Бейімделу мүмкіндіктері.Ағзаның қорғаныс механизмдері

Пән: ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности), Защита труда
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:

СӨЖ

Тақырыбы : Бейімделу мүмкіндіктері. Ағзаның қорғаныс механизмдері

Орындаған:

Қабылдаған:

Алматы 2014

Жоспар:

Кіріспе
Негізгі бөлім:

Ағзаның бейімделуі. Бейімделу факторлары

Бейімделу механизмдері. Бейімделуді басқару
Ағзаның қорғаныс механизмдері

Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер

Кіріспе

Біздің планетамыздың тарихында адамның қоршаѓан ортамен әрекетінің нәтижесінде көптеген Жер планетасының кейпін өзгерткен үрдістер болып жатыр. Адам бір жағынан тарих нәтижесі, ал екінші жағынан оның жасаушысы, тудырушысы. Жүз ғасыр бойы қалыптасқан адам организмнің физиологиялық қасиеттеріне ғылыми - техникалық үрдістің қарқыны және тіршілік жағдайы т. б. көп жағдайда сәйкес келмейді. Бұл тұрғыда Ф. Энгельстің «табиғатты жеңген жеңісіміз үшін масаттанбауымыз қажет, себебі әр осындай жеңіс үшін табиғат кек алады», - деген пікірі еске түседі. Жаңа табиғи және өндіріс жағдайында адамның бейімділігін қысқаша белгілі бір экологиялық ортада организмнің тұрақты тіршілігі үшін қажет әлеумет - биологиялық қасиеттері мен ерекшеліктерініњ жиынтығы ретінде сипаттауға болады. Жеке тұлғаның немесе популяцияның бейімделу мүмкіндіктері тіршілік әрекеттің нақты жағдайларында айқындалады. Тірі жүйенің бейімделу қасиеті жеке бас денсаулығының бірлігі болып табылады. Адамның бейімделу қасиеттері мен қорлары белгілі бір ретпен көрініс береді және олар уақытпен шектеледі. Белгілі бір табиѓи немесе жасанды тіршілік ортасында организмнің бейімделу мүмкіндіктерінің қорын терең зерттеуге болады.

Серотинина Н. Н., Агаджанян Н. А. еңбектерінде ішкі организмнің тұрақтылығының бұзылуына қауіп төнген кезде тұтас организмнің реакцияларын сипаттайтын эксперементтік мәлімдемелер кездеседі. Г. Селье «Адаптациондық синдром» туралы ілімінде бейімделуді үш кезеңге ажыратады.

З. И. Барбашова бойынша бейімделудіњ кезењдері келесідей сипаталады:

1 кезең - авариалыќ кезеңсыртқы әсерлерге жауап ретінде организм өзінің қорғаныш күштерін жинақтауы;
2 кезең - тұрақты өтпелі бейімділік кезең. Қоршаған орта жағдайларына организмнің негізгі қызметтік жүйелерінің бейімделе бастауы.
3 кезең - тұрақты бейімделу немесе резистенттілік кезең. Экстремальды фактордың ұзақ уақыт әсерінен организм, сол фактордың әсерінен туындаған қызметтік бұзылу - ығысуларды толығымен қайта қалпына келтіре алмаудан әлсіреп, титықтайды.

2. 1. Адамның бейімделуі (Адаптация человека) - адам экологиясындағы, сондай-ақ кептеген басқа пәндердегі (физиология, антропология, медициналық география, социология, этногра фия және т. б) негізгі ұғымдардың бірі.

Адамның жаңа ортаға бейімделуі - күрделі әлеуметтік - биологиялық процесс. Мұның негізінде организмнің қызметі мен жүйесі, сондай-ақ дағдылы мінезқұлқы жатады. Адамның бейімделуі - екі жақты процесс; жаңа экологиялық жағдайға адамның өзі ғана бейімделіп қоймай, бұл жағдайды өзінің мұқтаждығы мен қажеттілігіне ыңғайландырады, тіршілікпен қамтамасыз ету жүйесін жасайды. Бұған үй, киім, көлік, инфрақұрылым, тамақ, т. б. жатады. Адамның бейімделуінің механизмдері әр түрлі . Сондықтан, адам қауымдастығына сәйкес мынадай түрлерін ажыратады: 1) биологиялық; 2) әлеуметтік; 3) этностық (әлеуметтің ерекше түрі ретінде) бейімделу.

Бейімделу - тірі организмнің тіршілікті қамтамасыз ету жағдайларының өзгерістеріне ұзақ эволюциялық даму (филогенез) үрдісінде қалыптасқан және өзгеруге бейім, жекелік даму кезеңінде (онтогенезде) жақсаратын, бейімделу реакцияларының жиынтығы.

Бейімделу факторлары

Бейiмделу мәселесiне жаңа көзқарастармен келген Ганс Селье, әсерлерi бейiмделуге әкелетiн факторларды стресс факторлар немесе экстремальды факторлар деп атаған. Бейімдеу факторлардыњ жіктелуі 3 кестеде берілген. Адам екi түрлi факторға бейiмделедi. Ол: табиғи, әлеуметтiк факторлар.

Эволюциялыќ даму барысында тірі организмдер табиғи тітіркендіргіштердің алуан түріне бейімделді. Бейімделу механизмдерін туындататын табиғи факторлар біреу емес бірнешеу, кешенді сипатта болады. Мысалы, барлық тірі организмдер эволюция барысында ең бірінші Жердің тіршілік жағдайларына бейімделді: жердегі ќысымға, температура деңгейіне, атмосфераның газдыќ құрамына т. б. Жануарлар жыл мезгілдерінің ауысуына бейімделді. Оған олар алдын ала бейімделе бастайды. Бұл алдын-ала бейімделу эволюцияның жетістіктерінің ең бір маңыздысы болып табылады. Табиғи факторлар жануарлар мен бірге адам организіміне де әсерін тигізеді. Адам организімінде де бейімделу жүрді. Адамдар қоршаған ортаға, оның ерекшеліктеріне бейімделіп немесе үйреніп қана қоймай, оны өзгертуге, өздеріне қолайлы жасауға ұмтылады. Яғни, көптеген қорғаныш заттарын: киім, үй, т. б. қолдану арқылы адам өзінің тіршілік ортасына бейімделуіне өзі көмектеседі. Бұл организмнің белгілі бір жүйелеріне бейімделу барысында әсер күшін әлсіретеді, бірақ бұның кері әсері - табиғи факторларға организмнің бейімделу мүмкіндігін төмендетуі.

Табиғатта болып жататын өзгерістер мен құблыстар адам өміріне, денсаулығына қандай әсер ететінін, оларға адамның үйрену, бейімделу және көндігу мүмкіншіліктері ғылым назарынан тыс қалған немесе өте аз зерттелген мәселелер. Табиғаттың адамдарға ықпалы жөнінде біртұтас жүйелі мағлұматтар болмағандықтан, бірен-саран бытыраңқы зерттеулерге сүйеніп қоршаған ортаны қолайлы немесе қолайсыз деп баға беру қиын. Ыстық пен суық, желмен желсіз, жаңбыр мен ашық күндер сияқты көпшілікке белгілі табиғат құблыстарынан басқа біз білмейтін немесе ескермейтін факторлар да бар. Оларды білмей, зерттемей тұрып қоршаған ортаға берілген баға негізсіз болуы мүмкін. Мысалы, күн бетінде дақ көбейіп, күшті жарылыстар болғанда жер бетіне түсетін күн сәулесі де өсіп, климатта, биосферада, өсімдіктер мен жануарлар дүниесінде ерекше өзгерістер болып жатады. Күн бетінде дақ азайып, жарылыстар кемігенде күн сәулесінің қуаты бұрынғы қалпына түседі. Кейбір шетелдік ғалымдардың айтуына қарағанда күнде дақ көп кезде туған адамдардың қанында липидтер жоғары, дақ аз кезде туылғандарда төмен болатын көрінеді. Дақ көбейгенде жүрек және қан тамырлары аурулары да көбейеді.

Академик В. Казначеевтің байқауы бойынша сәбилер ананың құрсағындағы кезінен бастап өздері тұрған электромагнитті ортаға бейімделеді. Жастары 50-ден асқан адамдарға тұрған жерлерін жиі өзгертуге, жазық жерден таулы аудандарға, оңтүстіктен солтүстікке көше беруді дәрігерлер дұрыс көрмейді. Олар жаңа жерге көпке дейін үйрене алмай, кейбіреулері кері қайтуға мәжбүр болады. Табиғат жағдайлары неғұрлым қолайсыз болған сайын адамдардың ауру-сырқаудан қорғану мүмкіншілігі азая береді де, ортаны қолайлы ету үшін көп күш пен қаражат керек болады.

Табиғи факторларға бейімделумен қатар адам үшін оның еңбектік іс-әрекетіне байланысты әлеуметтік факторларға да бейімделуінің маңызы зор. Әсер ететін әлеуметтік факторлардың саны цивилизацияның үсуіне байланысты артуда. Адамзат баласының тіршілік ортасын кеңейтуіне байланысты мүлде жаңа жағдайлар мен әсерлер пайда болды. Мєселен, ғарышќа ұшу бұрын әсер етпеген жаңа бір факторлардың кешенін туындатты. Оның ішіндегі салмақсыздыќ адам бейімделмеген жаңа әсер. Салмақсыздық гиподинамиямен, тіршілік тәртібінің өзгеруімен шектеседі. Адамдар жердің тереңіне бойлап, жоғарңы қысымға, ылғалдылыққа т. б. әсерлерге ұшырайды. Ыстық цехтарда, суық климаттық жағдайда еңбек ету шектік температураға бейімделу кеңістігін кеңейтуді талап етеді. Өзінің еңбек әрекеті барысында адам шуға, жарық көзінің өзгерісіне бейімделуіне тура келді. Сондықтан, адамдардың табиғи факторлармен қоса әлеуметтік орта туындататын факторларға бейімделуінің де денсаулық үшін зор маңызы бар.

Сурет 2 - Бейімделу факторлардың жіктелуі (классификациясы)

2. 2. Организм қоршаған ортаның өзгерісімен немесе өзгеріске ұшыраған жеке фактормен алғашқы кездесуі бағдарлау реакциясын туындатады, ал бұл қозудың шоғырлануымен жүреді. Тітіркенудің көшінің белгілі бір деңгейге жетуі симпатикалық жүйенің қозуына және адреналиннің бөлінуіне әкеледі. Мұндай нейрореттеуші сипат - бейім делудің бірінші кезеңіне тєн. Келесі кезеңдер барысында жаңа реттеуші қатынас қалыптасады: күшейген эфферентті синтез мақсатты қорғаушы реакциялардың жүзеге асуына әкеледі. Гипофиз-адреналин жүйесінің қызметінің күшеюінен организмдегі горманальдық сипат өзгереді. Глюкокортикоидтар мен ұлпада бөлінетін биологиялық белсенді заттар құрлымдарды өзара жұмылдырады. Ал бұл құрлымдар әрекетінің нєтижесінде ұлпалар жоғары энергетикалық, пластикалық, қорғаныштық пен қамтамасыз етіледі. Бұл үшінші кезеңнің негізін құрайды.

Тұрақты бейімделудің өтпелі кезеңі тек бейімдуші фактор ұзақ уақыт, жеткілікті күшпен әсер еткенде ғана орын алатындығын атап өткен жөн. Бейімдуші фактор қысқа уақыт аралығында әсер етсе бірінші кезеңнің өрбуі тоқтап, бейімделу үрдісі қалыптаспайды. Егер бейімдеуші фактор ұзақ уақыт немесе қайталанып, қайталанулар алғашқысынан күштірек әсер етсе, «құрлымдық іздер» деп аталатын жүйенің пайда болуына айтарлықтай алғы шартттарын түзеді. Әсер етуші факторлардың әсері жинақталады, метоболизмдік өзгерістер тереңдеп өседі жєне бейімделудің авариялық кезеңі өтпеліге одан тұрақты бейімделуге айналады. Тұрақты бейімделу басқару механизмдерінің үздіксіз ширығуымен, нервтік және гуморальдық арақатынастардың қайта құрылуымен, жаңа жүйелердің қалыптасуымен байланысты болуына сәйкес, бұл үрдістер белгілі бір жағдайларда әлсіреуі мүмкін. Бейімделу үрдісінің дамуында гормоналды механизмдердің атқаратын зор маңызын ескерсек, ең әлсіреуге ұшырайтын да осы бөлім екендігі түсінікті болады.

Сурет 4 - Жеке тұлға бейімделуінің механизмдері

Бейімделуді басқару

Бейімделуді басқару организмнің әртүрлі факторларға шыдамдылығын арттырады. Яғни, организмнің белгілі бір факторға шыдамдылығын арттыру оныњ алға қайған мақсаты болуы тиіс. Бұны жүзеге асырудың негізгі бір шарты уақытылы ұтымды тамақтану. Ќоректік заттардың жеткіліксіздігі немесе тым артық пайдаланылуы, рационда әртүрлі керекті заттардың арақатынасының талапқа сай болмауы организмнің бейімделу мүмкіндігін жєне кері факторларға қарсы тұру қабілетін төмендетеді. Сонымен қатар, ұйқы мен сергектікті жєне дем алу мен еңбектіњ дұрыс тєртібін сақтай білу бұл да бейімделуді басқарудың бір факторы болып табылады.

Бейімделуді басқарудың тағы бір шарты - дене жаттығуларымен шынығу. Күнделікті дене жаттығуларымен айналысу организмнің ауруларға жєне сыртқы ортаның келеңсіз әсерлеріне қарсы тұру мүмкіндігін арттырады. Дұрыс ұйымдастырылған қимыл-қозғалыс белсенділігі зат алмасуының дұрыс өтуіне, вегетативтік жүйе қызметінің жақсаруына жағдай жасайды. Жаттыққан организм тыныштық жағдайда энергияны үнемді жұмсайды, оттегін тиімді тұтынады, ферментативті жүйесі құнды қызмет атқарады. Бұның барлығы әртүрлі бейімделу факторларына бейімделу реакциясының өрбуін жеңілдетеді.

Адам организмнің қарсы тұру мүмкіндігін жоғарылататын шаралардың бірі - шынығу. Шынығудың классикалық мысалына жататындар: суықпен шынығу, су процедуралары, кез-келген табиғат жағдайында жаттығу жүргізу. Шынығудың физиологиялық мәні - тітіркендіргіштерді қабылдауда организмнің оған сезімталдығының кемуі болып табылады. Төменгі температура терморецепторларға күнделікті әсер ететін болса, терморецепторлар суыққа деген өзінің қозымдылығын төмендетеді. Сондықтан, адам қысқы уақытта сұға түсе алады, жауын астында қалса да, суық тиу, қабыну ауруларымен ауырмайды.

Қазіргі таңда жоғарғы және төменгі температураларды кезектестіре отырып шынығу құнды деп есептелінеді. Бірақ, зерттеулер бойынша организмнің қарсы тұру мүмкіндігін жоғарлатуда негізгі ролді төменгі температураға шынығу алады. Адамның жаттыққандығын жоғарлататын және оның денсаулығын нығайтатын тәсілдің бірі белгілі бір деңгейде гипоксияны қолдану. Оған тау халықтарының ұзақ мерзім өмірі сүруін мысалға алуѓа болады. Кейінгі кездегі зерттеулер гипоксияның белгілі бір шамасын қолдану (адамның 2 - 2, 5 мың метр биіктікте болуы) организмнің арнайы емес (спецификалық емес) резистенттілігін жоғарылатындығын дәлелдеді. Гипоксиялық фактор ұлпаларѓа отегінің берілуін жоғарылатады, ұлпаларда өтетін реакцияларға қатысатын ферменттерді белсендіреді, қан айналу және тыныс алу жүйелерінің қорын үнемді жұмсауға жағдай жасайды.

Сонымен, организмнің бейімделуін белгілі деңгейді басқаруға болады. Ескертетін жағдай, организмнің кез-келген тосын (инадекватты) факторға бейімделуі тек энергияның шығынымен ғана сипатталмайды, сонымен қатар организмнің әртүрлі қызметтерінің жоғарылап, белгілі бір қордын жиналуымен де сипатталады. «Бейімделу бағасы» әсер етуші фактордың мµлшерімен жєне организмнің жеке бас ерекшеліктеріне тәуелді болады. Егер әсер етуші фактордың деңгейі стресс-реакцияға әкелетін болса, сонымен қатар ол организмніњ генетикалық тұрғыдан қарсы тұру мүмкіндігі жоғары блмаса, бейімделу әр түрлі аурулардың туындауына әкелуі мүмкін: асќазан жарасынан бастап жүрек-тамыр, иммундық жүйе аурулырына. Адамның бейімделуі мен денсаулығын басқаруды келесі сурет түрінде көрсетуге болады:

2. 3 Өмір бойы адам және жануарлар стресс - реакциясын тудыратын қоршаған ортаның биологиялық және әлеуметтік жағдайлармен байланысқан физикалық факторлардың ықпалына тиіп қалады.

Кең таралған стресс факторлар өмірде күнде кездесе отырып стресс жағдайын жасап отырады. XX ғасырдағы жүргізілген тәжірибелік және клиникалық зерттеулер әр нозоологиялық бірлікте стресс салдарынан пайда болған ауруларды бөлді . Стресс жөнінде ілім салушы Г. Селье 1956 ж осындай патологиялық жағдайды «бейімдеушілік аурулары» деп атаған. Қазіргі кезде жүйке жүйесінің қызметі зерттелгенімен, стрестің жүйкелік механизмдері толық оқылмаған. Өндіріс жағдайында әр маманды адамдар тәуліктің кез келген уақытында кішкентай бөлмелерде жұмыс істейді. Мысалы, адамның ғарышта болуы, авиацияда адамдар жабық жерде, жасанды жарық ошағында, қимылдамай жұмыс істейді.

Стресс (ағыл. stress ) қатты күйзелу, абыржу, мөлшерден тыс ширақтылық деген сияқты бірнеше мағынаны қамтитын жалпылама сөзбен айтылған адамның ерекше күйі. Ғылымға ең алғаш ең алғаш осы ұғымды енгізген канадалық физиолог ГансСелье . Оның анықтамасы бойынша, стресс - өте жағымсыз әсерлерге жауап ретінде туған организмнің қалыпсыз бейімделу әрекеттерінің жинағы. Адамның жеке ерекшеліктеріне, мінезіне, жоғарғы жүйке әрекетінің типтеріне орай стрестің бірнеше түрлері байқалады.

Стресс үш кезеңнен тұрады:

1) үрейлену - жағымсыз тітіркендіргіш әсер еткен сәтте туатын жауаптың алғашқы кезеңі. Таңырқау іспетті сезім пайда болады;

2) төзімділік - жағымсыз тітіркендіргіш әсеріне беріліп кетпей, оған төзу реакциясы туады. Бұл кезде гипоталамус-гипофиз жүйесінің ықпалымен бүйрек үсті безінің гормондарының мөлшері қанда тез мөлшерде көбейіп кетеді. Симпатикалық жүйке жүйесінің әсерімен жүректің соғу ырғағы жылдамданады, тыныс алу ырғағы да жиілене түседі. Бұлшық еттердің жиырылу қабілеті күшейеді;

3) әлсіреу - бейімделу қорының мүмкіндігі азайып, таусылады, сондықтан психологияда дезадаптация (бейімделудің нашарлап жойылуы) пайда болады. Стрестің көпке созылған ауыр түрі адамды жүдетіп, қайғыға батырады.

Ағзадағы барлық құбылыс мидың қозуынан басталатыны белгілі. Кез-келген стресс те осылай басталады. Ол алдымен мидың елегінен өтеді. Келесі кезекте оған эндокриндік жүйе қосылып, бүйрек үсті бездері гормондар бөле бастайды. Осымен бір мезетте вегетативті нерв жүйесі жұмысын бастайды, артериалды қан қысымы көтеріледі, жүрек соғысы жиілейді, стрестегі жағдайға бейімделуге, қарсы тұруға көмектесетін көптеген өзгерістер жүзеге аса бастайды. Қатты стресс дені сау адам үшін зиянсыз түрде тез өтеді. Ал денсаулығы нашар адамдар үшін оның психофизиологиялық әсері қатты сезіледі: көңіл-күй бұзылады, ұйқы нашарлайды, эмоционалды қозу байқалады, жүрек қағысы және дем алу нашарлайды. Әйтсе де, бірақ уақыттан кейін бәрі де қалпына келеді.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.