«Автомобильдердің электр жабдықтары»

1.Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4.5 бет.
2. Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6 бет.
2.1 Электр техникасынан жалпы мәліметтер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6.11 бет.
2.2 Оталу жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12.14 бет.
2.3 Электр энергия тұтанатын орындар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15.17 бет.
2.4 Автомобиль электр жабдықтарының жөндеу және техникалық қызметті...16.24 бет.
3.Экомика (технологиялық карталар, сызбалар есептер) ... ... ... ... ... ... ... ... .25.31 бет.
4.Еңбекті қорғау және техника қауіпсідігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32 бет.
5.Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33 бет.
6.Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34 бет.

2.1 Электр техникасынан жалпы мәліметтер
Электр тогы. Электрондардың өткізгішпен бағытталған қозғалысын электр тогы деп атайды.
Олардың бір бағыттағы қозғалысы тұрақты ток деп аталады. Ток тұйық өткізгіште электр қозғаушы күшінің әсерінен пайда болады. Электр тізбегі әдетте ток көзінен, тұтынатын орындардан және оларды жалғастырушы өткізгіштерден пайда болады.
Электр тоғын металдар, көмір, сілтілер мен қышқылдардың судағы ерітінділері жақсы өткізеді. Электр жабдықтарының аспаптарын жалғастыратын өткізгіштер ретінде мыс немесе алюминий сымдарын пайдаланады.
Электр тогын мүлде өткізбейтін материалдарды өткізбейтіндер немесе оқшаулағыштар (изоляторлар) деп атайды. Олар — эбонит, резеңке, пластмассалар, маталар басқалар. Мұндай оқшаулағыштар ток жіберуші өткізгіштермен электр жабдықтары үшін қабық ретінде пайдаланылады.
Автомобиль электр жабдықтарының аспаптары тұрақты токпен қоректенеді. Тұрақты ток сыртқы тізбекте оң полюстен теріс полюске қарай қозғалады деп шартты түрде есептейді.
Тұтынушылар мен ток көздеріне өзара тізбекті параллель қосылады. Токты тізбектей қосқан кезде бір ток көзіндегі оң полюс екіншісіндегі теріс полюсқа жалғанады, жалпы кернеу барлық ток көзіндегі кернеу қосындысына тең болады.

6. ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1. Автомобильдің құрлысы және пайдалануы авторы: П.Ж.Жүнісбеков
2. Автомобильдерді жөндеу және текникалық қызмет авторлар: П.Ж. Жүнісбеков, М.Т.Жетпейісов, Г.А. Мамедалиева, М.С. Дүйсенбаев
3. Автомеханиктерге арналған материалтану негіздері авторлары: С.Скрынник, Т.Рахманов
4. Автомобильдер мен қозгғалтқыштар теориясы автор: Б.А. Алиев
5. Бутусов А.М., Образцов О.П., Жадаев В.Ф. и др. Автомобиль ГАЗ-66: Устройство, техн. обслуживание и ремонт. — М.: Транспорт, 1988.

Пән: Транспорт
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 34 бет
Таңдаулыға:

№16 КОЛЛЕДЖ МКҚК
САПА МЕНЕДЖМЕНТІ ЖҮЙЕСІ

БЕКІТЕМІН
Директор____________З. Талбидин
____________________20___ж

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Ф-ӨОБ-0320

Тақырыбы: Автомобильдердің электр жабдықтары

Түсіндірме хат ___________________________________ _______ бет

Графикалық бөлім ___________________________________ ____ парақ

Дипломдық жұмысты орындаушы __________ Абдуалы Пернехан.

(қолтаңбасы) (аты-жөні)

Жетекшісі _________ Ақмолдаев С.
(қолтаңбасы)
(аты-жөні)

ӨОБ басшысы _________ Моминов А.
(қолтаңбасы)
(аты-жөні)

Қызмет бабында пайдаланылатын басылым

Шардара

Алғы сөз.
Бұл дипломдық жұмыста автомобильдердің электр жабдықтарының негізгі
бөлшектері мен механизмдерінің түрлері, құрылысы, жұмыс принциптері,
кездесетін ақаулардың түрлері және олардың келіп шығу себептері мен жөндеу
материалдары туралы түсінік беріледі.
Дипломдық жұмыста тақырып бойынша таңдалған механизмдердің сызбалары
мен барлық бөлшек- детальдардың атаулары толық көрсетілген. Көрсетілген
мәліметтер қазіргі машиналарда қолданып жүрген, ғылым мен техниканың
жетістіктеріне сүйене отырып жасалған механизмдер мен қондырғылар болып
табылады.
.

МАЗМҰНЫ

1.Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..4-5 бет.
2. Негізгі
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..6 бет.
2.1 Электр техникасынан жалпы
мәліметтер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...6-11 бет.

2.2 Оталу жүйесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .12-14 бет.
2.3 Электр энергия тұтанатын
орындар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15-1 7
бет.
2.4 Автомобиль электр жабдықтарының жөндеу және техникалық
қызметті...16-24 бет.
3.Экомика (технологиялық карталар, сызбалар есептер)
... ... ... ... ... ... ... ... .25 -31 бет.
4.Еңбекті қорғау және техника
қауіпсідігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32 бет.
5.Қортынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .33 бет.
6.Пайдаланған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...34 бет.

1. КІРІСПЕ

Автомобиль - механизмдер мен жүйелер жиынынан тұратын күрделі машина.
Олардың құрылымы (конструкциясы) әр түрлі болуы мүмкін. Дегенмен көпшілік
автомобильдердің негізгі механизмдерінің құрылымы мен жұмыс істеу
принциптері бірдей болып келеді. Сондайақ, автомобильдердің қызметі мен
механизмдерінің орналасуына байланысты олардың құрастыру схемасында да
ортақтық болады.
Автомобильдің үш негізгі бөлігін атауға болады: кузов моторы және шасси.
Кузов - таситын жүкті орналастыруға арналған. Жеңіл автомобильдің және
автобустың кузовына жолаушылар мен жүргізуші жайғасады. Жүк
автокөліктерінің кузовы жүкке арналған платформадан (жүк кузовы) және
жүргізуші кабинасынан тұрады.
Мотор - жанармай жанғандағы бөлінетін жылу энергиясын механикалық
энергияға айналдырады. Мұндай энергияны айналдыру қорытындысында
двигательдің иінді білігін айналысқа келтіреді, ол негізінде двигательдің
айналдыру моментін бір қатар механизмдер арқылы автомобильдің жетекші
доңғалақтарына жеткізеді.
Көпшілік автомобильдерде поршенді карбюраторлы немесе дизельді мотор
қолданылады. Әдетте мотор автомобильдің алдыңғы жағына орналасады.
Шасси мынандай бөлшектер, механизмдер мен жүйелерді біріктіреді:
трансмиссия, аспалы жүйе, белдік, аспа, доңғалақ, рульдік басқару жөне
тежеуіш жүйелер.
Трансмиссия мотордан шығатын айналдыру моментін гүрлендіріп, жетекші
доңғалаңтарға жеткізеді. Трансмиссияға кіретіндер: ілініс (сцепление),
беріліс қорабы, кардан берілісі, басты беріліс, жетекші белдіктердің
картеріне орналасады. Онда дифференциал жөне жарты осьтер жайғасады, солар
арқылы айналдыру моменті жетекші доңғалақтарға беріледі.
Қазіргі заманғы автомобильдердің басым көпшілігінде іштен жану моторы
кең тараған (ІЖМ-МВС). Оларды құрылымына байланысты поршеньді және роторлы
деп екіге беледі. Автомобильдерде поршеньді мотор кеңінен қолданылады.
Автомобильдің поршеньді моторы оның цилиндрлерінде жанармайдың жылу
энергиясын механи-калың жүмысқа айналдыру үшін қызмет атқаратын механизмдер
мен жүйелер кешенінен (топтамасынан) тұрады. Мұндай мотор кривошипті-
шатунды механизмінен, газ тарату механизмінен, салқындату және қоректендіру
жүйелерінен, майлау жүйесінен, сонымен қоса тұтандыру жүйесінен тұрады
Буданды қозғалтқыш агрегатында іштен жанатын қозғалтқыш мен электр
қозғалтқыштарын қатар қолданғанда, электр жүйесі автомобильдің басты жүйесі
болып табылады. Мұнда электр қозғалтқыштары жетекші доңғалақтарға
орнатылады .
Электр энергиясын өндіретін аспаптар электр тогының көздері, ал оны
тұтынатындар тұтынушы деп аталады.
Генератор мен аккумулятор батареясы ток көздері, ал тұтынушылар - ЭББ,
электро қозғалтқыштар, стартер, дабылдар мен жарықтандыру және бақылап-
өлшеу аспаптары.
Электр тогының көздері механикалың және химиялық энергияны электр
энергиясына айналдырады. Тұтынушылар электр тогы энергиясын энергияның
басқа түріне (механикалық, жарық, дыбыс, жылу) айналдыруға қызмет етеді.
Автомобильдің қаңқасы (метал бөліктері) электр жүйеде масса қызметін
атқарады, ал жүйе өткізгішін оң полюске жалғастырады. Электр жүйесінің
кернеуі - 12 В және 24 В.
Толық автомобиль электр жабдықтары мен кестелері түсіндірмелері және
еңбеке қауіпсіздіктері осы дипломдық жұмыста мәлімделінген.
Бүгінгі күні әлемдік өндіріс жылына 50 млн. тасымал құралын шығарып
келеді. Олардың айырмашылығы мен ерекшеліктері моторды, тежеуіш жүйесін,
трансмиссия жұмыстарын реттеу, басқаруды электрлендіру мен автоматтандыру
болып табылады.

Автозауыт конструкторлары рульдік басқаруды және тежеуішті күшейту,
көру аймағын жақсарту, жылыту және кабинаны желдету жүйелерін жақсарту,
жүргізушінің орындығын жетік қондырғылармен ыңғайластыру, басқару
автоматикасын қолдану және басқа қосымша жақсартулар арқылы жүргізуші
еңбегін жеңілдетіп келеді. Дегенмен, жаңа автомобильді құрылымдық жақсарту
оны күрделендіре түсіп, жаңа аспаптар мен автоматиканы қолдануды жөне
қосымша әр түрлі қондырғыларды пайдалануды қажет етеді. Осыған байланысты
автомобильдердің толыққанды жаңа үлгісін тиімді қолдану үшін оның
құрылымдық ерекшеліктерін мұқият, зейінді оқу қажет.

Машиналар сапасын, олардың сенімділігін, бұзылмайтындығын және
тиімділігін арттыру техникалық прогрестің негізгі бағытына жатады және
олардың өзара ауыстырмалылығын қамтамасыз етуді талап етеді.

Автокөлік агрегаттарының құрылысы мен оларды пайдалану ережелерін
жақсы білгенде ғана халық шаруашылық өндіріс еңбеккерлері алдында тұрған
міндеттерді ойдағыдай шешуге болады.

Сонымен қатар халық шаруашылырында пайдаланылатын автомобильдерге
техникалық қызмет көрсету және оларды жөндеу жұмыстарын дұрыс
ұйымдастырудың да маңызы арта түспек.

Автомобиль көлігінің республика үшін ерекше маңыздылығын Қазақстанның
кең байтақ аумағы және халық тығыздығының сиректігі алдын ала анықтайды.
Бұл жекелеген өңірлер үшін жүктерді және жолаушыларды жеткізудің бірден-бір
құралы болып табылады.

Қазақстанда тасымалдауды жүзеге асыруда автомобиль жолдары маңызды рөл
атқарады. Қатты жамылғысы бар автомобиль жолдары құрамындағы республикалық
мәні бар жолдардың ұзындығы - 22,8 мың км, жергілікті мәні бар жолдардың
ұзындығы - 60,2 мың км. Республикалық мәні бар жолдар ішінде – ІІІ
санаттағы жолдар(73,0%), жергілікті мәні бар жолдар ішінде - қозғалыс
қарқындылығы жоғары және жүргінші жолы тар III және IV санаттағы жолдар
басым (тиісінше 26,4% және 66,3%).

XXI ғасырда автомобиль негізгі технологиялық құрал есебінде саналады.
Жүздеген миллион тонна жүк, миллиондаған адам, т.б. жүктер автомобильдермен
тасылады. Барлық алдыңғы қатардағы мемлекеттер өте тиімді саналатын
автомобилъдер шығарумен айналысады. Олар талантты адамдардың бірнеше
ұрпақтарының ғылыми ізденісі нәтижесінде шығарылуда.

Автомобильдің дүниеге келуіне басты себепші болған 1824 жылы француз
инженері С. Карноның От қызуының қозғаушы күші атты еңбегі. Бірақ бу
машинасының салмағы мен көлемі шамадан үлкен болғандықтан темір жолда және
зауыттарда ғана пайдаланылды.

2. НЕГІЗІГІ БӨЛІМ

2.1 Электр техникасынан жалпы мәліметтер
Электр тогы. Электрондардың өткізгішпен бағытталған қозғалысын электр
тогы деп атайды.
Олардың бір бағыттағы қозғалысы тұрақты ток деп аталады. Ток тұйық
өткізгіште электр қозғаушы күшінің әсерінен пайда болады. Электр тізбегі
әдетте ток көзінен, тұтынатын орындардан және оларды жалғастырушы
өткізгіштерден пайда болады.
Электр тоғын металдар, көмір, сілтілер мен қышқылдардың судағы
ерітінділері жақсы өткізеді. Электр жабдықтарының аспаптарын жалғастыратын
өткізгіштер ретінде мыс немесе алюминий сымдарын пайдаланады.
Электр тогын мүлде өткізбейтін материалдарды өткізбейтіндер немесе
оқшаулағыштар (изоляторлар) деп атайды. Олар — эбонит, резеңке,
пластмассалар, маталар басқалар. Мұндай оқшаулағыштар ток жіберуші
өткізгіштермен электр жабдықтары үшін қабық ретінде пайдаланылады.
Автомобиль электр жабдықтарының аспаптары тұрақты токпен қоректенеді.
Тұрақты ток сыртқы тізбекте оң полюстен теріс полюске қарай қозғалады деп
шартты түрде есептейді.
Тұтынушылар мен ток көздеріне өзара тізбекті параллель қосылады. Токты
тізбектей қосқан кезде бір ток көзіндегі оң полюс екіншісіндегі теріс
полюсқа жалғанады, жалпы кернеу барлық ток көзіндегі кернеу қосындысына тең
болады.

1-сурет. Электр көздерін косу әдістері: а—ток көздерінің тізбекті
қосылуы, б—ток көздерінің параллель қосылуы
Ток көздерін параллель (1-сурет, б) қосқан кезде аттас полюстерді өзара
жалғастырады. Ток көздерінің жалпы кернеуі бір ток көзіндей ғана болады, ал
сыйымдылығы батареялар санына сай еселеп артады.
Электр тұтынушыларын параллель қосқанда ток оларға тізбекпен (1-сурет,
а) қосқанда олар бірбіріне жалғасып қосылады.
Электр магнитті индукция. Ток жеткізуші өткізгішті спираль етіп орап,
оған магнитті жақсы өткізетін аз көміртекті болаттан жасалған озек темір
орнатсаң, онда табиғи магниттің барлық қасиеті бар электр магниті пайда
болады. Электр магниттері электр жабдықтарының аспаптарында (стартерлер,
генераторлар, дыбыс дабылдары, бақылап өлшеу және басқа аспаптар)
кеңінен қолданылады.
Тұйық өткізгіштен магниттің магнит күш сызығі.і қиып өтсе, онда
өткізгіште электр тогы пайда болады немесе механикалық энергияны электр
энергиясына (мысалы генераторларда) айналдырады. Ток индукция генератор
өткізгіштері бір орам жасағанда, бір фазалы ток өндіріледі. Егер
өткізгіштер 120° бұрыштықта орналасқан бір текті үш орам жасаса, онда үш
фазалы ток индукцияланады.
Жартылай өткізгіш аспаптар. Өткізгіштер мен оқшаулағыштар арасында
өткізгіштігі жөнінен аралық жағдайда тұрған материалдарды жартылай
өткізгіштер деп атайды. Олардың меншікті кедергісі температураға (кері
пропорциялы) және бөгде қоспалардың болуына байланысты өзгеріп отырады.
Жартылай өткізгіштерге кейбір металдар, олардың қорытпалары мен тотықтары
жатады.
Жартылай өткізгіштерде әдетте қоспалар болады. Мысалы, алюминий немесе
индий сияқты үш валентті қоспалары бар жартылай өткізгіштерді акцепторлар
немесе р типті (розітіуе - оң) деп атайды, өйткені, олар өздеріне
электрондарды қабылдайды.
Жартылай өткізгіштердің жартылай өткізгіштер мен жапқыш қабат металы
арасындағы аралық бетте тек бір бағытта ғана өтетін ток жасайтын қасиеті
бар. Екі электродты аспапты жартылай өткізгішті диод деп атайды. Жапқыш
қабат негізгі жүмыс процесі (р-п - өткелі деп аталатын) жүріп жатқан
жартылай өткізгіштердің р және п бөліктері аралығында пайда болады. р
бөлігі металдың жартылай өткізгішке диффузия нәтижесінде пайда болады.
Диодтың құрылысы қарапайым. Жартылай өткізгіш пластинкасына өтетін ток
бағыты - тіке бағыт болып табылады. Диодтарды айнымалы токты түзеткіш
ретінде қолданады.
Кернеуді тұрақтандыру үшін, яғни оны белгілі бір мөлшерде ұстау үшін
стабилитрондар немесе тескіш диодтар қолданылады.
Транзисторларды тізбектегі токты күшейту және үзу үшін пайдаланады.
Аккумулятор батареялары
Автомобильде қолданылатын аккумулятор батареяларының түрлері:
қышқылды; сілтілі. Аккумуляторлар құрылысы бойынша былай жіктелуі: ашық;
жабық.
Ашық батареялардан электролиттің құрамын (тығыздығын) тексеріп, реттеп
отыру үшін арнайы қызмет көрсетіліп отырады.

2-сурет.Аккумулятор батареясы. 1 — теріс пластиналар, 2—оң
пластиналар, 3—батарея қыры, 4-бак, 5—тығын, 6—қакпақ,
7—жалгагыш пластина, 8—полюстық штыр, 9—сеператор
Жабық аккумулятор батареяларында мүндай қызмет көрсетілмейді, сондықтан
олар жабық болады.
Аккумулятордың қызметі электр энергиясын химиялық энергияға (зарядтау)
жөне керісінше, химиялық энергияны электр энергиясына (разрядтау) жүйелі
түрде айналдыруға негізделген.
Қарапайым қоргасын аккумулятор (2-сурет) электролит құйылған
(тазартылған судағы күкірт қышқылының ерітіндісі) пластмассадан жасалған
банкадан және екі қорғасын пластинадан тұрады. Электролиттегі
пластиналардың беті күкірт қышқылды қорғасынмен, басқаша айтқанда, қорғасын
сульфатымен жалатылған.
Аккумулятор батареясы (2-сурет) ішкі жағынан бөгеттермен белінген бактан
(4) тұрады. Әрбір бөлікке (банкада) бір аккумулятор орналастырылады. Бакты
қышқылға төзімді пластмассадан немесе абониттен жасайды. Оның түбінде
пластиналар тірелетін қырлары болады. Әр банкаға оң (2) және теріс (1)
пластиналар жиыны орналасқан.
Банканы электролитпен толтыруға қажетті тесігі бар қақпақпен (6) жабады.
Құятын тесік тығынмен (5) жабылады. Тығында аккумулятор қуысын
атмосферамен қышқылға құятын болса, тасқынды реакция болады, қышқыл
шашырап, ыдыстың ернеуінен асады, ал денеге тисе күйдіріп жіберуі мүмкін.
Электролитті қышқыл мен судың ара қатысын оның тығыздығы арқылы анықтайды.
Оның тығыздығын бақылап, реттеп тұру қажет.
Қысқы температура 30°С-ңа дейінгі орталың аудандар үшін толық
зарядталған аккумуляторда электролиттің тығыздығы жыл бойына 1,27 болуға
тиіс. Температура төмен жағдайда электролиттің тығыздығы жоғары, ал
температура көтерілген кезде төмен болуға тиіс.

1-кесте

Аудан климаты жыл 15°С электролит тығыздығы, гсм3
мезгілі
элек-трозаряд разрядталу кезінде
лит біткенде
құйған-д
а
25% 50%
күрт континенталды, қыс 1,29 1,31 1,27 1,23
температурасы 40°С-тан төмен
жерлерде
солтүстік.темпера-турасы жыл 1,27 1,29 1,25 1,21
40°С-қа дейінгі жерлерде бойы
орталық аудан, жыл 1,25 1,27 1,23 1,19
температурасы 40°С-қа
бойы дейінгі жерлерде
оңтүстік аудандарда жыл 1,23 1,25 1,21 1,17
бойы

3 сурет. Аккумуляторды тексеру: 1 —аккумулятордың
электролит деңгейі, 2—ток кернеуін және 3—электролиттің
тыгыздыгын тексеру
Аккумулятор батареясындагы электролит тығыздығы жалғастыратын
желдеткіш тесік
бар, ол химиялың реакция кезінде бөлінетін газдың шығуы үшін қажет.
Электролитті химиялық таза күкірт қышқылы мен тазартылған судан
дайындайды. Қышқыл мен суды қышқылға төзімді ыдысқа құйып араластырады,
мүндайда қышқылды суға аз аздан сыздықтатып құяды. Егер суды Электролиттің
тығыздығын ареометрмен (3) тексереді (3-сурет).
Электролиттің деңгейі мен тығыздығын батареяның әр элементі сайын
тексереді (4.-сурет).
Масса ажыратқышы қозғалтқыш жұмыс істемей түрған кезде және тоқтағанда
электр өткізгіші мен өрттен сақтандырудың тұйықталуы мүмкіндігінде,
батареяның өздігінен разрядталуын азайту мақсатында аккумуляторлы батареяны
ажырату үшін қолданылады (4-сурет).

4 сурет. Масса ажыратқышы. Массаны қосу (а) және оны
ажырату (б). 1,8—контактілер, 2,3—кіші және үлкен шток,
4—корпус, 6—тежегіш пластина, 7,9—серіппелер
Қышқылды аккумулятор батареяларының негізгі ақаулары мыналар: өздігінен
жоғары разрядталуы, мерзімінен бүрын разрядталуы, аккумулятор ішінде қысқа
тұйықталуы, пластиналардың сульфаттануы.
Қышқыл денеге түскен кезде зақымданған жерді алдымен сумен, содан соң
10% -дық мүсәтір спиртінің ерітіндісімен жуу керек.
Генераторлар
Жүк автомобильдерінде электр магниттерден қоздырылатын ауыспалы токтың
үш фазалы генераторлары орнатылады. Қозғалтқышты іске қосқанда тұрақты
токты аккумулятор батареясынан пайдаланады, ол жұмыс істеп тұрған кезде
генератордан шығатын айнымалы ток түзеткіштердің көмегімен түрақты токқа
айналады (6-сурет).
Электр жабдықтарының үш фазалы генераторлары қозғалмайтын және айналмалы
қоздыру орамды болып екі топқа бөлінеді.
Қозғалмайтын қоздырғыш орамы бар генератор. Бұл топтағы генераторлар
беріктігімен, қарапайым құрылысы және күрделі емес қызмет істеуімен
ерекшеленеді.
Қоздырғыш орамы бар генераторларды (5-сурет) автомобильдерге орнатады.
Ол статордан, ротордан және түзеткіш блоктан тұрады.
5-сурет. Ауыспалы тоқтың үш фазалы қозғалмайтын
қоздырғыш орамы бар генератор. 1—ауыспалы токтың
қосқыштары (зажимы), 2—статордың фазалық орамы, 3—ста-
тор, 4—қоздырғыш орамы, 5—қоздырғыш орамының төлкесі,
6—ауыспалы токтың түзеткіші, 7—желдеткіш, 8—диодтар,
9—генератор шкиві,10,12—қақпақтар, 11—ротор және пластиналар, 13—тұрақты
токтың қосқышы
Жұмыс істеп тұрған кезде қозғалтқыштың, иінді біл іктің, сондайақ
генератор роторының айналу жиілігі тұрақты болмайды. Осының нәтижесінде
генератор өндіретін токтың кернеуі де тұрақты емес. Жиілік артқан сайын
кернеу жоғары болады және керісінше, жиілік кеміген сайын кернеу
төмендейді. Мұндай ауытқулар ток тұтынатын орындардың жұмыс істеуі үшін
қалыпты жағдай тудырмайды.
Иінді біліктің айналу жиілігіне және генератордың шамадан артық күштен
қорғауына қарамастан генератор өндіретін желідегі тұрақты кернеуді ұстау
үшін реле реттеуішті (5) қолданады.
Генераторлардың ақауы
Айнымалы тоқтың генераторларында төмендегідей ақаулар болуы мүмкін:
зарядтандыру тогы болмай қалады, қозғалтқыш жұмыс істеп түрғанда иінді
білік айналысының амперметрде разрядтау тогының бар болуы, генератор немесе
түзеткіш істен шығып қалады.
Жетекші ремень жеткілікті түрде тартылмағанда немесе қоздырғыш орам
тізбегінде болмаса, күш тізбегінде (генератор реле-реттеуіш, батарея —
масса) контакт нашар болғанда, сондай-ақ статор орамында үзік болғанда,
амперметр разрядтау тогын көрсетеді.

2.2 Оталу жүйесі
Батареядан оталу
Бензинді қозғалтқыштардың цилиндрлерінде сығылған жұмыс қоспасы оталу
шамынан шығатын үшқыннан тұтанады. Үшқынды разрядтандыруға қажетті жоғары
кернеу тогын оталу батарея аспаптарынан немесе магнетодан алады. Төмен
кернеулі токты жоғары кернеулі токңа айналдыру және оны қозғалтқыштың
цилиндрлеріне бөлу қызметін атқарады. Батареядан оталу құрылғысының сызбасы
6-суретте көрсетілген.

6-сурет. Батареядан оталу құрылгысы: 1 —аккумулятор батареясы,
2—стартерді қосқыш, 3—оталдыру қосқышы, 4—алғашқы орама, 5—екінші орама,
6—оталу катушкасы, 7—таратқыш, 8—үзгіш, 9—конденсатор, 10—оталу шамы
Төмен кернеулі ток тізбегі аккумулятор батареясынан немесе генератордан
қоректенеді. Оған тізбекті түрде оталдыру қосқышы (3), қосымша резисторы
бар оталу катушкасының алғашқы орамы (4), үзгіш (8) пен масса қосылған.
Жоғары кернеу тогының тізбегі оталу катушкасының екінші орамынан (5),
таратқыштан (7), жоғары кернеу өткізгіштерінен, оталу шамы (10) мен
массадан тұрады. Жоғары кернеу тогының пайда болуы өзара индукциялану
принципіне негізделген. Оталу бекіткіші қосылған және үзгіш контактілері
түйықталған жағдайда электр тогы оталу катушкасының (6) алғашқы орамы
айналасында магнит өрісін туғыза отырып, аккумулятор батареясынан немесе
генератордан сол орамға түседі.
Төменгі кернеу тізбектер үзгішін (8) контакт арқылы ажыратқанда, оталу
катушкасының алғашқы орамындағы токпен оны қоршаған магнит өрісі де
жогалады. Жойылатын магнит өрісі оталу катушкасының екінші орамының
айналымдарын қиып өтеді де онда электр қозғаушы күшін туғызады. Екінші
орамда айналымның көп болуына байланысты, оның шеттеріндегі кернеу 20-24 кВ-
ға жетеді. Қозғалтқыштың үзгіш таратқышына ортадан тепкіштен басқа вакуум
реттеуіш орналасқан. Ол оталу бұрышын өзгерту қызметін атқарады.
Қозғалтқыштың жүгін азайтқанда, дроссельді қалақша жабылады және
карбюратордан түтікшеге өтетін сирету әсерінен тартқышпен бірге солға қарай
орын ауыстырып, жұдырықшаның айналуына қарсы бұрады. Бүл кезде ерте оталу
бұрышы артады. Октан корректор отынның октан санына байланысты ерте оталу
бұрышын қолмен өзгерту үшін қызмет етеді. Октан-корректор шкаласының бір
бөлігі ерте оталу бұрышының 2° өзгеруіне сәйкес келеді.
Үзгіш таратқышта ерте оталдыру бұрышын өзгертуге байланысты үш
тәуелсіз ұрылгы

7-сурет. Шам (свеча): 1—шам- жұмыс істейді: ортадан тепкіш
қықышы,2—изолятор, реттеуіш — жұдырықшаны, вакуумды реттеуіш
қозғалмалы дискіні, октан-корректор - корпусты бұрады.
Оталдыру шамы (7-сурет) электр жарқылынан үшқын саңылауын жасайды. Шам
корпустан (5), оқшаулағышы бар орталың электродтан (2) және шамның
корпусына дөнекерлеп бекітілген бүйір электродынан тұрады. Шамда кесілген
бөлік орналасқан, ол цилиндрлер қалпақшасының тесігіне бұрап кигізіледі.
Шамның жоғары бөлігінде кілтке арналған қырлары бар.
Шам корпусының цилиндрлі бөлігіне маркасы жазылған, ол шартты түрде
кесілген бөліктің диаметрін, оқшаулағыштың төменгі бөлігінің ұзындығын және
оның материалын көрсетеді. Кесілген бөліктің диаметрі М немесе А әрпімен
белгіленеді, мұнда М әрпі корпустағы С18х1, 65 бұрандасына сәйкес келеді.
Цифрлар оқшаулағыштың жылу конусының ұзындығын миллиметр өлшемімен
көрсетеді. Цифрлардан кейінгі келесі әріп оқшаулағыштың материалын
көрсетеді, мысалы: У - уралит, Б - боркорунд. Соңғы өріп орталың электрод
бойынша герметизациялау әдісін көрсетеді, мысалы: С - шыны герметика.
Оталдыру шамының жұмыс істеуі үшін орталық және бүйір тұстағы саңылаудың
өлшемі — 0,7-0,9 мм. Оны бүйір электродты ептеп ңайыра отырып, ретке
келтіреді. Ішкі жағынан ластанған жағдайда оны бензинмен жуу қажет.
Оталудың контактілі-транзисторлы жүйесі
Автомобильдерде транзисторларды қолданатын оталдыру жүйесін пайдаланады,
ол батареямен оталудан күрделірек болғанмен, бірқатар артықшылықтары бар.
Оталудың контактілі-транзисторлы жүйесінің (8-сурет) кәдімгі батареялық
оталудан айырмашылығы, үзгіш тартқыш контактілері (В) мен оталу
катушкасының (А) аралығына транзисторлы коммутатор (Б) қосылады.
Коммутатор қорғасын қорытпасының қырлы корпусына монтаждалған, корпустың
төменгі бөлігінде транзистордың электронды қорғау блогы (8), импульсті
трансформатор (9) және резисторлар орналасқан. Корпустың бүйірінде
өткізгіштерді жалғауға арналған төрт қысқыш бар: М - машинаның массасымен,
Р (таратқыш) - үзгіш-таратқышпен, К (катушка) - катушканың оталдыру
қысқышымен, атаусыз қысқыш - осы катушканың тиісті қысқышымен қосылған.
Транзисторлы коммутатор екі режимде: коммутатор сызбасы оталдыру
катушкасының алғашңы орамына ток
өткізуге ашық (сүзгіш контактілері түйыңталған), коммутатор сызбасы
оталу катушкасының алғашңы орамына ток өткізуге жабың (үзгіш контактілері
ажыратылған) жағдайларда жұмыс істейді. Бірінші режимдегі транзис-торлы
коммутатордың жүмыс істеу кезіндегі ток жолдары суретте стрелкамен
көрсетілген.
Үзгіш контактілері (10) транзистор (8) базасының тізбегіне ңосылған.
Контактілер түйықталған кезде, олар арқылы болар-болмас ток өтеді (0,75А).
Транзистор базасы тогының күші шамалы болғандыңтан, контактісі үзілген
кезде іс жүзінде электр үшқынынан тозбайды. Контактілердің қызмет ету
ұзақтығына тек механикалың тозу әсер етеді.

9-сурет. Оталдырудың контактілі-транзисторлы жүйесінің
сызбасы.А—оталдыру катушкасы, Б—котмутатор, В—үзгіш-таратқыш, Г-аккумулятор
батареясы; 1 —оталдыру шамы, 2—екінші орам, 3—алеашқы орам, 4—стабилитрон,
5—диод, 6—конденсатор, 7~резистор, 8—транзистор,
9—импульсті трансформатор, 10—үзгіш контактілері, 11—жұдырықша,
12—қосымшарезистор, 13—оталдыру қоскышы, 14—амперметр, К,М,Р—кыскыштар
2.3 Электр энергиясын тұтынатын орындар
Стартерлер
Бензинді қозғалтқыштың иінді білігінің айналу жиілігі минутына 60-80
айнмин. болғанда сенімді түрде іске қосуға болады. Айналудың мүндай
жиілігін қолмен айналдыру жүргізушіге едәуір күш түсіреді. Оны жеңілдету
үшін электр стартерлерін қолданады.
Стартер (9-сурет) - тізбекті қоздыру орамы бар 5КӘН6 жүргізуші отырған
жерден дистанциялық қосылатын төрт полюсті электр қозғалтқышы. Стартердің
іске қосқыш қозғалтқыштан ерекшелігі қосымша электр магнитті релесінің
болуы. Олар қозғалтқыш жұмыс істеп тұрғанда стартерді қосу мүмкіндігін
болдырмайды.
Аккумулятор батереясын разрядтамау үшін стартерді аз уаңытқа (5-15 с)
қосып қояды. Егер осы уақыт ішінде қозғалтқыш оталмаса, онда стартерді
сөндіріп, бірнеше секундтан кейін қосу қажет. Бүл үзіліс аккумулятор
батареясының жүмыс қабілетін қалпына келтіру үшін қажет. Егер қозғалтқыш
оталмаса, ақауын тауып, жою қажет.
Стартерлерге тән ақаулар: ол оталмайды, якоры иінді білікті бұрмайды,
оны қосқан кезде оның тістерінің күшті шықыры естіледі.
Егер стартер жұмысқа қосылмаса, онда фараларды немесе кабинадағы
қалпақты шамды қосып, қызудың қалай өзгеретінін бақылау қажет. Егер ол
өзгермесе, стартер тізбегінде ток болмағаны.

9-сурет. Стартер: 1 —еркін жүрудің муфталы іске қосқыш шестернясы,
2—косурычагы, 3—тартқыш реле якоры, 4—ішке тартылатын якорь, 5—қстатқыш
(шунтты) орам, 6—контактілі дискі, 7—қстатқыш жэне ішке тартылатын орамдар
шеттерінің қысқыштары, 8—ішке тартылатын орам шеттерін қысқыш,
9—аккумулятор батареясы сымының қысқышы, 10—ток жеткізгіш щеткалар,
11—коллектор, 12—полюс табаны, 13—фаза орамдарының катушкасы,
14—якорь пластиналарының пакеті, 15—якоръ білігі, 16—аралыц тірек
подшипнигі
Стартерді қосқан кездегі тістердің күшті шықырынан іске қосқыш шестерня
тістерінің немесе маховик тәжшің тозуы немесе жаншылуы байқалады.
Жарықтандыру мен дабылдау аспаптары
Жарықтандыру мен дабылдау аспаптарынсыз автомобильде жұмыс істеу мүмкін
емес. Түнгі және қараңгы кездерде қозғалыс жолын, кабинаны, аспаптары
қалқанын жарықтандыру мен машинаның габаритті көлемін байқау үшін қажет.
Жарықтандыру аспаптарына фара, фонарь, астыңғы фара, бұрылыс белгі және
габарит шамдар, нөмір белгісіне жарың түсіретін шамдар жатады.
Фара (11-сурет) жүріп келе жатқан машинаның алдындағы жол учаскесін
жарықтандыруға арналады. Жарықты шашыратқыш шыны, шағылыстырғыш пен шам
(лампа) оптикалық элементті құрайды.
Шағылыстырғыш жарық шоғын бағыттайды, жарықты шағылыстырады.
Шағылыстырғыштың ішкі беті жалтыратып өңделген.
Жарықты шашыратқыш шыны жарық шоғының шағылыстыру әсерін азайту үшін
қажет, сон дықтан оның сыртқы формасы әр түрлі болып келеді, ал ішкі
жағында - жарықты сындыратын шығыңқы қыртыстары болады.
Фара шамдары бір контактілі және екі контактілі болуы мүмкін. Бір
контактілі шамның шыны баллоны ішіне қыздыру жібі орналасқан, оның бір шеті
цокольге (массаға) дәнекерленген, ал екінші шеті цокольдің ұшындағы
изоляцияланған контактіге шығарылған. Екі контактілі шамның екі жібі
болады, оның бір шеті цокольдің ұшындағы екі изоляцияланған контактіге
шығарылған, екіншісі — цокольге дәнекерленген. Сондайақ экраны бар екі
контактілі шамды да қолданады, ол жарық шашырататын шынымен біріге отырып,
жарық шоғының оңға және төмен ауысуын қамтамасыз етеді, мұның өзі қарсы
келе жатқан машиналар жарығының жүргізушілер көзіне шағылысуын азайтады.
Баллонның толтырылуына қарай бос және газбен толтырылған шамдар болып
бөлінеді. Жарық күші 3 Вт және одан жоғары шамдар тек газбен толтырылып
шығарылады. Толтырғыштар ретінде инертті газдарды немесе олардың қоспаларын
қолданады. Фаралар үшін көбіне алыс және жақын жерге жарық түсіру үшін екі
жіпті (екі контактілі) шамдар орнатылады.
Габаритті фонарьлар машиналардың көлемін жарық түсіріп көрсетуге және
бұрылыстар кезінде жарық дабылын түсіруге қызмет етеді.
Бұрылу белгісі автомобильдің алдағы болатын маневрін ескертуге арналған.
Оған дабыл беретін шамдар, ауыстырып крсқыш және үзгіш (реле) жатады. Мұнда
токтың электр магнитті үзгіші кеңірек тараған.
Бүрыш белгісі қосулы тұрғанда, контактілер тұйықталады және ажырайды.
Олай болса, шамдар минутына 70-100 рет жыпылықтайды.
Дыбыс дабылы электр магнитті діріл типті. Дабыл кнопкасын баса отырып,
тізбекті тұйықтайды. Электр тогы орам бойымен жүргенде, өзектемірді
магниттейді, ол якорьды тартады. Якорьдың орын ауыстыруы үзгіш
контактілердің ажыратылуын туғызады.
Температура көрсеткішінің сезгісі металл корпусқа орнатылған
терморезистор, яғни жартылай өткізгішті шайба болып табылады. Шайбаның
кедергісі оның температурасының өзгеруіне байланысты өзгереді. Салқындатқыш
сұйықтық температурасының өзгеруі сезгі кедергісінің күрт өзгеруін
туғызады, мұның озі көрсеткіш катушкаларындағы токтың өзгеруіне әкеледі
жөне нәтижелі магнит өрісі стрелкасын салқындатылған сұйықтықтың
температурасына сәйкес келетін шкала бөлігіне бұрады.
Авариялық дабылдағыштар жүргізушілерді салқындату жүйесіндегі
сұйықтықтың температурасын шамадан тыс көтеруден және қозғалтқыштың майлау
жүйесіндегі май қысымының төмендеуінен сақтандырады. Оған сезгі мен
аспаптардың дабыл лампасы жатады.
Отын деңгейі сезгісінің құрылысы май қысымы мен салқындатылатын сүйықтық
температурасы көрсеткіштерінің құрылысына ұқсас.
Амперметр аккумулятор батареясының заряды мен генератор жүмысын бақылау
қызметін атқарады. Амперметрді электрге тізбекті түрде қосады.
Егер стрелка + белгісіне қарай бұрылса, онда батарея зарядтанады, ал
— белгісіне бұрылса, разрядтанады. Бақылап-өлшеу аспаптарының ақаулары
Басты ақаулары: аспап дұрыс көрсетпейді, көрсеткіш стрелкасы нөлдік қалыпта
тұрмайды және оң жақ шегіне жеткенше ауытқиды. Ток жеткізу сымының
үзілуінен немесе басқа бір бөлшектердің ақаулығынан аспап қосылмауы мүмкін.
Егер стрелка оң жақ шегіне дейін ауытқып, нөлдік қалыпқа қайтып келмесе,
онда сымның түйықталғаны немесе циферблат стрелкасының тіреліп қалғаны.
Көрсеткіш д үрыстығына күдіктенген жағдайда, ол арды жаңа аспаптың
көрсеткіштерімен салыстырады. Аспаптарды әдеттегі шеберханаларда жөндеуге
жол берілмейді. Ақауы бар аспаптар ауыстырылады.
Электр жабдықтары тізбектеріндегі ақаулар. Электр жабдықтары
тізбектерінде төмендегідей ақаулар байқалады: сымдардың үзілуі және қысқа
тұйықталуы, қысқыштарға баратын сымдардың бекітілуінің босауы, сымдар мен
қысқыштар ұштығының майлануы және тотығуы, ЭББ және аспаптардың өзіндегі
ақаулар. ЭББ бар автомобильдерде ақауларды код арқылы анықтайды.

2.4 Автомобильдердің электр жабдықтарының жөндеу және техникалық
қызметті
Автомобильдің электрлік жабдықтары
Электрлік жабдыктардың жұмысы мен негізгі схемасы. Автомобильдің қалыпты
жұмыс істеуі үшін кейбір қызметтер электр қуатын пайдаланып атқарылады.
Карбюраторлы моторда цилиндрдегі жанармайды тұтандыру, моторды іске қосу,
автомобиль алдын жарықтандыру және ішкі салонды, қүралдарды, тетіктерді
іске қосу және қосымша ақпараттық жүмыс тетіктерін іске қосу үшін электр
жүйесі қажет болады. Барлық электр аппаратурасы мен құралдар, жүйе,
тетіктерді іске қосу үшін де ток көзі қажет болады.
Барлық электр құралдары мен аппараттар, ток көзін қоса есептегенде
автомобильдің электр жүйесін қүрайды. Қызметіне қарай автомобильдің барлық
электрлік жабдықтарын екі түрге бөлуге болады: электр ток көзі -барлық
электр желісі мен жүйе аппараттарын ток көзімен қамтамасыз ету ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.