Шетел инвестициялары мен жоғары технологияларды селективті жұмылдыру
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3.5
I ТАРАУ. РЫНОКҚА ӨТУ ЖАҒДАЙЛАРЫНА ЭКОНОМИКАНЫ ТҮРЛЕНДІРУДІҢ ТҰЖЫРЫМДЫҚ НЕГІЗДЕРІ.
1.1. Құрылымдық қайта құрудың теориялық және әдіснамалық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6.22
1.2. Қазақстандағы нарықтың дамуы тарихы ... ... ... 22.31
II ТАРАУ. ШЕТЕЛ ИНВЕСТИЦИЯЛАРЫ МЕН ЖОҒАРЫ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ СЕЛЕКТИВТІ ЖҰМЫЛДЫРУ.
2.1. Шетел технологияларын өз елімізге тарту ... ... ..32.34
2.2. Экономикалық даму модельдері және өнеркәсіпті құрылымдық қайта құру ... ... ... ... ... ... ... 35.40
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ..41.42
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР: ... ... ... ... .43
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3.5
I ТАРАУ. РЫНОКҚА ӨТУ ЖАҒДАЙЛАРЫНА ЭКОНОМИКАНЫ ТҮРЛЕНДІРУДІҢ ТҰЖЫРЫМДЫҚ НЕГІЗДЕРІ.
1.1. Құрылымдық қайта құрудың теориялық және әдіснамалық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6.22
1.2. Қазақстандағы нарықтың дамуы тарихы ... ... ... 22.31
II ТАРАУ. ШЕТЕЛ ИНВЕСТИЦИЯЛАРЫ МЕН ЖОҒАРЫ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ СЕЛЕКТИВТІ ЖҰМЫЛДЫРУ.
2.1. Шетел технологияларын өз елімізге тарту ... ... ..32.34
2.2. Экономикалық даму модельдері және өнеркәсіпті құрылымдық қайта құру ... ... ... ... ... ... ... 35.40
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ..41.42
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР: ... ... ... ... .43
КІРІСПЕ
Нарықтық экономика – ертеден келе жатқан шаруашылықтың жүргізу құралы,оның дамуының өзіндік бай тарихы бар.нарықтың қалыптасуы айырбас пен қоғамдық еңбек бөлінісінің дамуымен байланысты. Нарық қатынастарының дамуын мынандай негізгі кезеңдерге бқлуге болады:
a) Нарық элементтерінің пайда болуы,
b) Натуралдық айырбас кезеңі нарығы
c) Тауар баламасы кезеңініннарығы
d) Тауар емес балама кезеңінін нарығы
Бірінші кезеңде айырбас операциялары тұрақсыз, кездейсоқ болады,олар өндірістің шарттары болып табылмайды. Құндық қатынастар, әрбір жеке сауда-саттық көріністерде кездейсоқ болды.
Екінші кезеңдегі тауар қозғалысын мына формула бойынша Т2 көрсетуге болады.Балама айырбас көбіне-көп өндірістің шарты бола бастайды.Осының нәтижесінде қоғамдық қажетішығындар категориясы қалыптасады.Құнның субстанциясы әліде болса тауардың бір түрімен біртұтас болып бірігіп кеткен жоқ,сондықтан «таза» құнның иеленушісі болып бірнеше тауарлар көрінуі мүмкін.
Үшінші кезеңдегі тауар тепе –теңдігі мына айырбас формуласы бойынша Т1- Т2 , балама - Т2 .Әрбір жергілікті нарыққа баламы тауардың бір түрі тән.Ол ерекше тұтыну қасиетіне байланысты әрдайым ортасынан ығысып шығып қалып отырады.Бұл кезенде «таза » өзінің иеленушісінің белгілі бір заттық формасымен біртұтас болып бірігіп кетеді,оған тауар қабығынсыз өмір суре алмайтын «шығындық» және «шығындық емес» деп бөлінетін құрамалары байланады.Дүниежүзілік нарқтың қалыптасуымен құнның жеке дара иеленушісі қызметін алатын атқара бастайды.
Төртінші кезеңдегі тауар қозғалысының формуласы : Т1 –тауар емес балама- Т2 . Алтынға тікелей айырбастың тоқталуымен құнның «таза» иеленушілері несие ақшалар өзінің «тауарлық» мәнін жоғалтады. Былайша айтқанда, құнның өзінің заттық иеле нушісінің оқшаулануы-қазіргі замандағы нарықты сипаттайтын құбылыс болып табылады.
Сонымен бірге нарықты стихиялы түрде дамушы немесе еркін нарық, монополиялы нарық, реттелмелі нарық деп бөледі. Стихилы нарық капитализмнің алғашқы кезеңінде болды, оған еркін тауар өндірушілер мен сатып алушылар, еркін бәсеке мен еркін бағалар тән болды. Стихиялы нарықтың идеологы, әлемдік экономикалық теорияның негізін қалаушы Адам Смит (1723-1790) өзінің «Халықтар байлығының табиғаты мен себептері туралы зерттеу» (1776ж) деген басты еңбегінде – жеке меншік иелерінің байлықты көбейтудегі мүддесі өндірісті дамытудың және оны қоғамдық қажеттіліктерге лайықтаудың қозғаушы күші болып табылады деп жазған болатын. Сонымен бірге А.Смит, екі кәсіпкер немесе саудагердің арасындағы әңгіме әрқашанда бағаны өсіру ниетіндегі даумен аяқталады деп көрсетті. Оның пікірінше, мемлекет мұндай даулы мәселелерді шешуге араласпауы керек, ол тек қана жалпы тәртіпті қамтамасыз ететін «түнгі күзеткішінің» рөлін атқару қажет. Мемлекет «laisser faire» (« мейлі өзімен өзі жүрсін») саясатын жүргізіп бәсекені шектеуден аулақ болуы керек. Бірақ А.Смит осы екі дәлел негізінде жаппай анархияны қорғаған жоқ. Керісінше, ол жеке капиталдың монополиялар мен картельдер арқылы бәсеке күресіне шек қоятын «жаман әдеттеріне» мейлінше күдікпен қарады. Тек бәсеке ғана бағаны төмендету және өндіріс көлемін арттыруға ынталандырады, нарықты реттеуге қабілеті болады деп көрсеткен болатын. Сөйтіп, А.Смит нарықты экономиканың өзін-өзі реттеу механизімін ашты. Еркін бәсеке мен нарықтың «көрінбейтін қолының» пайғамбарының пікірінше – жеке мүддені қоғамдық игіліктің пайдасына жарату мүмкін болады. Кейіннен, қоғамдық өндірістің күрделіленуіне байланысты нарықта анархия орын ала бастады. Мұндай жағдайда, оны реттеуді монополиялар өз қолынан ала бастады. Осы кезден бастап монополиялық нарық қалыптасты.
Монополиялық нарық XIX ғасырдың аяғында XXғасырдың алғашқы кезеңінде өмір сүрді. Нарықтың бұл түрінде еркін бәсеке шектеледі, ал ол экономикадағы сапалық және сандық өзгерістердің динамикасына кері әсер етеді. Өндірістегі монополиялық үстемдік ғылыми-техникалық прогрестің баяулауына, бағаның өсуіне, тауар тапшылығына, ал түптеп келгенде, қоғамның барлық қайшылықтарының шиеленісуіне әкеліп соқтырады. Бұған, мемлекеттік меншіктгі ірі кәсіпорындар монополиясына негізделген бұрынғы КСРОөның экономикасына жатады.Нәтижесінде ,суранам мен ұсыным сұрақтары әкімшілік өміршілік тәсілмен шешілетін, тұтынушылардың мүддесіне бағдарланбаған өндіушілер нарығының типы қалыптасты.
Қазіргі заманғы өркениетті елдерге реттелмелі нарық тән болып отыр.Оны тек қана еркін тауар өндірушілер мен тұтынушылар еркін бәсеке мен бағалар ғана емес, сонымен бірге - өнім өндіруге мемлекеттік тапсырыстарды орналастыру,шаруашылық субъектілеріне қаржы несие тұтқалары арқылы әсер ету , белгілі бір тауар түрлері мен топтарына мемлекеттік баға белгілеу, нарық коньюктурасын зерттейтін маркетингтік қызметті еңгізу, өндірістің көлемін тікелей шарт жасау негізінде реттеп отыру, әртүрлі кәсіпорын ассоциацияларын, жарнама –ақпараттық жүйелерді құр арқылы реттеуде мемлекеттің шешуі рөлін атап көрсету керек (ол туралы кітаптың келесі тауарларына кеңірек айтылады).
Біздің жас тәуелсіз Қазақ мемлекетінде де толыққанды жүйелі әлеуметтік бағдарланған нарыққа көшу экономиканы дағдарыстан шығарудың баламасыз құралы деп танылып отыр.Қазақстан Республикасының нарықты экономикаға көшу бағдарламасын көрсету бұрын оның тарихына тоқталып өтейік.
Нарықтық экономика – ертеден келе жатқан шаруашылықтың жүргізу құралы,оның дамуының өзіндік бай тарихы бар.нарықтың қалыптасуы айырбас пен қоғамдық еңбек бөлінісінің дамуымен байланысты. Нарық қатынастарының дамуын мынандай негізгі кезеңдерге бқлуге болады:
a) Нарық элементтерінің пайда болуы,
b) Натуралдық айырбас кезеңі нарығы
c) Тауар баламасы кезеңініннарығы
d) Тауар емес балама кезеңінін нарығы
Бірінші кезеңде айырбас операциялары тұрақсыз, кездейсоқ болады,олар өндірістің шарттары болып табылмайды. Құндық қатынастар, әрбір жеке сауда-саттық көріністерде кездейсоқ болды.
Екінші кезеңдегі тауар қозғалысын мына формула бойынша Т2 көрсетуге болады.Балама айырбас көбіне-көп өндірістің шарты бола бастайды.Осының нәтижесінде қоғамдық қажетішығындар категориясы қалыптасады.Құнның субстанциясы әліде болса тауардың бір түрімен біртұтас болып бірігіп кеткен жоқ,сондықтан «таза» құнның иеленушісі болып бірнеше тауарлар көрінуі мүмкін.
Үшінші кезеңдегі тауар тепе –теңдігі мына айырбас формуласы бойынша Т1- Т2 , балама - Т2 .Әрбір жергілікті нарыққа баламы тауардың бір түрі тән.Ол ерекше тұтыну қасиетіне байланысты әрдайым ортасынан ығысып шығып қалып отырады.Бұл кезенде «таза » өзінің иеленушісінің белгілі бір заттық формасымен біртұтас болып бірігіп кетеді,оған тауар қабығынсыз өмір суре алмайтын «шығындық» және «шығындық емес» деп бөлінетін құрамалары байланады.Дүниежүзілік нарқтың қалыптасуымен құнның жеке дара иеленушісі қызметін алатын атқара бастайды.
Төртінші кезеңдегі тауар қозғалысының формуласы : Т1 –тауар емес балама- Т2 . Алтынға тікелей айырбастың тоқталуымен құнның «таза» иеленушілері несие ақшалар өзінің «тауарлық» мәнін жоғалтады. Былайша айтқанда, құнның өзінің заттық иеле нушісінің оқшаулануы-қазіргі замандағы нарықты сипаттайтын құбылыс болып табылады.
Сонымен бірге нарықты стихиялы түрде дамушы немесе еркін нарық, монополиялы нарық, реттелмелі нарық деп бөледі. Стихилы нарық капитализмнің алғашқы кезеңінде болды, оған еркін тауар өндірушілер мен сатып алушылар, еркін бәсеке мен еркін бағалар тән болды. Стихиялы нарықтың идеологы, әлемдік экономикалық теорияның негізін қалаушы Адам Смит (1723-1790) өзінің «Халықтар байлығының табиғаты мен себептері туралы зерттеу» (1776ж) деген басты еңбегінде – жеке меншік иелерінің байлықты көбейтудегі мүддесі өндірісті дамытудың және оны қоғамдық қажеттіліктерге лайықтаудың қозғаушы күші болып табылады деп жазған болатын. Сонымен бірге А.Смит, екі кәсіпкер немесе саудагердің арасындағы әңгіме әрқашанда бағаны өсіру ниетіндегі даумен аяқталады деп көрсетті. Оның пікірінше, мемлекет мұндай даулы мәселелерді шешуге араласпауы керек, ол тек қана жалпы тәртіпті қамтамасыз ететін «түнгі күзеткішінің» рөлін атқару қажет. Мемлекет «laisser faire» (« мейлі өзімен өзі жүрсін») саясатын жүргізіп бәсекені шектеуден аулақ болуы керек. Бірақ А.Смит осы екі дәлел негізінде жаппай анархияны қорғаған жоқ. Керісінше, ол жеке капиталдың монополиялар мен картельдер арқылы бәсеке күресіне шек қоятын «жаман әдеттеріне» мейлінше күдікпен қарады. Тек бәсеке ғана бағаны төмендету және өндіріс көлемін арттыруға ынталандырады, нарықты реттеуге қабілеті болады деп көрсеткен болатын. Сөйтіп, А.Смит нарықты экономиканың өзін-өзі реттеу механизімін ашты. Еркін бәсеке мен нарықтың «көрінбейтін қолының» пайғамбарының пікірінше – жеке мүддені қоғамдық игіліктің пайдасына жарату мүмкін болады. Кейіннен, қоғамдық өндірістің күрделіленуіне байланысты нарықта анархия орын ала бастады. Мұндай жағдайда, оны реттеуді монополиялар өз қолынан ала бастады. Осы кезден бастап монополиялық нарық қалыптасты.
Монополиялық нарық XIX ғасырдың аяғында XXғасырдың алғашқы кезеңінде өмір сүрді. Нарықтың бұл түрінде еркін бәсеке шектеледі, ал ол экономикадағы сапалық және сандық өзгерістердің динамикасына кері әсер етеді. Өндірістегі монополиялық үстемдік ғылыми-техникалық прогрестің баяулауына, бағаның өсуіне, тауар тапшылығына, ал түптеп келгенде, қоғамның барлық қайшылықтарының шиеленісуіне әкеліп соқтырады. Бұған, мемлекеттік меншіктгі ірі кәсіпорындар монополиясына негізделген бұрынғы КСРОөның экономикасына жатады.Нәтижесінде ,суранам мен ұсыным сұрақтары әкімшілік өміршілік тәсілмен шешілетін, тұтынушылардың мүддесіне бағдарланбаған өндіушілер нарығының типы қалыптасты.
Қазіргі заманғы өркениетті елдерге реттелмелі нарық тән болып отыр.Оны тек қана еркін тауар өндірушілер мен тұтынушылар еркін бәсеке мен бағалар ғана емес, сонымен бірге - өнім өндіруге мемлекеттік тапсырыстарды орналастыру,шаруашылық субъектілеріне қаржы несие тұтқалары арқылы әсер ету , белгілі бір тауар түрлері мен топтарына мемлекеттік баға белгілеу, нарық коньюктурасын зерттейтін маркетингтік қызметті еңгізу, өндірістің көлемін тікелей шарт жасау негізінде реттеп отыру, әртүрлі кәсіпорын ассоциацияларын, жарнама –ақпараттық жүйелерді құр арқылы реттеуде мемлекеттің шешуі рөлін атап көрсету керек (ол туралы кітаптың келесі тауарларына кеңірек айтылады).
Біздің жас тәуелсіз Қазақ мемлекетінде де толыққанды жүйелі әлеуметтік бағдарланған нарыққа көшу экономиканы дағдарыстан шығарудың баламасыз құралы деп танылып отыр.Қазақстан Республикасының нарықты экономикаға көшу бағдарламасын көрсету бұрын оның тарихына тоқталып өтейік.
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:
1. Шеденов Ө.Қ, Байжомартов Ү.С, Жүнісов Б.А., Комягин Б.И.
“Жалпы экономикалық теория”
2. Мамыров .Н.Қ, Акчура Ф. “Қазақстандағы адам дамуы”
3. Мамыров Н.Қ., Тілеужанов М.Ә: “Макроэкономика”
4. Ермекова Т.Р. “Қолданбалы экономика”, Алматы 1997
5. “Экономикалық өсу және сапалық көрсеткіштер”, С.Сатыбалдин, “Егемен Қазақстан”, 2003 жыл, 23 сәуір
6. Шеденов.Ө.Қ., Сағындықов.Е.Н..
Жүнісов.Б.А., Байжомартов.Ұ.С. Комягин.Б.И.
Жалпы экономикалық теория.
7. Сейтқасымов. «Ақша несие банк».
8. Қазақстан Ұлттық Энциклопедиясы.
1. Шеденов Ө.Қ, Байжомартов Ү.С, Жүнісов Б.А., Комягин Б.И.
“Жалпы экономикалық теория”
2. Мамыров .Н.Қ, Акчура Ф. “Қазақстандағы адам дамуы”
3. Мамыров Н.Қ., Тілеужанов М.Ә: “Макроэкономика”
4. Ермекова Т.Р. “Қолданбалы экономика”, Алматы 1997
5. “Экономикалық өсу және сапалық көрсеткіштер”, С.Сатыбалдин, “Егемен Қазақстан”, 2003 жыл, 23 сәуір
6. Шеденов.Ө.Қ., Сағындықов.Е.Н..
Жүнісов.Б.А., Байжомартов.Ұ.С. Комягин.Б.И.
Жалпы экономикалық теория.
7. Сейтқасымов. «Ақша несие банк».
8. Қазақстан Ұлттық Энциклопедиясы.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ____________________________ _______________3-5
I ТАРАУ. Рынокқа өту жағдайларына экономиканы түрлендірудің тұжырымдық
негіздері.
1.1. Құрылымдық қайта құрудың теориялық және әдіснамалық
негіздері__________________________ _________________6-22
1.2. Қазақстандағы нарықтың дамуы тарихы____________22-31
II ТАРАУ. Шетел инвестициялары мен жоғары технологияларды селективті
жұмылдыру.
2.1. Шетел технологияларын өз елімізге тарту__________32-34
2.2. Экономикалық даму модельдері және өнеркәсіпті құрылымдық қайта
құру____________________________35- 40
Қорытынды__________________________ ________41-42
Пайдаланылған әдебиеттер:_________________43
КІРІСПЕ
Нарықтық экономика – ертеден келе жатқан шаруашылықтың жүргізу
құралы,оның дамуының өзіндік бай тарихы бар.нарықтың қалыптасуы айырбас пен
қоғамдық еңбек бөлінісінің дамуымен байланысты. Нарық қатынастарының
дамуын мынандай негізгі кезеңдерге бқлуге болады:
a) Нарық элементтерінің пайда болуы,
b) Натуралдық айырбас кезеңі нарығы
c) Тауар баламасы кезеңініннарығы
d) Тауар емес балама кезеңінін нарығы
Бірінші кезеңде айырбас операциялары тұрақсыз, кездейсоқ болады,олар
өндірістің шарттары болып табылмайды. Құндық қатынастар, әрбір жеке сауда-
саттық көріністерде кездейсоқ болды.
Екінші кезеңдегі тауар қозғалысын мына формула бойынша Т2 көрсетуге
болады.Балама айырбас көбіне-көп өндірістің шарты бола бастайды.Осының
нәтижесінде қоғамдық қажетішығындар категориясы қалыптасады.Құнның
субстанциясы әліде болса тауардың бір түрімен біртұтас болып бірігіп кеткен
жоқ,сондықтан таза құнның иеленушісі болып бірнеше тауарлар көрінуі
мүмкін.
Үшінші кезеңдегі тауар тепе –теңдігі мына айырбас формуласы бойынша
Т1- Т2 , балама - Т2 .Әрбір жергілікті нарыққа баламы тауардың бір түрі
тән.Ол ерекше тұтыну қасиетіне байланысты әрдайым ортасынан ығысып шығып
қалып отырады.Бұл кезенде таза өзінің иеленушісінің белгілі бір заттық
формасымен біртұтас болып бірігіп кетеді,оған тауар қабығынсыз өмір суре
алмайтын шығындық және шығындық емес деп бөлінетін құрамалары
байланады.Дүниежүзілік нарқтың қалыптасуымен құнның жеке дара иеленушісі
қызметін алатын атқара бастайды.
Төртінші кезеңдегі тауар қозғалысының формуласы : Т1 –тауар емес
балама- Т2 . Алтынға тікелей айырбастың тоқталуымен құнның таза
иеленушілері несие ақшалар өзінің тауарлық мәнін жоғалтады. Былайша
айтқанда, құнның өзінің заттық иеле нушісінің оқшаулануы-қазіргі замандағы
нарықты сипаттайтын құбылыс болып табылады.
Сонымен бірге нарықты стихиялы түрде дамушы немесе еркін
нарық, монополиялы нарық, реттелмелі нарық деп бөледі. Стихилы нарық
капитализмнің алғашқы кезеңінде болды, оған еркін тауар өндірушілер мен
сатып алушылар, еркін бәсеке мен еркін бағалар тән болды. Стихиялы нарықтың
идеологы, әлемдік экономикалық теорияның негізін қалаушы Адам Смит (1723-
1790) өзінің Халықтар байлығының табиғаты мен себептері туралы зерттеу
(1776ж) деген басты еңбегінде – жеке меншік иелерінің байлықты көбейтудегі
мүддесі өндірісті дамытудың және оны қоғамдық қажеттіліктерге лайықтаудың
қозғаушы күші болып табылады деп жазған болатын. Сонымен бірге А.Смит, екі
кәсіпкер немесе саудагердің арасындағы әңгіме әрқашанда бағаны өсіру
ниетіндегі даумен аяқталады деп көрсетті. Оның пікірінше, мемлекет мұндай
даулы мәселелерді шешуге араласпауы керек, ол тек қана жалпы тәртіпті
қамтамасыз ететін түнгі күзеткішінің рөлін атқару қажет. Мемлекет
laisser faire ( мейлі өзімен өзі жүрсін) саясатын жүргізіп бәсекені
шектеуден аулақ болуы керек. Бірақ А.Смит осы екі дәлел негізінде жаппай
анархияны қорғаған жоқ. Керісінше, ол жеке капиталдың монополиялар мен
картельдер арқылы бәсеке күресіне шек қоятын жаман әдеттеріне мейлінше
күдікпен қарады. Тек бәсеке ғана бағаны төмендету және өндіріс көлемін
арттыруға ынталандырады, нарықты реттеуге қабілеті болады деп көрсеткен
болатын. Сөйтіп, А.Смит нарықты экономиканың өзін-өзі реттеу механизімін
ашты. Еркін бәсеке мен нарықтың көрінбейтін қолының пайғамбарының
пікірінше – жеке мүддені қоғамдық игіліктің пайдасына жарату мүмкін болады.
Кейіннен, қоғамдық өндірістің күрделіленуіне байланысты нарықта анархия
орын ала бастады. Мұндай жағдайда, оны реттеуді монополиялар өз қолынан
ала бастады. Осы кезден бастап монополиялық нарық қалыптасты.
Монополиялық нарық XIX ғасырдың аяғында XXғасырдың алғашқы
кезеңінде өмір сүрді. Нарықтың бұл түрінде еркін бәсеке шектеледі, ал ол
экономикадағы сапалық және сандық өзгерістердің динамикасына кері әсер
етеді. Өндірістегі монополиялық үстемдік ғылыми-техникалық прогрестің
баяулауына, бағаның өсуіне, тауар тапшылығына, ал түптеп келгенде, қоғамның
барлық қайшылықтарының шиеленісуіне әкеліп соқтырады. Бұған, мемлекеттік
меншіктгі ірі кәсіпорындар монополиясына негізделген бұрынғы КСРОөның
экономикасына жатады.Нәтижесінде ,суранам мен ұсыным сұрақтары әкімшілік
өміршілік тәсілмен шешілетін, тұтынушылардың мүддесіне бағдарланбаған
өндіушілер нарығының типы қалыптасты.
Қазіргі заманғы өркениетті елдерге реттелмелі нарық тән болып
отыр.Оны тек қана еркін тауар өндірушілер мен тұтынушылар еркін бәсеке мен
бағалар ғана емес, сонымен бірге - өнім өндіруге мемлекеттік тапсырыстарды
орналастыру,шаруашылық субъектілеріне қаржы несие тұтқалары арқылы әсер ету
, белгілі бір тауар түрлері мен топтарына мемлекеттік баға белгілеу, нарық
коньюктурасын зерттейтін маркетингтік қызметті еңгізу, өндірістің көлемін
тікелей шарт жасау негізінде реттеп отыру, әртүрлі кәсіпорын
ассоциацияларын, жарнама –ақпараттық жүйелерді құр арқылы реттеуде
мемлекеттің шешуі рөлін атап көрсету керек (ол туралы кітаптың келесі
тауарларына кеңірек айтылады).
Біздің жас тәуелсіз Қазақ мемлекетінде де толыққанды жүйелі
әлеуметтік бағдарланған нарыққа көшу экономиканы дағдарыстан шығарудың
баламасыз құралы деп танылып отыр.Қазақстан Республикасының нарықты
экономикаға көшу бағдарламасын көрсету бұрын оның тарихына тоқталып өтейік.
I ТАРАУ. Рынокқа өту жағдайларына экономиканы түрлендірудің тұжырымдық
негіздері.
1.1. Құрылымдық қайта құрудың теориялық және әдіснамалық негіздері.
Қазіргі уақытта барлық посткоммунистік елдерде экономикалық
парадигманың ауысуы, шаруашылықты жүргізу теориясыиен тәжірибесінде
гуманистік даму бағыттарының дами түсуі болып жатыр. Жақында өткен заманда
экономикалық өсу қайнары басты түрде материалды-техникалық базаның
қалыптасуына байланысты қарастырылды. Елдің даму деңгейі өндіріс көлемінің
өсу дәрежесіне сәйкес анықталды, және адам капиталдың түпкілікті
элементтері сияқты тура сондай қор ретінде болғанда, тиімділік критерийлері
өндірістің негізгі элементтері қайтарымының түрлерімен ұштастырылды. Жаңа
экономикалық парадигмада акценттер ығыстырылады. Оның орталығында –
экономиканың тиімді сапалы түрленуге және құрымдылық ығысуға қабілеттілігін
бағалау тұрады.
Экономиканың даму дәрежесі туралы аса толық түсінікті халық
шаруашылығының құрылымы береді, ол нарықтық жағдайларда жеке салалардың
ілгері дамуына қойылатын талаптарға сәйкес келу керек.
Елдің экономикалық құрылымы өндірістік күштердің орналасуымен,
өндірістік және ғылыми потенциалдармен және материалдық өндірістің
әлеуметтік-экономикалық даму қарқындарымен өзара әрекеттеседі. өндірістің
тиімді орналасуы – халық шаруашылық және территориялық пропорцияларды
жетілдіруге арналған база. Ғылыми ауқымды, бәсекеге қабілетті жаңа
кәсіпорындарды орналастыру арқылы үйлеспеушіліктер жойылады, олар қоғамның
мұқтаждықтарын есепке алумен қажетті пропорцияларды белгілейді. Ішкі
құрылыстағы ығысулар да салалардың даму қарқындарына, табиғи ресурстарды
және қолда бар өндірістік аппаратты пайдалануға байланысты болады (46,47).
Сонымен, бір аймақтың дамуы меншікті міндеттерді шешуді ескермегенде
басқа аймақтардың мұқтаждықтарын қанағаттандырумен анықталды. Оның
экономикасы тиімсіз құрылымдық саясаттың салдары болып табылған, бірқатар
ерекшеліктермен сипатталады:
- ауыр өнеркәсіптің шамадан тыс дамуы, соңғы емес, аралық өнімді
шығаратын материал сыйымы салалардың басым болуы;
- тұрғындардың қажеттері үшін өндірілетін өнімнің төмен үлесі;
- өндірістік аппараттың технологиялық артта қалғандығы (өнеркәсіптің
негізгі қорларының тозуы – 60 % -тен артық, оның шамадан тыс көп үлесі
металлургиялық, отын-энергетикалық комплекстерде);
- экологиялық проблемалар – Орталық Қазақстан қоршаған ортаның ластану
және құлдилау дәрежесі бойынша, табиғатқа антропогенді жер етудің
жиынтығы бойынша республикада алдыңғы орындардың бірін алады (ол
атмосфераға зиянды заттардың лақтырыстары бойынша – бірінші орын).
Барлық постсоветтік кезең бойында орталық органдар аймақтың
әлеуметтік, әлеуметтік-экономикалық дамуы үшін база құруға емес, көмір
өндіру бойынша міндеттерді шешуге баса назар аударды. Шаруашылықты
жүргізудің және әлеуметтік проблемаларды шешудің жағымсыс тәжірибесі – бұл
аймақты шаруашылықтық игерудің технократтық тұжырымдамасын айтарлықтый іске
асыру, ол өндірістік мақсаттардың әлеуметтік мақсаттардан басылымдығымен
ғана емес, сонымен бірге келешекті міндеттерді шешуге зиян келтіріп,
ағымдағы қиыспаушылықтарды жоюға жұмсалатын күштерді шоғырландырумен де
сипатталған.
Өндірісті дамыту, ҒТП бойынша шараларды жүзеге асыру, өнім сапасын
жақсарту үшін өте қолайсыз жағдайлар қалыптасты. Сондықтан өнеркәсіптегі
онсыз да ескірген өндірістік аппарат, соңғы екі-үш жылда алапатты түрде
бұзылады, бұл көптеген кәсіпорындардың тоқтатылуы және жабылуы үшін қосымша
себеп болуы мүмкін. Сонымен бірге, бұрын көрсетілгендей, біздің
экономикамыздың жетілмеген құрылымын есепке алу керек. Ауыр өнеркәсіптегі
өндіруші және шикізатты салалардың меншікті салмағы өте жоғары. Және осы
кезде ауыл шаруашылығы, жеңіл және тамақ өнеркәсібі, яғни экономиканың
тұтынушы секторы жеткіліксіз дамыған болып қалады.
Әсіресе материалдық өндіріс пен әлеуметтік сфераның ара қатынасында
біздің артта қалғанымыз анық. Дамыған елдерден айырмашылығында, біздің елде
әлеуметтік сферада – 25 % болғанда, материалдық өндірісте еңбекке қабілетті
тұрғындардың 75 % - тен артығы қамтылған. Бұл ара қатынас материалдық
өндірісте еңбек өнімділігінің төмендігін білдіреді, басқаша айтқанда
тұрғындардың материалдық өнімдегі мұқтаждықтары қанағаттандырылмайды. Бірақ
істің мән-жайы біздің экономикалық дамуымыздың деңгейі өте төмен
екендігінде ғана емес. Істің мән-жайы – шаруашылықты басқару теориясы мен
тәжірибесінде осы уақытқа дейін экономика құрылымын жетілмеген
көзқарастардың пайдаланылуында. Сонымен, халық шаруашылығының өндірістік
және өндірістік емес сфераларға бөлінуі сақталады, ал соңғысының астарында
әлеуметтік сфера түсіндіріледі.
Экономикалық әдебиеттерде материалдық өндірістің шешуші ролі барынша
қолданады, ал әлеуметтік сфера тұрлаусыз сфера ретінде беріледі.
Шындығында, әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, ҒТР қызметтер сферасын
болып көрмеген өсу шегіне, ғылым, білім, мәдениет экономикалық дамудың
басты факторлары болып келеді. Сондықтан әлеуметтік сфераның басым дамуын
жариялап қана қоймай, оны іс жүзінде жүзеге асатындай қамтамасыз ету керек.
Өкінішке орай, қазіргі уақытта атап айтқанда ғылым, білім және мәдениет
ауыр халде қалды, бұл біздің елімізді әлемдік дамудың қазіргі деңгейінен
шегіндіріп тастайды. Мысалы, дамыған елдерде ВНП құруда әлеуметтік сфераның
үлесі, материалдық өндіріске қарағанда жоғары екенін біздің ұғынуымыз қиын
болады.
Өндірістік қатынастардың түрленуі өндірістік күштердегі терең
өзгерістермен үйлесуі керектігі әбден түсінікті. Бірінші кезекте, ауыр
өнеркәсіптің (ең алдымен, оның өндіруші және шикізатты салаларының) шамадан
тыс басым болуын жеңумен және халықтың мұқтаждықтарын тікелей қамтамасыз
ететін салалардың жылдам дамуымен байланысты, терең құралымдық өзгерістер
ескеріледі.
Дәстүрлі түрде жинақталған құралымдық диспропорцияларды жою, халық
шарушылығының жаңа құралымындағы ілгері техника-технологиялық негізде
пропорционалдықты қалпына келтіру нарықтық экономикада “циклдік дағдарыс”
кезеңінде жүзеге асырылады (66). Басқаша айтқанда, ұдайы өндіру процесінің
циклдік сипаты, мәні бойынша, кезеңдік техника-технологиялық жаңғыртудың
және жоғары дамыған мемлекеттерде де, дамитын елдерде де аймақтық
экономикалардың құрылымдық қайта құрылуының басты рычагы болып табылады.
Аймақтың халық шаруашылығы үшін ерекшелік – экономикалық дағдарыстың
біршама басқа себептермен болуында, ал нарықтық қатынастарға өту
дағдарыстық жағдайдан шығуды жеделдетуге қабілетті, қозғаушы күш ретінде
қарастырылады. Алайда, бұл экономиканың құлдырауын тоқтату, ҒТП-ны
пайдалану негізінде оның материалды-техникалық базасын техникалық және
экологиялық жаңғырту бойынша міндеттердің бір мезгілде шешілу қажеттігін
болғызбай тастамай, керісінше күшейтеді.
Экономиканың құрылымдық қайта құрылу проблемалары бойынша ауқымды
экономикалық әдебиеттерге қарамастан, қазіргі уақытқа дейін құрылымдық
қайта құру категориясын түсінуде бірлікке қол жеткізілмеген. Сонымен,
жұмыста (66, 161 бет) экономиканың құрылымдық-технологиялық қайта құрылуын,
осы проблеманың әр түрлі аспектілерін қарастыра отырып, автор бұл
категорияға анықтама бермей, құрылымды-инвестициялық және ғылыми-
техникалық саясаттың сайланушылығы туралы, олардың басымдылықтары туралы
мәселені қояды. Ф. М. Дінішев (46, 55 бет) экономикалық өсі мен
белсенділіктің ауытқуларын экономиканың технологиялық құрылымының
жаңартылуымен және техника-экономикалық даму бағыттарының өзгертілуімен
байланыстырылады.
Алайда құрылымдық қайта құру жеке технологиялық процестерге ғана емес,
барлық макроэкономикалық жүйеге тән, және оны еңбектің қоғамдық бөлінуіне
негізделген, өндірістік күштерді дамытудың және өндірістік қатынастар
жүйесінің қол жеткізген деңгейімен себептелген қайта құру ретінде қарастыру
керек. Сонымен бірге экономиканың тиімді құрылымын қалыптастыруда
технологиялық тәртіптің атқаратын ролін ерекше атап көрсету керек.
“Қазақстан өнеркәсібін құрылымдық қайта құрудағы ғылыми-техникалық
басымдылықтар” атты ұжымдық монографияның авторлары құрылымдық қайта құруды
өндіріске енгізілетін жаңалықтардың қуатты ағының қамтамасыз ету арқылы
белсенді ,ылыми-техникалық саясатты жүзеде асыруды мемлекеттік реттеу
шараларының бірыңғай және қатаң дәлелденген жүйесі негізінде комплексті
түрде жүргізуді ұсынады.
Әр түрлі пікірлерді және экономиканы құрылымдық қайта құрудың
анықтамаларын салыстыру, берілген мәселені шешу алғашқы көзқарасқа
қарағанда едәуір күрделірек екенің растайды. Бұл зерттеудің әр түрлі
аспектілерінің бар болуымен себептелген, оларға байланысты экономиканың,
құрылымын мұндай немесе басқа құраушылардың басты ролі анықталады.
Құрылымдық қайта құрулар қоғамдық қажеттіліктердің өзгерген жүйесі мен
материалдық өндірістің құрылымы арасында пайда болатын қарама-қайшылықты
шешу, салалар арасындағы шектелген ресурстарды бөлу құралы болып табылады.
Бұл қарама-қайшылықты шешуде қажеттіліктерді де, сондай-ақ экономиканың
ресурстық базасын да түрлендіретін ҒТП маңызды роль атқарады.
Экономикадағы ұзын толқындар теориясына және оның негізінде әзірленген
технологиялық тәртіп (ТТ) теориясына сәйкес атап айтқанда технологиялық
тәртіптің ауысуы (өзінің даму процесінде тұтастықты сақтайтын және
тұйықталған қайта жаңғырту циклын қамтитын, технологиялық байланысқан
өндірістер жиынтығының ауысуы) ҒТП - ның төңкерістік кезеңінің негізгі
мазмұны болып табылады. Осындай ауысу нәтижесінде еңбекті қоғамдық бөлуде,
салалар арасындағы ресурстарды бөлуде өзгерістер болады, бұл экономикалық
өсуге және экономиканың бәсекеге қабілеттілігіне әкеліп соғады.
Экономикалық әдебиеттерде XIX - XX ғ. ғ. бір-бірін ауыстырған, алты
технологиялық тәртіпті (ТТ) бөліп көрсетеді, олардың әрқайсысында
салалардың белгілі тобы түрінде технологиялық ядро басым болды.
Бірінші ТТ үшін – бұл тоқыма өнеркәсібі және машина жасаудың сәйкес
салалары; екінші – көмір өнеркәсібі, қара металлургия, ауыр мешина жасау;
үшінші – электр энергетикасы, электртехникалық өнеркәсіп; төртінші – химия
және мұнай-химия өнеркәсібі, түсті металургия, химиялық машина жасау,
автомобиль жасау.
70-ші жылдардың аяғында басталған бесінші ТТ есептеу техникасының
өндірісіне, микроэлектроникаға, аспап жасауға, радиоэлектрондық өнеркәсіпке
сүйенеді. Және, ақырында, әлемнің озық елдері информациялық технологиялар
мен телекоммуникацияларға, робот жасауға, биотехнологияларға негізделген,
алтыншы ТТ-ға өтуді бастады.
Қазақстан озық елдерден бір тәртіпке қала отырып, бесінші ТТ-ға әзірше
баяу өтуде. Бұдан басқа, біздің аймақта да реформа бесінші ТТ-ның ядросын
құрайтын салаларға теріс жерін тигізді. Қазақстан экономикасы дамуының
қазіргі кезеңінің ерекшелігі құрылымдық қайта құру механизмінің толығымен
жоқ болуы болып табылады. Реформа басталға дейін болған ресурстарды бөлудің
орталықтандырылған механизмі жойылған, құрылымдық қайта құрудың нарықтық
механизмі әлі құрылған жоқ.
Аймақтық экономика теориясында аймақтық дамуды реттеуге екі қарама-
қарсы ыңғай бар. Неоклассикалық бағыт аймақтардың дамуындағы айырмашылықтар
уақытша болып табылады және нарықтық механизммен жойыладыдеп
болжайды.неокейнсиандық бағыт рынокты аймақтық диспропорциялардың нашар
реттегіші деп есептейді, олар мұндай “реттеу” кезіңде тек қана
тереңдетіледі және аймақтық диспропорцияларды тек мемлекеттің программалы-
мақсаттық қызметі ғана жоя алады.
Ұлыбританияның (Шотландия), Германияның (Рур), АҚШ-тың (Аппалачи)
тоқырау аудандарында құрылымдық саясатты жүргізуде бұл ыңғайларды пайдалану
тәжірибесі біріншіден, олардың қандай да бір комбинациясы керек; нарықтық
механизм әрекет ету керек, бірақ дамудың мақсаттық бағдарламалармен
белгіленетін тұрғыда әрекет ету керек деп куәландырады. Екіншіден,
мемлекеттік кірісудің нәтижелері мақсаттардың дұрыс қойылуына және
дағдарысты салаларды мемлекеттік қолдаудың келешегі жоқ, өйткені ескірген
технологиялық тәртіпті “тоқтатып қоюды” білдіреді. Дағдарысты салалардағы
тек жоғары технологиялық және ғылыми ауқымды өндірістерді ғана қолдау және
оларды әр тараптандыру тиімді.
Орталық Қазақстанның және Ұлыбританияның, Германияның, АҚШ-тың тоқырау
аудандарының проблемаларының ұқсастығына қарамастан, біздің пікірімізше,
Жапонияның соғыстан кейінгі тәжірибесі бұдан да құнды, Жапония өнеркәсіптік
өндірісті қалпына келтіру және өзінің әлемдік экономикалық ірі мемлекет
статусын қайтару проблемаларымен соқтығысты, сондай-ақ 80-ші жылдарда
аймақтық “өсу полюстерін” құрудағы Жапонияның тәжірибесі де құнды. Бұл
бағдарламалары – мақсаттық ыңғай және өнеркәсіптің инновауиялық түрленуі
есебінен жасалған болатын.
Қазақстанда мемлекеттің құрылымдық қайта құруға стратегиялық
араласуынан қашып құтылу мүмкін емес, өйткені “қуып жететін” экономика
моделін іске асыру үшін ғана емес, сонымен бірге әзірше толық көлемде
қалыптаспаған нарықтық шаруашылық механизмді толықтыру, түзету үшін қажет.
Орталық Қазақстандағы аймақтық саясат, біздің пікірімізше, тоқырауға
қарсы емес, ал ел экомикасында аймақтың сақталуын ғана емес, сонымен бірге
атқаратын ролін күшейтуді қамтамасыз ететін, құрылымды-инновациялық саясат
болу керек. Ол үшін барлық алғы шарттар бар: алуан түрлі табиғи ресурстар,
қуатты өндірістік және ғылыми потенциал, жоғары білікті кадрлар, ыңғайлы
геостратегиялық жағдай.
Қазақстан экономикасының құрылымдық қайта құру процесінде, біздің
пікірімізше, екі кезеңді бөліп көрсету керек: орта мерзімді және ұзақ
мерзімді. Жақын кезеңнің стратегиялық міндеті - өнеркәсіптік өндірістің
көтерілуін және аймақтық экономиканың бәсекеге қабілеттілігіне қол жеткізу
үшін аймақтың материалдық өндірісін оңтайландыруды қамтамасыз ету.
Оңтайландырудың астарында оның құрылымын (көпшілігінде,
инфрақұрылымдық және тұтынымдылық кешендер үлесін ұлғайту), салаларын (сала
ішіндегі кәсіпорындарын бәсекелестігі және ынтымақтастығы үшін жағдай
жасау, кәсіпкерлік ортасын кәсіпорындардың инфрақұрылымы орналасуы және т.
б.), кәсіпорындарын (техникалық қайта қаникалық қайта қа құрылымдандыру,
басқаруды жетілдіру) қосқанда, материалдық өндірісті кешенді түрлендіру
түсіндіріледі.
Оңтайландыру үшін дағдарыстағы кәсіпорындарда жоқ болатын қаражат
қажет болғандықтан, алдымен нәтижесінде алынған қаражатты материалдық
өндірісті оңтайландыруға бағыттай отырып, аймақтағы өнеркәсіптік өндірістің
көтерілуін қамтамасыз ету қажет.
Ұзақ мерзімді стратегиялық міндет Орталық Қазақстанда аймаққа
халықаралық еңбекті бөлуде қолайлы орында қамтамасыз ететін, материалдық
өндірістің (алтыншы ТТ-ның “ядросының”) “зерделі құрылымын” қалыптастыру
болып табылады. Сондықтан Орталық Қазақстанның материалдық өндірісін
құрылымдық қайта құру үшін ортақ приоритет төмендегілер болып табылады:
өндірісті әлеуметтік қайта бағдарландыру;
қоршаған ортаға зиянды әсерді төмендету;
қолданылып жүрген кәсіпорындарды техникалық қайта қаруландыру, соның
ішінде әртараптандыру негізінде;
өндірістік инфрақұрылымды дамыту;
икемді өндірістік құрылымдарды қалыптастыру.
Ресурстардың тапшылығынан құрылымдық қайта құру үнемі селективті.
Әсіресе жақын міндетті - өнеркәсіптікөндірісті көтеруді шешу үшін
селективті қолдау объектілерін таңдау маңызды. Салаларды маңдау
критерийлері мыналар болуы мүмкін:
1. Жиынтық сұрауға салалардың ықпал етуі (ұқсас салаларды,
жабдықтаушы-салаларды есепке алумен);
2. Салалардың жиынтық ұсынысқа ықпал етуі тұтынушы – салаларды
және жанама әсерді, соның ішінде қанағаттандырылмаған
сұранысты тұтынушы рыногына әсерін есепке алумен;
3. Саланың экспортты жиынтық ұлғайтуға әсері.
Алдын-ала жасалған тұжырымдар негізінде қолдаудың потенциалды
объектілерінің санына, көбінесе, кен-өндіру және металлургия өнеркәсібі
үшін жабдықтар шығаратын, машина жасау кешенінің жеке салаларын, экспортқа
өнім шығаратын салаларды жатқызу тиімді.
Қанағаттандырылмаған тұтынушылар сұранысына бағдар-ланған салаларды
қолдау (азық-түлік, тұрғын үй және т. с. с.), оңтайландыруға тұрғындар
қаражатының материалдық өндірісін тартуды қамтамасыз ететін болады.
Сонымен, жаңа тұжырым – аймақтың тұрақты әлеуметтік-экономикалық дамуы
үшін жағдайлар жасауға бағытталуы керек, бұл ең алдымен оның әлеуметтік
және экономикалық проблемаларын шешудегі басымдықты болжайды. Оған салық
саясаты ынталандыратын, жеңілдікті несиелер қызмет етуге шақырылған.
Мемлекеттің шектелген экономикалық мүмкіндіктері жағдайларында барлық
салаларды ресурстармен және қаражатпен қамтамасыз ету қиын. Сондықтан
тұтынушылар рыногын дамыту және қажетті инфрақұрылымды құру үшін күрделі
салымдар түрінде тұтыну сферасына бірінші кезекте бөлу керек.
Бұл міндет өте күрделі, қиын, едәуір уақытты талап етеді, сонымен
бірге шамадан тыс қымбат тұрады. Әрине, мұндай қайта құру өзіндік мақсат
бола алмайды, ол ұзақ мерзімді даму механизмдерінің бірі ретінде болады.
Бұл мақсаттардың қандайекендігіне оларға қол жеткізу механизмдерін таңдау
да байланысты болады. Мақсаттардың өздері дамудың мұндай немесе басқа
тұжырымдамасының аясында қалыптасу керек. Таңдалған жүйеге, мақсаттарға
байланысты экономиканы құрылымдық қайта құрудың масштабтарын, қарқындары
мен негізгі бағыттарын анықтау керек.
Проблеманың тура осындай қойылымының қажеттігі, халық шаруашылығын
құрылымдық қайта құрудың кешені міндетті шешуге арналғанымен себептелген.
Аймақтың халық шаруашылығын қайта құрудың кешенді сипаты, экономиканың
жеке салалары мен сфераларының қайта ұйымдастырылуы және жаңартылуы олардың
өзара байланысында жүргізілуі керектігінен тұрады. Экономиканың құрылымдық
ығысулары олар пайдаланған сәйкес құрылымдар мен механизмдері бұзу жолымен
ғана емес, сонымен бірге психологиялық тосқауылды жеңу жолымен, яғни әрбір
адамның, өндірістік ұжымның немесе аймақтың өзінің экономикалық берекесі
туралы дербес түрде қамқорлық етуі керектігін түсінумен, бөлу қатынастарын
біртіндеп жоюмен қоса жүру керек.
Қайта құру мәселесін бөлек қалада және облыста шешуге тырысу қате
болар еді. Оны тек аймақтың аясында ғана шешу тиімді. Мұндай тұтас аймақтық
–кешенді ыңғайдың объективті қажеттілігін түсінбеумен жиі кездесуге
болатындықтан, бұған ерекше назар аудару керек. Өзара қызығушылық негізінде
келісілген республиканың тең құқықты екі субъектілерінің өзара әрекеттесуі
аймақ экономикасының құрылымын табысты түрлендірудің және аймақтық
әлеуметтік-экономикалық дамудың стратегиялық мақсаттарына қол жеткізудің
абсолюттік қажетті шарттарының бірі болып табылады деп айтқан дұрыс болар
еді.
Қазіргі уақытта аймақтардың әлеуметтік-экономикалық даму
тұжырымдамалары әзірше жоқ. Алайда, экономикалық өсудің экстенсивті
факторларын басым пайдаланумен байланысты, қолданылып жүрген даму
бағыттарын сақтаудың дәстүрлі жолымен аймақтық экономиканың дамуы мүмкін
еместігі анық. Осыған байланысты аймақтың әлеуметтік-экономикалық даму
тұжырымдамасының дамудың принциптік және траекториясына, мақсаттардың жаңа
жүйесінің қойылымына, ең алдымен қарқында факторлардың пайдаланылуына
көзделуі керектігі бір мағыналы. Бұл тұжырымдама аймақтық әлеуметтік-
экономикалық басымдықтардың барлық жүйесінің түпкілікті өзгерістерімен
тығыз байланысқан, ал бұл аймақта терең батыл өзгерістердің жүргізілуі
керектігін білдіреді.
Жоғарыда баяндалғанды есепке алумен аймақ дамуының стратегиялық
мақсаттарын қалыптастыруға болады. Олардың қойылымы аймақ дамуының асты
бағыттарын, республикада қазір жүріп жатқан реформалар аясында экономика
құрылымының оларға сәйкес келетін өзгерістердің анықтауға мүмкіндік береді.
Аймақтық мақсаттардың республиканың мүдделерімен, мақсаттарымен және
басымдықтарымен байланысы екі негізгі себеп бойынша болуы қажет.
Біріншіден, аймақ қандай экономикалық дербестікке қол жеткізсе де, ол жалпы
мемлекеттік халық шаруашылығы кешенінің бір бөлігі болып қалады және аймақ
аралық еңбекті бөлу аясында ғана қалыпты жұмыс істей алады. Екіншіден,
дамудың дәстүрліжолымен баратынына немесе постиндустриялық жолға өте
бастауына байланыссыз, ол барлық республикасының ресурстарына сүйене отырып
және оның мүдделері мен мұқтаждықтарына бағдар ала отырып, табысты дами
және жұмыс істей алады.
Біздің аймақ экономикасының барлық құрылымдық қайта құрылуы оның
индустриялық аймаққа жүйелі айналуына бағытталу керек.
Сәйкес түрде, аса терең батыл өзгеріс таралған таптаурыннан дереу бас
тартумен байланысты болу керек, ол бойынша егер аймақ экономикасында
өнеркәсіптің үлесі ұдайы өсетін болса, онда оны индустрияландыру деңгейі
жоғарылайды.
Индустрияландыру әрбір қоғамды дамытуда қажетті кезең болып табылады.
Осы процестің нәтижелері бойынша елдер индустриялық емес, жартылай
индустриялық, индустриялық және постиндустриялық болып жіктеледі. Берілген
жіктелу жұмысты зерттеудің түрі болып табылмайды, ал экономиканы құрылымдық
түрлендіруді талдау үшін қызмет атқарады, сондықтан ұсынылған топтастыру
аяқталғандықты білдірмейді.
Индустрияландыру процесінің мәні экономиканы өнеркәсіптік
түрлендіруден тұрады:
ірі масштабты өңдеуші өнеркәсіпті құрудан және салалар арасындағы
байланыстар жүйесін қалыптастырудан;
ұлттық рынокты құрудан және оның халықаралық еңбекті бөлуге
қосылуынан;
өсу қарқындарын жіне өндіріс тиімділігін жоғарылатудан.
Егер аймақтың алдында тұрған басты міндеттерді көрсетуге талпынса,
онда олардың барлығының “индустрияландыру” деген бір ортақ түсінікпен
біріктірілуі мүмкін екені айқын болады. Проблема мынада болады: әлемдік
экономиканың дамуымен индустриялық өсуге қол жеткізу үшін, индустриялық
дамудағы жаңа даму бағыттарын және әлемдік экономиканың халықаралық
тәжірибесін есепке алуға тура келеді.
Орталық Қазақстанның ірі өнеркәсіптік аймақ болып табылатының атап
өтейік. Мұнда республиканың негізгі өндірістік қорларының және өндірістік
персонал санынан бестен бір бөлігі шығарылады. Облыста өнеркәсіптің көмір,
қара және түсті металлургия, электр энергетикасы, химия, машина жасау,
жеңіл және тамақ , құрылыс индустриясы сияқты озық салалары дамыған (45).
Сонымен бірге, атап айтқанда өнеркәсіптің шынайы шолынатын болашақта
аймақтың экономикалық негізі болып қалатынын есепке алу керек. Сондықтан
индустрияландырудан бас тарту өнеркәсіпті дамытудан бас тартуды білдірмеу
керек. Істің мән-жайы басқада. Өнеркәсіптің өзінде өнеркәсіптік өндірістің
энергия сыйымдылығы мен қор сыйымдылығын төмендетуді қамтамасыз ететін,
қажетті құрылымдық қайта құру болу үшін шарттар мен алғышарттар құру, содан
кейін тиімді пайдалану керек. Бұл – ғылыми-техникалық ғана емес, сонымен
бірге экономикалық, әлеуметтік, экологиялық аспектілері бар, ерекше,
жеткілікті түрде күрделі проблема. Оның шешімі жалпы адамзаттық және жалпы
мемлекеттік ыңғайларды талап етеді. Бірақ аймақтық ерекшелікті есепке
алумен аймақ экономикасын құрылымдық қайта құру проблемасын шешуде басты
роль, сөзсіз, ҒТП-ға жатады. Техника мен технологияның жетілген, жоғары
өнімді және ілгері ресурстары мен табиғатты қорғайтын түрлерін ендіру,
өндірістік процестерді басқаруды ұйымдастыруды жетілдіру өндірісті
қарқындату шекараларын кеңейтеді.
Қазіргі уақытта ҒТП халық шаруашылығының құрылымдарына, басқа
әлеуметтік-экономикалық проблемаларға да дәстүрлі көзқарасын өзгертуде.
Оның көлемдерінің ұлғаюы әлеуметтік-экономикалық тиімділіктің өсуі мен
прогресті үнемі білдірмейтіні сияқты, бүгінде өндірісті қысқарту барлық
жағдайларда қор жинақтаушы құбылыс болып табылмайды. Өте тиімсіз жұмыс
істейтін және асыл құнды ресурстарды босқа тауысатын, ескірген экономикалық
өндіріс ауқымдарын азайтуды дұрыс фактор деп есептеу керек. Мұндай
өндірісті қысқарту халық шаруашылығын құрылымдық техника-технологиялық,
экологиялық қайта жаңарту үшін қолайлы алғышарттар тудырады. Бұл
қатынасында ГФР-дың индустриялық жүрегі – Солтүстік Рейн-Вестфалия
федералды жерінің өнеркәсібін қайта құру тәжірибесі үйренуге тұрарлық. Бұл
аймақ біздің Қарағанды облысына ұқсас. Алайда, 60-70 ж. ж. Батыс Еуропада
басталған экологиялық дағдарыстан кейін, мұрда өнеркәсіптің материалды-
техникалық базасын қарқынды жетілдіру және ҒТП-ның жаңа жетістіктерін
пайдалану негізінде әлемдік экономикамен оның шоғырлануы басталды.
Ғылыми әзірлемелер көмірдің орнына маңызды “шикізат” болды. Ғылыми
ауқымды салалар, сондай-ақ тамақ индустриясы, өндірістік және әлеуметтік
инфрақұрылымдар кеңінен дамыды. Оларға технологиялық жетілдірудің шамадан
тыс жоғары деңгейі және әлеуметтік бағытталғандық тән. Қазіргі замандағы ең
жаңа экономикалық жабдықтарды дамытуда Солтүстік Рейн-Вестфалия Еуропада
ғана емес, сонымен бірге барлық әлемде де алғашқы орындардың бірін алады.
Мұнда табиғатты қорғау сипатындағы 1 мыңға дерлік кәсіпорындар жұмыс
істейді. Бұл кез-келген басқа федералды жерге қарағанда көбірек және
сондықтан олар аймақ үстілік рольді атқарады. Қоршаған ортаны қорғаумен
айналысатын фирмалар, шамамен 800 әр түрлі экотехнологиялар мен өнім
түрлерін әзірлейді және шығарады.
Қоршаған ортаны қорғау технологиясы аймақтың экономикалық және сонымен
бірге экологиялық қайта тууы үшін келешекті технологиялардың бірі болды, ал
индустриялық дамыған қоғам мен табиғаттың өзара қатынастарын үйлестіру -
өкіметтің әлеуметтік-экономикалық және экологиялық саясатының негізгі
мақсаты болды. Бұған еуропалық және әлемдік рыноктарда қатаң бәсекелестік
шартында дамитын ҒТП-мен, сондай-ақ ғылыми зерттеулер мен олардың
нәтижелерін тәжірибелік пайдалану арасындағы үзілісті минимумға дейін
қысқартумен қол жеткізіледі.
Күрделі, бірақ өте маңызды міндет – ресурстарды машина жасау, жеңіл
және тамақ өнеркәсібінің, сондай-ақ рынокты кеңінен тұтынылатын тауарлармен
қамтамасыз ететін, кейбір басқа өндірістердің пайдасына қайта бөлу. Мұндай
қайта бөлудің мақсаты – осы салалардың озық технологиялық және ұйымдастыру-
экономикалық негіздерде жеделдетілген дамыту.
Халық шаруашылығын құрылымдық қайта құру туралы айта отырып,
өнеркәсіптен құрылыстық материалдар өндірісі сияқты саласының дамуы ерекше
назарды талап ететіндігін атап кету керек. Әрине, бұл арнайы мәселе және
барлық өнеркәсіптік кешеннің даму контекстінде шешілу керек, алайда осыған
қарамастан істі дұрыс ұйымдастыру және құрылыс материалдарының үлкен
тапшылығы кезінде олардың өндірісі жоғары пайдалылықты береді, бұл құрылыс
индустриясын дамытудың келешегі үшін өте маңызды.
Экономикалық ынталандыру шараларының жүйесін пайдалану аймақтағы
құрылыс материалдары саласының жылдам дамуын, соның ішінде жергілікті
маңызды шағын кәсіпорындардың (маусымдық және уақытша полигондар мен
заводтарды қосқанда) құрылуын қамтамасыз етеді.
Бірқатар әлеуметтік проблемалардың жылдам шешілу қажеттігін атап өту
әсіресе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ____________________________ _______________3-5
I ТАРАУ. Рынокқа өту жағдайларына экономиканы түрлендірудің тұжырымдық
негіздері.
1.1. Құрылымдық қайта құрудың теориялық және әдіснамалық
негіздері__________________________ _________________6-22
1.2. Қазақстандағы нарықтың дамуы тарихы____________22-31
II ТАРАУ. Шетел инвестициялары мен жоғары технологияларды селективті
жұмылдыру.
2.1. Шетел технологияларын өз елімізге тарту__________32-34
2.2. Экономикалық даму модельдері және өнеркәсіпті құрылымдық қайта
құру____________________________35- 40
Қорытынды__________________________ ________41-42
Пайдаланылған әдебиеттер:_________________43
КІРІСПЕ
Нарықтық экономика – ертеден келе жатқан шаруашылықтың жүргізу
құралы,оның дамуының өзіндік бай тарихы бар.нарықтың қалыптасуы айырбас пен
қоғамдық еңбек бөлінісінің дамуымен байланысты. Нарық қатынастарының
дамуын мынандай негізгі кезеңдерге бқлуге болады:
a) Нарық элементтерінің пайда болуы,
b) Натуралдық айырбас кезеңі нарығы
c) Тауар баламасы кезеңініннарығы
d) Тауар емес балама кезеңінін нарығы
Бірінші кезеңде айырбас операциялары тұрақсыз, кездейсоқ болады,олар
өндірістің шарттары болып табылмайды. Құндық қатынастар, әрбір жеке сауда-
саттық көріністерде кездейсоқ болды.
Екінші кезеңдегі тауар қозғалысын мына формула бойынша Т2 көрсетуге
болады.Балама айырбас көбіне-көп өндірістің шарты бола бастайды.Осының
нәтижесінде қоғамдық қажетішығындар категориясы қалыптасады.Құнның
субстанциясы әліде болса тауардың бір түрімен біртұтас болып бірігіп кеткен
жоқ,сондықтан таза құнның иеленушісі болып бірнеше тауарлар көрінуі
мүмкін.
Үшінші кезеңдегі тауар тепе –теңдігі мына айырбас формуласы бойынша
Т1- Т2 , балама - Т2 .Әрбір жергілікті нарыққа баламы тауардың бір түрі
тән.Ол ерекше тұтыну қасиетіне байланысты әрдайым ортасынан ығысып шығып
қалып отырады.Бұл кезенде таза өзінің иеленушісінің белгілі бір заттық
формасымен біртұтас болып бірігіп кетеді,оған тауар қабығынсыз өмір суре
алмайтын шығындық және шығындық емес деп бөлінетін құрамалары
байланады.Дүниежүзілік нарқтың қалыптасуымен құнның жеке дара иеленушісі
қызметін алатын атқара бастайды.
Төртінші кезеңдегі тауар қозғалысының формуласы : Т1 –тауар емес
балама- Т2 . Алтынға тікелей айырбастың тоқталуымен құнның таза
иеленушілері несие ақшалар өзінің тауарлық мәнін жоғалтады. Былайша
айтқанда, құнның өзінің заттық иеле нушісінің оқшаулануы-қазіргі замандағы
нарықты сипаттайтын құбылыс болып табылады.
Сонымен бірге нарықты стихиялы түрде дамушы немесе еркін
нарық, монополиялы нарық, реттелмелі нарық деп бөледі. Стихилы нарық
капитализмнің алғашқы кезеңінде болды, оған еркін тауар өндірушілер мен
сатып алушылар, еркін бәсеке мен еркін бағалар тән болды. Стихиялы нарықтың
идеологы, әлемдік экономикалық теорияның негізін қалаушы Адам Смит (1723-
1790) өзінің Халықтар байлығының табиғаты мен себептері туралы зерттеу
(1776ж) деген басты еңбегінде – жеке меншік иелерінің байлықты көбейтудегі
мүддесі өндірісті дамытудың және оны қоғамдық қажеттіліктерге лайықтаудың
қозғаушы күші болып табылады деп жазған болатын. Сонымен бірге А.Смит, екі
кәсіпкер немесе саудагердің арасындағы әңгіме әрқашанда бағаны өсіру
ниетіндегі даумен аяқталады деп көрсетті. Оның пікірінше, мемлекет мұндай
даулы мәселелерді шешуге араласпауы керек, ол тек қана жалпы тәртіпті
қамтамасыз ететін түнгі күзеткішінің рөлін атқару қажет. Мемлекет
laisser faire ( мейлі өзімен өзі жүрсін) саясатын жүргізіп бәсекені
шектеуден аулақ болуы керек. Бірақ А.Смит осы екі дәлел негізінде жаппай
анархияны қорғаған жоқ. Керісінше, ол жеке капиталдың монополиялар мен
картельдер арқылы бәсеке күресіне шек қоятын жаман әдеттеріне мейлінше
күдікпен қарады. Тек бәсеке ғана бағаны төмендету және өндіріс көлемін
арттыруға ынталандырады, нарықты реттеуге қабілеті болады деп көрсеткен
болатын. Сөйтіп, А.Смит нарықты экономиканың өзін-өзі реттеу механизімін
ашты. Еркін бәсеке мен нарықтың көрінбейтін қолының пайғамбарының
пікірінше – жеке мүддені қоғамдық игіліктің пайдасына жарату мүмкін болады.
Кейіннен, қоғамдық өндірістің күрделіленуіне байланысты нарықта анархия
орын ала бастады. Мұндай жағдайда, оны реттеуді монополиялар өз қолынан
ала бастады. Осы кезден бастап монополиялық нарық қалыптасты.
Монополиялық нарық XIX ғасырдың аяғында XXғасырдың алғашқы
кезеңінде өмір сүрді. Нарықтың бұл түрінде еркін бәсеке шектеледі, ал ол
экономикадағы сапалық және сандық өзгерістердің динамикасына кері әсер
етеді. Өндірістегі монополиялық үстемдік ғылыми-техникалық прогрестің
баяулауына, бағаның өсуіне, тауар тапшылығына, ал түптеп келгенде, қоғамның
барлық қайшылықтарының шиеленісуіне әкеліп соқтырады. Бұған, мемлекеттік
меншіктгі ірі кәсіпорындар монополиясына негізделген бұрынғы КСРОөның
экономикасына жатады.Нәтижесінде ,суранам мен ұсыным сұрақтары әкімшілік
өміршілік тәсілмен шешілетін, тұтынушылардың мүддесіне бағдарланбаған
өндіушілер нарығының типы қалыптасты.
Қазіргі заманғы өркениетті елдерге реттелмелі нарық тән болып
отыр.Оны тек қана еркін тауар өндірушілер мен тұтынушылар еркін бәсеке мен
бағалар ғана емес, сонымен бірге - өнім өндіруге мемлекеттік тапсырыстарды
орналастыру,шаруашылық субъектілеріне қаржы несие тұтқалары арқылы әсер ету
, белгілі бір тауар түрлері мен топтарына мемлекеттік баға белгілеу, нарық
коньюктурасын зерттейтін маркетингтік қызметті еңгізу, өндірістің көлемін
тікелей шарт жасау негізінде реттеп отыру, әртүрлі кәсіпорын
ассоциацияларын, жарнама –ақпараттық жүйелерді құр арқылы реттеуде
мемлекеттің шешуі рөлін атап көрсету керек (ол туралы кітаптың келесі
тауарларына кеңірек айтылады).
Біздің жас тәуелсіз Қазақ мемлекетінде де толыққанды жүйелі
әлеуметтік бағдарланған нарыққа көшу экономиканы дағдарыстан шығарудың
баламасыз құралы деп танылып отыр.Қазақстан Республикасының нарықты
экономикаға көшу бағдарламасын көрсету бұрын оның тарихына тоқталып өтейік.
I ТАРАУ. Рынокқа өту жағдайларына экономиканы түрлендірудің тұжырымдық
негіздері.
1.1. Құрылымдық қайта құрудың теориялық және әдіснамалық негіздері.
Қазіргі уақытта барлық посткоммунистік елдерде экономикалық
парадигманың ауысуы, шаруашылықты жүргізу теориясыиен тәжірибесінде
гуманистік даму бағыттарының дами түсуі болып жатыр. Жақында өткен заманда
экономикалық өсу қайнары басты түрде материалды-техникалық базаның
қалыптасуына байланысты қарастырылды. Елдің даму деңгейі өндіріс көлемінің
өсу дәрежесіне сәйкес анықталды, және адам капиталдың түпкілікті
элементтері сияқты тура сондай қор ретінде болғанда, тиімділік критерийлері
өндірістің негізгі элементтері қайтарымының түрлерімен ұштастырылды. Жаңа
экономикалық парадигмада акценттер ығыстырылады. Оның орталығында –
экономиканың тиімді сапалы түрленуге және құрымдылық ығысуға қабілеттілігін
бағалау тұрады.
Экономиканың даму дәрежесі туралы аса толық түсінікті халық
шаруашылығының құрылымы береді, ол нарықтық жағдайларда жеке салалардың
ілгері дамуына қойылатын талаптарға сәйкес келу керек.
Елдің экономикалық құрылымы өндірістік күштердің орналасуымен,
өндірістік және ғылыми потенциалдармен және материалдық өндірістің
әлеуметтік-экономикалық даму қарқындарымен өзара әрекеттеседі. өндірістің
тиімді орналасуы – халық шаруашылық және территориялық пропорцияларды
жетілдіруге арналған база. Ғылыми ауқымды, бәсекеге қабілетті жаңа
кәсіпорындарды орналастыру арқылы үйлеспеушіліктер жойылады, олар қоғамның
мұқтаждықтарын есепке алумен қажетті пропорцияларды белгілейді. Ішкі
құрылыстағы ығысулар да салалардың даму қарқындарына, табиғи ресурстарды
және қолда бар өндірістік аппаратты пайдалануға байланысты болады (46,47).
Сонымен, бір аймақтың дамуы меншікті міндеттерді шешуді ескермегенде
басқа аймақтардың мұқтаждықтарын қанағаттандырумен анықталды. Оның
экономикасы тиімсіз құрылымдық саясаттың салдары болып табылған, бірқатар
ерекшеліктермен сипатталады:
- ауыр өнеркәсіптің шамадан тыс дамуы, соңғы емес, аралық өнімді
шығаратын материал сыйымы салалардың басым болуы;
- тұрғындардың қажеттері үшін өндірілетін өнімнің төмен үлесі;
- өндірістік аппараттың технологиялық артта қалғандығы (өнеркәсіптің
негізгі қорларының тозуы – 60 % -тен артық, оның шамадан тыс көп үлесі
металлургиялық, отын-энергетикалық комплекстерде);
- экологиялық проблемалар – Орталық Қазақстан қоршаған ортаның ластану
және құлдилау дәрежесі бойынша, табиғатқа антропогенді жер етудің
жиынтығы бойынша республикада алдыңғы орындардың бірін алады (ол
атмосфераға зиянды заттардың лақтырыстары бойынша – бірінші орын).
Барлық постсоветтік кезең бойында орталық органдар аймақтың
әлеуметтік, әлеуметтік-экономикалық дамуы үшін база құруға емес, көмір
өндіру бойынша міндеттерді шешуге баса назар аударды. Шаруашылықты
жүргізудің және әлеуметтік проблемаларды шешудің жағымсыс тәжірибесі – бұл
аймақты шаруашылықтық игерудің технократтық тұжырымдамасын айтарлықтый іске
асыру, ол өндірістік мақсаттардың әлеуметтік мақсаттардан басылымдығымен
ғана емес, сонымен бірге келешекті міндеттерді шешуге зиян келтіріп,
ағымдағы қиыспаушылықтарды жоюға жұмсалатын күштерді шоғырландырумен де
сипатталған.
Өндірісті дамыту, ҒТП бойынша шараларды жүзеге асыру, өнім сапасын
жақсарту үшін өте қолайсыз жағдайлар қалыптасты. Сондықтан өнеркәсіптегі
онсыз да ескірген өндірістік аппарат, соңғы екі-үш жылда алапатты түрде
бұзылады, бұл көптеген кәсіпорындардың тоқтатылуы және жабылуы үшін қосымша
себеп болуы мүмкін. Сонымен бірге, бұрын көрсетілгендей, біздің
экономикамыздың жетілмеген құрылымын есепке алу керек. Ауыр өнеркәсіптегі
өндіруші және шикізатты салалардың меншікті салмағы өте жоғары. Және осы
кезде ауыл шаруашылығы, жеңіл және тамақ өнеркәсібі, яғни экономиканың
тұтынушы секторы жеткіліксіз дамыған болып қалады.
Әсіресе материалдық өндіріс пен әлеуметтік сфераның ара қатынасында
біздің артта қалғанымыз анық. Дамыған елдерден айырмашылығында, біздің елде
әлеуметтік сферада – 25 % болғанда, материалдық өндірісте еңбекке қабілетті
тұрғындардың 75 % - тен артығы қамтылған. Бұл ара қатынас материалдық
өндірісте еңбек өнімділігінің төмендігін білдіреді, басқаша айтқанда
тұрғындардың материалдық өнімдегі мұқтаждықтары қанағаттандырылмайды. Бірақ
істің мән-жайы біздің экономикалық дамуымыздың деңгейі өте төмен
екендігінде ғана емес. Істің мән-жайы – шаруашылықты басқару теориясы мен
тәжірибесінде осы уақытқа дейін экономика құрылымын жетілмеген
көзқарастардың пайдаланылуында. Сонымен, халық шаруашылығының өндірістік
және өндірістік емес сфераларға бөлінуі сақталады, ал соңғысының астарында
әлеуметтік сфера түсіндіріледі.
Экономикалық әдебиеттерде материалдық өндірістің шешуші ролі барынша
қолданады, ал әлеуметтік сфера тұрлаусыз сфера ретінде беріледі.
Шындығында, әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, ҒТР қызметтер сферасын
болып көрмеген өсу шегіне, ғылым, білім, мәдениет экономикалық дамудың
басты факторлары болып келеді. Сондықтан әлеуметтік сфераның басым дамуын
жариялап қана қоймай, оны іс жүзінде жүзеге асатындай қамтамасыз ету керек.
Өкінішке орай, қазіргі уақытта атап айтқанда ғылым, білім және мәдениет
ауыр халде қалды, бұл біздің елімізді әлемдік дамудың қазіргі деңгейінен
шегіндіріп тастайды. Мысалы, дамыған елдерде ВНП құруда әлеуметтік сфераның
үлесі, материалдық өндіріске қарағанда жоғары екенін біздің ұғынуымыз қиын
болады.
Өндірістік қатынастардың түрленуі өндірістік күштердегі терең
өзгерістермен үйлесуі керектігі әбден түсінікті. Бірінші кезекте, ауыр
өнеркәсіптің (ең алдымен, оның өндіруші және шикізатты салаларының) шамадан
тыс басым болуын жеңумен және халықтың мұқтаждықтарын тікелей қамтамасыз
ететін салалардың жылдам дамуымен байланысты, терең құралымдық өзгерістер
ескеріледі.
Дәстүрлі түрде жинақталған құралымдық диспропорцияларды жою, халық
шарушылығының жаңа құралымындағы ілгері техника-технологиялық негізде
пропорционалдықты қалпына келтіру нарықтық экономикада “циклдік дағдарыс”
кезеңінде жүзеге асырылады (66). Басқаша айтқанда, ұдайы өндіру процесінің
циклдік сипаты, мәні бойынша, кезеңдік техника-технологиялық жаңғыртудың
және жоғары дамыған мемлекеттерде де, дамитын елдерде де аймақтық
экономикалардың құрылымдық қайта құрылуының басты рычагы болып табылады.
Аймақтың халық шаруашылығы үшін ерекшелік – экономикалық дағдарыстың
біршама басқа себептермен болуында, ал нарықтық қатынастарға өту
дағдарыстық жағдайдан шығуды жеделдетуге қабілетті, қозғаушы күш ретінде
қарастырылады. Алайда, бұл экономиканың құлдырауын тоқтату, ҒТП-ны
пайдалану негізінде оның материалды-техникалық базасын техникалық және
экологиялық жаңғырту бойынша міндеттердің бір мезгілде шешілу қажеттігін
болғызбай тастамай, керісінше күшейтеді.
Экономиканың құрылымдық қайта құрылу проблемалары бойынша ауқымды
экономикалық әдебиеттерге қарамастан, қазіргі уақытқа дейін құрылымдық
қайта құру категориясын түсінуде бірлікке қол жеткізілмеген. Сонымен,
жұмыста (66, 161 бет) экономиканың құрылымдық-технологиялық қайта құрылуын,
осы проблеманың әр түрлі аспектілерін қарастыра отырып, автор бұл
категорияға анықтама бермей, құрылымды-инвестициялық және ғылыми-
техникалық саясаттың сайланушылығы туралы, олардың басымдылықтары туралы
мәселені қояды. Ф. М. Дінішев (46, 55 бет) экономикалық өсі мен
белсенділіктің ауытқуларын экономиканың технологиялық құрылымының
жаңартылуымен және техника-экономикалық даму бағыттарының өзгертілуімен
байланыстырылады.
Алайда құрылымдық қайта құру жеке технологиялық процестерге ғана емес,
барлық макроэкономикалық жүйеге тән, және оны еңбектің қоғамдық бөлінуіне
негізделген, өндірістік күштерді дамытудың және өндірістік қатынастар
жүйесінің қол жеткізген деңгейімен себептелген қайта құру ретінде қарастыру
керек. Сонымен бірге экономиканың тиімді құрылымын қалыптастыруда
технологиялық тәртіптің атқаратын ролін ерекше атап көрсету керек.
“Қазақстан өнеркәсібін құрылымдық қайта құрудағы ғылыми-техникалық
басымдылықтар” атты ұжымдық монографияның авторлары құрылымдық қайта құруды
өндіріске енгізілетін жаңалықтардың қуатты ағының қамтамасыз ету арқылы
белсенді ,ылыми-техникалық саясатты жүзеде асыруды мемлекеттік реттеу
шараларының бірыңғай және қатаң дәлелденген жүйесі негізінде комплексті
түрде жүргізуді ұсынады.
Әр түрлі пікірлерді және экономиканы құрылымдық қайта құрудың
анықтамаларын салыстыру, берілген мәселені шешу алғашқы көзқарасқа
қарағанда едәуір күрделірек екенің растайды. Бұл зерттеудің әр түрлі
аспектілерінің бар болуымен себептелген, оларға байланысты экономиканың,
құрылымын мұндай немесе басқа құраушылардың басты ролі анықталады.
Құрылымдық қайта құрулар қоғамдық қажеттіліктердің өзгерген жүйесі мен
материалдық өндірістің құрылымы арасында пайда болатын қарама-қайшылықты
шешу, салалар арасындағы шектелген ресурстарды бөлу құралы болып табылады.
Бұл қарама-қайшылықты шешуде қажеттіліктерді де, сондай-ақ экономиканың
ресурстық базасын да түрлендіретін ҒТП маңызды роль атқарады.
Экономикадағы ұзын толқындар теориясына және оның негізінде әзірленген
технологиялық тәртіп (ТТ) теориясына сәйкес атап айтқанда технологиялық
тәртіптің ауысуы (өзінің даму процесінде тұтастықты сақтайтын және
тұйықталған қайта жаңғырту циклын қамтитын, технологиялық байланысқан
өндірістер жиынтығының ауысуы) ҒТП - ның төңкерістік кезеңінің негізгі
мазмұны болып табылады. Осындай ауысу нәтижесінде еңбекті қоғамдық бөлуде,
салалар арасындағы ресурстарды бөлуде өзгерістер болады, бұл экономикалық
өсуге және экономиканың бәсекеге қабілеттілігіне әкеліп соғады.
Экономикалық әдебиеттерде XIX - XX ғ. ғ. бір-бірін ауыстырған, алты
технологиялық тәртіпті (ТТ) бөліп көрсетеді, олардың әрқайсысында
салалардың белгілі тобы түрінде технологиялық ядро басым болды.
Бірінші ТТ үшін – бұл тоқыма өнеркәсібі және машина жасаудың сәйкес
салалары; екінші – көмір өнеркәсібі, қара металлургия, ауыр мешина жасау;
үшінші – электр энергетикасы, электртехникалық өнеркәсіп; төртінші – химия
және мұнай-химия өнеркәсібі, түсті металургия, химиялық машина жасау,
автомобиль жасау.
70-ші жылдардың аяғында басталған бесінші ТТ есептеу техникасының
өндірісіне, микроэлектроникаға, аспап жасауға, радиоэлектрондық өнеркәсіпке
сүйенеді. Және, ақырында, әлемнің озық елдері информациялық технологиялар
мен телекоммуникацияларға, робот жасауға, биотехнологияларға негізделген,
алтыншы ТТ-ға өтуді бастады.
Қазақстан озық елдерден бір тәртіпке қала отырып, бесінші ТТ-ға әзірше
баяу өтуде. Бұдан басқа, біздің аймақта да реформа бесінші ТТ-ның ядросын
құрайтын салаларға теріс жерін тигізді. Қазақстан экономикасы дамуының
қазіргі кезеңінің ерекшелігі құрылымдық қайта құру механизмінің толығымен
жоқ болуы болып табылады. Реформа басталға дейін болған ресурстарды бөлудің
орталықтандырылған механизмі жойылған, құрылымдық қайта құрудың нарықтық
механизмі әлі құрылған жоқ.
Аймақтық экономика теориясында аймақтық дамуды реттеуге екі қарама-
қарсы ыңғай бар. Неоклассикалық бағыт аймақтардың дамуындағы айырмашылықтар
уақытша болып табылады және нарықтық механизммен жойыладыдеп
болжайды.неокейнсиандық бағыт рынокты аймақтық диспропорциялардың нашар
реттегіші деп есептейді, олар мұндай “реттеу” кезіңде тек қана
тереңдетіледі және аймақтық диспропорцияларды тек мемлекеттің программалы-
мақсаттық қызметі ғана жоя алады.
Ұлыбританияның (Шотландия), Германияның (Рур), АҚШ-тың (Аппалачи)
тоқырау аудандарында құрылымдық саясатты жүргізуде бұл ыңғайларды пайдалану
тәжірибесі біріншіден, олардың қандай да бір комбинациясы керек; нарықтық
механизм әрекет ету керек, бірақ дамудың мақсаттық бағдарламалармен
белгіленетін тұрғыда әрекет ету керек деп куәландырады. Екіншіден,
мемлекеттік кірісудің нәтижелері мақсаттардың дұрыс қойылуына және
дағдарысты салаларды мемлекеттік қолдаудың келешегі жоқ, өйткені ескірген
технологиялық тәртіпті “тоқтатып қоюды” білдіреді. Дағдарысты салалардағы
тек жоғары технологиялық және ғылыми ауқымды өндірістерді ғана қолдау және
оларды әр тараптандыру тиімді.
Орталық Қазақстанның және Ұлыбританияның, Германияның, АҚШ-тың тоқырау
аудандарының проблемаларының ұқсастығына қарамастан, біздің пікірімізше,
Жапонияның соғыстан кейінгі тәжірибесі бұдан да құнды, Жапония өнеркәсіптік
өндірісті қалпына келтіру және өзінің әлемдік экономикалық ірі мемлекет
статусын қайтару проблемаларымен соқтығысты, сондай-ақ 80-ші жылдарда
аймақтық “өсу полюстерін” құрудағы Жапонияның тәжірибесі де құнды. Бұл
бағдарламалары – мақсаттық ыңғай және өнеркәсіптің инновауиялық түрленуі
есебінен жасалған болатын.
Қазақстанда мемлекеттің құрылымдық қайта құруға стратегиялық
араласуынан қашып құтылу мүмкін емес, өйткені “қуып жететін” экономика
моделін іске асыру үшін ғана емес, сонымен бірге әзірше толық көлемде
қалыптаспаған нарықтық шаруашылық механизмді толықтыру, түзету үшін қажет.
Орталық Қазақстандағы аймақтық саясат, біздің пікірімізше, тоқырауға
қарсы емес, ал ел экомикасында аймақтың сақталуын ғана емес, сонымен бірге
атқаратын ролін күшейтуді қамтамасыз ететін, құрылымды-инновациялық саясат
болу керек. Ол үшін барлық алғы шарттар бар: алуан түрлі табиғи ресурстар,
қуатты өндірістік және ғылыми потенциал, жоғары білікті кадрлар, ыңғайлы
геостратегиялық жағдай.
Қазақстан экономикасының құрылымдық қайта құру процесінде, біздің
пікірімізше, екі кезеңді бөліп көрсету керек: орта мерзімді және ұзақ
мерзімді. Жақын кезеңнің стратегиялық міндеті - өнеркәсіптік өндірістің
көтерілуін және аймақтық экономиканың бәсекеге қабілеттілігіне қол жеткізу
үшін аймақтың материалдық өндірісін оңтайландыруды қамтамасыз ету.
Оңтайландырудың астарында оның құрылымын (көпшілігінде,
инфрақұрылымдық және тұтынымдылық кешендер үлесін ұлғайту), салаларын (сала
ішіндегі кәсіпорындарын бәсекелестігі және ынтымақтастығы үшін жағдай
жасау, кәсіпкерлік ортасын кәсіпорындардың инфрақұрылымы орналасуы және т.
б.), кәсіпорындарын (техникалық қайта қаникалық қайта қа құрылымдандыру,
басқаруды жетілдіру) қосқанда, материалдық өндірісті кешенді түрлендіру
түсіндіріледі.
Оңтайландыру үшін дағдарыстағы кәсіпорындарда жоқ болатын қаражат
қажет болғандықтан, алдымен нәтижесінде алынған қаражатты материалдық
өндірісті оңтайландыруға бағыттай отырып, аймақтағы өнеркәсіптік өндірістің
көтерілуін қамтамасыз ету қажет.
Ұзақ мерзімді стратегиялық міндет Орталық Қазақстанда аймаққа
халықаралық еңбекті бөлуде қолайлы орында қамтамасыз ететін, материалдық
өндірістің (алтыншы ТТ-ның “ядросының”) “зерделі құрылымын” қалыптастыру
болып табылады. Сондықтан Орталық Қазақстанның материалдық өндірісін
құрылымдық қайта құру үшін ортақ приоритет төмендегілер болып табылады:
өндірісті әлеуметтік қайта бағдарландыру;
қоршаған ортаға зиянды әсерді төмендету;
қолданылып жүрген кәсіпорындарды техникалық қайта қаруландыру, соның
ішінде әртараптандыру негізінде;
өндірістік инфрақұрылымды дамыту;
икемді өндірістік құрылымдарды қалыптастыру.
Ресурстардың тапшылығынан құрылымдық қайта құру үнемі селективті.
Әсіресе жақын міндетті - өнеркәсіптікөндірісті көтеруді шешу үшін
селективті қолдау объектілерін таңдау маңызды. Салаларды маңдау
критерийлері мыналар болуы мүмкін:
1. Жиынтық сұрауға салалардың ықпал етуі (ұқсас салаларды,
жабдықтаушы-салаларды есепке алумен);
2. Салалардың жиынтық ұсынысқа ықпал етуі тұтынушы – салаларды
және жанама әсерді, соның ішінде қанағаттандырылмаған
сұранысты тұтынушы рыногына әсерін есепке алумен;
3. Саланың экспортты жиынтық ұлғайтуға әсері.
Алдын-ала жасалған тұжырымдар негізінде қолдаудың потенциалды
объектілерінің санына, көбінесе, кен-өндіру және металлургия өнеркәсібі
үшін жабдықтар шығаратын, машина жасау кешенінің жеке салаларын, экспортқа
өнім шығаратын салаларды жатқызу тиімді.
Қанағаттандырылмаған тұтынушылар сұранысына бағдар-ланған салаларды
қолдау (азық-түлік, тұрғын үй және т. с. с.), оңтайландыруға тұрғындар
қаражатының материалдық өндірісін тартуды қамтамасыз ететін болады.
Сонымен, жаңа тұжырым – аймақтың тұрақты әлеуметтік-экономикалық дамуы
үшін жағдайлар жасауға бағытталуы керек, бұл ең алдымен оның әлеуметтік
және экономикалық проблемаларын шешудегі басымдықты болжайды. Оған салық
саясаты ынталандыратын, жеңілдікті несиелер қызмет етуге шақырылған.
Мемлекеттің шектелген экономикалық мүмкіндіктері жағдайларында барлық
салаларды ресурстармен және қаражатпен қамтамасыз ету қиын. Сондықтан
тұтынушылар рыногын дамыту және қажетті инфрақұрылымды құру үшін күрделі
салымдар түрінде тұтыну сферасына бірінші кезекте бөлу керек.
Бұл міндет өте күрделі, қиын, едәуір уақытты талап етеді, сонымен
бірге шамадан тыс қымбат тұрады. Әрине, мұндай қайта құру өзіндік мақсат
бола алмайды, ол ұзақ мерзімді даму механизмдерінің бірі ретінде болады.
Бұл мақсаттардың қандайекендігіне оларға қол жеткізу механизмдерін таңдау
да байланысты болады. Мақсаттардың өздері дамудың мұндай немесе басқа
тұжырымдамасының аясында қалыптасу керек. Таңдалған жүйеге, мақсаттарға
байланысты экономиканы құрылымдық қайта құрудың масштабтарын, қарқындары
мен негізгі бағыттарын анықтау керек.
Проблеманың тура осындай қойылымының қажеттігі, халық шаруашылығын
құрылымдық қайта құрудың кешені міндетті шешуге арналғанымен себептелген.
Аймақтың халық шаруашылығын қайта құрудың кешенді сипаты, экономиканың
жеке салалары мен сфераларының қайта ұйымдастырылуы және жаңартылуы олардың
өзара байланысында жүргізілуі керектігінен тұрады. Экономиканың құрылымдық
ығысулары олар пайдаланған сәйкес құрылымдар мен механизмдері бұзу жолымен
ғана емес, сонымен бірге психологиялық тосқауылды жеңу жолымен, яғни әрбір
адамның, өндірістік ұжымның немесе аймақтың өзінің экономикалық берекесі
туралы дербес түрде қамқорлық етуі керектігін түсінумен, бөлу қатынастарын
біртіндеп жоюмен қоса жүру керек.
Қайта құру мәселесін бөлек қалада және облыста шешуге тырысу қате
болар еді. Оны тек аймақтың аясында ғана шешу тиімді. Мұндай тұтас аймақтық
–кешенді ыңғайдың объективті қажеттілігін түсінбеумен жиі кездесуге
болатындықтан, бұған ерекше назар аудару керек. Өзара қызығушылық негізінде
келісілген республиканың тең құқықты екі субъектілерінің өзара әрекеттесуі
аймақ экономикасының құрылымын табысты түрлендірудің және аймақтық
әлеуметтік-экономикалық дамудың стратегиялық мақсаттарына қол жеткізудің
абсолюттік қажетті шарттарының бірі болып табылады деп айтқан дұрыс болар
еді.
Қазіргі уақытта аймақтардың әлеуметтік-экономикалық даму
тұжырымдамалары әзірше жоқ. Алайда, экономикалық өсудің экстенсивті
факторларын басым пайдаланумен байланысты, қолданылып жүрген даму
бағыттарын сақтаудың дәстүрлі жолымен аймақтық экономиканың дамуы мүмкін
еместігі анық. Осыған байланысты аймақтың әлеуметтік-экономикалық даму
тұжырымдамасының дамудың принциптік және траекториясына, мақсаттардың жаңа
жүйесінің қойылымына, ең алдымен қарқында факторлардың пайдаланылуына
көзделуі керектігі бір мағыналы. Бұл тұжырымдама аймақтық әлеуметтік-
экономикалық басымдықтардың барлық жүйесінің түпкілікті өзгерістерімен
тығыз байланысқан, ал бұл аймақта терең батыл өзгерістердің жүргізілуі
керектігін білдіреді.
Жоғарыда баяндалғанды есепке алумен аймақ дамуының стратегиялық
мақсаттарын қалыптастыруға болады. Олардың қойылымы аймақ дамуының асты
бағыттарын, республикада қазір жүріп жатқан реформалар аясында экономика
құрылымының оларға сәйкес келетін өзгерістердің анықтауға мүмкіндік береді.
Аймақтық мақсаттардың республиканың мүдделерімен, мақсаттарымен және
басымдықтарымен байланысы екі негізгі себеп бойынша болуы қажет.
Біріншіден, аймақ қандай экономикалық дербестікке қол жеткізсе де, ол жалпы
мемлекеттік халық шаруашылығы кешенінің бір бөлігі болып қалады және аймақ
аралық еңбекті бөлу аясында ғана қалыпты жұмыс істей алады. Екіншіден,
дамудың дәстүрліжолымен баратынына немесе постиндустриялық жолға өте
бастауына байланыссыз, ол барлық республикасының ресурстарына сүйене отырып
және оның мүдделері мен мұқтаждықтарына бағдар ала отырып, табысты дами
және жұмыс істей алады.
Біздің аймақ экономикасының барлық құрылымдық қайта құрылуы оның
индустриялық аймаққа жүйелі айналуына бағытталу керек.
Сәйкес түрде, аса терең батыл өзгеріс таралған таптаурыннан дереу бас
тартумен байланысты болу керек, ол бойынша егер аймақ экономикасында
өнеркәсіптің үлесі ұдайы өсетін болса, онда оны индустрияландыру деңгейі
жоғарылайды.
Индустрияландыру әрбір қоғамды дамытуда қажетті кезең болып табылады.
Осы процестің нәтижелері бойынша елдер индустриялық емес, жартылай
индустриялық, индустриялық және постиндустриялық болып жіктеледі. Берілген
жіктелу жұмысты зерттеудің түрі болып табылмайды, ал экономиканы құрылымдық
түрлендіруді талдау үшін қызмет атқарады, сондықтан ұсынылған топтастыру
аяқталғандықты білдірмейді.
Индустрияландыру процесінің мәні экономиканы өнеркәсіптік
түрлендіруден тұрады:
ірі масштабты өңдеуші өнеркәсіпті құрудан және салалар арасындағы
байланыстар жүйесін қалыптастырудан;
ұлттық рынокты құрудан және оның халықаралық еңбекті бөлуге
қосылуынан;
өсу қарқындарын жіне өндіріс тиімділігін жоғарылатудан.
Егер аймақтың алдында тұрған басты міндеттерді көрсетуге талпынса,
онда олардың барлығының “индустрияландыру” деген бір ортақ түсінікпен
біріктірілуі мүмкін екені айқын болады. Проблема мынада болады: әлемдік
экономиканың дамуымен индустриялық өсуге қол жеткізу үшін, индустриялық
дамудағы жаңа даму бағыттарын және әлемдік экономиканың халықаралық
тәжірибесін есепке алуға тура келеді.
Орталық Қазақстанның ірі өнеркәсіптік аймақ болып табылатының атап
өтейік. Мұнда республиканың негізгі өндірістік қорларының және өндірістік
персонал санынан бестен бір бөлігі шығарылады. Облыста өнеркәсіптің көмір,
қара және түсті металлургия, электр энергетикасы, химия, машина жасау,
жеңіл және тамақ , құрылыс индустриясы сияқты озық салалары дамыған (45).
Сонымен бірге, атап айтқанда өнеркәсіптің шынайы шолынатын болашақта
аймақтың экономикалық негізі болып қалатынын есепке алу керек. Сондықтан
индустрияландырудан бас тарту өнеркәсіпті дамытудан бас тартуды білдірмеу
керек. Істің мән-жайы басқада. Өнеркәсіптің өзінде өнеркәсіптік өндірістің
энергия сыйымдылығы мен қор сыйымдылығын төмендетуді қамтамасыз ететін,
қажетті құрылымдық қайта құру болу үшін шарттар мен алғышарттар құру, содан
кейін тиімді пайдалану керек. Бұл – ғылыми-техникалық ғана емес, сонымен
бірге экономикалық, әлеуметтік, экологиялық аспектілері бар, ерекше,
жеткілікті түрде күрделі проблема. Оның шешімі жалпы адамзаттық және жалпы
мемлекеттік ыңғайларды талап етеді. Бірақ аймақтық ерекшелікті есепке
алумен аймақ экономикасын құрылымдық қайта құру проблемасын шешуде басты
роль, сөзсіз, ҒТП-ға жатады. Техника мен технологияның жетілген, жоғары
өнімді және ілгері ресурстары мен табиғатты қорғайтын түрлерін ендіру,
өндірістік процестерді басқаруды ұйымдастыруды жетілдіру өндірісті
қарқындату шекараларын кеңейтеді.
Қазіргі уақытта ҒТП халық шаруашылығының құрылымдарына, басқа
әлеуметтік-экономикалық проблемаларға да дәстүрлі көзқарасын өзгертуде.
Оның көлемдерінің ұлғаюы әлеуметтік-экономикалық тиімділіктің өсуі мен
прогресті үнемі білдірмейтіні сияқты, бүгінде өндірісті қысқарту барлық
жағдайларда қор жинақтаушы құбылыс болып табылмайды. Өте тиімсіз жұмыс
істейтін және асыл құнды ресурстарды босқа тауысатын, ескірген экономикалық
өндіріс ауқымдарын азайтуды дұрыс фактор деп есептеу керек. Мұндай
өндірісті қысқарту халық шаруашылығын құрылымдық техника-технологиялық,
экологиялық қайта жаңарту үшін қолайлы алғышарттар тудырады. Бұл
қатынасында ГФР-дың индустриялық жүрегі – Солтүстік Рейн-Вестфалия
федералды жерінің өнеркәсібін қайта құру тәжірибесі үйренуге тұрарлық. Бұл
аймақ біздің Қарағанды облысына ұқсас. Алайда, 60-70 ж. ж. Батыс Еуропада
басталған экологиялық дағдарыстан кейін, мұрда өнеркәсіптің материалды-
техникалық базасын қарқынды жетілдіру және ҒТП-ның жаңа жетістіктерін
пайдалану негізінде әлемдік экономикамен оның шоғырлануы басталды.
Ғылыми әзірлемелер көмірдің орнына маңызды “шикізат” болды. Ғылыми
ауқымды салалар, сондай-ақ тамақ индустриясы, өндірістік және әлеуметтік
инфрақұрылымдар кеңінен дамыды. Оларға технологиялық жетілдірудің шамадан
тыс жоғары деңгейі және әлеуметтік бағытталғандық тән. Қазіргі замандағы ең
жаңа экономикалық жабдықтарды дамытуда Солтүстік Рейн-Вестфалия Еуропада
ғана емес, сонымен бірге барлық әлемде де алғашқы орындардың бірін алады.
Мұнда табиғатты қорғау сипатындағы 1 мыңға дерлік кәсіпорындар жұмыс
істейді. Бұл кез-келген басқа федералды жерге қарағанда көбірек және
сондықтан олар аймақ үстілік рольді атқарады. Қоршаған ортаны қорғаумен
айналысатын фирмалар, шамамен 800 әр түрлі экотехнологиялар мен өнім
түрлерін әзірлейді және шығарады.
Қоршаған ортаны қорғау технологиясы аймақтың экономикалық және сонымен
бірге экологиялық қайта тууы үшін келешекті технологиялардың бірі болды, ал
индустриялық дамыған қоғам мен табиғаттың өзара қатынастарын үйлестіру -
өкіметтің әлеуметтік-экономикалық және экологиялық саясатының негізгі
мақсаты болды. Бұған еуропалық және әлемдік рыноктарда қатаң бәсекелестік
шартында дамитын ҒТП-мен, сондай-ақ ғылыми зерттеулер мен олардың
нәтижелерін тәжірибелік пайдалану арасындағы үзілісті минимумға дейін
қысқартумен қол жеткізіледі.
Күрделі, бірақ өте маңызды міндет – ресурстарды машина жасау, жеңіл
және тамақ өнеркәсібінің, сондай-ақ рынокты кеңінен тұтынылатын тауарлармен
қамтамасыз ететін, кейбір басқа өндірістердің пайдасына қайта бөлу. Мұндай
қайта бөлудің мақсаты – осы салалардың озық технологиялық және ұйымдастыру-
экономикалық негіздерде жеделдетілген дамыту.
Халық шаруашылығын құрылымдық қайта құру туралы айта отырып,
өнеркәсіптен құрылыстық материалдар өндірісі сияқты саласының дамуы ерекше
назарды талап ететіндігін атап кету керек. Әрине, бұл арнайы мәселе және
барлық өнеркәсіптік кешеннің даму контекстінде шешілу керек, алайда осыған
қарамастан істі дұрыс ұйымдастыру және құрылыс материалдарының үлкен
тапшылығы кезінде олардың өндірісі жоғары пайдалылықты береді, бұл құрылыс
индустриясын дамытудың келешегі үшін өте маңызды.
Экономикалық ынталандыру шараларының жүйесін пайдалану аймақтағы
құрылыс материалдары саласының жылдам дамуын, соның ішінде жергілікті
маңызды шағын кәсіпорындардың (маусымдық және уақытша полигондар мен
заводтарды қосқанда) құрылуын қамтамасыз етеді.
Бірқатар әлеуметтік проблемалардың жылдам шешілу қажеттігін атап өту
әсіресе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz