуск сообщений о текущих событиях, в какой бы сфере они ни
происходили[xi].
Қазақстан-Павлодар - Қазақстан ұлттық телеарнасының Павлодардағы
филиалы. Ондағы ақпараттық бағдарлама Жаңалықтар деп аталады. Ол екі
редакцияға – қазақ және орыс – негізделеді. Аймақтағы жаңалықтар таратуда
мықты ұжым болып есептеледі. Оның штатындағы әрбір редакцияда бір режиссер,
бір видеомонтажер, бес редактор, екі диктор-редактор бар, редакторлар
кезектесіп кезекшілік жасап, шығарушы редактордың қызметін атқарады.
Бөлімді аға редактор басқарады. Операторлық команда жаңалықтар редакциясы
не бағдарламалар редакциясы бөлып бөлінбейді. Олардың жұыстарына алдын ала
кесте жасалады. Күніне алты операторға дейін ақпаратты бағдарларламаларды
жасауға қатысады. Редакция әкімшілігі материалдардың эфирге шығар уақытында
титрлеумен қамтамасыз етеді (аталған материал редакторы мен операторының
және сұхбатталуышының аты-жөнін көрсетеді, т.б.), дикторды телесуфлермен
қамтиды, эфирге шыққан бағдарламалардың тізімін жасайды, оны бейнеқорға
көшіреді. Сондай-ақ, жаңалықтардың эфирге шығуына дыбыс режиссер қатысады.
Жаңалықтар күндізгі, кешкі және қорытынды болып бөлінген. Аптасына
дүйсенбіден жұма күнге дейін эфирге шығады. Жаңалықтар шығарылымы тікелей
эфирде жүзеге асады: 13-00 (қазақ), 13-10 (орыс), 18-15 (қазақ), 18-30
(орыс), 21-00 (қазақ және орыс жаңалықтары аралас). Күндізгі жаңалықтардың
хронометражы: қазақ және орыс шығарылымдарына он минуттен болса, кешкі және
қорытынды жаңалықтарға онбес минуттен бөлінген. Қазақстан-Павлодар
Қазақстан ұлттық телеарнасының филиалы болғандықтан, кешкі жаңалықтар
топтамасы бүкіл облысқа тарайды. Сол себепті бұл топтамада көбіне ауыл
тақырыбына арналған сюжеттер беріледі. Ал шығарылымдардың жалпы тақырып
аясы аймақтың саяси, экономикалық өмірі көрсетіледі, сонымен қатар, білім,
мәдениет саласы қамтылады және де спорт әлеміндегі жаңалықтар мен ауа райы
мәліметімен толықтырылады.
Ақпаратты бағдарламалардың шығуының тұрақты күнделікті кестесі
–көрермендерді көбейтудегі маңызды факторы болып табылады, әрі
телекомпанияның ақпаратты бағдарламаларға деген көзқарасын көрсетід. Өзге
хабарларға қарағанда хабар тарату кестесінде мықтап бекітілуі тиіс.
Республикалық телеарнаның жаңалықтар бағдарламасы аймақ тұрғындарының
ақпаратты қажеттіліктерін өтей алмайды. Оларда көрсетілент сюжеттердің
негізгі тақырыптары шет ел мен астанада болып жатқан оқуғаларға арналады.
Ал жергілікті тұрғынға көбіне Парламнеттегі мәселелерден гөрі қалалық
мәслихаттың қабылдаған шешімі қызықтырады, сондай-ақ, өлкедегі, облыстағы,
қаладағы, ауылдағы оқиғалар да әлде қайда жергілікті көрерменнің назары
ауады.
(Мәселенің өзектілігіне қарамастан, аймақтық теледидардағы ақпаратты
бағдарламалардың қызметі мен дамуы аз зерттелді. Исследование в этой
области объединяет одна особенность: проблемы телевидения в том или ином
регионе рассматриваются, в конечном счете, обособленно, словно бы речь идет
об отдельном от общей телевизионной системы явлении[xii]. 1999 жылды
алсақ, Қазақстанның орталық телевидениясы мынадай: мемлекеттік телевидение
– Хабар, қоғамдық телевидения – Қазақстан ұлттық телеарнасы,
коммерциялық телевидения – 31-канал. Қазіргі таңда телекомпания ашу үшін
телерадио жиіліктеріне рұқсат пен хабар таратуға лицензия алу мәселелері оң
шешімін тауып отыр. Алайда, телеарна құрылтайшысы мен редакция ұжымына
көптеген экономикалақ проблемалармен бетпе-бет келу мәселесі туындайды.
Олар: жайлы орын, шығармашылық және техникалық қызметкерлер еңбегіне ақы
төлеу, техникалық базаны уақыт кезеңіне сай соңғы үлгідегі техникалармен
жаңарту, жарнама берушілерді өз жағына тарту, бағдарламаларға демеушілік
жасайтын меценаттарды табу, ең соңында телеарнаның таралу аймағы мен
аудиториясын кеңейту мәселелерін шешу. Өзара бәсекелестік өрістеп тұрған
шақта тележурналистикадағы маркетинг және менеджмент қызметінің де рөлі
айрықша. Республика бойынша тіркелген 76 телеарнаның республикалық
деңгейдегі: "Хабар", "Қазақстан", "КТК", "31 - телеарна", "Рахат", "НТК",
облыстық деңгейдегі: Өскемендегі "КТВ-5", Семейдегі "ТВК-6", Қостанайдағы
"АВВА", Шымкенттегі "АРТ", "Отырар", Ақтөбедегі "Рика ТВ", Оралдағы "ТДК-
42", Қарағандыдағы "КАР-ТВ-3" телекомпаниялары ғана нарық талаптарына
бейімделе отырып, өнімді жұмыс істеуде. Осы орайда, "Ең бастысы, БАҚ-тың
шынайы бәсекелестігі қызықты істерге бастайды. Журналистер баспасөз
беттерінде бір-біріне кінә артып, ұрысқанша, бүгін әңгіме болып, болашақта
атқарылмақ іске жұдырықтай жұмылса, көп нәрседен ұтар едік - деген Дариға
Назарбаеваның 2003 жылы маусымда Өскеменде өткен Қазақстан Журналистер
конгресі атқару коми Бүгін аймақтық теледидарға, оның бағдарламалануына,
өзектілігіне, қызметіне, дамуына, қоғамдық сана мен көрермен мәдениетіне
ықпал етуіне көп көңіл бөлінуде. Ең біріншіден, бұл аймақтық теледидардың
күннен күнге маңыздылығының артуына байланысты. Астаналық телеарналардың
хабар таратуы орталықтанған көрерменге бағытталған, ал жергілікті хабар
тарату өз аймағының түрлі мәселелерін көтеріп, мол ақпарат береді.
республикалық телеарналардың ақпараттық бағдарламалары аймақтық
тақырыптарға 13-18% пайызын арнайды (қосымшаны қараңыз). Кез келген елдің
теледидары ең біріші аймақтық телевидениесімен мықты болады, бір
орталықтағыда алысқа бармайсыз[xiii].
Аймақтық теледидардың дамуын тежейтін бірқатар себептер бар, оны кез
келген арнаның визиткасы іспеттес – жаңалықтар топтамасынан көруге болады.
Аймақтық телекомпаниялардың осы ақпаратты бағдарламаларында жергілікті
басшылардың үні естіледі, билікке баға беріледі және аймақ тұрғындарының
өмір қалпы баяндалады. Аймақтық телевидение жергілікті масштабта болып
жатқан барлық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 4-10
І.Көгілдір экранның көрікті
келбеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11-33
1.1. Қазақ тележурналистикасының туу, қалыптасу және даму
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 11-19
1.2.Ақпарат кеңістігі және
тележаңалықтар ... ... ... ... ... . ... ... ...19-26
1.3.Республикалық және аймақтық теледидарлардың өзіндік
байланыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..26-33
ІІ.Тележаңалықтар: журналист шеберлігінің құпиялары ... .34-58
2.1. Тәуелсіздіктің ауыр жүгі. Тележаңалықтардың өзіндік
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..3 5-43
2.2.Бүгінгі телевизиядағы танымал тележурналистердің жеке стильдері,
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..43-50
2.3.Телехабарлар пішіндерінің
сипатамасы ... ... ... ... ... ... . ... ... ...50-58
ІІІ.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .59-66
ІҮ. Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .67-70
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Тележаңалықтар: журналист шеберлігінің
құпияларында кездесетін мәселелердің көкейтестілігі дипломдық жұмыстың
тақырыбын таңдауға негіз болып, алынды. Теледидар – бұл журналистиканың,
ғылымның, өнердің, ғылыми-техника ойының, экономиканың алдыңғы
жетістіктерін өзіне біріктірген ХХ ғасырдағы ұлы құбылыстарының бірі.
Радио, теледидар сынды жаңа бұқаралық ақпараттардың пайда болуынан бастап,
бұқаралық ақпарат құралдары дәстүрлі және жаңа, баспалы және электронды
болып бөлінді. Аудио және бейне сигналды біріктірген теледидарға әуел
бастан ерекше көңіл бөлінді, және бүгінде де солай.
ХХІ ғасырдың екі жылында, байқап-бажайлап қараған кісіге адамдардың
психологиясында да өзгерістер байқалуда. Жаңа ғасыр бізүшін кең ақылдың,
терең ойдың біліктілік пен парасаттылықтың дәуірі болуға тиіс. Ұлтымыздың
мыңжылдықтар тоғысындағы бет-бейнесі – оның күнделікті айнасына айналған
теледидардың қабілет-қарымына да тікелей қатысты. Осы кезең – халықтық
дәстүрдің уақыт ағымына төтеп берген, замана жаңалығымен жарасымды
жалғастығын тауып, биік мұратты туындыларды өмірге әкелуге суреткерлер
мүмкіндігінің айқындалар, көрінер тұсы. Ең қауіптісі, бүгінде жас
суреткерлер іске немқұрайдылықпен қарайтындығы. Егер, осы селқостық оның
өнбойына бірте-бірте сіңсетін болса, онда біз әрекетке көшуіміз қажет.
Белгілі грузин режиссері Л.Гогоберидз: Егер суреткер де айтатын ешнәрсе
болмаса, оның жан-дүниесінде не қайғы, не қуаныш болмаса, ондаоның
шеберлігін үйренудің қажеті қанша? Зергерлер бізде онсыз да жеткілікті.
Сенің жеке сезімің қоғамдық оймен тоқайласқанда ғана үлкен өнер туындайды.
Біздің міндетіміз сол тоқайласуды жастардың табуына көмектесу, - дейді.
Етжеңді егеменді Қазақстан тәуелсіздік жылдарында өзінің дамуын
әлеуметтік-экономикалық құрылымының жаңа заңдары бойынша ұйымдастыруды
қолға ала бастады. Бұқаралық ақпарат құралдары жүйесі ішінде талай
өзгерістер енгізіліп, журналистика мен өзге қоғамдық құрылымдар арасында
жаңа қарым-қатынас механизмі пайда болып, журналистиканың рөлі мен қызметі
өзгеріп келеді. Бүгін ол жаңа бәсекелестік жағдайда, рыноктық қатынаста
өмір сүреді. Қоғамның әр түрлі, әрі қарама қайшы дамуында журналистика
біріншіден қоғамдық, әлеуметтік және экономикалық өзгерістердің құралы, ал
екіншіден, журналистика өзі өзгелерге, оның ішінде, жаңа қоғамдық-саяси
құрылымдар мен әлеуметтік институттарға әсер етуші нысан болып есептеледі.
Дегенмен, тоталитарлық кеңестік жүйенің көп әлеуметтік институттары жаңа
бағыттармен қатар, өзге қоғамдық-құқықтық өрісте жаңа қызмет негізінде
жұмыс істеп келді, әлі де істейді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Профессор М.Барманқұлов баспасөз, радио мен
теледидардың жанрларын салыстыра зерттеп, олардың өзара әсерін айтады. Ол
өзінің еңбектерінде қазақ теледидарының нақты тәжірибесін талдай отырып,
біршама хабарларға тоқталған. Алайда ойын-сауықтық сипаты басым
бағдарламаларға жеке талдау жасаған. Қ.Тұрсынов Қазақ теледидарындағы
дәстүр мен жаңашылдық тақырыбын (*) қозғай отырып, Құрдастардың,
Алтыбақан, Көкпар, Арай, Атамекен, Мың да бір рахмет
топтамаларына қалам тербеген. Дегенмен, бұлбағдарламалар тыңғылықты зерттеу
нысанына айналмаған. Зерттеуші Қ.Аманбаев қазақ теледидарының қалыптасуы
мен дамуын еңбегіне арқау етіп, теледидар бағдарламасында маңызды орын
алатындығын айтады.(*). Ал Ә.Сүлейменова ұлт тілдеріндегі телехабарлардың
ерекшелігі мен спецификасын зерттей отырып, көп тілді теледидар қызметін
талдаған. Сондай-ақ Ақиқат, Ар бағдарламаларын тікелей эфирдегі табиғаи
әңгіме ретінде атай келіп, студияның қазақ аудиториясына әсер ету ықпалы
жөнінде әңгіме қозғайды. Сондай-ақ, елдегі телеарналардың құрылымдық-
бағдарламалық, шығармашылық, мазмұндық аспектіде зерттелуіне және онда
қызмет ететін тележурналистердің шеберліктерін көрсетуге арналған. Орталық
және жергілікті теледидарлар әрдайым өзара тығыз байланыста. Қайта құру
кезеңіне дейін басқарудың вертикальды түрі қолданылды, оған сәйкес барлық
республикалық, аймақтық, облыстық және қалалық телестанциялар КСРО-ның
мемлекеттік телерадиосына бағынды. Қазақстан ұлттық телеарнасы, Хабар,
Еларна сынды республикалық телеарналар барлық облыстарға хабар таратып,
көпшіліктің жанарын жаулап алғанымен, олар жергілікті мәселелерден алшақ.
Тек аймақтық теледидар дифференциялық әлеуметтік, мамандандырылған,
этникалық және территориялық топтардың ерекшеліктерін ескере алады, әрбір
адамға жетіп, үлкен саясат мәселелерін жергілікті жағдайдың тіліне аудара
алады, сенімді қарым-қатынас, байланыс, сөз алмасу жасай алады[i] (*).
Қазақ тележурналистикасының хабар таратуының осылай үндесуі көрермен
аудиториясының әр түрлі қажеттіліктерін қанағаттандырады.
Осы зерттеудің барысында тележурналистика қызметінің қарқынды дамуы
турасында көптеген мәселелер кездесті. Теледидар – ХХ ғасырдың ең күрделі
мәдени құбыластарының бірі. Өзге БАҚ-тарға қарағанда қоғамдық пікірге әсер
етуде ең қуатты механизміне ие бола тұра, ол бұқараның көзқарасын мен
стереотипін қалыптастырады. Республикамыз егемендік алғалы бері көптеген
тәуелсіз және жекеменшік баспалар, газеттер, радио, телеарналар ашылып, өз
жұмыстарын түрлі бағытта жүргізіп келеді. Бірақ, олардың үкімет аясында
әлеуметтік – экономикалық реформаларға көзқарасы қандай бағытта өрбімесін,
кез-келген арнаның (теле немесе радио) назарда ұстайтын басты қағидасы - өз
көрермендері мен тыңдаушыларын жаңа, әділ, сенсациялық ақпаратпен
қамтамасыз ету болып табылады. Әр телеарнаның ақпараттық хабар тарату
бағдарламалары өзіне тән ерекшеліктері бойынша құрылған. Біреуі ресми
жаңалықтарға ықылас білдірсе, екіншісі – қалалық шеңбердегі жаңалықтармен
шектеледі (әсіресе, хабар тарату диапазоны тек қана қалалық аймақты
қамтитындары), үшіншісі – экономика, бизнес әлеміндегі жаңалықтарға молырақ
уақыт бөледі. Қазіргі нарық заманында аталмыш ақпарат құралдарының көбісі
дерлік демеушілер ақшасымен, жарнама беруші мырзақолдардың қаржылық
көмегімен өмір сүруде. Теледидар үнемі өзгеріс үстінде, оның себептері көп
және орынды. Заманауи теледидарларда жүріп жатқан үрдістер терең ойлай мен
жүйелі талдауды қажет етеді. Себебі олардың байланысы арналардың
типологиялық ерекшеліктері мен мазмұндық және бағдарламалық саясаты
жинақталған негіз.
Тақырыптың мақсаты мен міндеті. Тележаңалықтар: журналист шеберлігінің
құпиялары журналистика ғылымының зерттелуінде шеттен тысқалып отырған жоқ
па? Тек ағымдағы ақпарат пен жаңалықтың жаршысы бола білетін телеарналар
ғана елдің ертеңгі тұтқасы бола алады. Олайболса, қазақ
тележурналистикасының іскерлік, жан-жақтылық, төзімділік, имандылық,
инабаттылық сынды қасиеттерді көгілдір экран арқылы қалайберу керектігін
дипломдық жұмыс барысында мақсаты мен міндеті ретінде алып қарағанды жөн
санадым.
Еңбекте қазақ тележурналистикасының мол мұрасын зерттеп, маңызын көрсету,
тәжірибесін тарату қаралады. Бұл мақсатқа жету үшін төмендегідей негізгі
міндеттерді белгіледік:
- тележурналистиканың қалыптасуы мен дамуындағы проблемаларды ашып, Кеңес
дәуіріндегі мақсатын, идеологиялық жұмысының бағытын анықтау, хабарлардың
пәрменділігін, насихаттық ықпалын, қоғамдық пікірді қалыптастырудағы рөлін
көрсету;
- әр кезеңдегі қоғамдық-саяси өзгерістерге байланысты телехабарлардың
мазмұнын саралап, тақырыптық ауқымын зерттеу, құрылымдық, көркемдік сапасын
талдау;
- хабарды берудің пішіні мен бағдарламаның жанрлық, тілдік, стильдік
әдіс-тәсілдерін, журналистік шеберлік деңгейін айқындау, хабарлардың
түрлеріне талдаужасап, тарихи тағылымы жөнінде ой қорыту;
- хабардың қоғамдық-саяси, әлеуметтік-экономикалық, оқу-ағартушылық,
танымдық, моральдық, проблемалық, интернациональдық-патриоттық, эстетикалық
сипатын айқындап, бағдарламалардағы ұлттық нақышты көрсету;
- тәрбие құралы ретіндегі мәніне бойлап, қазақ теледидарының орнын
анықтау.
Диплом жұмысының әдіс-тәсілдері. Тележаңалықтар: журналист шеберлігінің
құпиялары туралы арнайы зерттелген бұл еңбекте хабарлардың тақырыбы мен
идеясы, жанрлық, тілдік, стильдік ерекшеліктері, ұлттық дәстүрмен
сабақтастығы, әр кезеңдегі қоғамдық-саяси өзгерістерге байланысты
тақырыптық жаңашылдығы, көркемдік, публицистік деңгейі жан-жақты зерттеліп,
тұжырымдалды. Қоғамдық пікірді қалыптастырудағы хабарлардың тиімділігін,
пәрменділігін арттырудағы шығармашылық ізденістер сөз етіліп, бүгінгі
телехабарлар салыстырыла отырып, теориялық негіздері жаңаша ойлау әдісімен
тұжырымдалды, жүйеленіп, ғылыми тұрғыдан дәйектелді. Қазақ теледидарының
қалыптасуы, дамуы тұсындағы, қоғамдық-саяси өзгерістер кезеңіндегі және
бүгінгі бағдарламаларға талдау жасалынып, маңызы көрсетілді.
Еңбекте сонымен қатар, журналистік ізденістің сырлары ашылып,
тележаңалықтардың одан әрі дамуына байланысты ұсыныстар, пікірлер айтуға
талпыныс жасалды. Қазақ тележурналистикасының тележаңалықтары, журналистік
шеберлік құпияларын зерделеу, оны саралап, бір жүйеге келтірудің, тарихымен
бүгінгісін өзектестіре байланыстырып, ғылыми-теориялық тұрғыдан
қарастырудың қажеттілігі арта түседі. Асыл қазына мұрағат сөрелерінде шаң
басып қалмай, таразы басына түсіп, әділбағасын алуы тиіс.
Тақырыптың қолдану аясы. Еңбекте профессор М.Барманқұлов, Қ.Тұрсыновтың
ғылыми мұралары негізге алынды. Сондай-ақ орыс ғалымдары мен осы сала
бойынша мамандарының жазғандары қолданылып, баспасөз беттерінде жарық
көрген мақалалар пайдаланылды. БАҚ-тың тұжырымдамасы, типологиясы және даму
мәселелері Е.А.Корниловтың Журналистика на рубеже тысячелетий атты
монографиясында жарық көрген, мұнда автор негізгі міндеттерді (әкімшілік-
территориялық, қоғамдық, әлеуметті-психологиялық және мәдени-этникалық)
топтастырады, сөйтіп, журналистиканың сипаттамасын береді, бұл
удовлетворяет информационные запросы зрителей, связанные с микросредой
обитания (семья, производственный коллектив, место жительства)[ii]. Одан
басқа, автордың телевиденияның жаңаша тілін зерттеуі – тележурналистиканың
жаңаша болмысындағы басты мақсаттарды, олардың қызметтік қажеттіліктерін
және мәдени басымдылықтарын анықтауға мүмкіндік берді.
Сондай-ақ, хабар таратудың осы заманғы талғамы, сипаттамасын, болашағын
анықтау үшін зор тарихи-географиялық және методологиялық база болып
Е.Я.Дугин, В.Л.Цвик, О.Р.Самарцев, А.Л.Качкаева, О.А.Еременко, С.А.Мұратов
еңбектері саналады. Бұқараның сұранысы мен қажеттілігіне бағытталған,
болмысының негізі жарнама болатын коммерциялық теледидар – бүгінде отандық
телеарналардың қызмет етуінің ең тиімді формасы. Мемлекеттік телерадио
жетекші еткен кеңестік орталық теледидар классикалық мысалдары дамыған
елдерде шамалы ғана қалды.
Дипломдық жұмысының негізгі объектісі - қазақ тележурналистикасындағы
қызмет еткен, сүбелі үлес қосып жүрген тележурналистердің кәсіби қырлары
мен журналистік шеберліктері. Тележурналистикадағы жекелілік проблемасы
бүгінде қай кездегіден болсын өте өзекті болып отыр. Оған себеп арналар
арасындағы аудитория мен жарнама үшін бәсекелестік, мемлекеттік және
тәуелсіз арналар арасындағы бағдарламалар молдығының кәсіби журналистерді
көптеп талап етуі, аудиторияның арналарды таңдауға мүмкіндігінің молдығы
сынды көптеген факторлардың септігі әсер етуде.
Тележаңалықтар таратудың жаңа талаптарын ескере отырып, теледидардың
жанрларының экспансиясын, әдістерін, меншіктік формаларын қадағалау,
телевизиялық шеберлік аспектісінде республикалық телеарнаның аймақтық
телеарнаға игі ықпалын орнату. Сонымен қатар, телеарна бағдарламаларын одан
әрі жетілдіруге, олардың өндірісіндегі жанрлық және мазмұндық әдісіне
республикалық арнаның теріс ықпалын қарастыру. Теледидардың хабар тарату
кестесін жасау ерекшелігін және оған әсер ететін факторларды анықтап,
теледидар қызметіндегі проблемаларды талдау және республикалық
телеарналарда аймақтық тақырыпты жарықтандыру деңгейін орнату.
Телеарналардағы ақпараттық бағдарламалар ерекшеліктерін қарастыру және
оларды төніп қалу қаупі бар орталық телеарналарда көрсетілетін тақырыптас
бағдарламалардағы ұқсастықтарды қарастыру негізгі қолданысқа ие болды. Бұл
жұмыста телеарналардағы журналистердің қызметі қолданылды.
Диплом жұмысының құрылымы. Еңбек кіріспеден, екі үлкен тараудан, алты
тақырыпшадан, қорытындыдан және негізгі, қосымша әдебиеттер тізімінен
тұрады. Дипломдық жұмыста әдебиет мен мақала пайдаланылды.
І.Көгілдір экранның көрікті келбеті
1.1. Қазақ тележурналистикасының туу, қалыптасу және даму кезеңдері.
Мұнда отандық тележурналистиканың туу, қалыптасу және даму кезеңдері
ақпарат кеңістігі және жаңалықтар жүйесі, республикалық және аймақтық
теледидарлардың өзіндік байланыстары теледидардағы меншіктіліктің
функциялары мен формаларының қалыптасуы қарастырылады. Адамзаттық қарым-
қатынастар орнап, мәдени-тарихи, этникалық ерекшеліктер қалыптасатын орта –
қоғам болып табылады. Ал, ондағы ақпарат көздері хабар алмасудың, аралас -
құралас болудың басты арқауы – Қазақстанның әлемдік дидарының қалыптасуымен
пара-пар. Ғасырлық тарихы бар қазақ журналистикасының аяқ астынан пайда
болмағандығын, оның Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев, одан кейінгі
А.Байтұрсынов, Ә.Бөкейханов, М.Дулатов, Кеңес үкіметінің алғашқы
жылдарындағы С.Сейфуллин, Б.Майлин, І.Жансүгіров, бергі уақыттардағы
Ә.Нұршайықов, Ұ.Бағаев, Ж.Алтайбаев, К.Смаилов, Ш.Мұртаза сынды біртуар
көшбасшылары болғандығын дәлелдейді.
Міне, осылайша біртуар қолбасшылардың қызулы еңбектерінің арқасында
бұқаралық ақпарат құралдары туып, дами бастады. Қазақ телевизиясының жарық
жұлдыздарының бірі – Сағат Әшімбаев өзінің Шындыққа сүйіспеншілік деген
еңбегінде: Дүбірлі дүниеде сөзден мәңгілік, сөз мәнісінен құдіретті еш
нәрсе жоқ. Бәрі де сөзден басталып, бәрі де сөзбен аяқталады. Сөз сан
ғасырға жетеді. Жарым сөзге жарты әлемнің тағдыры сыйып кетеді. Сөзден от
шығып, сөзге от та тоқтайды. Адамзаттың тарихы да сөзбен сомдалып,
азаматтық тағылымы да сөзінен көрінеді. Асыл мен масылдың айырмасы да бір
ауыз сөзінен танылады. Сөзінің дәмі жоқтың ойының нәрі де жоқ. Сөзі олақтың
– ойы шолақ. Сөздің парқын білу - өмірдің парқын пайымдауға жетелейді. Сөзі
тереңнің – ойы телегей, - деп тележурналистиканың дамуына өзіндік бағаны
осылайша берген-ді. Жаңалықты жамағатқа жарсала жеткізуге әбден машықтанған
қазақ тележурналистері – Совет Масғұтов, Қадыр Даутов, Марат Барманқұлов,
Сұлтан Оразалин, Құсман Игісінов, Амангелді Жақсыбеков, Ғаділбек
Шалахметов, Диас Омаров, Жанна Ахметова, Нұртілеу Иманғалиұлы, Қынабай
Аралбаев, Серік Байхонов сынды қазақ тележурналистері соңдарына сол мұра
қалдырып, қазақ телевизиясының дамып, қалыптасуына айтарлықтай үлес қосты.
Отандық телевизиялық хабар тарату жүйесіндегі өзгерістер қоғамда болып
жатқан үрдістерге байланысты. Теледидар, бір жағынан, осы үрдістерге
тәуелденсе, екіншіден, соны өзі эфирге шығарады.
1958 жылғы 8 наурыз күні Алматы қаласындағы 4000 шамалы және облыстағы
100-ге жуық телевизор алдына жайғасқан жұрт қазақ телевизиясының
дикторларымен көгілдір экран арқылы тұңғыш рет дидарласты. Олар көпшілікті
экран арқылы республика асатнасында телевизия хабарларының басталуымен, ал
әйелдер қауымын 8 наурыз мейрамымен құттықтап, жылы лебіз білдірді. Сол
жылдың 15 сәуірінен бастап, Алматы телевизиясы аптасына бес ерт тұрақты
түрде хабарлар бере бастады. Жаңа студия ұжымында Мәскеу, Ленинград,
Свердловск телестудияларының шығармашылық қызметкрелері көп көмек көрсетті.
1958 жылғы 16 наурыз күні Өскемен тұрғындары да тұңғыш телевизиялық суретті
көру мүмкіндігіне ие болды. Рас, оларға көпке дейін тек кинофильмдер
көрумен ғана шектелуге тура келді. Ал Қарағанды қаласындағы тұңғыш
телевизия орталығының ашылу қуанышы кеншілер мерекесімен үйлесе келді. 1958
жылдың 31 тамызында студия ресми кинопрагроммамен эфирге шығып кеншілердің
ерлік еңбегін суреттейді. Осы негізде жарқыра, жана бер, жұлдызым! атты
көркем фильм көрсетілді.
Зерттеушілер ауыспалы кезеңде отандық телевизиялық жүйенің
реформалануының екі кезеңін алға тартады: 1985-1991 жылдар аралығы және
1991 жылдан бастап бүгінгі күнге дейін[iii](*). Кейбір зерттеушілер
кеңестік кезеңдегі теледидар қызметінің жалпы тенденцияларын келесі
белгілер бойынша классификациялайды:
1. Хабар тарату бойынша:
- телевизиялық хабар таратуды жалпымемлекеттік орталықтандыру;
- теледидардың көпұлттылығы.
2. Басқару әдісі бойынша:
- теледидар қызметінің уақытын қатаң шектеу, жергілікті партиялық
жетекшіліктің диктатурасы[iv](*).
3. Техникалық қамтамасыз етілуі бойынша:[v]
- елдің барлық аймақтарына телевизиялық хабарларды арнайы техникалық жүйе
арқылы тарату (спутниктік байланыс, ретрансляция шеңбері, мыңдаған
радиоленейлік желі).
4. Қаржыландыру бойынша:
- республикалық бюджеттен қаржыландыру;
- жарнаманың болмауы.
Одан басқа, теледидардың қызметін реттейтін заңнамалық болған жоқ.
Басқару СОКП ОК қаулысы және директива, Мемлекеттік телерадио жүргізді.
Нарық жағдайында жұмыс істейтін редакция қызметін былайша топтастыруға
болады: 1) редакторлық; 2) ұйымдастыру-басқарушылық; 3) техникалық. Осы үш
тағанның бір-біріне үйлесімділігі ақпарат кеңістігіндегі телевидениенің
өмір сүру кепілдемесіне айналады. Орталық телевидение ақпараттық, ғылыми-
танымал, әдебие, білім, балалар бағдарламаларын жоғарғы сапалы шығарды, сол
уақытта жергілікті бағдарламалардың деңгейі төмен болды, сондықтан аймақтық
телеорлықтардың мәртебесі де төмен болды.
1985 жылы қоғамның саяси, экономикалық, әлеуметік өмірінде күрделі
өзгешеліктер болды, бұл отандық телевизиялық жүйеге әсер етпей қоймады.
Мұның бәрі билік басына М.С.Горбачевтің келуіне байланысты еді. Қайта
құру идеясы қолға алынып, соңында КСРО сынды ұлы державаның құлдырауына
әкеп соқтырды. Жетпіс жылдық тоталитарлық жүйеден кейін бұқаралық ақпарат
құралдарына жеті сандық астында жатқан ақпараттар жайында сөз етуге
мүмкіндік туды. 1985 және 1991 жылдар аралығындағы глобалдық өзгерістер
ТМД елдерімен қатар, Қазақстандағы телевиденияны де жаңаша дамытты. На
этапе, начавшемся в результате распада СССР, процессы демонополизации и
децентрализации, с одной стороны, упростились до уровня деконцентрации
(более мелкого территориального дробления), а с другой стороны – приняли
явно дезинтеграционный характер[vi].
Кеңестік кезеңде қазақстандық телевиденияның мынадай классификациясы
қалыптасты:
1. Трансляция әдісі бойынша:
а) эфирлік (телесигналдың дәстүрлі түрде телевышкадан тұтынушының
тележүйесіне дейін қолданатын барлық хабар тарату ұйымдары);
ә) спутниктік (мысалы, Космос-ТВ, 4 канала НТВ-плюс);
б) кабельді (КТВ-1 компаниясы).
2. Аудиторияны қамту бойынша:
а) жалпыұлттық (Қазақстан ұлттық телеарнасы);
ә) республикалық (Хабар);
б) аймақтық (Қазақстан-Павлодар);
в) жергілікті (облыстық телестудиядан мөлтек аудандардың кабельді
желісіне дейін).
3. Меншіктік форма бойынша:
а) мемлекеттік;
ә) мемлекеттік емес:
- жеке меншік;
- акционерлік қоғамдар: ашық типті және жабық типті;
- жауапкершілігі шектеулі қоғам;
- жауапкершілігі шектеулі серіктесгі;
б) шетелдік инвесторлардың қатысы бар аралас компаниялар[vii].
Қоғамның негізгі көңіл аударатын мәселесінің бірі - ақпараттық нарық
іргетасының қалануы. Сондықтан, алғашқы нарық кезеңіне тән ерекшелік
ақпарат субъектілерінің - газет, журнал, теле және радиоарналарының ұлғаюы
болып табылады. 1998 жылы Қазақстан Республикасының Мәдениет, ақпарат жөне
қоғамдық келісім министірлігінде 1625 басылым (1990ж. басында ол мыңнан сөл
астам) тіркеліп, оның 44 пайызы мемлекеттік, ал 56 пайызы мемлекеттік емес
болса, 2002 жылы 761 ақпараттық, 252 қоғамдық-саяси, 175 жарнамалық, 106
ғылыми, 30 діни бағыттағы, 21 әйелдер, 27 жастар жөне 38 балалар басылымы,
әрі 76 телеарна жұмыс істеген. Тәуелсіз бұқаралық ақпарат құралдарының
үлесі 80 пайызға жетті. Саластырмалы түрде алып қарасақ, алып АҚШ-та 1650
газет бар екен, ал оның басым көпшілігі жеке адамдардың қолында. Республика
электронды ақпарат қүралдарының арасында комерциялық негізде КТК телеарнасы
1991 жылы алғаш рет көрермендермен қауышты. Бүгінде республика бойынша
телеарналар саны 80-ге таяп қалды.
Мемлекеттік бюджеттен қаржыландыратын, мемлекетпен қадағаланатын
мемлекеттік телеарна билік органдарының қызығушылықтарын ұстанады. Кеңестік
кезеңдегі оның классикалық үлгісі – Кеңес Одағының телевидениесі. Дегенмен,
дамыған елдерде мұндай телевидение жоқ деп айтуға болады. Теледидардың
осындай үлгісінің бәсекелестері болмайды және бюджеттік әрі, көрермен
абонементтер көздері қаржыландырады. Мемлекеттік
телеарнада, кейбір мамандардың пікірінше, коммерциялық телеарналарда сақтап
қалуға мүмкін емес – театр, музыка, өнер – дүниелерді аман қалдыруға
болады. Роль государственного телевидения в том, чтобы защищать казахские
традиции, историю и культуру... Государственный канал должен быть более
респектабельным. Не должно быть порнографии, минимум жестокости и
насилия[viii]. Отандық мемлекеттік телеарна – Қазақстан ұлттық
телеарнасы – бюджеттен бөлінген қаржыны жүйелі түрде алмайды, сондықтан
үнемі өнеркәсіптік қызмет жүргізуі қажет. Оның бағдарламалар құрылымында
жарнама көлемі (яғни, жарнама берушілерге тәуелділік) - өзге
арналардағыдай, жарнамалық орнатқыштардың қосылуында, мазмұнында,
мінездемесінде ешқандай өзгешіліктері жоқ: хабарларды үзу, дыбыс ырғағын
күшейту және тағы басқалар.
Бүгінгі көгілдір экран айнасын өркениетті хабармен толтыру, жас ұрпақты
жоғары эстетикалық рухани нәрмен қоректендіру үшін тынымсыз ізденіс,
шығармашылық өсу міндеттерін игеру қажет. Тың әдістер табу,
интеллектуальдық деңгейді көтеру, хабардың жеделдігін, шыншылдығын арттыру,
журналист, дикторлардың ой-өрісін дамыту, дарынды, кәсіпқой тұлғаларды
шебер іріктей білу қазіргі тележурналистиканың алғашқы мақсаттары болып
табылады. Бүгінгі таңда БАҚ-тың ішкі және сыртқы құрылымының өзгеруі ТМД
елдерінде жаңа қоғамдық-экономикалық формацияның қалыптасуы нәтижесінде
пайда болды. Ең қолайлысы, қайта құру аса терең өзгерістермен бірлікте
бізге әлемдік ақпарат кеңестігіне кіруге мүмкіндік жасап отыр. Мұндай
өзгерістер еліміздегі электронды ақпарат құралдарында да байқалуда. Осы
процестердің өн бойынан екі нәрсені бөліп айту орынды: біріншіден - ақпарат
ағынының елімізге еркін кіру принципі; екіншіден - масс-медиада жаңа
экономикалық үлгінің құрылып, тәжірибеде колданыла бастауы. Қазақстан
журналистикасындағы бұл тенденция телевидениеде де жаңа үлгінің қалыптаса
бастауын байқатса керек. Телебағдарламалардың сыртқы пішіні ғана өзгеріп
қойған жоқ, сонымен бірлікте оның жанрлық құрылымы да өзгеріске ұшырауда.
Талдау, ток-шоу, тікелей эфир, жедел сұхбат, ақпараттық хабарламалардағы
жүргізуші баяндауынан бөлек, сюжетті даярлаушы тележурналистің кейіпкер
сөзіне және әңгіме өзегіндегі жайларға өзіндік пікірі мен ой-түйінінің
пайда болуы осы айтылғандарға дәлел болады. Тележурналистер нарықтық
қатынастар кезеңінде кез келген мәселеге талдау жасай отырып, нарық
заңдылықтарына айрықша баса көңіл бөлуде. Біздің ойымызша, нарық
экономикасына мынадай анықтама берген жөн болар еді: нарықтық экономика -
уақыттың белгілі бір мерзіміне созылған әдістер мен мақсаттар комплексінің
қоғам мен оның әрбір бөлшегінің экономикалық жағдайын жақсартуды қамтамасыз
етуге бағытталуы. Бұл жерде, айрықша атап айтатын жай, нарықтық экономика
өз табиғатында тұрақты, орталықтандырылған, әрі кез келген коньюктура
кезеңінде қолайлы әрі өзгермелі болып тұрады. Журналистика үшін оның
мәнділігі - нарықтық экономика жекелік ерекшеліктің фундаменталдық
принципіне негізделе отырып, ол бір мезгілде еркін ақпарат ағыны
принципімен тікелей байланыста болуында. Осы мезгілде оның дуализмі көрініс
береді: реципиент БАҚ-тың кез келген ақпарат кезін таңдауға ерікті десек
те, ол оны толықтай қанағаттандырады деп айтуға болмайды. Екінші жағынан -
редакция мен құрылтайшы, әрі БАҚ иесі, бәсекелестік кезеңінде табыс табудың
кез келген жолын іздестіреді. Бір-бірімен етене тығыз байланысқан еркіндік,
тәуекел және мүмкіндік факторлары нарықтық экономика мен саяси демократияны
бір-бірімен етене біріктіреді. Мемлекет қарамағындағы телеарналар күні
бүгінге дейін нарық жағдайына баяу бейімделуде. Әрі, бұл саладағы 1990-2000
жылдар арлығындағы "қысқарту" мәселесі де өзінің аз зиянын тигізген жоқ.
Енді, осылардың бірнеше басты себептерін қарастырып көрелік. Біріншіден,
телеарналар халық көкейіндегі ойды дөп басып, оларға "ашық микрофон"
ұсынған кезде, мемлекет бақылауындағы арналар бұл биіктен көріне алмады.
Екіншіден, телеарналардағы жалақы мәселесінің жоғарылығы мен техникалық
жарақтануының сонылығы да кадрлардың солай қарай ойысуына оңтайлы жағдай
жасады. Үшіншіден, жарнама мәселесіндегі бәсекелестік кезеңінде де тәуелсіз
телеарналар үстемдікке ие болды. Олардың жарнама берушілермен тез арада тіл
табысулары мен жарнаманы көрнекі әрі көз тартатындай ойлы етіп берулері де
техникалық мүмкіндік пен ізденушіліктің арқасында жүзеге асып жатты.
Төртіншіден, кеңестік кезеңнің қатаң қыспағынан босанған көрерменнің
шөліркеген көңілін тойындыруға батыстық жезөкшелік, адам өлтірушілік,
айуандық әрекеттер мағынасындағы "қоқысты" фильмдері алғашында
психологиялық көңіл-күйге зор әсер етті. Енді осы келтірілген дәйектер
негізінде бірнеше ұсыныстар туындайды.
1. Мемлекеттік бюджеттен арналардың кейбір бағыттағы бағдарламаларын
(қазақ және орыс тілдеріндегі) каржыландыру тетіктерін іздестірген жөн. Бұл
телеарна ұжымының өзі өмір сүріп отырған қоғам алдындағы жауапкершілігін
күшейте түседі. Әрі тиісті орындар тарапынан оларға қатаң бақылау да
орнайды.
2. Көрермен аудиториясы бүгінде шыншыл, жедел әрі талдау мәнеріндегі
ақпаратты көбірек талап етуде. Осы бағытта тележурналистер еркін әрі батыл
қимыл-әрекетке көшкені оң.
3. Телеарналар бағдарламаларына облыстық, аймақтық, республикалық деңгейде
үнемі социологиялық зерттеулер жүргізу қажет. Республикалық көлемде БАҚ-ты
зерттейтін арнаулы тәуелсіз социологиялық зерттеу орталығын құрып, оны
мемлекеттік және тәуелсіз арналар қорынан қаржыландырып отырған оң нәтиже
берер еді.
Республикада қой санын 50 миллионға жеткізу жөніндегі абыорйлы міндетті
жүзеге асыру да қазақ телевизиясының басты тақырыптарының бірі, Ал
М.Көккөзов, Н.Шәймерданов, Ж.Молдасанов сияқты қой өсірудің үздік шеберлері
көгілдір экранның басты кейіпкерлеріне айналды. Сондай-ақ республиканың
екпінді құрылыстары да телевизия назарынан тыс қалмады. Қазақ
телевизиясының дүниеге келіп, қаз басып, қарыштай адымдауына
республикамыздың билік органдары, баспасөз, театр, кино мен радиодан келген
шығармашылық қызметкерлер аянбай еңбек етіп, ат салысты. Материалдық-
техникалық мүмкіндіктер мүлде шектеулі алғашқы кезеңінің өзінен бастап-ақ
қазақ телевизиясының ұжымы жаңа іске жан сала кірісіп, талай тамаша
тапқырлық үлгісін көрсетті. Республикада телевизия тыңын игерген ең алғашқы
шығармашылық адамдардың жан қиярлығы, жалынды істері бар дауыспен паш етуге
тұратындай. Қазақ топырағындағы тың өнерге түрен салу бақытына ие болған
адамдар өздерінің сол өзгеше тағдырына лайық қызмет ете білді деп айтуға
болады.
1.2.Ақпарат кеңістігі және тележаңалықтар.
Журналистің кадрдегі сөзі немесе Stand-up туралы
Қазақ тілді тележурналистің кадрдегі сөзін Stand-up деп ағылшынша
айтқанда жөн көреді, оның үстіне, бұл ағылшын сөзін ерекше сүйсіне айтады.
Ал оның мән-мағынасы, мазмұны туралы ойланып толғанбайды. Сондай
тележурналистер мен осы саланың болашақ мамандары үшін Stand-up сөзін түп-
төркінінен бастап түсіндіру қажет-ақ. Өйткені, өз сөзін салмақтап-
саралайтын тәжіребелі, көпті көрген журналистер мен өркениетке талпынып,
қатарынан көш ілгері озып, уақытқа ілескен, кейбір жаста болса алғыр,
көреген тілшілер болмаса, қалғандары Stand-up-ты сәнді киініп алып
кадрден бой көрсету үшін жасайды. Сөйтіп, таныс кісілер: Сені экраннна
көріп қалдық, бір нәрсе туралы айтып жатыр едің ғой,- десе, саған мәз
болады.
Сонымен, Stand-up дегеніміз не? Stand-up ағылшын тілінен
аударғанда позиция тірек, өзек, негіз, бір нәрсені нысанаға алу деген
мағынаны білдіреді екен. Демек, журналистің кадрдегі сөзі оның журналистік
позициясын танытатын, көзқарасын аңғартатын, ешкімге ұқсамайты, көзқарасын
аңғартатын, ешкімге ұқсамайтын, өзіне ғана тән қолтаңбасы, сюжеттің
қайталанбас сәті көрерменге ұсынылған материалдың мәні болуы шарт.
Журналистің барлық уақытта бірдей өз көзқарасын танытатын, өз тарапынан
түйінді ой айтып, өз пайымымен болжам білдіретін сюжет жасай бермейтіні
белгілі. Соған қарамастан, әрбір сюжет сайын кадрдан бой көрсетуге
әуестеніп алған жас тілшілерді көргенде көз ұялайды. Осыдан келіп Stand-
up не үшін жасалады? деген заңды сұраққа жауап іздеуге тура келеді.
Stand-up, біріншіден, тележурналистің, кәсіби тілмен айтқанда,
телерепертердің оқиға орнында болғанын бейнелі дерекпен дәйекті ету үшін
жасалад. Мұнда, бірінші кезекке репортердің өзі емес, ол репортаж жүргізіп
тұрған оқиға орнының көрінісі, соның анық көрінетін детальдары шығуы тиіс.
Кейде керісінше телерепортердің кескін-келбеті экранды жабады да ар жағында
не болып жатқаны мүлде назардан тыс қалады. Мұның өзі -телерепортердің
кәсіби деңгейінің төмендігінкөрсететін бірден-бір мысал.
Түптеп келгенде, экрандағы көріністің қатар репортердің оқиға ортасында
болғанын дәлме-дәл сипаттау керек, яғни, журналист сол жерден тіл қатып,
оқиға барысын баяндауы хақ. Стэндаптың бұл түрі әдетте сюжеттің басында
беріледі. Өйткені, мұның өзі телерепортердің оқиға куәгері екеніне айғақ
ретінде ұсынылады да, бірден көрермен назарын аударып алуға ықпал етеді.
Екіншіден, телерепортердің оқиға, құбылыс, я болмаса, қандай да бір
проблема төңірегінде қорытынды ой түйіп, тұжырым айтып, болжамды пікір
білдіруі үшін жасалады. Бұл оқиғаны көзбен көріп, куәгер ретінде айтатын
әңгімеден әлдеқайдамаңызды, терең мағыналы, аса мәнді дүние болуы тиіс.
Стэндаптің бұл түрі, әсіресе, бір оқиғаға қатысты екі жақты көзқарас пайда
болып, даулы пікір туындаған кезде оған журналистің өз тарапаынан
объективті баға беруі үшін жасалады да, сюжеттің соңғы түйіні ретінде
ұсынылады. Себебі, көрсетілген материалдың шынайлығы мен турашылдығы үшін
жауапкершілік телерепортерге жүктеледі. Өйткені, көрермен қауым
оқиғанысолардың көзімен көреді, солар тізіп көрсеткен фактілер арқылы
талдайды, сөйтіп, журналистің сөзі уақыт өте келе аудиторияның сеніміне ие
болып, қоғамдық пікірге айналады. Сондықтанда, журналистикадағы шеберліктің
негізгі қыры шынайлық пен дәлдікке тіреледі. Қазіргі таңда әлемдегі
ақпараттық агентіктер мынадай кәсіби принцптерді ұстанады екен:
Біріншіден, жеделдіктен де гөрі дәлдік артық, екіншіден, ссенсациядан да
гөрі әділеттік құнды, үшіншіден, жалпы телематериалды бере салғаннан гөрі
сюжетте нақты оқиғаның көрініс табуы әлдеқайда маңызды. Ендеше, қандай да
бір оқиғаның басы – қасында болып көзбен көріп, қолмен ұстағанның айтуымен
ғана шектелмей, бұл ретте журналистің сонын ақ-қарасын айырып, шындықтың
бетіне тура қарап, ағына жарылуына тура келеді. Өйткені, сюжеттің соңында
берілетің бұл стэдатта журналист өз ойын тұжырымдап, қорытынды жасайды,
оператордың және өзінің атын атап телетуындыға қолын қояды. Көрермен
телерепортердің тұжырымына қарап пікір қалыптастырады, ой топшылайды. Олай
болатын себебі, факт журналист тіркеп алған сәтті ақпаратқа айналады.
Тележурналистика зерттеушісі, профессор Марат Кәрібайұлы Барманқұлывтың
тұжырымына сүйенсек, Қалың көпшілік үшін айтулы оқиғалардың бәрі дерлік
ақпараттан орын алады. Ал, журналистік ақпаратсыз өмірде болған оқиға да
тіршіліктен орын алған құбылыс та ізім –қайым жоғалып кетпек. Демек,
стэндап жасаған телерепортер көрерменге шынайы ақпаратты ұсынып, ақиқатын
айтуы шарт.
Келесі кезекте, яғни, үшіншіден, стэндап журналистің бір оймен екінші
ойды ұштастыруы үшін, бір тақырыптағы екі мәселені қатар қамтуы үшін
жасалады. Сондықтанда стэндаптың бұл түрі сюжеттің ортасында беріледі.
Стэндап – репортердің шеберлігін көрсететің негізгі элемент.
Көрермендердің көкейіне қонып, көңілінен шығу үшін және сондай сәтті
мүмкіндікті одан әрі қарай да иелене беру үшін телерепортер өзіне сенуге
болатын адамның имиджін қалыптастыру керек. Тақырыпқа сай негізгі
фактілерді жинақтап ақпарат көзін көрсете отырып, көрерменге жеткізу, оқиға
орнына барып, сол жерде шындығында не болғанын түйіндеп, тура айтып беру,
тексерілген дәйекті деректерді тарату – телерепортердің тікелей міндеті.
Егер болған оқиға жөнінде дау-дамай күдік күмән туындаса, онда оқиғаға
қатысушы барлық жақтардың пікірін мұқият жазып алып, оқиғанын сан қырлы
аспектілерін есепке ала отырып, тұжырым жасауға тура келеді. Себебі,
журналист өз сюжетін басқа біреудің пікірі билеп төстемеуін сауатты түрде
қадағалауы қажет. Телерепортер сюжет барысында көрерменмен бір-ақ мәрте
қауышады. Сондықтан, кадрдегі журналистің сөзі көрермен назарын
аударатындай көрнекті, есте сақталып қалатындай ерекше, адамға ой
салатындай орнықты болғаны жөн. Көрерменді ақпараттың шын екеніне сендіруде
стэндаптың тиімділігі орасан зор. А.А Князов айтылған ақпараттың айғақ
екеніне көрерменнің көзін жеткізу үшін стэндаптың тиімді тәсіл екенін айта
келіп, тағы да мынадай екі жағдайда жасалатынын атап өткен:
1 Спэндап телерепортердің, редакцияның, я болмаса, бүкіл бір телеарна
ұжымының қандайда бір оқиға құбылыс, я, проблема төңірегінде айқын
көзқарасы, нақты пікірі, немесе аса маңызды ақпаратты болып, бірақ, оны
суреттейтің бейне деректері болмаған кезде жасалады.
2 Келесі ретте, телерепортер сюжетте көтерілген мәселеге, сөз болған
оқиғаға байланысты алған әсерін, эмоциялық ахуалын, яғни, көңіл-күйін
аңғарту үшін стэндап жасалады.
Әлбетте, бұл тұрғыдан алғанда стэндап журналистің жұртқа танымал
болуына, көрерменді өзіне қаратып игі ықпалын тигізетіні сөзсіз. Көзі ашық,
көкірегі ояуы көрермен кез-келген журналистің дауыс ырғағын, сөйлеу
мәнерін, сөз саптауын жатқа біледі.
Стэндап – телерепортердің жұртшылықпен көзбе-көз, бетпе-бет жолыққан
сәттегі ашып айтар ақиқаты, жүрегін жарып шыққан шындығы, өзге ешкімді
қайталамайтың өзіндік өрнегі, сюжеттің өне бойындағы бейнелік қатарда
көрсетілмей қалған, синхронда, яғни, қатысушылардың берген сұхбатында
айтылмай қалған мәселенің мәнің қысқа да нұсқа дәл тауып, көрерменнің
жетесіне жеткізуі. Лингвист- ғалым Ахмет Байтұрсынрвтың тілімен айтқанда
стэндапты ділмәр сөз деуге болады.
Ділмәр сөз – афоризм (aphorismo - грек тілінен аударғанда қысқа нақыл
деген мағынаны береді) ғибрат түрінда айтылытын бейнелі сөз
2. Республикалық және аймақтық телевидение біртұтас
Зерттеу объектісі болып жалпыұлттық Қазақстан және оның
Павлодардағы филиалы Қазақстан-Павлодар телеарналары, ал предмет – осы
арналарда эфирге шыққан сюжеттер алынды, оған жарнамалық материалдар,
метеорологиялық болжамдар мен спорт жаңалықтары енбейді.
Зерттеудің мақсаты – Қазақстан ұлттық телеарнасында елді-
мекендердің өмір тынысын қаншалықты жарықтандыру деңгейін орнату.
Зерттеудің міндеттері – ҚР субъекті мәселелерін арналған
материалдармен танысу, оларды талдау, ақпаратты бағдарламаларда жергілікті
тақырыптарға арналған сюжеттердің мөлшерін орнату, бағдарламаларда осындай
сюжеттердің кең көлемде алатын орнын анықтау.
Осы зерттеу шеңберінде республикалық телеарналарда аймақтағы
мәселелер кеңінен қамтылмайды, жергілікті тақырыптағы ақпарат қажеттігінше
толық емес деген гипоза құрылды.
Осылай, республикалық телеарналардағы ақпаратты хабарларда шығатын
жергілікті тақырыпқа арналған сюжеттердің мазмұнын талдау барасында біз
осындай тадауды қажет ететін талаптарды сақтадық. Талдаудың объективтілігі
– біз таңдап алған материалдардың сипаттамасы барлық зерттеуге арналған
сюжеттерге таратылды. Выбор телевизионных сообщений для контент-анализа
основывался на формальных, объективных признаках, что позволило соблюсти
систематичность анализа. Проанализированный ряд материалов отвечает
требованиям репрезентативности – он характерен для всей реальной
деятельности программы.
Жүргізілген зерттеу жергілікті тақырыпқа арналған жаңалықтар
ақпаратты шығарылымда төтенше жағдайлар, болмағанда, әдетте 3-9-шы болып
шығатындығын көрсетті.
Бұл ретте, әлеуметтік мәселелер, ауыл шаруашылығы, өндіріс, денсаулық
сақтау, мәдениет, білім мәселелері, жергілікті биліктің қызметі
республикалық телеарналарда аз көрсетіледі. Көбіне жергілікті тақырыпқа
арналған материалдар аралас (ауызша ақпарат және бейнеқатар) түрде
беріледі.
Жергілікті тақырыпқа арналған материалдардағы кейіпкерлер көбіне
аймақ тұрғындары, ал жергілікті шенеуніктер аз кездеседі.
Жүргізілген санаулардың нәтижесінде келесідей қорытындыға келеміз:
республикалық телеарналардың ақпараттық бағдарламаларындағы ақпараттың
13–18% пайызы ғана аймақтардың, облыстардың өлкелердің мәселелеріне
арналған. Ендеше, республикалық ақпартты хабарлар аймақтық көрермендерді
толық қанағаттандырмайды. Республикалық хабар таратудағы бұл кемшілікті
аймақтық телеарналардың бағдарламалары толтыру керек. Бірақ кей жағдайларда
олар алдарына қойылған міндеттерді толық қанағаттандырмайды.
Дегенмен, аймақтық телевидениенің мемлекеттік хабар тарату
жүйесіндегі орны айтулы. Мұнда деректі фильм, телепублицистика, телеочерк
сынды орталық арналарда қазір көрсетілмейтін жарларлар сақталған.
Техникалық мүмкіндіктері шектеулі болғанымен, олар дәстүрлі жанрды
ұстанады. Себебі, аймақтық телекомпанияларының осындай бағдарламалары
туған тілді жаңғыртуға, өлкенің тарихы мен мәдениетін сақтауға, Қазақстан
жерінде тұратын көп ұлттың рухани құндылығын арттыруға үлесін тигізеді.
1995 жылы Қазақ теледидарынан бөлініп, жеке шаңырақ көтерген "Хабар"
агенттігі алғашында өз бетін жаңалықтар арнасына бұрған. Кейін өзге
салалардағы қордаланған проблемаларды шешу үшін хабарлар тасқынын молайтты.
Солардың қатарында "Бетпе-бет" тікелей эфир бағдарламасы да бар болатын.
Бағдарлама осы кезендегі қоғам толғатып, қоғамды толғандырып отырған өткір
проблемаларды әңгіме өзегіне айналдырып, ел көлеміндегі аузы дуалы
тұлғалардың ой-пікірлерін шыншыл күйінде халыққа жеткізіп отырды. Шым-
шымдап болса да халық көкейіндегі үннің эфир арқылы жоғарыдағыларға жетуі
хабардың алға қойған басты мақсаттарының бірі болатын. Бұл жаңалықтар
топтамасын одан әрі нығайтып, әсерлендіруге жасалған шара.
Бүгінгі таңда отандық телеарналардың барлығында дерлік ақпаратты
хабарлары бар (ХИТ-ТВ алмағанда, арнаның спецификалық форматы сәйкес емес).
Аймақтық телеарналарда ақпаратты бағдарламалардың маңызы
республикалықтардан төмен емес. Қазір Қазақстан ұлтық телеарнасының әр
облыста филиалы бар. Оған қоса әр өлкеде коммерциялық телеарналар да
ашылуда. Мәселен, Павлодар облысының Павлодар қаласында Қазақстан-
Павлодар, Ирбис, КТК-7, ал Екібастұз қаласында Лабрис және Арта
жекеменшік телеарналар хабар таратады.
ЖАҢАЛЫҚТАР ҚЫЗМЕТІ ЖАЙЫНДА
Ақпараттық редакция әрбір телеарнаның негізін құрайды және
телекомпанияның ең көп қызметкерлері мұнда қызмет етеді. Бұл біріншіден,
олардың жұмыс істеу ерекшелігі – материалдардың жинақтауы мен өңдеуіне
байланысты, мақсаты – қалада, облыста, аймақта болып жатқан барлық
шараларыд барынша қамту. Ақпараттық бөлімнің не редакцияның жұмысы іске
асуы үшін өзге бөлімдерде болатындай бір режиссер мен екі-үш журналист-
редактор аз. Міндеттерді қатаң бөлу, эфирді жоспарлау, оқиғаларға жедел
әрекет қылу және репаортерлер мен операторлардың кез кезген жағдайда тез
әрекет қылу – бұл ақпараттық қызметті жемісті болуының себебі.
Ақпарат – кез келген арнаның беткеұстары[ix], – деп санайды
телевидениені зерттеуші ғалым Г.В.Кузнецов. Ақпараттық бағдарламалар – бұл
осы минуттегі хабарландыруға, жаңалықтарға арналған бағдаламалар[x].
Жаңалықтар журналистикасы – бұл барлық фактілерді жинаудағы және ұсынудағы
кәсіби қызмет, мұнда сол факті қосымша коментарийді қажет етпейді.
Эфирге шықпас бұрын, жаңалық тележурналистер мен редакция құрылымына
сәйкес бірнеше өңдеу кезеңінен өтеді:
- Бас редактор редакцияның барлық жұмысын үйлестіреді. Шығарылымның
тақырыбын анықтайды. Түсіру тобы жұмысының кестесін құрады және редакция
қызметкерлеріне міндеттер бөледі. Эфирге материалды қарайды, редакциялайды
және шығарады (не шығармайды);
- Бағдарламаның режиссері жоспарға сәйкес ақпаратты шығарылымды жинақтайды
режиссер программы комплектует информационный выпуск согласно плану,
разработанному в тесном сотрудничестве с выпускающим редактором; он
хронометрирует сюжеты и модулирует композицию программ. Режиссер – это еще
и постановщик, поэтому в его функции также входит руководство техническим
персоналом: операторами, инженерами, осветителями, звукорежиссерами;
- Ақпаратты бөлімнің тілшілері, ең біріншіден, ақпаратты шығарылымның
негізі болатындай ақпаратты жинаулары қажет, тиісінше сценарийін
дайындаулары керек, кадрден тыс мәтінді әзірлеулері тиіс және диктордың
мәтінін даялауы қажет.
Ақпарат қызметінің тілшілері (корреспонденттер) материалды эфирге
дайындау барысында жаңалықтардың екі түрін – қатаң және жұмсартылған -
қолданады. Әрбіреуінің өзіндік оң және теріс жақтары бар. Қатаң
жаңалықтардағы талап – артық ештеңе жоқ, ақпарат берутдің осындай тәсілі
толық объективті болмайды, дегенмен, белгілі мөлшерде шынайы болады.
Репортер ақпаратты маңыздылығынан бастап, төңкерілген пирамида әдіс
арқылы ұсынады. Қатаңға қарағанда жұмсартылған жаңалық жедел түрде
емес, мұнда интрига моменті енгізіледі, бұл жаңалықты қабылауға
жеңілдетеді. Жұмсартылған жаңалықты оқиғаның маңыздылығы төмен жағдайда
қолданылады, бұл кезде оның ақпаратты себебі төмен не мүлде болмайды.
90-шы жылдары жаңалықтар бағдарламасының құрылымы өзгереді. Егер осы
уақытқа дейін шығарылым белгілі бір жүйеде өтсе: саясат, экономика,
мәдениет, спорт; заманауи телевидениеде бұл жүйе өзгеріп, ақпараттың
сенсациялығы басты назарда. Бұл жаңалықтар топтамасында жаңа
тенденциялардың пайда болуына, байланысты.
Хабар жасауда техникалық мүмкіндіктің телехабардағы рөлі шексіз.
Теледидар табиғатына тән жалт-жұлт еткен әсерлі бояулардың экранға
түсіргенде өңі солғынданып, көріне алмай жататын сәттері де аз емес.
Сондықтан, толыққанды хабарға шығармашылық топтың біртүтас қимылы мен
қызығушылығы қажет.
Мәндісі, бір мезгілде телехабардағы режиссер орны туралы да пікір
айту қажеттілігі. Себебі, біз көпшілігінде хабар дегенде тек экрандағы
жүргізушіні ғана көз алдымызға елестетеміз. Шын мәнінде, теледидар
режиссеріне жүктелер міндет театр мен кино режиссерінен де маңыздырақ болуы
ықтимал. Теледидар режиссері ең алдымен асқан шешен, жай оғындай іскер адам
болуы керек. Оған себеп, хабардың көркем бейнелі концепциясын тек режиссер
ғана жасап шығара алады. Экрандық кеңістік пен уақыт, интонациялық құрылым,
көркем пішін тек соған ғана төуелді.
Редакция құрылымында да өзгешіліктер енгізілді. Мәселен, продюсер
сынды мамандық пайда болды, бұл зерттеліп жатқан объектінің
коммерциялануына байланысты. Осы енгізіліп жатқан жаңартуларға қарамастан,
редакция информации сформирована по функциональному признаку – подготовка
и выпуск сообщений о текущих событиях, в какой бы сфере они ни
происходили[xi].
Қазақстан-Павлодар - Қазақстан ұлттық телеарнасының Павлодардағы
филиалы. Ондағы ақпараттық бағдарлама Жаңалықтар деп аталады. Ол екі
редакцияға – қазақ және орыс – негізделеді. Аймақтағы жаңалықтар таратуда
мықты ұжым болып есептеледі. Оның штатындағы әрбір редакцияда бір режиссер,
бір видеомонтажер, бес редактор, екі диктор-редактор бар, редакторлар
кезектесіп кезекшілік жасап, шығарушы редактордың қызметін атқарады.
Бөлімді аға редактор басқарады. Операторлық команда жаңалықтар редакциясы
не бағдарламалар редакциясы бөлып бөлінбейді. Олардың жұыстарына алдын ала
кесте жасалады. Күніне алты операторға дейін ақпаратты бағдарларламаларды
жасауға қатысады. Редакция әкімшілігі материалдардың эфирге шығар уақытында
титрлеумен қамтамасыз етеді (аталған материал редакторы мен операторының
және сұхбатталуышының аты-жөнін көрсетеді, т.б.), дикторды телесуфлермен
қамтиды, эфирге шыққан бағдарламалардың тізімін жасайды, оны бейнеқорға
көшіреді. Сондай-ақ, жаңалықтардың эфирге шығуына дыбыс режиссер қатысады.
Жаңалықтар күндізгі, кешкі және қорытынды болып бөлінген. Аптасына
дүйсенбіден жұма күнге дейін эфирге шығады. Жаңалықтар шығарылымы тікелей
эфирде жүзеге асады: 13-00 (қазақ), 13-10 (орыс), 18-15 (қазақ), 18-30
(орыс), 21-00 (қазақ және орыс жаңалықтары аралас). Күндізгі жаңалықтардың
хронометражы: қазақ және орыс шығарылымдарына он минуттен болса, кешкі және
қорытынды жаңалықтарға онбес минуттен бөлінген. Қазақстан-Павлодар
Қазақстан ұлттық телеарнасының филиалы болғандықтан, кешкі жаңалықтар
топтамасы бүкіл облысқа тарайды. Сол себепті бұл топтамада көбіне ауыл
тақырыбына арналған сюжеттер беріледі. Ал шығарылымдардың жалпы тақырып
аясы аймақтың саяси, экономикалық өмірі көрсетіледі, сонымен қатар, білім,
мәдениет саласы қамтылады және де спорт әлеміндегі жаңалықтар мен ауа райы
мәліметімен толықтырылады.
Ақпаратты бағдарламалардың шығуының тұрақты күнделікті кестесі
–көрермендерді көбейтудегі маңызды факторы болып табылады, әрі
телекомпанияның ақпаратты бағдарламаларға деген көзқарасын көрсетід. Өзге
хабарларға қарағанда хабар тарату кестесінде мықтап бекітілуі тиіс.
Республикалық телеарнаның жаңалықтар бағдарламасы аймақ тұрғындарының
ақпаратты қажеттіліктерін өтей алмайды. Оларда көрсетілент сюжеттердің
негізгі тақырыптары шет ел мен астанада болып жатқан оқуғаларға арналады.
Ал жергілікті тұрғынға көбіне Парламнеттегі мәселелерден гөрі қалалық
мәслихаттың қабылдаған шешімі қызықтырады, сондай-ақ, өлкедегі, облыстағы,
қаладағы, ауылдағы оқиғалар да әлде қайда жергілікті көрерменнің назары
ауады.
(Мәселенің өзектілігіне қарамастан, аймақтық теледидардағы ақпаратты
бағдарламалардың қызметі мен дамуы аз зерттелді. Исследование в этой
области объединяет одна особенность: проблемы телевидения в том или ином
регионе рассматриваются, в конечном счете, обособленно, словно бы речь идет
об отдельном от общей телевизионной системы явлении[xii]. 1999 жылды
алсақ, Қазақстанның орталық телевидениясы мынадай: мемлекеттік телевидение
– Хабар, қоғамдық телевидения – Қазақстан ұлттық телеарнасы,
коммерциялық телевидения – 31-канал. Қазіргі таңда телекомпания ашу үшін
телерадио жиіліктеріне рұқсат пен хабар таратуға лицензия алу мәселелері оң
шешімін тауып отыр. Алайда, телеарна құрылтайшысы мен редакция ұжымына
көптеген экономикалақ проблемалармен бетпе-бет келу мәселесі туындайды.
Олар: жайлы орын, шығармашылық және техникалық қызметкерлер еңбегіне ақы
төлеу, техникалық базаны уақыт кезеңіне сай соңғы үлгідегі техникалармен
жаңарту, жарнама берушілерді өз жағына тарту, бағдарламаларға демеушілік
жасайтын меценаттарды табу, ең соңында телеарнаның таралу аймағы мен
аудиториясын кеңейту мәселелерін шешу. Өзара бәсекелестік өрістеп тұрған
шақта тележурналистикадағы маркетинг және менеджмент қызметінің де рөлі
айрықша. Республика бойынша тіркелген 76 телеарнаның республикалық
деңгейдегі: "Хабар", "Қазақстан", "КТК", "31 - телеарна", "Рахат", "НТК",
облыстық деңгейдегі: Өскемендегі "КТВ-5", Семейдегі "ТВК-6", Қостанайдағы
"АВВА", Шымкенттегі "АРТ", "Отырар", Ақтөбедегі "Рика ТВ", Оралдағы "ТДК-
42", Қарағандыдағы "КАР-ТВ-3" телекомпаниялары ғана нарық талаптарына
бейімделе отырып, өнімді жұмыс істеуде. Осы орайда, "Ең бастысы, БАҚ-тың
шынайы бәсекелестігі қызықты істерге бастайды. Журналистер баспасөз
беттерінде бір-біріне кінә артып, ұрысқанша, бүгін әңгіме болып, болашақта
атқарылмақ іске жұдырықтай жұмылса, көп нәрседен ұтар едік - деген Дариға
Назарбаеваның 2003 жылы маусымда Өскеменде өткен Қазақстан Журналистер
конгресі атқару коми Бүгін аймақтық теледидарға, оның бағдарламалануына,
өзектілігіне, қызметіне, дамуына, қоғамдық сана мен көрермен мәдениетіне
ықпал етуіне көп көңіл бөлінуде. Ең біріншіден, бұл аймақтық теледидардың
күннен күнге маңыздылығының артуына байланысты. Астаналық телеарналардың
хабар таратуы орталықтанған көрерменге бағытталған, ал жергілікті хабар
тарату өз аймағының түрлі мәселелерін көтеріп, мол ақпарат береді.
республикалық телеарналардың ақпараттық бағдарламалары аймақтық
тақырыптарға 13-18% пайызын арнайды (қосымшаны қараңыз). Кез келген елдің
теледидары ең біріші аймақтық телевидениесімен мықты болады, бір
орталықтағыда алысқа бармайсыз[xiii].
Аймақтық теледидардың дамуын тежейтін бірқатар себептер бар, оны кез
келген арнаның визиткасы іспеттес – жаңалықтар топтамасынан көруге болады.
Аймақтық телекомпаниялардың осы ақпаратты бағдарламаларында жергілікті
басшылардың үні естіледі, билікке баға беріледі және аймақ тұрғындарының
өмір қалпы баяндалады. Аймақтық телевидение жергілікті масштабта болып
жатқан барлық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz