Қаржы жүйесі: мәні, түсінігі және құрылымы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 ҚАРЖЫ ЖҮЙЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қаржының пайда болу тарихы
1.2 Қаржы жүйесі: ұғымы, экономикалық мәні
1.3 Шет мемлекеттердің қаржы жүйесі
2 ҚР ҚАРЖЫ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚҰРЛЫМЫ МЕН БАҒЫТТАРЫ
2.1 ҚР қаржы жүйесінің құрлымы
2.2 Жалпы мемлекеттік қаржылар.қаржы жүйесінің негізгі буыны ретінде
2.3 ҚР қаржы жүйесіндегі шаруашылық жүргізуші субьектілердің рөлі
3 ҚР ҚАРЖЫ ЖҮЙЕСІН ЖЕТІЛДІРУДІҢ АЛҒЫШАРТТАРЫ
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
1 ҚАРЖЫ ЖҮЙЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қаржының пайда болу тарихы
1.2 Қаржы жүйесі: ұғымы, экономикалық мәні
1.3 Шет мемлекеттердің қаржы жүйесі
2 ҚР ҚАРЖЫ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚҰРЛЫМЫ МЕН БАҒЫТТАРЫ
2.1 ҚР қаржы жүйесінің құрлымы
2.2 Жалпы мемлекеттік қаржылар.қаржы жүйесінің негізгі буыны ретінде
2.3 ҚР қаржы жүйесіндегі шаруашылық жүргізуші субьектілердің рөлі
3 ҚР ҚАРЖЫ ЖҮЙЕСІН ЖЕТІЛДІРУДІҢ АЛҒЫШАРТТАРЫ
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Мемлекет экономикасында қаржы жүйесінің атқаратын қызметтері өте маңызды болып табылады. Қаржы жүйесінің жағдайына қарап экономиканың жағдайын болжауға болады. Қаржы жүйесінің қызметі экономикалық қатынастар жиынтығын туғызып, ақша қаражатын ұлғаймалы ұдайы өндірісте құру, пайдалануды жүзеге асырады және басқа да қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға жұмсалады.
Президенттің Қазақстан халқына жолдауында қойған біздің мемлекеттің кең ауқымды мақсаты – тәуелсіз гүлденген және саяси тұрақты Қазақстанды орнату үшін шекті ұзақ мерзімді басымдылықтарды жүзеге асыру керек: ұлттық қауіпсіздік, ішкі саяси тұрақтылық және қоғамның үйлесімі, шетелдік инвестициялар мен ішкі жиналымдардың жоғарғы деңгейімен бірге ашық нарықтық экономикаға негізделген экономикалық өркендеу, республика азаматтарының денсаулығы, білімі мен әл - ауқаты, инфрақұрылымы, әсіресе көлік пен байланыс, кәсіби мемлекет. Осы басымдылықтарды іске асыру мемлекеттен орасан зор қаржылық ресурстарды жұмылдыру мен тиімді қолдануды талап етеді. Яғни қаржы экономиканың даму процесін қамтамасыз етуге бағытталады.
Қаржы ("қолма-қол ақша", "табыс" ұғымын білдіретін орта ғасырдағы латын тілінің «financia» сөзінен пайда болған француздың «finance» сөзінен шыққан) қоғамда нақты өмір сүретін, объективті сипаты мен айрықша қоғамдық арналымы бар өндірістік қатынастарды білдіретін ақшалай қаржы ресурстары мен қорларды жасау және пайдалану процесіндегі экономикалық қатынастарды қамтып көрсететін тарихи қалыптасқан аса маңызды экономикалық категориялардың бірі болып табылады. Ол натуралдық шаруашылықтан жүйелі тауар-ақша айырбасына көшу жағдайында пайда болып, дамыды және мемлекеттің және оның ресурстарға қажеттіліктерінің дамуымен тығыз байланысты болды [5].
Қаржы — бұл шаруашылық жүргізуші субъектілерде және мемлекетте ақшалай табыстар мен қорланымдарды қалыптастырумен, сонымен бірге оларды ұдайы ұлғаймалы өндіріске, қоғамның әлеуметтік және басқа қажеттіліктерін қанағаттандыруға пайдаланумен байланысты жалпы қоғамдық өнімнің құнын және ұлттық байлықтың бір бөлігін бөлу және қайта бөлу процесінде пайда болатын ақша қатынастары
Экономикалық өмірде қаржының сыртқы көрінісі қоғамдық өндірістегі әр түрлі қатысушылар қаражаттарының қозғалысы түрінде болып жатады. Құбылыстар бетінде бұл қозғалыс ақшалай соманы шаруашылық жүргізуші субъектілердің бір-бірімен қолма-қол ақшасыз жасасатын есеп айырысулары; табысты бөлу және кәсіпорындарда, фирмаларда ішкі шаруашылық арналымының қорларын қалыптастыру; мемлекеттік бюджеттің кірістеріне салық төлемдерін аудару; қайырымдылық қорларына қаражаттар төлеу және тағы басқа операциялар қолма-қол ақшасыз немесе қолма-қол ақшамен есеп айырысу түрінде бір иеленушіден басқа иеленушіге беруі болып табылады.
Мемлекет экономикасында қаржы жүйесінің атқаратын қызметтері өте маңызды болып табылады. Қаржы жүйесінің жағдайына қарап экономиканың жағдайын болжауға болады. Қаржы жүйесінің қызметі экономикалық қатынастар жиынтығын туғызып, ақша қаражатын ұлғаймалы ұдайы өндірісте құру, пайдалануды жүзеге асырады және басқа да қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға жұмсалады.
Президенттің Қазақстан халқына жолдауында қойған біздің мемлекеттің кең ауқымды мақсаты – тәуелсіз гүлденген және саяси тұрақты Қазақстанды орнату үшін шекті ұзақ мерзімді басымдылықтарды жүзеге асыру керек: ұлттық қауіпсіздік, ішкі саяси тұрақтылық және қоғамның үйлесімі, шетелдік инвестициялар мен ішкі жиналымдардың жоғарғы деңгейімен бірге ашық нарықтық экономикаға негізделген экономикалық өркендеу, республика азаматтарының денсаулығы, білімі мен әл - ауқаты, инфрақұрылымы, әсіресе көлік пен байланыс, кәсіби мемлекет. Осы басымдылықтарды іске асыру мемлекеттен орасан зор қаржылық ресурстарды жұмылдыру мен тиімді қолдануды талап етеді. Яғни қаржы экономиканың даму процесін қамтамасыз етуге бағытталады.
Қаржы ("қолма-қол ақша", "табыс" ұғымын білдіретін орта ғасырдағы латын тілінің «financia» сөзінен пайда болған француздың «finance» сөзінен шыққан) қоғамда нақты өмір сүретін, объективті сипаты мен айрықша қоғамдық арналымы бар өндірістік қатынастарды білдіретін ақшалай қаржы ресурстары мен қорларды жасау және пайдалану процесіндегі экономикалық қатынастарды қамтып көрсететін тарихи қалыптасқан аса маңызды экономикалық категориялардың бірі болып табылады. Ол натуралдық шаруашылықтан жүйелі тауар-ақша айырбасына көшу жағдайында пайда болып, дамыды және мемлекеттің және оның ресурстарға қажеттіліктерінің дамуымен тығыз байланысты болды [5].
Қаржы — бұл шаруашылық жүргізуші субъектілерде және мемлекетте ақшалай табыстар мен қорланымдарды қалыптастырумен, сонымен бірге оларды ұдайы ұлғаймалы өндіріске, қоғамның әлеуметтік және басқа қажеттіліктерін қанағаттандыруға пайдаланумен байланысты жалпы қоғамдық өнімнің құнын және ұлттық байлықтың бір бөлігін бөлу және қайта бөлу процесінде пайда болатын ақша қатынастары
Экономикалық өмірде қаржының сыртқы көрінісі қоғамдық өндірістегі әр түрлі қатысушылар қаражаттарының қозғалысы түрінде болып жатады. Құбылыстар бетінде бұл қозғалыс ақшалай соманы шаруашылық жүргізуші субъектілердің бір-бірімен қолма-қол ақшасыз жасасатын есеп айырысулары; табысты бөлу және кәсіпорындарда, фирмаларда ішкі шаруашылық арналымының қорларын қалыптастыру; мемлекеттік бюджеттің кірістеріне салық төлемдерін аудару; қайырымдылық қорларына қаражаттар төлеу және тағы басқа операциялар қолма-қол ақшасыз немесе қолма-қол ақшамен есеп айырысу түрінде бір иеленушіден басқа иеленушіге беруі болып табылады.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1.Құлпыбаев С. « Қаржы» Жоғарғы оқу орнына арналған оқулық. - Алматы, 2007ж, 5 бет.
2.Баязитова Ш. «Қаржы теориясы» Оқу құралы. – Алматы, 2009, 47 бет.
3.Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы .
4.К.Бердалиев «Қазақстан экономикасын басқару негіздері» Алматы 2001жыл, 37 бет .
5.Аль Пари» журналы «Мемлекеттік қаржы жүйесіндегі бюджеттік процедураның орны мен рөлі» Л.У.Мырзабай 2004ж. №1 б.64-67.
6.Қ.Ілиясов, С.Құлпыбаев «Қаржы» оқулық Алматы 2003 жыл, 81 бет.
7. Б.Жүнісов, Ұ.Мәмбетов, Ү.Байжомартов «Қаржы» Алматы 1994 жыл . б.75
8.А.Сахариева, С.Сахариев «Жаңа кезең экономикалық теориясы» оқулық Алматы 2004 жыл . 30 бет.
9.«Қаржы-Қаражат» журналы «Бюджеттік жоспарлауды жетілдірудің мәселелері» А.Орманбаев , Б.Есенгелдин 2011ж. №8.
10.«Қаржы-Қаражат» журналы «Қазақстанның қаржылық жүйесінің мықтылығы және оның факторлары» Искакова З. 2011 ж. №5.
11.Мауленова С.С., Бекмолдин С.Қ., Құдайбергенов Е.Қ. «Экономикалық теория», Алматы – 2004 ж, 278.
12.Назарбаев Н. «Қазақстан – 2030 стратегиялық бағдарламасы», Алматы – 1998 жыл, 325 бет.
1.Құлпыбаев С. « Қаржы» Жоғарғы оқу орнына арналған оқулық. - Алматы, 2007ж, 5 бет.
2.Баязитова Ш. «Қаржы теориясы» Оқу құралы. – Алматы, 2009, 47 бет.
3.Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы .
4.К.Бердалиев «Қазақстан экономикасын басқару негіздері» Алматы 2001жыл, 37 бет .
5.Аль Пари» журналы «Мемлекеттік қаржы жүйесіндегі бюджеттік процедураның орны мен рөлі» Л.У.Мырзабай 2004ж. №1 б.64-67.
6.Қ.Ілиясов, С.Құлпыбаев «Қаржы» оқулық Алматы 2003 жыл, 81 бет.
7. Б.Жүнісов, Ұ.Мәмбетов, Ү.Байжомартов «Қаржы» Алматы 1994 жыл . б.75
8.А.Сахариева, С.Сахариев «Жаңа кезең экономикалық теориясы» оқулық Алматы 2004 жыл . 30 бет.
9.«Қаржы-Қаражат» журналы «Бюджеттік жоспарлауды жетілдірудің мәселелері» А.Орманбаев , Б.Есенгелдин 2011ж. №8.
10.«Қаржы-Қаражат» журналы «Қазақстанның қаржылық жүйесінің мықтылығы және оның факторлары» Искакова З. 2011 ж. №5.
11.Мауленова С.С., Бекмолдин С.Қ., Құдайбергенов Е.Қ. «Экономикалық теория», Алматы – 2004 ж, 278.
12.Назарбаев Н. «Қазақстан – 2030 стратегиялық бағдарламасы», Алматы – 1998 жыл, 325 бет.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 ҚАРЖЫ ЖҮЙЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қаржының пайда болу тарихы
1.2 Қаржы жүйесі: ұғымы, экономикалық мәні
1.3 Шет мемлекеттердің қаржы жүйесі
2 ҚР ҚАРЖЫ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚҰРЛЫМЫ МЕН БАҒЫТТАРЫ
2.1 ҚР қаржы жүйесінің құрлымы
2.2 Жалпы мемлекеттік қаржылар-қаржы жүйесінің негізгі буыны ретінде
2.3 ҚР қаржы жүйесіндегі шаруашылық жүргізуші субьектілердің рөлі
3 ҚР ҚАРЖЫ ЖҮЙЕСІН ЖЕТІЛДІРУДІҢ АЛҒЫШАРТТАРЫ
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Мемлекет экономикасында қаржы жүйесінің атқаратын қызметтері өте маңызды болып табылады. Қаржы жүйесінің жағдайына қарап экономиканың жағдайын болжауға болады. Қаржы жүйесінің қызметі экономикалық қатынастар жиынтығын туғызып, ақша қаражатын ұлғаймалы ұдайы өндірісте құру, пайдалануды жүзеге асырады және басқа да қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға жұмсалады.
Президенттің Қазақстан халқына жолдауында қойған біздің мемлекеттің кең ауқымды мақсаты - тәуелсіз гүлденген және саяси тұрақты Қазақстанды орнату үшін шекті ұзақ мерзімді басымдылықтарды жүзеге асыру керек: ұлттық қауіпсіздік, ішкі саяси тұрақтылық және қоғамның үйлесімі, шетелдік инвестициялар мен ішкі жиналымдардың жоғарғы деңгейімен бірге ашық нарықтық экономикаға негізделген экономикалық өркендеу, республика азаматтарының денсаулығы, білімі мен әл - ауқаты, инфрақұрылымы, әсіресе көлік пен байланыс, кәсіби мемлекет. Осы басымдылықтарды іске асыру мемлекеттен орасан зор қаржылық ресурстарды жұмылдыру мен тиімді қолдануды талап етеді. Яғни қаржы экономиканың даму процесін қамтамасыз етуге бағытталады.
Қаржы ("қолма-қол ақша", "табыс" ұғымын білдіретін орта ғасырдағы латын тілінің financia сөзінен пайда болған француздың finance сөзінен шыққан) қоғамда нақты өмір сүретін, объективті сипаты мен айрықша қоғамдық арналымы бар өндірістік қатынастарды білдіретін ақшалай қаржы ресурстары мен қорларды жасау және пайдалану процесіндегі экономикалық қатынастарды қамтып көрсететін тарихи қалыптасқан аса маңызды экономикалық категориялардың бірі болып табылады. Ол натуралдық шаруашылықтан жүйелі тауар-ақша айырбасына көшу жағдайында пайда болып, дамыды және мемлекеттің және оның ресурстарға қажеттіліктерінің дамуымен тығыз байланысты болды [5].
Қаржы -- бұл шаруашылық жүргізуші субъектілерде және мемлекетте ақшалай табыстар мен қорланымдарды қалыптастырумен, сонымен бірге оларды ұдайы ұлғаймалы өндіріске, қоғамның әлеуметтік және басқа қажеттіліктерін қанағаттандыруға пайдаланумен байланысты жалпы қоғамдық өнімнің құнын және ұлттық байлықтың бір бөлігін бөлу және қайта бөлу процесінде пайда болатын ақша қатынастары
Экономикалық өмірде қаржының сыртқы көрінісі қоғамдық өндірістегі әр түрлі қатысушылар қаражаттарының қозғалысы түрінде болып жатады. Құбылыстар бетінде бұл қозғалыс ақшалай соманы шаруашылық жүргізуші субъектілердің бір-бірімен қолма-қол ақшасыз жасасатын есеп айырысулары; табысты бөлу және кәсіпорындарда, фирмаларда ішкі шаруашылық арналымының қорларын қалыптастыру; мемлекеттік бюджеттің кірістеріне салық төлемдерін аудару; қайырымдылық қорларына қаражаттар төлеу және тағы басқа операциялар қолма-қол ақшасыз немесе қолма-қол ақшамен есеп айырысу түрінде бір иеленушіден басқа иеленушіге беруі болып табылады.
Қаржы жүйесі ұғымы қаржы ұғымының одан әрі дамуы және нақтылана түсуі болып табылады. Қаржы жүйесі ақша қаражаттарының қорларын құру және пайдалану негізіндегі қатынастардың жиынтығын және де осы қатынастарды үйымдыстыратын органдарды қамтиды. Өзінің тарихи дамуында қаржы жүйесі ұзақ эволюциядан өтті. Қаржы қатынастарының пайда болуы кезінде қаржы жүйесі тек бір ғана буынмен мемлекеттік бюджетпен шектелді. Классикалық капитализм жағдайында батыстың көптеген өркениетті елдерінің, соның ішінде КСРО-ның қаржы жүйесін екі негізгі буын - мемлекеттік бюджет пен жергілікті қаржылар құрады. Олар ақша қорларын қалыптастыруға мүмкіндік берді, бұл буындардың көмегімен мемлекет өзінің саяси және экономикалық функцияларын орындап отырды. Қаржының мәнділік сипаттамасын, оның қоғамдық-экономикалық процестегі орнын негіздей отырып, қаржы жүйесін сыныптаудың қағидалы үлгісі қойылған.
Курстық жұмыстың мақсаты - қаржы жүйесінің мәні мен маңызын ашу, Қазақстан Республикасының қаржы жүйесінің құрлымың , сонымен қатар шет мемлекеттердің қаржы жүйесін еліміздің қаржы жүйесімен салыстыра отырып, оның негізгі мәселелері мен ҚР қаржы жүйесіндегі шаруашылық жүргізуші субьектілердің рөлі, жетілдіру алғышарттары және осы мәселелердің шешу жолымен таныстыру.
Курстық жұмыстың мақсатына сәйкес, осы жұмысты жазуда келесідей міндеттер қойылады:
- Қаржының пайда болу тарихымен таныстыру;
- Қаржы жүйесі ұғымы, экономикалық мәнің ашу;
- Дамыған шет мемлекеттердің қаржы жүйесі мен таныстыру;
- Қазақстан Республикасының қаржы жүйесінің құрлымы мен таныстыру;
- Жалпы мемлекеттік қаржылар-қаржы жүйесінің негізгі буыны ретінде мәселелердің мәнің ашу;
- Қазақстан Республикасының қаржы жүйесінің шаруашылық жүргізуші субьектілердің рөлі мен таныстыру;
- Қазақстан Республикасының қаржы жүйесін жетілдірудің алғышарттарының маңызын ашу.
Қалыпты әлеуметтік-экономикалық дамудағы қаржылардың маңыздылығы ерекше. Сондықтан бірінші бөлімде мен қаржының пайда болу тарихын, экономикалық мазмұнын, қаржы жүйесінің ұғымың, экономикалық мәнін және шет мемлекеттің қаржы жүйесін, дәлірек айтсақ, АҚШ мемлекетінің қаржы жүйесін қарастырамын. Екінші бөлімде Қазақстан Республикасының қаржы жүйесінің құрылымын және оның бағыттарың қарастырамын, және соңғы үшінші бөлімде Қазақстан Республикасының қаржы жүйесін жетілдірудің алғышарттарының бағыттарын қарастырамын.
1 ҚАРЖЫ ЖҮЙЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қаржының пайда болу тарихы
Қаржы ("қолма-қол ақша", "табыс" ұғымын білдіретін орта ғасырдағы латын тілінің financia сөзінен пайда болған француздың finance сөзінен шыққан) қоғамда нақты өмір сүретін, объективті сипаты мен айрықша қоғамдық арналымы бар өндірістік қатынастарды білдіретін ақшалай қаржы ресурстары мен қорларды жасау және пайдалану процесіндегі экономикалық қатынастарды қамтып көрсететін тарихи қалыптасқан аса маңызды экономикалық категориялардың бірі болып табылады. Ол натуралдық шаруашылықтан жүйелі тауар-ақша айырбасына көшу жағдайында пайда болып, дамыды және мемлекеттің және оның ресурстарға қажеттіліктерінің дамуымен тығыз байланысты болды [5].
Бүгінде қаржы терминін күнделікті қолданысқа енгізген авторды атау қиын. Бұл терминнің авторлығын 1577 жылы "Республика туралы алты кітап" деген жұмысын бастырып шығарған француз ғалымы Ж.Боденге қалдыруға болады.
Қаржы туралы жұмыстың ("Афин республикасының кірістері туралы") алғашқы авторы Ксенофонт (б.э.д. 430-365 жж.) болды.
Аристотельдің (б.э.д. 384-322 жж.) қаржы саласындағы көзқарасы оның "Афиннің мемлекеттік құрылысы" атты жұмысында баяндалған.
Қаржының мәні, оның даму заңдылықтары, тауар-ақша қатынастарын қамту саласы мен қоғамдық ұдайы өндіріс процесіндегі рөлі қоғамның экономикалық құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және функцияларымен айқындалады. Қаржының пайда болуынын бастапқы шарты ақша қатынастарымен ортақтастырылған тауар өндірісі болып есептеледі. Тауар өндірісінің негізі тауар өндірушілердің экономикалық оқшауланушылығын шарттастыратын қоғамдық еңбек бөлінісі болып табылады. Қаржы термині екі мағынадан тұрады: материалдық мағынада және экономикалық категория ретінде
Қаржы -- ақша қатынастарының жиынтығы, олардың ажырағысыз бөлігі, ол әрқашан экономикалық жүйе шеңберіндегі қоғамдық ұдайы өндірістің түрлі субъектілері арасындағы бүкіл ақша қатынастарын емес, тек айырықша ақша қатынастарын білдіреді, сондықтан оның рөлі мен маңызы экономикалық қатынастарда ақша қатынастарының қандай орын алатындығына байланысты.
Қаржы - жалпы қоғамдық өнім мен ұлттық табысты жасау, бөлу және қайта бөлу процесінде қалыптаса отырып, қаржы қоғамның түпкілікті пайдалануға жіберілетін материалдық ресурстар бөлігінің ақшалай тұлғалануы болып табылады. Қаржының басты белгілерінің бірі - оның тұлғалануының ақша нысаны және ақшаның нақтылы қозғалысымен қаржы қатынастарының бейнеленуі. Демек, қаржы қатынастарының пайда болуы өзі жайында әрқашан ақшаның нақты қозғалысымен аңғартып отырады.
Алайда қаржы ақша қатынастарының бүкіл саласын қамтиды деп санау дұрыс болмас еді. Ақша қатынастары ішінен тек олар арқылы мемлекеттің, оның аумақтық бөлімшелерінің, сондай-ақ шаруашылық жүргізуші субъектілердің жасалатын ақша қорлары бұл қатынастардың мазмұны болып табылады. Ақша қатынастары жалпы алғанда қаржыдан кең. Қаржы тек ақша қорларының, атап айтқанда табыстар мен қорланымдардың қозғалысымен байланысты болатын ақша қатынастарын ғана қамтиды. Басқа ақша қатынастары қаржы шеңберінен шығып кетеді. Қаржы қатынастарының жиынтығына, мысалы, шығындардың барлық түрлерін ақшалай есепке алу мен бақылау жасау, өндірілген өнімді ақша нысанында өлшеу, өзіндік құнды калькуляциялау және өнімнің бағасын анықтау, ақшалай түсімді есепке алу мен сақтау, ақша айналысын реттеу және басқалары кірмейді. Сауда жүйесі арқылы тауарларды сатып алу және сату (тіпті мемлекет бөлшек сауда бағаларын реттеп отырған жағдайда да) кезінде пайда болатын ақша қатынастарын да каржыға жатқызуға болмайды. Себебі мемлекет бұл жерде ақша қатынастарын азаматтық-құқықтық әдіспен реттеп отырады. Кез келген ақша қатынастары қаржы қатынастарын білдіре бермейді.
Қаржының ақшадан мазмұны жағынан да, функциялары жағынан да айырмашылығы бар. Ақша -- бұл ең алдымен ассоциацияландырылған өндірушілердің еңбек шығыңдары өлшенетін жалпыға ортақ балама, ал қаржы -- жалпы ішкі өнім мен ұлттық табысты бөлудің және қайта бөлудің экономикалық тетігі, ақша қорларын жасау мен пайдалануға бақылау жасаудың құралы. Ол өндіруге, бөлуге және тұтынуға ықпал жасайды және объективті сипатта болады.
Экономикалық категория ретінде қаржыға тән сипаттар:
- ақшалы сипат;
- тарату сипаты;
- қор құру сипаты;
- мақсатты сипат;
- эквивалентті сипат.
Қаржы -- бұл шаруашылық жүргізуші субъектілерде және мемлекетте ақшалай табыстар мен қорланымдарды қалыптастырумен, сонымен бірге оларды ұдайы ұлғаймалы өндіріске, қоғамның әлеуметтік және басқа қажеттіліктерін қанағаттандыруға пайдаланумен байланысты жалпы қоғамдық өнімнің құнын және ұлттық байлықтың бір бөлігін бөлу және қайта бөлу процесінде пайда болатын ақша қатынастары.
Қаржының жұмыс істеуінің шарты - ақшаның болуы, ал қаржының пайда болуының себебі шаруашылық жүргізуші субъектілер мен мемлекеттің қызметін қамтамасыз ететін олардың ресурстарға қажеттілігі болып табылады.
Қаржы қоғамның даму қажеттіліктеріне байланысты объективті түрде керек. Мемлекет қаржы қатынастарының объективтік қажеттілігін ескере отырып, оларды пайдаланудың әр түрлі нысанын қолдануы мүмкін: әр түрлі төлем түрлерін енгізу және жою, қаржы ресурстарының пайдалану нысанын өзгерту және т.б.
"Қаржы" ұғымы мемлекетпен бірге бір уақытта қоғамның таптарға жіктелуі кезінде, мемлекеттің дамуы мен оның ресурстарға деген қажеттіліктерін қанағаттандыруға байланысты жүйелі тауар-ақша айырбасы жағдайында пайда болып, дамыды және ол ақша нысанындағы қоғамдық өнімді бөлумен байланысты болатын экономикалық қатынастардың кең ауқымын қамтиды. Тауар-ақша қатынастарының жалпы қамтуындағы сипатқа ие болып отырған нарықтық экономика жағдайындағы қаржы нақтылы және үздіксіз болып жататын ақша айналымын -- ақша ағынын бейнелеп көрсетеді.
Қаржы ғылыми ұғым ретінде, әдетте, қоғамдық өмірде сан алуан нысандарда пайда болатын қызметтермен ассоциацияланады және міндетті түрде ақша қатынастарының қозғалысымен қосарлана жүреді.
Материалдық (ақшалай) мағынада қаржы деп мемлекеттің өз қармағындағы, меншігіндегі ақша қаражаттары қорларының жиынтығын айтады. Бұл жерде айта кететін бір жәйт, азаматтар көбінесе қаржыны ақша деп түсінеді. Қаржы өте мол ақша қаражаттары қорлары ретінде тек мемлекет қолында болады және ешқандай айырбас процесіне араласпайды. Ал азаматтардың қолында күнделікті өмірде жұмсалатын жалпыға бірдей құндылық баламасы - ақшалар болып табылады. Ал экономикалық категория ретінде қаржы деп мемлекеттің ақшалай ресурстарын жоспарлы түрде қалыптастыратын және бөлетін, сондай-ақ олардың пайдалануын ұйымдастыратын экономикалық қатынастардың жүйесін айтады. Қаржының ақшадан мазмұны жағынан да функциялары жағынан да айырмашылығы бар. Ақша - бұл ең алдымен өндірушілердің еңбек шығындары өлшенетін жалпыға ортақ балама, ал қаржы - жалпы ішкі өнім мен ұлттық табысты бөлудің және қайта бөлудің экономикалық тетігі, ақша қорларын жасау мен пайдалануға бақылау жасаудың құралы. Ол өндіруге, бөлуге және тұтынуға ықпал жасайды және объективті сипатта болады. Қаржының мәні ақша нысанындағы құн қозғалысынан туындайды. Мұндай қозғалыстың шарты тауар ақша қатынастарының болуы және экономикалық заңдардың іс-әрекеті болып табылады. Қаржының қажеттігі объективті мән-жайдан тауар-ақша қатынастарының болуынан және қоғамдық дамудың қажеттіліктерінен туындайды .
Қаржы белгілі бір қоғамның ақша ресурстары. Ол экономиканың дамуы мен ұдайы өндіріс процесін қамтамасыз етуге бағышталады. Кез келген мемлекетте коғамдағы ақша ресурстарының құрамына мемлекеттік қаржы,шаруашылық жүйесінің қаржысы, кәсіпорынның және тұрғындардың қаржысы енеді.
Мемлекеттің қаржысы -- ақша қаражатынан тұрады. Ол қаражат тұрғындардың әлеуметтік кепілдігін қамтамасыз етуде, заңдылықпен құқықты сақтауға, қорғаныс пен қоғамдық шаруашылықты басқаруға жұмсалады. Мемлекеттік қаржы құрамына: мемлекеттік болжам, банктік және мемлекеттік несие, экономиканы тұрақтандыру қорға, зейнеткерлік, түрғындарды жұмыспен қамту қоры, әлеуметтік және медициналық сақтандыру қоры, валюталық қор, мемлекеттік қоғамдық ұйымдардың қаржысы, мемлекеттік салалық министрлік пен ведомствоның қорлары енеді.
Шаруашылық жүйесіндегі қаржыны (мемлекеттік және мемлекеттік емес) -- компания, концерн, холдинг, акционерлік қоғам, ассодиация, трест, бірлестіктердің ақшалай қаржысын құрайды.
Кәсіпорынның қаржысын (мемлекеттік, мемлекеттік емес) -- меншіктегі және заемдағы қаржылар, ғылым мен техника қорының ақшалай қаражаты.
Тұрғындардың қаржысы -- шаруашылық, еңбек қызметтерінің (жалақы, акция дивиденті, пай жарнасы мен банк салымының проценті т.б.) негізінде, коммерциялық және халықтық банктегі сақталым қаржылардың, зейнеткерлік қорды мемлекеттің іске қосуының нәтижесінде ақшалай қаражатты құрайды.
Қаржының пайда болуының бастапқы шарты ақша қатынастарымен ортақтастырылған тауар өндірісі болып есептеледі.
Тауар өндірісінің негізі тауар өндірушілердің экономикалық оқшауланушылығын шарттастыратын қоғамдық еңбек бөлінісі болып табылады. Олардың әрқайсысы өндірістің материалдық-заттай факторларының айырмашылығы, олардың әр түрлі деңгейі жағдайында өнім жасайды, ал сол себепті тіпті ұқсас тауарлар нақтылы және затталынған еңбектің әр түрлі шығындарымен өндіріледі. Бұл теңсіздіктің салдарынан шығындар мен еңбек нәтижелерін өлшеудің қажырлы еңбектің және жұмсалынған күш-жігерге баламалы тұтынудың өлшемін ескере алатын айрықша механизмнің объективті қажеттігі туады.
Ұдайы өндіріс процесінің үздіксіз жалғасып жататын белгілі өндіру, бәлу, айырбастау және тутыну стадиялары оның қатысушылары арасында тауар қатынастарының болуын айқындайды, өйткені өндірілген өнімдер сатып алу-сатуға жататын тауарлар ретіңде болады: өнім оны тұтынудан бұрын айырбастау және бөлу стадияларынан өтеді
Қаржы ғылыми ұғым ретінде қоғамдық өмірде сан алуан нысандарда пайда болатын қызметтермен ассоциацияланады және міндетті түрде ақша қатынастарының қозғалысымен қосарлана жүреді.
Экономикалық өмірде қаржының сыртқы көрінісі қоғамдық өндірістегі әр түрлі қатысушылар қаражаттарының қозғалысы түрінде болып жатады. Құбылыстар бетінде бұл қозғалыс ақшалай соманы шаруашылық жүргізуші субъектілердің бір-бірімен қолма-қол ақшасыз жасасатын есеп айырысулары; негізгі капиталға жұмсалатын амортизациялық соманы есептеу; табысты (пайданы) бөлу және кәсіпорындарда, фирмаларда ішкішаруашылық арналымның қорларын қалыптастыру; мемлекеттік бюджеттің кірістеріне салық төлемдерін аудару; қайырымдылық қорларына қаражат төлеу; экспортталатын тауарлар үшін кеден баждарын төлеу және тағы басқа операциялар қолма-қол ақшасыз немесе қолма-қол ақшамен есеп айырысу түрінде бір иеленушіден басқа иеленушіге беруі болып табылады. Осының барлығында және осыған ұқсас қаржы операцияларында ақша қатынастарының қозғалысы болып жатады. "Қаржы" ұғымы ақша нысанындағы қоғамдық өнімді бөлумен байланысты болатын экономикалық қатынастардың кең ауқымын қамтиды. Тауар-ақша қатынастарының жалпы қамтуындағы сипатқа ие болып отырған нарықтық экономика жағдайында қаржы нақтылы және үздіксіз болып жататын ақша айналымын -- ақша ағынын бейнелеп көрсетеді.
1.2 Қаржы жүйесі: ұғымы, экономикалық мәні
Қаржы жүйесі ұғымы қаржы ұғымының одан әрі дамуы және нақтылана түсуі болып табылады. Қаржы жүйесі ақша қаражаттарының қорларын құру және пайдалану негізіндегі қатынастардың жиынтығын және де осы қатынастарды үйымдыстыратын органдарды қамтиды. Өзінің тарихи дамуында қаржы жүйесі ұзақ эволюциядан өтті. Қаржы қатынастарының пайда болуы кезінде қаржы жүйесі тек бір ғана буынмен мемлекеттік бюджетпен шектелді. Классикалық капитализм жағдайында батыстың көптеген өркениетті елдерінің, соның ішінде КСРО-ның қаржы жүйесін екі негізгі буын - мемлекеттік бюджет пен жергілікті қаржылар құрады. Олар ақша қорларын қалыптастыруға мүмкіндік берді, бұл буындардың көмегімен мемлекет өзінің саяси және экономикалық функцияларын орындап отырды. Қаржының мәнділік сипаттамасын, оның қоғамдық-экономикалық процестегі орнын негіздей отырып, қаржы жүйесін сыныптаудың қағидалы үлгісі қойылған. Осы критерийге сәйкес қаржы жүйесі мынандай үш бөлікті қамтиды:
1. қаржы қатынастарының жиынтығы;
2. ақша-қаражат қорларының жиынтығы;
3. басқарудың қаржылық аппараты.
Ақша қорларының қозғалысына байланысты мемлекет, шаруашылық жүргізуші субъектілер, аймақтар және жеке азаматтар арасында пайда болатын экономикалық, ақша қатынастарының жиынтығы қаржы қатынастарын құрайды. Қаржы қатынастары негізінен екі сфераны қамтиды: мемлекеттік бюджетке жинақталатын мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорларын қалыптастырып, пайдаланумен байланысты болатын экономикалық ақша қатынастары және кәсіпорындардың орталықтандырылмаған ақша қорларының толық айналымын ортақтастыратын экономикалық ақша қатынастары.
Қаржы жүйесі оған кіретін элементтердің тығыз байланысымен және оның қосалқы жүйелерінің бірде-бірі өзінше өмір сүре алмайтындығымен сипатталады: қаржы бір жағынан өндірістік қатынастардың бір бөлігін білдіреді және осы қатынастар жүйесінің элементі болып келеді, екінші жағынан өзінің функциялық өзіндік ерекшелігі бар өзара байланысты элементтерден тұратын жүйе болып табылады. Функциялық сыныптауға сәйкес қаржыларды функциялық қосалқы жүйелер ретінде мыналарды жатқызады: салық, бюджет, сыртқы экономикалық, қаржылық жоспарлаудың, қаржылық бақылаудың және басқа қосалқы жүйелер. Сонымен қаржылар ақшалай құралдар қорының қалыптасу, бөлу және пайдаланумен байланысты қатынастарды көрсетеді.
Қаржы жүйесі экономикалық мәні тиісті акша қаражаттарының қорын құру және пайдалану негізіндегі қатынастардың жиынтығын, сондай-ақ, осы қатынастарды ұйымдастыратын органдарды қамтиды. Кейде бұл ұғым тар мағынада мемлекеттің қаржы мекемелерінің жиынтығы ретінде қолданылады, бірақ бұл анық емес.Жоғарыда көрсетілген ұғымның анықтамасына қаржының мәндік сипаттамасынан туындайтын қаржы жүйесінің сыныпталуының қағидалық моделі, оның-қоғамдық-экономикалық үрдістегі орны берілген. [7. 52-б]
Қаржыдағы функционалдық сыныптамаға сәйкес, салық, бюджет, сыртқы экономикалық қатынастар, қаржыны жоспарлау, бақылау және басқаларды функционалдық жүйеастылар деп атауға болады.Қаржы жүйесінің сыныптамасында функционалдық критерийден басқа қаржы жүйесін звенолар бойынша шектеуге мүмкіндік беретін қаржы субъектілерінің нышаны бойынша мемлекет қаржысы, шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы, халық қаржысы деп жіктеуге болады. Сыныпқа байланысты болып келетін звенолар қаржы қатынастары, қаржы қорлары, басқару аппараты тәрізді элементтерден тұрады. Қасиеттерін осылай жүйелендіру қаржы жүйесіне интеграциялық сипат береді.Қаржы жүйесінің жекелеген құрамдас бөліктерінің орны мен рөлі әрқилы болып келеді. Бастапқы элемент басқа элементтер жүйесінде жетекші орынға ие болып келеді. өйткені оның ролі звенолар мен элементтер жүйесінде басты орында болып келеді. Бұл - ең алдымен, мемлекеттік бюджет түрінде берілген мемлекеттік қаржылар.Материалдық өндіріс саласындағы шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржылары қаржының негізін құрайды және олар қаржылық жүйенің бастапқы буыны болып табылады, өйткені материалдық өндірісте нақты өнім қоғаның қаржы ресурсының негізгі көзін құрайды.Өндірістік емес саладағы қржының қаржы жүйесіндегі орны мен ролі оның ұлттық табысының қолдануы мен бөлісіне байланысты анықталады. Бұл салада қаржылық қатынастар оның бастапқы құрылымы мен оның қаржылық жүйенің буындарымен, сонымен қатар баға, несие, т.б. тәрізді басқа экономикалық буындарымен пайда болады.Халықтың қаржылары қаржы жүйесінің ерекше бір бөлігін көрсетеді. Халық өзінің қаражаттарымен жалпы мемлекеттік қаржылық жүйесімен және меншіктің барлық нысанындағы материалдық өндіріс пен өндірістік емес салалардағы шаруашылық жүргізуші субъектілермен қатынасқа түседі.
1.3 Шет мемлекеттердің қаржы жүйесі
Американдық федерациясында қаржы жүйесі АҚШ Конституциясымен қабылданды. Бұл құжат бойынша штаттар федеративті одаққа басқа өкілдіктермен қоса мемлекеттік шығындарды шығаруға құқықты тапсырды. ХХ ғасырда АҚШ-тың бюджетік құрылымы және федеративті бюджет көптеген өзгерістерге ұшырады. Негізінен, мемлекеттік бюджеттің мөлшері өсті, сонымен бірге мемлекеттің жалпы ішкі өнім, табыстар мен шығыстардың құрылымы, қаржылардың қатынасы да өзгерістерге ұшырады.
Басқа дамыған мемлекеттердегідей АҚШ-тың бюджеті де үш негізгі функцияларды орындайды:
- өмемлекеттік құралдарды ұстау (басқару аппараты, әскер, соттар және тағы басқалар);
- әлеуметтік қамтамасыз ету мақсатында әлеуметтік топтардағы тұрғындар - мен территориялар арасындағы табыстарды қайта бөлу;
- экономикалық өсуге жағдай жасау, кәсіпкерлікті қолдаудағы шарттарды қалыптастыру үшін бюджетті құрал ретінде қолдану.
АҚШ-тың бюджеттік құрылымы федеративті болып саналады және үш деңгейден тұрады:
- федеративті бюджет;
- 50 штаттардың бюджеттері - федерация мүшелері;
- әкімшілік, шаруашылық-кәсіпкерлік, мәдени және басқа бөлімшелердің 12,7 мың бюджеттері.
АҚШ-тағы федеральды бюджет - бұл негізгі бағыттар және бағдарламаларға сай түсімдердің көздері бойынша барлық мемлекеттік табыстар мен шығыстардың сметасы. Бюджеттік табыстар негізін салықтық және салықтық емес түсімдер құралады, сондағы біріншісі үлкен бөлігін құрайды.
Федеральды бюджеттің табыстар мен шығыстар құрылымы негізінен мемлекеттің бюджеттік-қаржылық саясатына байланысты жыл сайын өзгеріп отырады. АҚШ-тың феральды бюджеттің құрылымына саяси оқиғалар күшті әсер етеді. Сондықтан мемлекеттің қаржылық стратегиясын президенттің әкімшілігі анықтайды.
Әлеуметтік бағдарламалар маңызды екі функцияны орындайды:
oo адамның капиталына инвестициялардың түсуін қамтамасыз етеді;
oo қоғамдағы әлеуметік тұрақтылыққа кепілдік ретінде болады.
2010 жылғы бюджетте аса маңызды мән болып АҚШ-та білім жүйесін жетілдіру саналды. Бұл бюджет бойынша қаржы-қаражатты үш еседей бөлу, яғни 5 жылға 5 млрд доллар бөлінді. Президент әскери бюджетті 4,8%-ке ұлғайтуды ұсынды. АҚШ-тың 2010 жылға бюджеті 2 трлн 230 млрд долларды құрады және американдық экономиканы ынталандыру бойынша жоспарларды қамтиды.
Федеральды үкіметтің бюджеттік жылы 1 қазаннан басталып, келесі жылдың 30 қыркүйегінде аяқталады, көптеген штаттарда - 1 шілдеден келесі жылдың 30 маусымына дейін. Штаттардың жартысынан көбі бюджетті екі жылға тәжірибелейді.
АҚШ-тағы штаттардың және жергілікті органдардың бюджеттері едәуір дербес немесе тәуелсіз деп айтуға болады. Оларды әкімшілік бірліктердің басқару органдары құрастырады, қабылдайды және орындайды. Федеральды өкімет штаттардың бюджеттерін бақыламайды. Штаттардың өкіметі қаржы және бюджет бойынша федерация алдында жауап бермейді. Шығыстардың сметасын бюджеттік және қаржылық бюролар құрастырады, ал табыстар сметасын - салықтық әне басқа органдар. Бюджеттің проекті жергілікті заңнамалық органдарға тапсырылады.
Штаттардың ең ірі шығыстары: ағарту (35% бюджеттің шығыстық бөлігі), әлеуметтік қамтамасыз ету (13%), денсаулық сақтау (9%), қоршаған ортаны қорғау, үй құрылысы.
Жергілікті бюджеттер мемлекеттік игіліктерді қаржыландыру мақсатында жұмсалады: тауарлар мен қызмет көрсетулерді сатып алу, мемлекеттік ұйымдар мен кәсіпорындардағы жұмысшылар мен қызметкерлерге жалақыны төлеу.
Жергілікті өкімет органдарының бюджеттері бөлектенген және әрбір мемлекеттік басқару бөлімшесі өзінің бюджеті өзі құрастырады, қарастырады және орындайды.
Мемлекеттік қаржылар жүйесінде маңызды орынды дербес қаржылық мекемелер ретінде қалыптасқан арнайы қорлар атқарады. Олар мақсатты мағынасы бар аұшалай ресурстардың жиынтығын көрсетеді. Табыстары салықтық және салықтық емес түсімдер, сонымен қатар федеральды бюджеттің қаражаттары есебінен қалыптасады. Арнайы қорларға жатқызылады:
- әлеуметтік сақтандыру қорлары - қартайғанда, денсаулығын жоғалтқан жағдайда және басқалар;
- шаруашылық өмірді реттеуге бағытталған экономикалық қорлар;
- ғылыми-зерттеушілік қорлар;
- әскери-саяси қорлар - президенттің қарамағындағы резервтер.
Салықтық төлемдердің жүйесін көбінесе бюджеттің табыстық бөлігі анықтайды. Сондықтан АҚШ-тың салықтық жүйесі өзінің құрылымы жағынан бюджеттік жүйеге ұқсас және федеральды бюджеттің, штаттар мен жергілікті органдардың бюджеттердің табыстарының басты көзі болып есептеледі. Федеральды үкімет барлық салықтық түсімдердің 70% алады, штататрдың үкіметі - 20%, жергілікті өкімет - 10%. [17. 4-б]
Қазіргі федеральды салықтар құрылымына сегіз бағыттар (түрлер) кіреді:
- жеке табыс салығы (2010 жылы федеральды бюджеттің табыстық бөлігінің 48%);
- әлеуметтік қамтамасыз ету қорларына салықтық аударымдар (34%);
- корпоративті табыс салығы (10%);
- акциздік жиналымдар (4%);
- мұрагерлікке және сыйға салынатын салық;
- кеден баждары;
- тұтыну тауарларының көтермелік сатудан салығы;
- жылжитын және жылжымайтын мүлікке салық.
Соңғы үш салық түрлерінің сомасы 2010 жылғы федеральды бюджеттің 4% құрайды.
Тура салықтар американдық салық жүйесінде маңызды орынға ие, яғни олар: өзіндік табысқа салық (жеке табыс салығы), әлеуметтік қамтамасыз ету қорларына мақсатты аударымдар, корпоративті табыс салығы.
АҚШ-та жеке табысқа салық салудың келесі қасиеттері танылады:
- салық салудың прогресивті мәні;
- салықтық аударымдардың дискреттығы - әрбір үлкен ставка тек қана анықталған соманың нақты бөлігіне пайдаланылады;
- салық салу ставкасының заңдылық тәртібіндегі үздіксіз өзгерістер;
- салық салудың әмбебаптығы - табыстың теңдік сомасында әдетте бірдей салықтық ставкалар болады;
- мақсатты жеңілдіктер мөлшерінің көптігі;
- әлеуметтік қамтамасыз ету қорларына салықтық жиналымдардың ерекшеленуі;
- салық салуға түспейтін жеке табыстардың белгіленген минималды деңгейі.
Федеральды салық салу жүйесіндегі өзінің көлемі жағынан екінші орындағы - әлеуметтік қамтамасыз ету қорларына жарналар - бірнеше компоненттерден тұрады. Оған кіретіндер: әлеуметтік сақтандыру үшін салық; медициналық қызмет көрсетуді қамтамасыз ету үшін салық; жұмыссыздыққа жеке салық ретінде федеральды жәрдемақы қорындағы төлемдер.
Жергілікті салықтар үш негізгі топтарға бөлінеді:
Бірінші топ - жергілікті ооргандардың тура және жанама салықтары. Тура салықтарға: мүліктік және кәсіптік салықтар, мұрагерлікке және сыйға салынатын салықтар жатады, жанама салықтарға - сату үшін, жанармайға, темекі және ішімдік заттарына салынатын салықтар.
Жергілікті салықтардың екінші тобы жалпы мемлекеттік салықтарға қосымшалар ретінде қарастырылады. Бұндай салықтарға жеке табыс және корпоративті табыс салықтары жатады.
Жергілікті салықтардың үшінші тобы - көлік құралдарына, иттерді ұстауға, қонақүйлерге, коммуналды жиналымдарға және басқаларға салынатын салықтар. Көлікке салынатын салық ставкасы көлік түріне байланысты болады. Негізінен, бұл салық түрінің мемлекеттік және жергілікті бюджеттер үшін аса үлкен маңызы жоқ.
Жергілікті салықтар:
мүліктік;
сатудан және айналымнан жалпы салық;
жеке табыс салығы;
сатуға жалпы салық;
корпоративті;
мұрагерлікке және сыйға салынатын салық.
АҚШ-тың салықтарының құрылымы берілген.
АҚШ-тың салықтық қызметі келесі түрде қалыптасқан. Салықтық жүйенің басты институционалды бірлігі федеральды ұйым - ішкі табыстар қызметтілігі болып табылады, оның ішінде орталық аппарат, 7 аймақтық және 62 аудандық салықтық басқармалар біріктірілген. Әрбір штатта өзінің салықтық қызметі бар. Ол әдетте табыстар департаменті деп аталады. Үш штатта салықтық қызметтің басшысын сайлау арқылы таңдайды, ал кейбір штаттарда салықтық қызметті комиссия басқарады.
Шет елдердің қаржылық жүйесінде арнайы қорлар маңызды орын алады. Ұлыбританияда арнайы қорлардың мөлшері мемлекеттік бюджет мөлшеріне шамалас, ал Жапонияда мемлекеттік шығындардың жартысынан көп бөлігі арнайы қорлардан қаржыландырылады.
Жапонияның бюджеттік және қаржылық жүйесінің екінші тізбегі жергілікті басқару органдарының (префектуралардың) бюджеті болып табылады. Жапонияда 47 префектура, ол 3045 қала, ауыл және аудандарды қосады және оның әрқайсысы өз бюджетіне ие.
Жергілікті бюджеттердің кіріс бөлімі салықтық және салықтық емес кірістерден құрылады. Жапонияда жергілікті салық бюджетте үлкен орынға ие емес, ол кірістік бөлімнің жартысына да жетпейді (40%). Бұл мемлекеттің бюджеттік жүйесінің әдістемелік ерекшелігі. Жалпы мемлекеттік салықтардан есептелетін сома кірістік бөлімнің 17%-на тең. Префектуралардың салықтық емес тараулардың ең мағыналысы мемлекеттің қоғамдық шараларды өткізуге арналған дотациялар (13%) болып табылады. Басқа да салықтық емес кірістер жергілікті бюджеттің 30%-на тең.
Жапонияның жергілікті басқару органдарының қаражаттары есебінен өндірістік инфрақұрылымның, стихиялы апаттардың нәтижесінен туындаған дәйектерін жою жұмыстары қаржыландырылады. Сонымен бірге жергілікті бюджет арқылы жұмыс күшіне кететін, көптеген жәрдем, зейнетақы сияқты шығындар жабылады. Бюджеттік қаражаттардың едәуір бөлігі жергілікті басқару органдарына соның ішінде полиция, сот және прокуратура жұмыстарына жұмсалады.
Жапониядағы жергілікті бюджет дефицитсіз қосылады. Жылдың жалпы балансынан басқа, нақты баланс есептеледі, ол баланс жалпы баланстан алдыңғы жылдың қалдық сомасын шегергенге тең болады. Жергілікті басқару органдарының ЖІӨ шығындарының салыстырмалы сомасы орталық басқарманың ЖІӨ шығындарының салыстырмалы сомасымен теңестірілген кезде біріншісі едәуір молырақ бөлігіне ие болып табылады.
Ұлыбританияның қаржы жүйесі 4 звенодан тұрады: мемлекеттік бюджет, жергілікті бюджет, арнайы бюджеттен тыс қорлар, мемлекеттік кәсіпорындардың қаржысы. Ұлыбритания - унитарлы мемлекет және оның бюджет жүйесі екі деңгейге ие.
Елдің мемлекеттік бюджеті екі бөлімнен тұрады:
-Ағымдағы түсімдер мен олардың шығыстарынан тұратын консолидацияланған қор;
-Капитал қозғалысымен байланысты мемлекеттің кірістері мен шығыстарынан тұратын ұлттық қарыз қоры.
Шығыстардың негізгі бөлігі консолидацияланған қорлар (98%) есебінен қаржыландырылады. Консолидацияланған қорлар салық түсімдерінен (95%) қалыптасады. Салықтық емес түсімдерге мемлекеттік меншікті сатудан түскен кірістер және әкімшілік алымдар және басқалары жатады.
Ұлыбританияда бюджеттік процесс бюджет жобасын құрудан басталады. Бұл процеске қазынаға өтініш беретін министрліктер мен ведомстволар қатысады. Берілетін өтініштерге негізделе отырып, бюджет жобасы құрылып, кейін ол министрлер кабинетінен қарастырылуға және келісімін алуға жіберіледі. Жобаның әрі қарай қарастыруға парламенттің төменгі палатасына жіберіледі, жоба жоғары палатамен бекітіледі. Бюджет жобасы оны Англия королевасы қол қойғаннан кейін өз күшіне енеді.
Ұлыбританияда бюджеттік жыл 1 сәуірде басталып, 31 наурызда аяқталады. Бюджеттің кассалық орындалуын Англия банкі жүргізеді. Бюджеттің орындалуын бақылауға қазына және оның құрылымдық бөлімшелері жауапты.
Ұлыбританиядағы бюджетаралық теңдестіру жүйесі елдің барлық құрамы бөліктерінде әртүрлі, әрі күрделі. Сонымен бірге қаржылық көмек барлық мемлекетке ортақ принципке негізделген. Қаржылық көмектің негізгі екі типі бар: блок-гранттар және арнайы мақсатқа грант. Бюджет кірісін ұлғайтуға арналған гранттар (блок-грант) жыл сайын бөлінеді. Орталық үкімет қаржылық көмек сомасын анықтамас бұрын жоспарлы жылға жергілікті билік органдар үшін орталық бюджет жобасына және макроэкономикалық болжамға сәйкес шығыс нормативтерін бекітеді. Кейін қаржылық көмек көлемі бюджеттің мунуципалды қолдануына жұмсалған сома шығысы мен жергілікті бюджет кірісінің айырмасы ретінде анықталады. Егер орталық үкімет жергілікті бюджеттің қандай да бір нақты бабын қаржыландыру қажет деп шешсе, онда қаражат грант ретінде, яғни олар белгілі бір мақсатқа жұмсалуы керек.
Ұлыбритания үкіметі жергілікті бюджет шығыстарын бақылайды. Бұрын бұл мақсатта әртүрлі механизмдер қолданды: орталық бюджеттен қаржылық көмек көлемін қысқарту, қосымша шығыстарды қаржыландыруға орталық грант беруден бас тарту.алайда олар тиімсіз болып шықты. 1986 ж. орталық үкімет құжаттарында тіркелген деңгейден шығыстарды көп жергілікті бюджеттің салық базасын азайту сияқты механизмін іске қосты. Бұл әдіс 4 жыл бойы қолданылды.
Заң бойынша жергілікті билік органдары ағымдағы шығыстарды жабу үшін қарыз қаражаттарын тартуға құқығы жоқ, ал капиталды қажеттіліктері үшін олар коммерциялық банктерден немесе қарызға алу бойынша мемлекеттік комитет арқылы несие ала алады.
Қаржылық жүйенің келесі үшінші звеносы - бұл арнайы қорлар. Олар 80-нен астам. Алдыңғы қатарда Ұлттық сақтандыру қоры болып табылады. Ол тұрғындар жарнасы есебінен, мемлекеттік кәсіпорындар жарнасынан және үкімет дотациясы арқылы құрылады. Жиналған қаржы зейнетақы, жәрдемақы, жұмыссыздар және науқастар жәрдемақысын төлеуге жұмсалады.
Ұлттық сақтандыру қорынан басқа, Ұлыбританияның қаржылық жүйесіне келесілер жатады: мемлекеттік кәсіпорындардың зейнетақы қоры, теңестіру валюталық қоры, экспорттық несиелерді кепілдендіретін қор. Бұл қорлар кәсіпорын дотациясы мен қаржы есебінен құрылып өздерінің функционалды бағытына сәйкес шығыстарды жүзеге асырады.
Ұлыбританияның мемлекеттік кәсіпорындары үш түрге бөлінеді: мемлекеттік корпорациялар (жақсы дамыған), аралас кәсіпорындар және ведомстволар. Мемлекеттік корпорациялар өндірістің ұлттандырылған салаларында қызмет етеді. Мемлекеттік кәсіпорындар қызметі мемлекеттің стратегиялық қызығушылығына жауап береді.
2 ҚР ҚАРЖЫ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚҰРЛЫМЫ МЕН БАҒЫТТАРЫ
2.1 ҚР қаржы жүйесінің құрлымы
Бүгінде Қазақстанның қаржы жүйесінің құрамы қаржы қаты-настарының біршама дербес мына салаларынан тұрады:
1. Жалпымемлекеттік қаржы.
2. Шаруашылық субъектілердің қаржылары.
3. Халықтың қаржы.
Қазақстан Республикасының қаржы жүйесі
Жалпымемлекеттік
қаржылар
Шаруашылық
Субъектілердің
қаржылары
Халықтың
қаржысы
ҚР
бюджет
жүйесі
Мемлекеттік
бюджеттен
тыс қорлар
Мемлекеттік
несие
Материалдық
өндіріс
саласының
қаржысы
Өндірістік
емес сала
қаржысы
Қаржы қатынастарының алғашқы бөлігі жалпымемлекеттік, яғни орталықтандырылған қаржыларға жатады және макро деңгейдегі экономика мен әлеуметтік қатынастарды реттеу үшін пайдаланылады. Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы орталықтандырылмаған қаржыларға жатады және микродеңгейдегі экономика мен әлеуметтік реттеу және ынталандыру үшін пайдаланылады.
Жергілікті қаржы мемлекеттің қаржы жүйесінің маңызды құрамы болып табылады. Жергілікті қаржының әлеуметтік рөлі, оның құрамы мен құрылымы бүтіндей жергілікті органдарға жүктелінген функциялардың сипатымен, сондай-ақ мемлекеттің әкімшілік-аумақтық құрылысымен және оның саяси экономикалық бағыттылығымен анықталады.
Мемлекеттің қаржысы -- қоғамдық өнімнің құнын және ұлттық байлықтың бір бөлігін бөлу және қайта бөлу туралы, мемлекет пен оның шаруашылық субъектілерінің қарамағына қаржы ресурстарын қалыптастырумен және мемлекеттің қаражаттарын олардың жұмыс істеуімен байланысты шығындарға жұмсаумен байланысты ақша қатынастары. Мемлекеттің каржысы өзіне мемлекеттік бюджетті, мемлекеттік бюджеттен тыс қорларды, мемлекеттік кредитті кіріктіреді.
Мемлекеттік бюджет -- экономиканы, әлеуметтік-мәдени мұқтаждарды, қорғаныс пен мемлекеттік басқарудың мұқтаждарын каржыландыруға арналған елдің орталықтандырылған қорын жасаумен және пайдаланумен байланысты ұлттық табысты бөлу және қайта бөлу туралы мемлекеттің заңи және жеке тұлғалармен пайда болатын ақша қатынастарымен көрінетін экономикалық категория. Мемлекеттік бюджет орталық (Қазақстанда - республикалық) және жергілікті бюджеттерді (облыстардың, қалалардың, аудандардың бюджеттерін) кіріктіреді.
Мемлекеттік бюджеттен тыс қорлар -- қорлардың ұйымдық дербестігі негізінде кешенді пайдаланылатын бірқатар қоғамдық қажеттіліктерді қаржыландыру үшін тартылатын қаржы ресурстарын қайта бөлу мен пайдаланудың айрықша нысаны.
Бюджеттен тыс қорлар толық көлемде ресурстарды мақсатты пайдалануды және аса маңызды әлеуметтік шараларды дер кезінде қаржыландыруды кепілдендіреді; олар қаржылық қиыншылықтар жағдайында мемлекеттік билік органдары иек артатын қаржы резерві рөлін орындайды.
Мемлекеттік несие - мемлекеттік билік органдарының қарамағына уақытша бос ақша қаражаттарын жұмылдырумен байланысты мемлекеттің заңи және жеке тұлғалармен, соның ішінде шетелдіктермен және оларды мемлекеттің шығыстарын қаржыландыруға пайдаланумен байланысты пайда болатын кредит қатынастарының жиынтығы.
Материалдық өндіріс сферасының шаруашылық жургізуші субъектілерінің қаржысы қаржылардың негізін құрайды, материалдық өндірісте нақтылы өнім -- қоғамның қаржы ресустарының негізгі көзі жасалынатындықтан ол қаржы жүйесінің бастапқы саласы болып табылады.
Халық қаржы - (үй шаруашлығының) қаржысы қаржы жүйесінің ерекше бөлігі болып табылады. Халық (азаматтар) өзінің ақша қаражаттарымен жалпымемлекеттік қаржы жүйесімен және меншіктің барлық нысандарының шаруашылық жүргізуші субъектілерінің өндірістік және өндірістік емес салаларымен қарым-қатынас жасайды. Бұл сан алуан қатынастар халыққа еңбекке ақы төлеумен, жинақтаушы зейнетақы жүйесінен ақша қаражаттарын төлеумен, материалдық және материалдық емес игіліктерді алумен байланысты; басқа жағынан, халық өзінің ақшалай табысынан салық төлейді, өндірістік және өндірістік емес сфералардың мемлекеттік және басқа мекемелер мен ұйымдардың қызметін төлейді.
2010 жылғы бюджеттің атқарылуы Елбасы тапсырған Қазақстанның 2020 жылға дейінгі негізгі даму бағыттары бойынша жүзеге асырылды.
Бюджет саясаты тек дағдарысқа қарсы шараларды қолдауға ғана емес, сонымен қатар макроэкономикалық тұрақтылық пен мемлекеттік қаржының орнықтылығын қамтамасыз етуге де бағытталған.
Елбасының Үндеуінен туындайтын еліміздің азаматтарының өмір сүру деңгейін арттыру, жұмыссыздықтың өсуіне жол бермеу, индустриялық-инновациялық даму, шағын және орта бизнесті қолдау, агроөнеркәсіп кешенін дамыту жөніндегі іс-шараларды іске асыру үшін 2010 жылы бюджеттің кіріс бөлігін арттыру жөнінде шаралар кешені қабылданды.
Ұлттық қордың қаражатын қалыптастыру және пайдалану жөнінде жаңа тұжырымдама қабылданды, оған сәйкес Ұлттық қордан жыл сайынғы кепілдік берілген трансферт 8 млрд. АҚШ доллары немесе 1,2 трлн. теңге деңгейінде бекітілді.
Салық саясаты саласында Салық кодексіне бірқатар ставкаларды сақтау жөнінде өзгерістер енгізілді, нақты ынталандыру шаралары көзделді. Арнайы экономикалық аумақтар аумақтарында қызметін жүзеге асыратын ұйымдарды корпоративтік табыс салығы бойынша аванстық төлемдер есебін беру міндетінен босату жолымен арнайы экономикалық аймақтардың аумақтарында салық рәсімдері жеңілдетілді, салық режимі жақсартылды. Көлікке салынатын салықты есептеу мақсаттары үшін көлік құралдарын жіктеу тәртібі нақтыланды.
Қаржы құралы ретінде алтынның инвестициялық тартымдылығын арттыру үшін жағдайлар жасау мақсатында инвестициялық алтынмен жасалатын операцияларды қосылған құн салығынан босату жөнінде түзетулер көзделді.
Егер бюджеттің негізгі атқарылу қорытындылары туралы айтар болсақ, олар мынадай. Мемлекеттік бюджетке 4 388,8 млрд.теңге түсті, бұл 2009 жылға қарағанда 878,5 млрд.теңгеге көп. Мемлекеттік бюджеттің кірістері 4 299,1 млрд. теңгені құрады, оның ішінде салықтық түсімдер 2 934,1 млрд. теңгені құрады.
Негізгі салық түрлері бойынша жылдық жоспар артығымен орындалды, оған елдің оң даму қарқыны, кеден одағына кіруге байланысты кедендік баждарды бөлу тетігін енгізу және алыс шет елден Ресей Федерациясына және Беларусь Республикасына импорттың өсімі, саланың ерекшелігіне байланысты іс жүзінде экспортталғанға қарағанда мұнай экспортының үлкен көлемі үшін уақытша декларациялар бойынша ақы төлеу нәтижесінде мұнайға салынатын экспорттық кеден бажы түсімдерінің артуы, жоспарлыға қарағанда қосылған құн салығын қайтару сомасының төмендеуі және біржолғы жоспарланбаған түсімдер әсер етті.
Кесте 1 - 2010 жылғы мемлекеттік бюджеттің салықтық түсімдерінің атқарылуы:
Атауы
Жоспар
Факті
Ауытқуы
Атқарылуы, %
2009 жылғы факті
Ауытқуы
1
2
3
4
5
6
7
Салықтық түсімдер, жалпы
2 703
2 934,1
231,1
108,5
2 228,7
705,4
Оның ішінде:
КТС
847,9
837,2
-10,7
98,7
643,7
193,5
ЖТС
301,3
312,3
11
103,7
264
48,3
Әлеуметтік салық
243
253,8
10,8
104,4
232,8
21
ҚҚС - жалпы
590,4
677,2
86,8
114,7
515,9
161,3
оның ішінде ІӨТ-ға ҚҚС
179
241,4
62,4
134,9
111,3
130,1
Импортқа салынатын ҚҚС
411,4
435,8
24,4
105,9
404,6
31,2
Табиғи ресурстарды пайдаланғаны үшін түсімдер
190,6
231,3
40,7
121,3
201,2
30,1
Халық аралық сауда және сыртқы операцияларға салынатын салық
288,9
373,8
84,9
129,4
152,2
221,6
Сонымен бірге 2011 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша салықтар мен төлемдер жөнінде бересі 199,0 млрд. теңгені құрады.
2010 жылғы 1 қаңтармен салыстырғанда бересі 98,7 млрд. теңгеге, оның ішінде бересінің өсуін айқындап отырған, жалған кәсіпорындар бойынша 89,5 млрд.теңгеге ұлғайды.
Жинақтаушы зейнетақы қорына міндетті зейнетақы жарналары бойынша бересі 2011 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша 3,4 млрд.теңгені құрады. Ол 2010 жылғы 1 қаңтармен салыстырғанда 30,0 пайызға, немесе 1,0 млрд.теңгеге азайды.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорының активтері 2010 жылы 2 394,5 млрд.теңгеге толықты және 2011 жылғы 1 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1 ҚАРЖЫ ЖҮЙЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қаржының пайда болу тарихы
1.2 Қаржы жүйесі: ұғымы, экономикалық мәні
1.3 Шет мемлекеттердің қаржы жүйесі
2 ҚР ҚАРЖЫ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚҰРЛЫМЫ МЕН БАҒЫТТАРЫ
2.1 ҚР қаржы жүйесінің құрлымы
2.2 Жалпы мемлекеттік қаржылар-қаржы жүйесінің негізгі буыны ретінде
2.3 ҚР қаржы жүйесіндегі шаруашылық жүргізуші субьектілердің рөлі
3 ҚР ҚАРЖЫ ЖҮЙЕСІН ЖЕТІЛДІРУДІҢ АЛҒЫШАРТТАРЫ
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Мемлекет экономикасында қаржы жүйесінің атқаратын қызметтері өте маңызды болып табылады. Қаржы жүйесінің жағдайына қарап экономиканың жағдайын болжауға болады. Қаржы жүйесінің қызметі экономикалық қатынастар жиынтығын туғызып, ақша қаражатын ұлғаймалы ұдайы өндірісте құру, пайдалануды жүзеге асырады және басқа да қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға жұмсалады.
Президенттің Қазақстан халқына жолдауында қойған біздің мемлекеттің кең ауқымды мақсаты - тәуелсіз гүлденген және саяси тұрақты Қазақстанды орнату үшін шекті ұзақ мерзімді басымдылықтарды жүзеге асыру керек: ұлттық қауіпсіздік, ішкі саяси тұрақтылық және қоғамның үйлесімі, шетелдік инвестициялар мен ішкі жиналымдардың жоғарғы деңгейімен бірге ашық нарықтық экономикаға негізделген экономикалық өркендеу, республика азаматтарының денсаулығы, білімі мен әл - ауқаты, инфрақұрылымы, әсіресе көлік пен байланыс, кәсіби мемлекет. Осы басымдылықтарды іске асыру мемлекеттен орасан зор қаржылық ресурстарды жұмылдыру мен тиімді қолдануды талап етеді. Яғни қаржы экономиканың даму процесін қамтамасыз етуге бағытталады.
Қаржы ("қолма-қол ақша", "табыс" ұғымын білдіретін орта ғасырдағы латын тілінің financia сөзінен пайда болған француздың finance сөзінен шыққан) қоғамда нақты өмір сүретін, объективті сипаты мен айрықша қоғамдық арналымы бар өндірістік қатынастарды білдіретін ақшалай қаржы ресурстары мен қорларды жасау және пайдалану процесіндегі экономикалық қатынастарды қамтып көрсететін тарихи қалыптасқан аса маңызды экономикалық категориялардың бірі болып табылады. Ол натуралдық шаруашылықтан жүйелі тауар-ақша айырбасына көшу жағдайында пайда болып, дамыды және мемлекеттің және оның ресурстарға қажеттіліктерінің дамуымен тығыз байланысты болды [5].
Қаржы -- бұл шаруашылық жүргізуші субъектілерде және мемлекетте ақшалай табыстар мен қорланымдарды қалыптастырумен, сонымен бірге оларды ұдайы ұлғаймалы өндіріске, қоғамның әлеуметтік және басқа қажеттіліктерін қанағаттандыруға пайдаланумен байланысты жалпы қоғамдық өнімнің құнын және ұлттық байлықтың бір бөлігін бөлу және қайта бөлу процесінде пайда болатын ақша қатынастары
Экономикалық өмірде қаржының сыртқы көрінісі қоғамдық өндірістегі әр түрлі қатысушылар қаражаттарының қозғалысы түрінде болып жатады. Құбылыстар бетінде бұл қозғалыс ақшалай соманы шаруашылық жүргізуші субъектілердің бір-бірімен қолма-қол ақшасыз жасасатын есеп айырысулары; табысты бөлу және кәсіпорындарда, фирмаларда ішкі шаруашылық арналымының қорларын қалыптастыру; мемлекеттік бюджеттің кірістеріне салық төлемдерін аудару; қайырымдылық қорларына қаражаттар төлеу және тағы басқа операциялар қолма-қол ақшасыз немесе қолма-қол ақшамен есеп айырысу түрінде бір иеленушіден басқа иеленушіге беруі болып табылады.
Қаржы жүйесі ұғымы қаржы ұғымының одан әрі дамуы және нақтылана түсуі болып табылады. Қаржы жүйесі ақша қаражаттарының қорларын құру және пайдалану негізіндегі қатынастардың жиынтығын және де осы қатынастарды үйымдыстыратын органдарды қамтиды. Өзінің тарихи дамуында қаржы жүйесі ұзақ эволюциядан өтті. Қаржы қатынастарының пайда болуы кезінде қаржы жүйесі тек бір ғана буынмен мемлекеттік бюджетпен шектелді. Классикалық капитализм жағдайында батыстың көптеген өркениетті елдерінің, соның ішінде КСРО-ның қаржы жүйесін екі негізгі буын - мемлекеттік бюджет пен жергілікті қаржылар құрады. Олар ақша қорларын қалыптастыруға мүмкіндік берді, бұл буындардың көмегімен мемлекет өзінің саяси және экономикалық функцияларын орындап отырды. Қаржының мәнділік сипаттамасын, оның қоғамдық-экономикалық процестегі орнын негіздей отырып, қаржы жүйесін сыныптаудың қағидалы үлгісі қойылған.
Курстық жұмыстың мақсаты - қаржы жүйесінің мәні мен маңызын ашу, Қазақстан Республикасының қаржы жүйесінің құрлымың , сонымен қатар шет мемлекеттердің қаржы жүйесін еліміздің қаржы жүйесімен салыстыра отырып, оның негізгі мәселелері мен ҚР қаржы жүйесіндегі шаруашылық жүргізуші субьектілердің рөлі, жетілдіру алғышарттары және осы мәселелердің шешу жолымен таныстыру.
Курстық жұмыстың мақсатына сәйкес, осы жұмысты жазуда келесідей міндеттер қойылады:
- Қаржының пайда болу тарихымен таныстыру;
- Қаржы жүйесі ұғымы, экономикалық мәнің ашу;
- Дамыған шет мемлекеттердің қаржы жүйесі мен таныстыру;
- Қазақстан Республикасының қаржы жүйесінің құрлымы мен таныстыру;
- Жалпы мемлекеттік қаржылар-қаржы жүйесінің негізгі буыны ретінде мәселелердің мәнің ашу;
- Қазақстан Республикасының қаржы жүйесінің шаруашылық жүргізуші субьектілердің рөлі мен таныстыру;
- Қазақстан Республикасының қаржы жүйесін жетілдірудің алғышарттарының маңызын ашу.
Қалыпты әлеуметтік-экономикалық дамудағы қаржылардың маңыздылығы ерекше. Сондықтан бірінші бөлімде мен қаржының пайда болу тарихын, экономикалық мазмұнын, қаржы жүйесінің ұғымың, экономикалық мәнін және шет мемлекеттің қаржы жүйесін, дәлірек айтсақ, АҚШ мемлекетінің қаржы жүйесін қарастырамын. Екінші бөлімде Қазақстан Республикасының қаржы жүйесінің құрылымын және оның бағыттарың қарастырамын, және соңғы үшінші бөлімде Қазақстан Республикасының қаржы жүйесін жетілдірудің алғышарттарының бағыттарын қарастырамын.
1 ҚАРЖЫ ЖҮЙЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қаржының пайда болу тарихы
Қаржы ("қолма-қол ақша", "табыс" ұғымын білдіретін орта ғасырдағы латын тілінің financia сөзінен пайда болған француздың finance сөзінен шыққан) қоғамда нақты өмір сүретін, объективті сипаты мен айрықша қоғамдық арналымы бар өндірістік қатынастарды білдіретін ақшалай қаржы ресурстары мен қорларды жасау және пайдалану процесіндегі экономикалық қатынастарды қамтып көрсететін тарихи қалыптасқан аса маңызды экономикалық категориялардың бірі болып табылады. Ол натуралдық шаруашылықтан жүйелі тауар-ақша айырбасына көшу жағдайында пайда болып, дамыды және мемлекеттің және оның ресурстарға қажеттіліктерінің дамуымен тығыз байланысты болды [5].
Бүгінде қаржы терминін күнделікті қолданысқа енгізген авторды атау қиын. Бұл терминнің авторлығын 1577 жылы "Республика туралы алты кітап" деген жұмысын бастырып шығарған француз ғалымы Ж.Боденге қалдыруға болады.
Қаржы туралы жұмыстың ("Афин республикасының кірістері туралы") алғашқы авторы Ксенофонт (б.э.д. 430-365 жж.) болды.
Аристотельдің (б.э.д. 384-322 жж.) қаржы саласындағы көзқарасы оның "Афиннің мемлекеттік құрылысы" атты жұмысында баяндалған.
Қаржының мәні, оның даму заңдылықтары, тауар-ақша қатынастарын қамту саласы мен қоғамдық ұдайы өндіріс процесіндегі рөлі қоғамның экономикалық құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және функцияларымен айқындалады. Қаржының пайда болуынын бастапқы шарты ақша қатынастарымен ортақтастырылған тауар өндірісі болып есептеледі. Тауар өндірісінің негізі тауар өндірушілердің экономикалық оқшауланушылығын шарттастыратын қоғамдық еңбек бөлінісі болып табылады. Қаржы термині екі мағынадан тұрады: материалдық мағынада және экономикалық категория ретінде
Қаржы -- ақша қатынастарының жиынтығы, олардың ажырағысыз бөлігі, ол әрқашан экономикалық жүйе шеңберіндегі қоғамдық ұдайы өндірістің түрлі субъектілері арасындағы бүкіл ақша қатынастарын емес, тек айырықша ақша қатынастарын білдіреді, сондықтан оның рөлі мен маңызы экономикалық қатынастарда ақша қатынастарының қандай орын алатындығына байланысты.
Қаржы - жалпы қоғамдық өнім мен ұлттық табысты жасау, бөлу және қайта бөлу процесінде қалыптаса отырып, қаржы қоғамның түпкілікті пайдалануға жіберілетін материалдық ресурстар бөлігінің ақшалай тұлғалануы болып табылады. Қаржының басты белгілерінің бірі - оның тұлғалануының ақша нысаны және ақшаның нақтылы қозғалысымен қаржы қатынастарының бейнеленуі. Демек, қаржы қатынастарының пайда болуы өзі жайында әрқашан ақшаның нақты қозғалысымен аңғартып отырады.
Алайда қаржы ақша қатынастарының бүкіл саласын қамтиды деп санау дұрыс болмас еді. Ақша қатынастары ішінен тек олар арқылы мемлекеттің, оның аумақтық бөлімшелерінің, сондай-ақ шаруашылық жүргізуші субъектілердің жасалатын ақша қорлары бұл қатынастардың мазмұны болып табылады. Ақша қатынастары жалпы алғанда қаржыдан кең. Қаржы тек ақша қорларының, атап айтқанда табыстар мен қорланымдардың қозғалысымен байланысты болатын ақша қатынастарын ғана қамтиды. Басқа ақша қатынастары қаржы шеңберінен шығып кетеді. Қаржы қатынастарының жиынтығына, мысалы, шығындардың барлық түрлерін ақшалай есепке алу мен бақылау жасау, өндірілген өнімді ақша нысанында өлшеу, өзіндік құнды калькуляциялау және өнімнің бағасын анықтау, ақшалай түсімді есепке алу мен сақтау, ақша айналысын реттеу және басқалары кірмейді. Сауда жүйесі арқылы тауарларды сатып алу және сату (тіпті мемлекет бөлшек сауда бағаларын реттеп отырған жағдайда да) кезінде пайда болатын ақша қатынастарын да каржыға жатқызуға болмайды. Себебі мемлекет бұл жерде ақша қатынастарын азаматтық-құқықтық әдіспен реттеп отырады. Кез келген ақша қатынастары қаржы қатынастарын білдіре бермейді.
Қаржының ақшадан мазмұны жағынан да, функциялары жағынан да айырмашылығы бар. Ақша -- бұл ең алдымен ассоциацияландырылған өндірушілердің еңбек шығыңдары өлшенетін жалпыға ортақ балама, ал қаржы -- жалпы ішкі өнім мен ұлттық табысты бөлудің және қайта бөлудің экономикалық тетігі, ақша қорларын жасау мен пайдалануға бақылау жасаудың құралы. Ол өндіруге, бөлуге және тұтынуға ықпал жасайды және объективті сипатта болады.
Экономикалық категория ретінде қаржыға тән сипаттар:
- ақшалы сипат;
- тарату сипаты;
- қор құру сипаты;
- мақсатты сипат;
- эквивалентті сипат.
Қаржы -- бұл шаруашылық жүргізуші субъектілерде және мемлекетте ақшалай табыстар мен қорланымдарды қалыптастырумен, сонымен бірге оларды ұдайы ұлғаймалы өндіріске, қоғамның әлеуметтік және басқа қажеттіліктерін қанағаттандыруға пайдаланумен байланысты жалпы қоғамдық өнімнің құнын және ұлттық байлықтың бір бөлігін бөлу және қайта бөлу процесінде пайда болатын ақша қатынастары.
Қаржының жұмыс істеуінің шарты - ақшаның болуы, ал қаржының пайда болуының себебі шаруашылық жүргізуші субъектілер мен мемлекеттің қызметін қамтамасыз ететін олардың ресурстарға қажеттілігі болып табылады.
Қаржы қоғамның даму қажеттіліктеріне байланысты объективті түрде керек. Мемлекет қаржы қатынастарының объективтік қажеттілігін ескере отырып, оларды пайдаланудың әр түрлі нысанын қолдануы мүмкін: әр түрлі төлем түрлерін енгізу және жою, қаржы ресурстарының пайдалану нысанын өзгерту және т.б.
"Қаржы" ұғымы мемлекетпен бірге бір уақытта қоғамның таптарға жіктелуі кезінде, мемлекеттің дамуы мен оның ресурстарға деген қажеттіліктерін қанағаттандыруға байланысты жүйелі тауар-ақша айырбасы жағдайында пайда болып, дамыды және ол ақша нысанындағы қоғамдық өнімді бөлумен байланысты болатын экономикалық қатынастардың кең ауқымын қамтиды. Тауар-ақша қатынастарының жалпы қамтуындағы сипатқа ие болып отырған нарықтық экономика жағдайындағы қаржы нақтылы және үздіксіз болып жататын ақша айналымын -- ақша ағынын бейнелеп көрсетеді.
Қаржы ғылыми ұғым ретінде, әдетте, қоғамдық өмірде сан алуан нысандарда пайда болатын қызметтермен ассоциацияланады және міндетті түрде ақша қатынастарының қозғалысымен қосарлана жүреді.
Материалдық (ақшалай) мағынада қаржы деп мемлекеттің өз қармағындағы, меншігіндегі ақша қаражаттары қорларының жиынтығын айтады. Бұл жерде айта кететін бір жәйт, азаматтар көбінесе қаржыны ақша деп түсінеді. Қаржы өте мол ақша қаражаттары қорлары ретінде тек мемлекет қолында болады және ешқандай айырбас процесіне араласпайды. Ал азаматтардың қолында күнделікті өмірде жұмсалатын жалпыға бірдей құндылық баламасы - ақшалар болып табылады. Ал экономикалық категория ретінде қаржы деп мемлекеттің ақшалай ресурстарын жоспарлы түрде қалыптастыратын және бөлетін, сондай-ақ олардың пайдалануын ұйымдастыратын экономикалық қатынастардың жүйесін айтады. Қаржының ақшадан мазмұны жағынан да функциялары жағынан да айырмашылығы бар. Ақша - бұл ең алдымен өндірушілердің еңбек шығындары өлшенетін жалпыға ортақ балама, ал қаржы - жалпы ішкі өнім мен ұлттық табысты бөлудің және қайта бөлудің экономикалық тетігі, ақша қорларын жасау мен пайдалануға бақылау жасаудың құралы. Ол өндіруге, бөлуге және тұтынуға ықпал жасайды және объективті сипатта болады. Қаржының мәні ақша нысанындағы құн қозғалысынан туындайды. Мұндай қозғалыстың шарты тауар ақша қатынастарының болуы және экономикалық заңдардың іс-әрекеті болып табылады. Қаржының қажеттігі объективті мән-жайдан тауар-ақша қатынастарының болуынан және қоғамдық дамудың қажеттіліктерінен туындайды .
Қаржы белгілі бір қоғамның ақша ресурстары. Ол экономиканың дамуы мен ұдайы өндіріс процесін қамтамасыз етуге бағышталады. Кез келген мемлекетте коғамдағы ақша ресурстарының құрамына мемлекеттік қаржы,шаруашылық жүйесінің қаржысы, кәсіпорынның және тұрғындардың қаржысы енеді.
Мемлекеттің қаржысы -- ақша қаражатынан тұрады. Ол қаражат тұрғындардың әлеуметтік кепілдігін қамтамасыз етуде, заңдылықпен құқықты сақтауға, қорғаныс пен қоғамдық шаруашылықты басқаруға жұмсалады. Мемлекеттік қаржы құрамына: мемлекеттік болжам, банктік және мемлекеттік несие, экономиканы тұрақтандыру қорға, зейнеткерлік, түрғындарды жұмыспен қамту қоры, әлеуметтік және медициналық сақтандыру қоры, валюталық қор, мемлекеттік қоғамдық ұйымдардың қаржысы, мемлекеттік салалық министрлік пен ведомствоның қорлары енеді.
Шаруашылық жүйесіндегі қаржыны (мемлекеттік және мемлекеттік емес) -- компания, концерн, холдинг, акционерлік қоғам, ассодиация, трест, бірлестіктердің ақшалай қаржысын құрайды.
Кәсіпорынның қаржысын (мемлекеттік, мемлекеттік емес) -- меншіктегі және заемдағы қаржылар, ғылым мен техника қорының ақшалай қаражаты.
Тұрғындардың қаржысы -- шаруашылық, еңбек қызметтерінің (жалақы, акция дивиденті, пай жарнасы мен банк салымының проценті т.б.) негізінде, коммерциялық және халықтық банктегі сақталым қаржылардың, зейнеткерлік қорды мемлекеттің іске қосуының нәтижесінде ақшалай қаражатты құрайды.
Қаржының пайда болуының бастапқы шарты ақша қатынастарымен ортақтастырылған тауар өндірісі болып есептеледі.
Тауар өндірісінің негізі тауар өндірушілердің экономикалық оқшауланушылығын шарттастыратын қоғамдық еңбек бөлінісі болып табылады. Олардың әрқайсысы өндірістің материалдық-заттай факторларының айырмашылығы, олардың әр түрлі деңгейі жағдайында өнім жасайды, ал сол себепті тіпті ұқсас тауарлар нақтылы және затталынған еңбектің әр түрлі шығындарымен өндіріледі. Бұл теңсіздіктің салдарынан шығындар мен еңбек нәтижелерін өлшеудің қажырлы еңбектің және жұмсалынған күш-жігерге баламалы тұтынудың өлшемін ескере алатын айрықша механизмнің объективті қажеттігі туады.
Ұдайы өндіріс процесінің үздіксіз жалғасып жататын белгілі өндіру, бәлу, айырбастау және тутыну стадиялары оның қатысушылары арасында тауар қатынастарының болуын айқындайды, өйткені өндірілген өнімдер сатып алу-сатуға жататын тауарлар ретіңде болады: өнім оны тұтынудан бұрын айырбастау және бөлу стадияларынан өтеді
Қаржы ғылыми ұғым ретінде қоғамдық өмірде сан алуан нысандарда пайда болатын қызметтермен ассоциацияланады және міндетті түрде ақша қатынастарының қозғалысымен қосарлана жүреді.
Экономикалық өмірде қаржының сыртқы көрінісі қоғамдық өндірістегі әр түрлі қатысушылар қаражаттарының қозғалысы түрінде болып жатады. Құбылыстар бетінде бұл қозғалыс ақшалай соманы шаруашылық жүргізуші субъектілердің бір-бірімен қолма-қол ақшасыз жасасатын есеп айырысулары; негізгі капиталға жұмсалатын амортизациялық соманы есептеу; табысты (пайданы) бөлу және кәсіпорындарда, фирмаларда ішкішаруашылық арналымның қорларын қалыптастыру; мемлекеттік бюджеттің кірістеріне салық төлемдерін аудару; қайырымдылық қорларына қаражат төлеу; экспортталатын тауарлар үшін кеден баждарын төлеу және тағы басқа операциялар қолма-қол ақшасыз немесе қолма-қол ақшамен есеп айырысу түрінде бір иеленушіден басқа иеленушіге беруі болып табылады. Осының барлығында және осыған ұқсас қаржы операцияларында ақша қатынастарының қозғалысы болып жатады. "Қаржы" ұғымы ақша нысанындағы қоғамдық өнімді бөлумен байланысты болатын экономикалық қатынастардың кең ауқымын қамтиды. Тауар-ақша қатынастарының жалпы қамтуындағы сипатқа ие болып отырған нарықтық экономика жағдайында қаржы нақтылы және үздіксіз болып жататын ақша айналымын -- ақша ағынын бейнелеп көрсетеді.
1.2 Қаржы жүйесі: ұғымы, экономикалық мәні
Қаржы жүйесі ұғымы қаржы ұғымының одан әрі дамуы және нақтылана түсуі болып табылады. Қаржы жүйесі ақша қаражаттарының қорларын құру және пайдалану негізіндегі қатынастардың жиынтығын және де осы қатынастарды үйымдыстыратын органдарды қамтиды. Өзінің тарихи дамуында қаржы жүйесі ұзақ эволюциядан өтті. Қаржы қатынастарының пайда болуы кезінде қаржы жүйесі тек бір ғана буынмен мемлекеттік бюджетпен шектелді. Классикалық капитализм жағдайында батыстың көптеген өркениетті елдерінің, соның ішінде КСРО-ның қаржы жүйесін екі негізгі буын - мемлекеттік бюджет пен жергілікті қаржылар құрады. Олар ақша қорларын қалыптастыруға мүмкіндік берді, бұл буындардың көмегімен мемлекет өзінің саяси және экономикалық функцияларын орындап отырды. Қаржының мәнділік сипаттамасын, оның қоғамдық-экономикалық процестегі орнын негіздей отырып, қаржы жүйесін сыныптаудың қағидалы үлгісі қойылған. Осы критерийге сәйкес қаржы жүйесі мынандай үш бөлікті қамтиды:
1. қаржы қатынастарының жиынтығы;
2. ақша-қаражат қорларының жиынтығы;
3. басқарудың қаржылық аппараты.
Ақша қорларының қозғалысына байланысты мемлекет, шаруашылық жүргізуші субъектілер, аймақтар және жеке азаматтар арасында пайда болатын экономикалық, ақша қатынастарының жиынтығы қаржы қатынастарын құрайды. Қаржы қатынастары негізінен екі сфераны қамтиды: мемлекеттік бюджетке жинақталатын мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорларын қалыптастырып, пайдаланумен байланысты болатын экономикалық ақша қатынастары және кәсіпорындардың орталықтандырылмаған ақша қорларының толық айналымын ортақтастыратын экономикалық ақша қатынастары.
Қаржы жүйесі оған кіретін элементтердің тығыз байланысымен және оның қосалқы жүйелерінің бірде-бірі өзінше өмір сүре алмайтындығымен сипатталады: қаржы бір жағынан өндірістік қатынастардың бір бөлігін білдіреді және осы қатынастар жүйесінің элементі болып келеді, екінші жағынан өзінің функциялық өзіндік ерекшелігі бар өзара байланысты элементтерден тұратын жүйе болып табылады. Функциялық сыныптауға сәйкес қаржыларды функциялық қосалқы жүйелер ретінде мыналарды жатқызады: салық, бюджет, сыртқы экономикалық, қаржылық жоспарлаудың, қаржылық бақылаудың және басқа қосалқы жүйелер. Сонымен қаржылар ақшалай құралдар қорының қалыптасу, бөлу және пайдаланумен байланысты қатынастарды көрсетеді.
Қаржы жүйесі экономикалық мәні тиісті акша қаражаттарының қорын құру және пайдалану негізіндегі қатынастардың жиынтығын, сондай-ақ, осы қатынастарды ұйымдастыратын органдарды қамтиды. Кейде бұл ұғым тар мағынада мемлекеттің қаржы мекемелерінің жиынтығы ретінде қолданылады, бірақ бұл анық емес.Жоғарыда көрсетілген ұғымның анықтамасына қаржының мәндік сипаттамасынан туындайтын қаржы жүйесінің сыныпталуының қағидалық моделі, оның-қоғамдық-экономикалық үрдістегі орны берілген. [7. 52-б]
Қаржыдағы функционалдық сыныптамаға сәйкес, салық, бюджет, сыртқы экономикалық қатынастар, қаржыны жоспарлау, бақылау және басқаларды функционалдық жүйеастылар деп атауға болады.Қаржы жүйесінің сыныптамасында функционалдық критерийден басқа қаржы жүйесін звенолар бойынша шектеуге мүмкіндік беретін қаржы субъектілерінің нышаны бойынша мемлекет қаржысы, шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы, халық қаржысы деп жіктеуге болады. Сыныпқа байланысты болып келетін звенолар қаржы қатынастары, қаржы қорлары, басқару аппараты тәрізді элементтерден тұрады. Қасиеттерін осылай жүйелендіру қаржы жүйесіне интеграциялық сипат береді.Қаржы жүйесінің жекелеген құрамдас бөліктерінің орны мен рөлі әрқилы болып келеді. Бастапқы элемент басқа элементтер жүйесінде жетекші орынға ие болып келеді. өйткені оның ролі звенолар мен элементтер жүйесінде басты орында болып келеді. Бұл - ең алдымен, мемлекеттік бюджет түрінде берілген мемлекеттік қаржылар.Материалдық өндіріс саласындағы шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржылары қаржының негізін құрайды және олар қаржылық жүйенің бастапқы буыны болып табылады, өйткені материалдық өндірісте нақты өнім қоғаның қаржы ресурсының негізгі көзін құрайды.Өндірістік емес саладағы қржының қаржы жүйесіндегі орны мен ролі оның ұлттық табысының қолдануы мен бөлісіне байланысты анықталады. Бұл салада қаржылық қатынастар оның бастапқы құрылымы мен оның қаржылық жүйенің буындарымен, сонымен қатар баға, несие, т.б. тәрізді басқа экономикалық буындарымен пайда болады.Халықтың қаржылары қаржы жүйесінің ерекше бір бөлігін көрсетеді. Халық өзінің қаражаттарымен жалпы мемлекеттік қаржылық жүйесімен және меншіктің барлық нысанындағы материалдық өндіріс пен өндірістік емес салалардағы шаруашылық жүргізуші субъектілермен қатынасқа түседі.
1.3 Шет мемлекеттердің қаржы жүйесі
Американдық федерациясында қаржы жүйесі АҚШ Конституциясымен қабылданды. Бұл құжат бойынша штаттар федеративті одаққа басқа өкілдіктермен қоса мемлекеттік шығындарды шығаруға құқықты тапсырды. ХХ ғасырда АҚШ-тың бюджетік құрылымы және федеративті бюджет көптеген өзгерістерге ұшырады. Негізінен, мемлекеттік бюджеттің мөлшері өсті, сонымен бірге мемлекеттің жалпы ішкі өнім, табыстар мен шығыстардың құрылымы, қаржылардың қатынасы да өзгерістерге ұшырады.
Басқа дамыған мемлекеттердегідей АҚШ-тың бюджеті де үш негізгі функцияларды орындайды:
- өмемлекеттік құралдарды ұстау (басқару аппараты, әскер, соттар және тағы басқалар);
- әлеуметтік қамтамасыз ету мақсатында әлеуметтік топтардағы тұрғындар - мен территориялар арасындағы табыстарды қайта бөлу;
- экономикалық өсуге жағдай жасау, кәсіпкерлікті қолдаудағы шарттарды қалыптастыру үшін бюджетті құрал ретінде қолдану.
АҚШ-тың бюджеттік құрылымы федеративті болып саналады және үш деңгейден тұрады:
- федеративті бюджет;
- 50 штаттардың бюджеттері - федерация мүшелері;
- әкімшілік, шаруашылық-кәсіпкерлік, мәдени және басқа бөлімшелердің 12,7 мың бюджеттері.
АҚШ-тағы федеральды бюджет - бұл негізгі бағыттар және бағдарламаларға сай түсімдердің көздері бойынша барлық мемлекеттік табыстар мен шығыстардың сметасы. Бюджеттік табыстар негізін салықтық және салықтық емес түсімдер құралады, сондағы біріншісі үлкен бөлігін құрайды.
Федеральды бюджеттің табыстар мен шығыстар құрылымы негізінен мемлекеттің бюджеттік-қаржылық саясатына байланысты жыл сайын өзгеріп отырады. АҚШ-тың феральды бюджеттің құрылымына саяси оқиғалар күшті әсер етеді. Сондықтан мемлекеттің қаржылық стратегиясын президенттің әкімшілігі анықтайды.
Әлеуметтік бағдарламалар маңызды екі функцияны орындайды:
oo адамның капиталына инвестициялардың түсуін қамтамасыз етеді;
oo қоғамдағы әлеуметік тұрақтылыққа кепілдік ретінде болады.
2010 жылғы бюджетте аса маңызды мән болып АҚШ-та білім жүйесін жетілдіру саналды. Бұл бюджет бойынша қаржы-қаражатты үш еседей бөлу, яғни 5 жылға 5 млрд доллар бөлінді. Президент әскери бюджетті 4,8%-ке ұлғайтуды ұсынды. АҚШ-тың 2010 жылға бюджеті 2 трлн 230 млрд долларды құрады және американдық экономиканы ынталандыру бойынша жоспарларды қамтиды.
Федеральды үкіметтің бюджеттік жылы 1 қазаннан басталып, келесі жылдың 30 қыркүйегінде аяқталады, көптеген штаттарда - 1 шілдеден келесі жылдың 30 маусымына дейін. Штаттардың жартысынан көбі бюджетті екі жылға тәжірибелейді.
АҚШ-тағы штаттардың және жергілікті органдардың бюджеттері едәуір дербес немесе тәуелсіз деп айтуға болады. Оларды әкімшілік бірліктердің басқару органдары құрастырады, қабылдайды және орындайды. Федеральды өкімет штаттардың бюджеттерін бақыламайды. Штаттардың өкіметі қаржы және бюджет бойынша федерация алдында жауап бермейді. Шығыстардың сметасын бюджеттік және қаржылық бюролар құрастырады, ал табыстар сметасын - салықтық әне басқа органдар. Бюджеттің проекті жергілікті заңнамалық органдарға тапсырылады.
Штаттардың ең ірі шығыстары: ағарту (35% бюджеттің шығыстық бөлігі), әлеуметтік қамтамасыз ету (13%), денсаулық сақтау (9%), қоршаған ортаны қорғау, үй құрылысы.
Жергілікті бюджеттер мемлекеттік игіліктерді қаржыландыру мақсатында жұмсалады: тауарлар мен қызмет көрсетулерді сатып алу, мемлекеттік ұйымдар мен кәсіпорындардағы жұмысшылар мен қызметкерлерге жалақыны төлеу.
Жергілікті өкімет органдарының бюджеттері бөлектенген және әрбір мемлекеттік басқару бөлімшесі өзінің бюджеті өзі құрастырады, қарастырады және орындайды.
Мемлекеттік қаржылар жүйесінде маңызды орынды дербес қаржылық мекемелер ретінде қалыптасқан арнайы қорлар атқарады. Олар мақсатты мағынасы бар аұшалай ресурстардың жиынтығын көрсетеді. Табыстары салықтық және салықтық емес түсімдер, сонымен қатар федеральды бюджеттің қаражаттары есебінен қалыптасады. Арнайы қорларға жатқызылады:
- әлеуметтік сақтандыру қорлары - қартайғанда, денсаулығын жоғалтқан жағдайда және басқалар;
- шаруашылық өмірді реттеуге бағытталған экономикалық қорлар;
- ғылыми-зерттеушілік қорлар;
- әскери-саяси қорлар - президенттің қарамағындағы резервтер.
Салықтық төлемдердің жүйесін көбінесе бюджеттің табыстық бөлігі анықтайды. Сондықтан АҚШ-тың салықтық жүйесі өзінің құрылымы жағынан бюджеттік жүйеге ұқсас және федеральды бюджеттің, штаттар мен жергілікті органдардың бюджеттердің табыстарының басты көзі болып есептеледі. Федеральды үкімет барлық салықтық түсімдердің 70% алады, штататрдың үкіметі - 20%, жергілікті өкімет - 10%. [17. 4-б]
Қазіргі федеральды салықтар құрылымына сегіз бағыттар (түрлер) кіреді:
- жеке табыс салығы (2010 жылы федеральды бюджеттің табыстық бөлігінің 48%);
- әлеуметтік қамтамасыз ету қорларына салықтық аударымдар (34%);
- корпоративті табыс салығы (10%);
- акциздік жиналымдар (4%);
- мұрагерлікке және сыйға салынатын салық;
- кеден баждары;
- тұтыну тауарларының көтермелік сатудан салығы;
- жылжитын және жылжымайтын мүлікке салық.
Соңғы үш салық түрлерінің сомасы 2010 жылғы федеральды бюджеттің 4% құрайды.
Тура салықтар американдық салық жүйесінде маңызды орынға ие, яғни олар: өзіндік табысқа салық (жеке табыс салығы), әлеуметтік қамтамасыз ету қорларына мақсатты аударымдар, корпоративті табыс салығы.
АҚШ-та жеке табысқа салық салудың келесі қасиеттері танылады:
- салық салудың прогресивті мәні;
- салықтық аударымдардың дискреттығы - әрбір үлкен ставка тек қана анықталған соманың нақты бөлігіне пайдаланылады;
- салық салу ставкасының заңдылық тәртібіндегі үздіксіз өзгерістер;
- салық салудың әмбебаптығы - табыстың теңдік сомасында әдетте бірдей салықтық ставкалар болады;
- мақсатты жеңілдіктер мөлшерінің көптігі;
- әлеуметтік қамтамасыз ету қорларына салықтық жиналымдардың ерекшеленуі;
- салық салуға түспейтін жеке табыстардың белгіленген минималды деңгейі.
Федеральды салық салу жүйесіндегі өзінің көлемі жағынан екінші орындағы - әлеуметтік қамтамасыз ету қорларына жарналар - бірнеше компоненттерден тұрады. Оған кіретіндер: әлеуметтік сақтандыру үшін салық; медициналық қызмет көрсетуді қамтамасыз ету үшін салық; жұмыссыздыққа жеке салық ретінде федеральды жәрдемақы қорындағы төлемдер.
Жергілікті салықтар үш негізгі топтарға бөлінеді:
Бірінші топ - жергілікті ооргандардың тура және жанама салықтары. Тура салықтарға: мүліктік және кәсіптік салықтар, мұрагерлікке және сыйға салынатын салықтар жатады, жанама салықтарға - сату үшін, жанармайға, темекі және ішімдік заттарына салынатын салықтар.
Жергілікті салықтардың екінші тобы жалпы мемлекеттік салықтарға қосымшалар ретінде қарастырылады. Бұндай салықтарға жеке табыс және корпоративті табыс салықтары жатады.
Жергілікті салықтардың үшінші тобы - көлік құралдарына, иттерді ұстауға, қонақүйлерге, коммуналды жиналымдарға және басқаларға салынатын салықтар. Көлікке салынатын салық ставкасы көлік түріне байланысты болады. Негізінен, бұл салық түрінің мемлекеттік және жергілікті бюджеттер үшін аса үлкен маңызы жоқ.
Жергілікті салықтар:
мүліктік;
сатудан және айналымнан жалпы салық;
жеке табыс салығы;
сатуға жалпы салық;
корпоративті;
мұрагерлікке және сыйға салынатын салық.
АҚШ-тың салықтарының құрылымы берілген.
АҚШ-тың салықтық қызметі келесі түрде қалыптасқан. Салықтық жүйенің басты институционалды бірлігі федеральды ұйым - ішкі табыстар қызметтілігі болып табылады, оның ішінде орталық аппарат, 7 аймақтық және 62 аудандық салықтық басқармалар біріктірілген. Әрбір штатта өзінің салықтық қызметі бар. Ол әдетте табыстар департаменті деп аталады. Үш штатта салықтық қызметтің басшысын сайлау арқылы таңдайды, ал кейбір штаттарда салықтық қызметті комиссия басқарады.
Шет елдердің қаржылық жүйесінде арнайы қорлар маңызды орын алады. Ұлыбританияда арнайы қорлардың мөлшері мемлекеттік бюджет мөлшеріне шамалас, ал Жапонияда мемлекеттік шығындардың жартысынан көп бөлігі арнайы қорлардан қаржыландырылады.
Жапонияның бюджеттік және қаржылық жүйесінің екінші тізбегі жергілікті басқару органдарының (префектуралардың) бюджеті болып табылады. Жапонияда 47 префектура, ол 3045 қала, ауыл және аудандарды қосады және оның әрқайсысы өз бюджетіне ие.
Жергілікті бюджеттердің кіріс бөлімі салықтық және салықтық емес кірістерден құрылады. Жапонияда жергілікті салық бюджетте үлкен орынға ие емес, ол кірістік бөлімнің жартысына да жетпейді (40%). Бұл мемлекеттің бюджеттік жүйесінің әдістемелік ерекшелігі. Жалпы мемлекеттік салықтардан есептелетін сома кірістік бөлімнің 17%-на тең. Префектуралардың салықтық емес тараулардың ең мағыналысы мемлекеттің қоғамдық шараларды өткізуге арналған дотациялар (13%) болып табылады. Басқа да салықтық емес кірістер жергілікті бюджеттің 30%-на тең.
Жапонияның жергілікті басқару органдарының қаражаттары есебінен өндірістік инфрақұрылымның, стихиялы апаттардың нәтижесінен туындаған дәйектерін жою жұмыстары қаржыландырылады. Сонымен бірге жергілікті бюджет арқылы жұмыс күшіне кететін, көптеген жәрдем, зейнетақы сияқты шығындар жабылады. Бюджеттік қаражаттардың едәуір бөлігі жергілікті басқару органдарына соның ішінде полиция, сот және прокуратура жұмыстарына жұмсалады.
Жапониядағы жергілікті бюджет дефицитсіз қосылады. Жылдың жалпы балансынан басқа, нақты баланс есептеледі, ол баланс жалпы баланстан алдыңғы жылдың қалдық сомасын шегергенге тең болады. Жергілікті басқару органдарының ЖІӨ шығындарының салыстырмалы сомасы орталық басқарманың ЖІӨ шығындарының салыстырмалы сомасымен теңестірілген кезде біріншісі едәуір молырақ бөлігіне ие болып табылады.
Ұлыбританияның қаржы жүйесі 4 звенодан тұрады: мемлекеттік бюджет, жергілікті бюджет, арнайы бюджеттен тыс қорлар, мемлекеттік кәсіпорындардың қаржысы. Ұлыбритания - унитарлы мемлекет және оның бюджет жүйесі екі деңгейге ие.
Елдің мемлекеттік бюджеті екі бөлімнен тұрады:
-Ағымдағы түсімдер мен олардың шығыстарынан тұратын консолидацияланған қор;
-Капитал қозғалысымен байланысты мемлекеттің кірістері мен шығыстарынан тұратын ұлттық қарыз қоры.
Шығыстардың негізгі бөлігі консолидацияланған қорлар (98%) есебінен қаржыландырылады. Консолидацияланған қорлар салық түсімдерінен (95%) қалыптасады. Салықтық емес түсімдерге мемлекеттік меншікті сатудан түскен кірістер және әкімшілік алымдар және басқалары жатады.
Ұлыбританияда бюджеттік процесс бюджет жобасын құрудан басталады. Бұл процеске қазынаға өтініш беретін министрліктер мен ведомстволар қатысады. Берілетін өтініштерге негізделе отырып, бюджет жобасы құрылып, кейін ол министрлер кабинетінен қарастырылуға және келісімін алуға жіберіледі. Жобаның әрі қарай қарастыруға парламенттің төменгі палатасына жіберіледі, жоба жоғары палатамен бекітіледі. Бюджет жобасы оны Англия королевасы қол қойғаннан кейін өз күшіне енеді.
Ұлыбританияда бюджеттік жыл 1 сәуірде басталып, 31 наурызда аяқталады. Бюджеттің кассалық орындалуын Англия банкі жүргізеді. Бюджеттің орындалуын бақылауға қазына және оның құрылымдық бөлімшелері жауапты.
Ұлыбританиядағы бюджетаралық теңдестіру жүйесі елдің барлық құрамы бөліктерінде әртүрлі, әрі күрделі. Сонымен бірге қаржылық көмек барлық мемлекетке ортақ принципке негізделген. Қаржылық көмектің негізгі екі типі бар: блок-гранттар және арнайы мақсатқа грант. Бюджет кірісін ұлғайтуға арналған гранттар (блок-грант) жыл сайын бөлінеді. Орталық үкімет қаржылық көмек сомасын анықтамас бұрын жоспарлы жылға жергілікті билік органдар үшін орталық бюджет жобасына және макроэкономикалық болжамға сәйкес шығыс нормативтерін бекітеді. Кейін қаржылық көмек көлемі бюджеттің мунуципалды қолдануына жұмсалған сома шығысы мен жергілікті бюджет кірісінің айырмасы ретінде анықталады. Егер орталық үкімет жергілікті бюджеттің қандай да бір нақты бабын қаржыландыру қажет деп шешсе, онда қаражат грант ретінде, яғни олар белгілі бір мақсатқа жұмсалуы керек.
Ұлыбритания үкіметі жергілікті бюджет шығыстарын бақылайды. Бұрын бұл мақсатта әртүрлі механизмдер қолданды: орталық бюджеттен қаржылық көмек көлемін қысқарту, қосымша шығыстарды қаржыландыруға орталық грант беруден бас тарту.алайда олар тиімсіз болып шықты. 1986 ж. орталық үкімет құжаттарында тіркелген деңгейден шығыстарды көп жергілікті бюджеттің салық базасын азайту сияқты механизмін іске қосты. Бұл әдіс 4 жыл бойы қолданылды.
Заң бойынша жергілікті билік органдары ағымдағы шығыстарды жабу үшін қарыз қаражаттарын тартуға құқығы жоқ, ал капиталды қажеттіліктері үшін олар коммерциялық банктерден немесе қарызға алу бойынша мемлекеттік комитет арқылы несие ала алады.
Қаржылық жүйенің келесі үшінші звеносы - бұл арнайы қорлар. Олар 80-нен астам. Алдыңғы қатарда Ұлттық сақтандыру қоры болып табылады. Ол тұрғындар жарнасы есебінен, мемлекеттік кәсіпорындар жарнасынан және үкімет дотациясы арқылы құрылады. Жиналған қаржы зейнетақы, жәрдемақы, жұмыссыздар және науқастар жәрдемақысын төлеуге жұмсалады.
Ұлттық сақтандыру қорынан басқа, Ұлыбританияның қаржылық жүйесіне келесілер жатады: мемлекеттік кәсіпорындардың зейнетақы қоры, теңестіру валюталық қоры, экспорттық несиелерді кепілдендіретін қор. Бұл қорлар кәсіпорын дотациясы мен қаржы есебінен құрылып өздерінің функционалды бағытына сәйкес шығыстарды жүзеге асырады.
Ұлыбританияның мемлекеттік кәсіпорындары үш түрге бөлінеді: мемлекеттік корпорациялар (жақсы дамыған), аралас кәсіпорындар және ведомстволар. Мемлекеттік корпорациялар өндірістің ұлттандырылған салаларында қызмет етеді. Мемлекеттік кәсіпорындар қызметі мемлекеттің стратегиялық қызығушылығына жауап береді.
2 ҚР ҚАРЖЫ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚҰРЛЫМЫ МЕН БАҒЫТТАРЫ
2.1 ҚР қаржы жүйесінің құрлымы
Бүгінде Қазақстанның қаржы жүйесінің құрамы қаржы қаты-настарының біршама дербес мына салаларынан тұрады:
1. Жалпымемлекеттік қаржы.
2. Шаруашылық субъектілердің қаржылары.
3. Халықтың қаржы.
Қазақстан Республикасының қаржы жүйесі
Жалпымемлекеттік
қаржылар
Шаруашылық
Субъектілердің
қаржылары
Халықтың
қаржысы
ҚР
бюджет
жүйесі
Мемлекеттік
бюджеттен
тыс қорлар
Мемлекеттік
несие
Материалдық
өндіріс
саласының
қаржысы
Өндірістік
емес сала
қаржысы
Қаржы қатынастарының алғашқы бөлігі жалпымемлекеттік, яғни орталықтандырылған қаржыларға жатады және макро деңгейдегі экономика мен әлеуметтік қатынастарды реттеу үшін пайдаланылады. Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы орталықтандырылмаған қаржыларға жатады және микродеңгейдегі экономика мен әлеуметтік реттеу және ынталандыру үшін пайдаланылады.
Жергілікті қаржы мемлекеттің қаржы жүйесінің маңызды құрамы болып табылады. Жергілікті қаржының әлеуметтік рөлі, оның құрамы мен құрылымы бүтіндей жергілікті органдарға жүктелінген функциялардың сипатымен, сондай-ақ мемлекеттің әкімшілік-аумақтық құрылысымен және оның саяси экономикалық бағыттылығымен анықталады.
Мемлекеттің қаржысы -- қоғамдық өнімнің құнын және ұлттық байлықтың бір бөлігін бөлу және қайта бөлу туралы, мемлекет пен оның шаруашылық субъектілерінің қарамағына қаржы ресурстарын қалыптастырумен және мемлекеттің қаражаттарын олардың жұмыс істеуімен байланысты шығындарға жұмсаумен байланысты ақша қатынастары. Мемлекеттің каржысы өзіне мемлекеттік бюджетті, мемлекеттік бюджеттен тыс қорларды, мемлекеттік кредитті кіріктіреді.
Мемлекеттік бюджет -- экономиканы, әлеуметтік-мәдени мұқтаждарды, қорғаныс пен мемлекеттік басқарудың мұқтаждарын каржыландыруға арналған елдің орталықтандырылған қорын жасаумен және пайдаланумен байланысты ұлттық табысты бөлу және қайта бөлу туралы мемлекеттің заңи және жеке тұлғалармен пайда болатын ақша қатынастарымен көрінетін экономикалық категория. Мемлекеттік бюджет орталық (Қазақстанда - республикалық) және жергілікті бюджеттерді (облыстардың, қалалардың, аудандардың бюджеттерін) кіріктіреді.
Мемлекеттік бюджеттен тыс қорлар -- қорлардың ұйымдық дербестігі негізінде кешенді пайдаланылатын бірқатар қоғамдық қажеттіліктерді қаржыландыру үшін тартылатын қаржы ресурстарын қайта бөлу мен пайдаланудың айрықша нысаны.
Бюджеттен тыс қорлар толық көлемде ресурстарды мақсатты пайдалануды және аса маңызды әлеуметтік шараларды дер кезінде қаржыландыруды кепілдендіреді; олар қаржылық қиыншылықтар жағдайында мемлекеттік билік органдары иек артатын қаржы резерві рөлін орындайды.
Мемлекеттік несие - мемлекеттік билік органдарының қарамағына уақытша бос ақша қаражаттарын жұмылдырумен байланысты мемлекеттің заңи және жеке тұлғалармен, соның ішінде шетелдіктермен және оларды мемлекеттің шығыстарын қаржыландыруға пайдаланумен байланысты пайда болатын кредит қатынастарының жиынтығы.
Материалдық өндіріс сферасының шаруашылық жургізуші субъектілерінің қаржысы қаржылардың негізін құрайды, материалдық өндірісте нақтылы өнім -- қоғамның қаржы ресустарының негізгі көзі жасалынатындықтан ол қаржы жүйесінің бастапқы саласы болып табылады.
Халық қаржы - (үй шаруашлығының) қаржысы қаржы жүйесінің ерекше бөлігі болып табылады. Халық (азаматтар) өзінің ақша қаражаттарымен жалпымемлекеттік қаржы жүйесімен және меншіктің барлық нысандарының шаруашылық жүргізуші субъектілерінің өндірістік және өндірістік емес салаларымен қарым-қатынас жасайды. Бұл сан алуан қатынастар халыққа еңбекке ақы төлеумен, жинақтаушы зейнетақы жүйесінен ақша қаражаттарын төлеумен, материалдық және материалдық емес игіліктерді алумен байланысты; басқа жағынан, халық өзінің ақшалай табысынан салық төлейді, өндірістік және өндірістік емес сфералардың мемлекеттік және басқа мекемелер мен ұйымдардың қызметін төлейді.
2010 жылғы бюджеттің атқарылуы Елбасы тапсырған Қазақстанның 2020 жылға дейінгі негізгі даму бағыттары бойынша жүзеге асырылды.
Бюджет саясаты тек дағдарысқа қарсы шараларды қолдауға ғана емес, сонымен қатар макроэкономикалық тұрақтылық пен мемлекеттік қаржының орнықтылығын қамтамасыз етуге де бағытталған.
Елбасының Үндеуінен туындайтын еліміздің азаматтарының өмір сүру деңгейін арттыру, жұмыссыздықтың өсуіне жол бермеу, индустриялық-инновациялық даму, шағын және орта бизнесті қолдау, агроөнеркәсіп кешенін дамыту жөніндегі іс-шараларды іске асыру үшін 2010 жылы бюджеттің кіріс бөлігін арттыру жөнінде шаралар кешені қабылданды.
Ұлттық қордың қаражатын қалыптастыру және пайдалану жөнінде жаңа тұжырымдама қабылданды, оған сәйкес Ұлттық қордан жыл сайынғы кепілдік берілген трансферт 8 млрд. АҚШ доллары немесе 1,2 трлн. теңге деңгейінде бекітілді.
Салық саясаты саласында Салық кодексіне бірқатар ставкаларды сақтау жөнінде өзгерістер енгізілді, нақты ынталандыру шаралары көзделді. Арнайы экономикалық аумақтар аумақтарында қызметін жүзеге асыратын ұйымдарды корпоративтік табыс салығы бойынша аванстық төлемдер есебін беру міндетінен босату жолымен арнайы экономикалық аймақтардың аумақтарында салық рәсімдері жеңілдетілді, салық режимі жақсартылды. Көлікке салынатын салықты есептеу мақсаттары үшін көлік құралдарын жіктеу тәртібі нақтыланды.
Қаржы құралы ретінде алтынның инвестициялық тартымдылығын арттыру үшін жағдайлар жасау мақсатында инвестициялық алтынмен жасалатын операцияларды қосылған құн салығынан босату жөнінде түзетулер көзделді.
Егер бюджеттің негізгі атқарылу қорытындылары туралы айтар болсақ, олар мынадай. Мемлекеттік бюджетке 4 388,8 млрд.теңге түсті, бұл 2009 жылға қарағанда 878,5 млрд.теңгеге көп. Мемлекеттік бюджеттің кірістері 4 299,1 млрд. теңгені құрады, оның ішінде салықтық түсімдер 2 934,1 млрд. теңгені құрады.
Негізгі салық түрлері бойынша жылдық жоспар артығымен орындалды, оған елдің оң даму қарқыны, кеден одағына кіруге байланысты кедендік баждарды бөлу тетігін енгізу және алыс шет елден Ресей Федерациясына және Беларусь Республикасына импорттың өсімі, саланың ерекшелігіне байланысты іс жүзінде экспортталғанға қарағанда мұнай экспортының үлкен көлемі үшін уақытша декларациялар бойынша ақы төлеу нәтижесінде мұнайға салынатын экспорттық кеден бажы түсімдерінің артуы, жоспарлыға қарағанда қосылған құн салығын қайтару сомасының төмендеуі және біржолғы жоспарланбаған түсімдер әсер етті.
Кесте 1 - 2010 жылғы мемлекеттік бюджеттің салықтық түсімдерінің атқарылуы:
Атауы
Жоспар
Факті
Ауытқуы
Атқарылуы, %
2009 жылғы факті
Ауытқуы
1
2
3
4
5
6
7
Салықтық түсімдер, жалпы
2 703
2 934,1
231,1
108,5
2 228,7
705,4
Оның ішінде:
КТС
847,9
837,2
-10,7
98,7
643,7
193,5
ЖТС
301,3
312,3
11
103,7
264
48,3
Әлеуметтік салық
243
253,8
10,8
104,4
232,8
21
ҚҚС - жалпы
590,4
677,2
86,8
114,7
515,9
161,3
оның ішінде ІӨТ-ға ҚҚС
179
241,4
62,4
134,9
111,3
130,1
Импортқа салынатын ҚҚС
411,4
435,8
24,4
105,9
404,6
31,2
Табиғи ресурстарды пайдаланғаны үшін түсімдер
190,6
231,3
40,7
121,3
201,2
30,1
Халық аралық сауда және сыртқы операцияларға салынатын салық
288,9
373,8
84,9
129,4
152,2
221,6
Сонымен бірге 2011 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша салықтар мен төлемдер жөнінде бересі 199,0 млрд. теңгені құрады.
2010 жылғы 1 қаңтармен салыстырғанда бересі 98,7 млрд. теңгеге, оның ішінде бересінің өсуін айқындап отырған, жалған кәсіпорындар бойынша 89,5 млрд.теңгеге ұлғайды.
Жинақтаушы зейнетақы қорына міндетті зейнетақы жарналары бойынша бересі 2011 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша 3,4 млрд.теңгені құрады. Ол 2010 жылғы 1 қаңтармен салыстырғанда 30,0 пайызға, немесе 1,0 млрд.теңгеге азайды.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорының активтері 2010 жылы 2 394,5 млрд.теңгеге толықты және 2011 жылғы 1 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz