Абай мен Акиф шығармаларындағы дін мәселесінің сипатталуы

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 28 бет
Таңдаулыға:

Жоспары:

І. Кіріспе

І. 1 Абай мен Акифтің өмірі

II. Негізгі бөлім.

ІІ1 Абай мен Акифтің шығармашылығындағы тақырыптық ұқсастықтары.

ІІ. 2 Абай мен Акиф шығармашылығындағы дін мәселесінің сипатталуы.

Қорытынды.

Қолданылған әдебиеттер

І. Кіріспе

Қазақстан Республикасы ғасырлар тоғысында дербес мемлекетке айналды. Мемлекеттің саяси, әлеуметтік және экономикалық жүйесі әлемдік өркениет жүйесінде құрылды. Ғаламдану мен интеграция заманындағы бүгінгі өркениеттің аса бағалы көп сипаттарының ішінде Қазақстанның басқа мемлекеттермен тығыз байланыста болатын бағдары бар. Сол себепті ана тілімен қоса көп тілді жеткілікті дәрежеде меңгеру және білім мен ғылымның барлық саласында білікті болу біздің жаңарған қоғамымыздың көрсеткіші, алға қарай даму сатысындағы қажетті құбылыс болмақ.

Қазақстан Республикасы демократиялық реформаларға, адамның қандай ұлтқа жататынына қарамастан, оның құқықтары мен бостандығын таниды, тіліне, этникалық немесе нәсілдік белгісіне қарап кемсітуге жол бермейді.

Түркия мен Қазақстан бауырлас екі ел. Түркия географиялық тұрғысынан да әлемде теңдесі жоқ. Оның бір жағы Азияда, бір жағы Еуропада. Түркия ғасырлар ішінде үш дінді - христиандықтың, иудейліктің және исламияттың басын қосқан ел. Қазақстан болса түріктердің ата мекенін найзаның ұшымен, білектің күшімен, білімнің қуатымен аман-есен қорғап қалған ел. Мың өліп, мың тірілген ел. Көне түріктердің салт-дәстүрін, мәдениетін өте жақсы сақтаған ел. Тарихтың түрліше кешулерінде екі бауырлас халық ұзақ ғасыр бойынша бір-бірімен бет көрісе алмаса да, бірін-бірі сағынышпен еске алып өткен. Ешқашан бір-бірін ұмытпаған. Қазақтың ардагер ақыны Мағжан Жұмабай Анатолы түріктерінің азаттық соғысына демеу беріп, «Алыстағы Бауырыма» деген жыр толғауын жазса, бір бөлім қазақтар 1950-шы жылдары Шығыс Түркістаннан ауа көшіп Анатолыға келгенде түріктер барлық көмегін бауырларынан аямаған. Осындай бауырластық дәлелдер өте көп.

Қазақстан тәуелсіздігін алғаннан кейін екі елдің қарым-қатынасы өте жақсы өреде, тез қарқынмен дамыды. Екі ел қарым-қатынастарының дамуында Елбасылардың үлесі орасан зор болды. Қазақстанның тұңғыш Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев Түркияның ескі Елбасы Тұрғыт Өзал, Сүлейман Демирелден бастап, қазіргі Елбасы Абдуллах Гүлге дейінгі елбасыларының бәрімен қою байланыс ішінде болып отырды. Осы аяда үлкен жобаларға қол таңбасын қалдырды

І. 1 Абай мен Акифтің өмірі

Қазақтың ұлы ақыны Абай (Ибраһим) Құнанбаев 1845жылы бұрынғы Семей облысы, Абай ауданы, Шыңғыс тауының етегінде туған. Шыққан ортасы - ауқатты, Тобықты руының белгілі ел билеушілері болған. Әкесі Құнанбай кезінде болыс, аға сұлтандық қызметтер атқарған. Ал, атасы Өскенбай, арғы атасы Ырғызбай - өз заманының атақты билері.

Құнанбайдан - Құдайберді, Тәңірберді (Тәкежан), Абай, Ысқақ, Оспан, Қалиолла, Ысмағұлдеген жеті бала туған. Соладың ішінде Абай жас кезінен-ақ ерекше көзге түсіп, келешегінен үлкен үміт күттірген. Сырт көзге момын және иланғыш, аңқау Абай жас кезінен өлең, әңгімеге әуес болады, ертегі аңыздарды құмарта тыңдайды. Әжесі Зере анасы Ұлжанның аузынан естіген ертегі-аңыздар - Абай сусындаған халық әдебиетінің алғашқы үлгілері.

Кішірек кезінде ауыл молдасынан аздап сауат ашқан Абайды әкесі он жасында Семейге оқуға жібереді. Әуелі ол Ғабул-Жаппардың, кейін Ахмет-Ризаның медресесінде оқиды. Болашақ ақын өзімен сабақтас шәкірттерден анағұрлым үздік оқыған. Мектепте жүргізілетін дін сабағын жеңіл меңгеріп, араб, парсы тілдерін үйренеді, бос уақытын кітап оқуға, өз бетімен ізденуге жұмсайды. Шығыстың классик ақындары:Низами, Сағди, Хафиз, Фзули шығармаларымен, ертегі, дастан қиссаларымен Абай осы кезде танысқан. Балалық шағындағы өлең жазамын деген талабын:

Фзули, Шәмси, Сәйхали,

Науаи, Сағди, Фирдоуси,

Хожа Хафиз-бу Һаммәси,

Мәдәт бер я шағири фәрияд! -

деп, Шығыс ақынына сиынудан бастауы да Абайдың оларға деген сол кездегі ынтасын байқатады. Медреседегі діни уағыздармен шектеліп қалмай, араб, парсы, түркі тілдерін игеру арқылы шығыс классиктерін оқып-үйренуге жетуі - Абайдың аса зор табысы.

Медресенің соңғы жылдарында Абай, мұсылманша оқумен қатар, Семейдегі «Приходская школаға» түсіп, үш айдай орысша да оқыған. Бұл - Абайдың кейін орысшаны өз бетімен үйреніп, игеріп кетуіне негіз болған.

Он үш жасында Абайды әкесі Құнанбай оқудан шығарып, өз қасына алады да, ел билеу ісіне баули бастайды. Ел басқару қызметінде өз орнымды басар ұлым осы ғой деген дәмемен Абайға әр түрлі жол көрсетіп, тәрбиелейді.

Ел ісіне араласу білімді, саналы, ойлы жас Абайдың ел танып, жер танып, есеюіне, халықтың әдет-ғұрып, тұрмыс-салтын терең танып білуіне жол ашады. Әкесіне ере жүріп, ол сол кездегі шешен-билердің

ортасына түседі. Солардан сөз үйреніп, билікке керек қазақтың ескі сөз, жөн-жобасын, мақалдап, тақпақтай айту үлгілерін зерттейді. Бұл жол Абайды халықпен жақындастырады. Ол ескі көп әңгімелерді халық ішінен үйренеді. Сол әңгіме-жырлардағы елдің, зарын, мұңын, әкімдер қиянатынан көрген зәбірді, ел ақындарының атқамінерлер жайындағы сынын көп естиді.

Сөйтіп, бір жағынан, Шығыс, орыс мәдениетінен хабары бар Абай ел тарихымен таныса келе, ақыл-ойы толысып, көзге түсе бастайды. Балалықпен ерте қоштасып, ел ісіне ерте араласқан ол елдің тұрмыс-тіршілігін, атқамінер әкімдердің қиянаттарын, шаруасы шайқалып жүдеген кедей шаруаларды, барымта-бақталастықты, содан туған лаң-пәлелерді көреді. Өздері надан, ел тағдырын ойламайтын басшыларға сынай қарайтын болады. Мұның бәрі Абайға әке жолын ұстаудың жетімсіздігін, халыққа жақын басқа жол іздеу қажеттігін аңғартады.

Мехмет Акиф 1873 жылы Стамбұлда орта ша отбасында дүниеге келеді. Әкесі  Тахир, анасы  Эмине. Тахир  профессор, көпті көрген кісі. Әкесі ерте тұрып, Акифті, қарындасы Нуриені жуындырып, Нуриенің шашын өз қолымен тарап, тамағын ішкізіп, өзі мектепке апаратын болған. Акиф:

“Beyaz sarıklı, temiz, yaşça ellibeş ancak
Vücudu zinde fakat saç sakal ziyadece ak. ”

деген өлеңінде әкесін аққұба, 55 жастағы ақ сақалды деп суреттейді.

Ал анасы Эмине Шериф - ауқатты отбасының қызы. Акиф өз анасы туралы:
“Annem çok âbid (ibadetine düşkün) bir hanımdı. Babam da öyle. Her ikisinin de dinî selabetleri vardı. İbadetin verdiği zevkleri heyecanla tadmışlardı. ”
Яғни, анасын да, әкесін де құрмет тұтатынын, олардың тәрбиелі адамдар екенін айтады. Олардың дінге деген көзқарасы оң екенін де осы әңгімелерінде айтып кетеді.

Атақты ойшыл, ақын Сезай Каракоч Акиф туралы былай дейді:

«Акиф отбасымен үлгілі, керемет адамдар. Ақын кішкентайынан ата-анасының тәрбиесінде болып, олардан өзіне жақсы қасиеттерді үлгі етіп алды. Анасының сезімталдық, пысық, өжеттілігін өзіне идеал етіп алды және осы қасиеттері оны ақындық жолға сілтеді. Әкесінің батыр, қайсар, турашыл мінездері болашақ ақынға үлгі-өнеге болды. Акифтің туған Фатих қаласы Стамбұлдың ішіндегі ең керемет жерлердің бірі. Әкесі Акифті 8 жасында Фатих мешітіне апарады. Ол туралы ақын «Fatih Kürsüsünde» өлеңінде жазып кетеді. Фатих мешіті - Түрік мәдениетінің өлмес бір қазынасы. Ақын өз өмірінің жартысын осы Фатихта өткізді».

Ақын туған жерінің қоғамдық өміріне араласа білді, араласа жүріп, қарапайымдылықты, әр адам өз өмірін өзгерте алатынын ынтымақтастықты, қайырымдылықты, еңбексүйгіштікті, сонымен қатар,

бәсекелестіктің, , атаққұмарлықтың алдын алуды үйренді.

Мехмет Акиф 6 жасынан бастап, Құран оқып үйреніп, Құранда жазылған принциптермен өмір сүреді. Оның отбасы да дінге жақын болғандықтан, оның бар өмірі Ислам дінімен байланысты болды. Акифтің ең алғаш жазған өлеңі де Құран туралы. Ақын бұл өлеңін Құранды ең алғаш оқып, оның аяттарының мағынасын түсіне бастаған шағында, мектепте оқып жүрген кезде жазады. Акифтің осыдан бастап, ақындық өмір жолы басталады. Ол Құранды оқығаннан кейін өзіне бір рух, күш алғандай болады. Ақын қарапайым өмір сүрді және өзін ешкімнен жоғары не кем санамады. Ақынның бойындағы тағы бір жақсы қасиеті, ол ешқашан мақтаншақтық, өркөкіректік дегенді білмеді және ол мұның бәрін Құраннан алған әсері деп түсінді.

Ақын ең алғаш рет 4 жасында оқып-жазуды үйренді. Бірақ ресми білімін Маариф Незарит атындағы мектептен бастайды. Ол оқуынан кейін Фатих Меркез атындағы орта оқу орнында білімін одан әрі жетілдіреді. Ақын әкесінен араб тіліе, бір мұғалімнен парсы тілін, өздігінен француз тілін оқып, үйренді. Оның өлеңге деген құштарлығы мен құмарлығы да осы тұста оянады. «Фатиха» атындағы мектебін бітірген соң, Мюлькие қаласындағы шенеуніктер дайындайтын жоғары оқу орнына түседі. Акиф Мюлькиеде оқып жүргенде, әкесінен айырылады. Әкесінің өлімінен кейін ол қаржы мәселесіне байланысты Мюлькиедегі жоғары оқу орнын тастауға мәжбүр болады. Ол оқуын тастағаннан кейін 1889 жылы Байтар мектебіндегі мал дәрігері оқуын оқиды. 1893жылы бұл оқуын үздік оқып аяқтап шығады. Ақын 1898 жылы Топхане-Амире кассирі Эмин бейдің қызы Исмет ханымға үйленеді. Ақын Байтарда оқыған маманы бойынша Анадолы, Балкан, Албания жерлерінде қызмет етеді. Одан кейін Халкалы Зират және 1907жылы ауыл шаруашылық мектебінде сабақ береді. 1908 жылы Дурульфунун қаласында түрік әдебиеті пәнінің мұғалімі қызметін атқарады.

Акиф Мехмет 1913 жылы «Иттихат» және «Тераккы» ұйымына кіреді. 1920 жылы Түркия парламентінде депутат болып сайланады. «Бірлік және Прогресс» саясаттық партия орталығында араб тілінен дәріс береді. Алайда Зии Гёкальптің ұлтшылдық идеясының ұстанымына қарсы болып, бұл жұмысын тастап кетеді. Ақынның ойынша, ұлтшылдық - қоғамның бүлігі. Ақын 1923 жылы Мысырға көшіп кетеді. Өмірінің соңғы жылдарына дейін сонда болып, сол жерде қызмет етеді. 1925-1935 жылдары Каирде түрік әдебиеті сабағынан дәріс береді. Сол жылдары ақын Құранды түрік тіліне аударумен айналысады. Ширазлы Хафыз Шадидың ықпалымен Құрандағы аяттардың мағынасын түсіндірді, Ақын өмірінің соңғы жылдарында ауырып, өмірінің аз қалғанын түсініп, 1936 жылы тамызда өзінің туған өлкесі Стамбұлға қайтып оралады. 1936 жылы 27 желтоқсанда өмірден озады.

ІІ. 1 Абай мен Акифтің шығармашылығындағы тақырыптық ұқсастықтары

Қай ақынның болса да шығармаларына тоқталмас бұрын, олардың өмір сүрген ортасының әлеуметтік, экономикалық, тарихи жағдайларына тоқталған жөн.

"Дүние - үлкен көл, замана - соққан жел, алдыңғы толқын - ағалар, артқы толқын - інілер, кезекпенен өлінер, баяғыдай көрінер", - деп кемеңгер Абай айтқандай, талай су ақты, талай өзгерістер эволюциялық жолмен де, революциялық жолмен де өтті. Бәрі дағы өткен ұрпақтар үшін де немесе қазіргі жастар үшін де баяғыдай көрінбеуіне кім кепіл? Бүгіндегі сан салалы экономика ғылымы өз бастауын шын мәнінде XVII- XVIII ғасырлардан алып, ХІХ-ХХ ғасырларда оның толып жатқан бағыттары мен түрлі мектептері қалыптасты да, күрт дамыды. Қай халықтың болсын оның ақын-жазушылары, ойшыл философтары, ғалымдары өзі сүрген ортада экономикалық іліммен тура айналыспаса да, оның әртүрлі үрдістерін, үдеулерін, категорияларын жалпыхалықтық

ұғым арқылы беріп отырған. Ұлы Абай да әлеуметтік-экономикалық мәселелерді өз шығармасына арқау еткен. Ерте замандардан қазақ жері көшпелілердің құтты мекені болып келгені рас. Дүние жүзі үлкен өзгерістерге ұшырап жатқанда біздің еліміз бірқалыпты ырғақпен ғасырдан-ғасырға шығып отырды, не бір күрт даму, не бір әлеуметтік қайшылық қазақ қоғамына тән емес еді. Тек табиғаттың әсері, ішкі демографиялық өсу, жер тапшылығы және рухани еркіндік, жауынгерлік дәстүрлер елді қозғалыстарға итермелеп отырды. Осы үрдіс ХVIII ғ. соңына дейін қазақ-жоңғар ортасында өз жалғасын тауып келді. Ал, енді, ұлы Абай өмір сүрген - ХІХ ғ. ол заңдылықтардың шеңберінен шықты. Оған басты себеп - қазақ жерінің осы ғасырда Ресейдің нақты отарына айналуы деп білеміз. Ресей империясының өзінің ауқымы мен ұзақтығы жағынан дүние жүзі тарихында бұрын-соңды болмаған көлемде шаруаларды қазақ жеріне жаппай қоныстандыруы қазақ халқының ғасырлар бойы қалыптасқан салт-дәстүрі, шаруашылық жүйесін үлкен өзгеріске ұшыратты. Қазақтың солтүстік өлкесіндегі Ресей әсері алдымен кең тараған қайыршылық болды, малдан айырылу (жер тапшылығы және сауданың кесірінен), егіншілік кәсіптің кең таралуы, шөп шабу, саудаға бейімделуден сезілді. Б. Бекмахановтың жазуынша, XІX ғ. басында әр жылы қазақтар Ресейге 3 млн. қой, 150 мың жылқы сатқан, осынша малды Қытай, Бұқара, Хиуа елдеріне жөнелткен, яғни қазақ әлі де малды ел болған. Оның бір айғағы XIX ғ. бірінші жартысында ел ішінде 10-20 мың жылқысы бар байлар сирек болмаған. XIX ғ. екінші жартысында негізгі қоры орта шаруада болса, ғасырдың соңына қарай аз малдың өзі байлардың қолына жинақталғаны аян. Әрине, егіншілік және өзге кәсіптер (мұжыққа, орыс-қазаққа жалдану, жәрмеңке саудасына араласу, өндірісте жұмыс істеу) мал шаруашылығынан босаған жұмыс қолын өзіне сіңіріп жатты.
"Ресей отаршылдығының оң нәтижесі болды ма?", - деген сұрақ

қандай тарихшыны болмасын толғандырмай қоймайды. Қай ел болмасын, отар болу үлкен бақытсыздық, соның ішінде еркін көшпелі ел үшін бодандықтан асқан сорақылық жоқ. Қандай ел болмасын өз еркіндігін қолынан бермейді. Бірақ отаршыл ел де, адамзат дамуынан қол үзбейді, жақсылық пен жамандық оған да тән. Бас-аяғы 20-30 жылдың ішінде жаңа заман талабына сай зиялы қауым өсіп шықты. ХІХ-ХХ ғғ. шектескен кезде осы зиялы қауымның жанқиярлық қызметі мен қайраты қазақ елін этнос және қоғам есебінде апаттан аман алып қалды.
Ұлы Абай сол заманда өмір сүрді. Ал Мехмет Акиф Эрзойдың өмір сүрген кезеңі, ол өмір сүрген кездегі әлеуметтік жағдай басқаша болды.

1789-1807 жылдары билік құрған Селим III сұлтан алғаш рет елеулі реформалар бастағанмен, тек 1826 жылы Махмұт III сұлтан тұсында ғана жаңа әскер құрылып, қаржы, құқық мәдениет саласында прогрестік шаралар жүзеге асты. Бірақ реформалар Осман сұлтандығын ыдыраудан құтқара алмады. Арабияның едәуір бөлігі Египет бөлігіне көшті. Сербия мен Грекия тәуелсіздік алып, Ресейдің шекарасы Прутқа дейін кеңейтілді. Елдің Еуропа капиталына экономикалық тәуелділігі күшейді. Осындай жағдайда 1839 жылы жаңадан реформалар жүргізіліп, ол Түркия тарихында «Танзимат» деген атпен елдің қоғамдық-саяси тұрмысына ішінара өзгерістер енгізді. Мехмет Акифтің кейбір өлеңдері осы «Танзимат» реформасынан бізді хабардар етеді.

Сот ісі жолға қойылды, түрік интеллигенциясының қалыптасуына, танзимат әдебиетінің пайда болуына жағдай жасалды. Бірақ жаңа реформаның табысты жүруіне сыртқы және ішкі саясатында қалыптасқан ішкі және сыртқы ахуал кедергі болды. XIX ғасырдың соңында жас түріктер саяси күрес аренасына шықты. Негізінен офицерлер қауымына сүйенген жас түріктер 1908 жылы қарулы көтеріліс ұйымдастырып, Абдулхамид III сұлтанды парламент шақыруға мәжбүр етті. Бірақ жас түріктердің бірінші дүниежүзілік соғысқа Германияның одақтасы ретінде қатысуы олардың бүкіл қызметін жоққа шығарды. 1918 жылдың басында ағылшындар Палестина, француздар Македония майданында түріктер армиясын жеңді. Іс жүзінде бұл Осман сұлтандығының ақырғы күндері болды.

Ел астанасы Стамбұл мен одақтастар әскері басып алған басқа да аймақтар Антанта елдерінің уысына түсті. Мудрос уақытша бітіміне қол қойылғаннан кейін Антантаның соғыс флоты Қара теңізге кіріп, Мосуо, Анадолы, Измир жері басқыншылардың қолында қалды. Елде ұлт-азаттық қозғалыс күшейді. Түрік зиялылары, әсіресе әскери Элита өкілдері ел тәуелсіздігі мен тұтастығы үшін күресті өз қолдарына алды. Оларды түрік ұлтшылы Мұстафа Кемал Ататүрік басқарды. 1920 жылы 23 сәуірде Анкара шақырылған Түркияның ұлы ұлттық мәжілісі өзін елдегі бірден бір заңды өкімет органы ретінде жариялап, 1920-1921 жылдары шетел басқыншыларынан Анадолы жерін азат етті. Осы орайда бір айта кететін жәйт, осы Анадолы қаласында болған соғыста Мехмет Акиф те қатысты. 1923 жылы 29 қазанда Түркия республика болып жарияланды. 1924-1934

жылдары елдің экономикалық-әлеуметтік және мәдени саласында реформалар жүзеге асырылды, шетел концессиялары түгел дерлк жойылып, ұлттық банктер құрылды, темір жол, порт құрылыстары, өнеркәсіп орындары салынды.

Абай шығармашылығы - әдебиеттің, мәдениеттің ауқымынан анағұрлым асып кететін ғажайып құбылыс. Кейде ойлап отырсаңыз, Абай біз үшін ақын да, философ та, аудармашы да, композитор да емес, бәрінен бұрын өзіміздің жанымызға соншама жақын адамымыз, ағайынымыз ба, туысқанымыз ба, ағамыз ба, атамыз ба, әйтеуір бір жақсы танитын адамымыз сияқты. Сол адаммен талай рет кездесіп, сөйлескен, сырласқан, талай рет ақылын алғандаймыз, ал кейде не балалықпен, не шалалықпен алмай кеткендейміз. Қуансаң да, қиналсаң да Абайдың алдына барасың. Жар сүйіп, бала сүйіп қуансаң да, жақыныңның азасына күйіп, қайғырсаң да жаныңнан Абай табылады.

Ақынның қай өлеңін алсақ та, астарлы ойы мен идеясынан адамгершілікке тән асыл қасиеттерді (ар, ұят, намыс, иман, ақыл, білім, ғылым және т. б) бойына дарыта алмаған ел-жұртын сынаған немесе адами рухты сіңіріп өсу керек деген ойды оқып білеміз. Бұл ақынның көпшіліктің іс-қылығына көңіл толмаған шарасыз күйін байқатады адал еңбек, маңдай термен емес, байларды аңду, оның малына сұғанақтықпен көзін қадаған көпшілікті сынға алады. Қазақы тіршіліктегі қайшылықты өмір көшін, сол кездегі әлеуметтік жағдайды сынап, шенейді. Іс-әрекетте ішкі рухани дүние - «иман жүзін сай болу керек» дегенді айтады.

Абай «Ғылым» деген сөзді қайталап айта отырып, адам бойындағы қазынаның үлкені және әрбір жігерлі жастың талпынатын арман- ғылым болу керектігін түсінеді.

Ғылым таппай мақтанба!

Орын таппай баптанба!

Құмарланып шаттанба,

Ойнап босқа күлуге, -

дейді ол. Сөйтіп, ғылымға берілудің ғалым болудың жолдарын әңгімелейді.

Ғалым болмай немене,

Балалықты қисаңыз.

Болмасаң да ұқсап бақ,

Бір ғалымды көрсеңіз.

«Ондай болмақ қайда?» деп,

Айтпа, ғылым сүйсеңіз!

Сізге ғылым кім берер,