Өскемен қаласы топырақ жамылғысының экологиялық жағдайы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1 Өндірістік қаланың аймақтың топырақ жамылғысын ластанудағы ролі ... .. 5
2 Өскемен қаласы ландшафтының зерттелу жағдайы
Ландшафтты зерттеу, 1989 жылға дейінгі Өскемен қаласы ауданының көкөніс өнімдерінің және топырағының ластануы ... ... ... ... ... ... ..
2.2 Ландшафтты зерттеу, 1989 жылдан кейінгіӨскемен қаласы ауданының көкөніс өнімдерінің және топырағының ластануы
3 ТОПЫРАҚТЫН ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ
3.1 Өскемен қаласы аймағының ландшафттарына сипаттама
3.2 Қаланың урболандшафтары територияларының функционалдығы бойынша аймақтануы
3.3 Ауылшаруашылық көкөніс өнімдерінің ауыр металдармен ластану денгейін және топырақтың экологиялық жағдайын бағалау
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША А Бірінші классты қауіпті улы заттардың патологиялық әсерінің сипаттамасы
ҚОСЫМША Ә Өскемен қаласының солжағалаулық ауыр металдардан тазалау құрылғысының Кларки концентрациясы
ҚОСЫМША Б Өскемен қаласының әр түрлі экологиялық қолайсыз аймағындағы ауыр металлдармен сапалық және сандық ара қатынасы.
ҚОСЫМША В Өскемен қаласы және оның жақын маңындағы территорияларындағы техногендік қорғасын қорларын бағалау (1990 . 1992 ж. алынған сынаулардың спектрлік мәліметтері бойынша)
ҚОСЫМША Г Өскемен қаласы және оның жақын маңындағы территорияларындағы техногендік қорғасын қорларын бағалау (2004 ж. алынған сынаулардың спектрлік мәліметтері бойынша)
ҚОСЫМША Д Өскемен қаласы және оның маңындағы аймақтар шегіндегі экологиялық қолайсыздықтың әртүрлі деңгейлерімен алаңдар параметрлерінің салыстырмалы бағасы
1 Өндірістік қаланың аймақтың топырақ жамылғысын ластанудағы ролі ... .. 5
2 Өскемен қаласы ландшафтының зерттелу жағдайы
Ландшафтты зерттеу, 1989 жылға дейінгі Өскемен қаласы ауданының көкөніс өнімдерінің және топырағының ластануы ... ... ... ... ... ... ..
2.2 Ландшафтты зерттеу, 1989 жылдан кейінгіӨскемен қаласы ауданының көкөніс өнімдерінің және топырағының ластануы
3 ТОПЫРАҚТЫН ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ
3.1 Өскемен қаласы аймағының ландшафттарына сипаттама
3.2 Қаланың урболандшафтары територияларының функционалдығы бойынша аймақтануы
3.3 Ауылшаруашылық көкөніс өнімдерінің ауыр металдармен ластану денгейін және топырақтың экологиялық жағдайын бағалау
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША А Бірінші классты қауіпті улы заттардың патологиялық әсерінің сипаттамасы
ҚОСЫМША Ә Өскемен қаласының солжағалаулық ауыр металдардан тазалау құрылғысының Кларки концентрациясы
ҚОСЫМША Б Өскемен қаласының әр түрлі экологиялық қолайсыз аймағындағы ауыр металлдармен сапалық және сандық ара қатынасы.
ҚОСЫМША В Өскемен қаласы және оның жақын маңындағы территорияларындағы техногендік қорғасын қорларын бағалау (1990 . 1992 ж. алынған сынаулардың спектрлік мәліметтері бойынша)
ҚОСЫМША Г Өскемен қаласы және оның жақын маңындағы территорияларындағы техногендік қорғасын қорларын бағалау (2004 ж. алынған сынаулардың спектрлік мәліметтері бойынша)
ҚОСЫМША Д Өскемен қаласы және оның маңындағы аймақтар шегіндегі экологиялық қолайсыздықтың әртүрлі деңгейлерімен алаңдар параметрлерінің салыстырмалы бағасы
КІРІСПЕ
Топырақ - дегеніміз жердің аналық жынысы, өсімдіктер және жануарлар дүниелерінің қатысуымен, климаттың әсерінен мыңдаған-миллиондаған жылдар бойы қалыптасқан табиғи күрделі зат. Қоршаған ортаның негізгі депонирлік құрамы. Олардың ауыр металдармен ластануы қандайда болсын қарқындылықта қаланың барлық территориясына анықтап белгіленген, яғни 200 кв. км. жоғары алаңы. Олар қазіргі уақытта байланыс ортасында ауыр металдармен екінші түсімнің алаңдық бастаулары ретінде қаралуда.
Диплом жұмысымның өзектілігі. Өскемен қаласы – Қазақстан Республикасының ең ірі индустральды орталығының бірі болып табылатын Шығыс Қазақстан облысының облыс орталығы. Территориясының қолайлы орналасуы (түсті және сирек металдар кендері, алтын, көмір, құрылыс материалдары және т.б.), сулы (Өскемен және Бұқтырма СЭС) гидроэнергиясының бар болуы қаланың экономикалық потенциалының тез дамуы мен тұрғызылуына себеп болды. Онда түсті металургия, атомды өнеркәсіп, алтын және сирек металдар жиынтығы, жылу энергетикасы, машина прибор құрылғылары, құрылыс индустриалдары, комуналды ауыл шаруашылығы және көптеген ірі өнеркәсіп ықшамдалған. Қаланың инфрақұрылым ерекшелілігі өнеркәсіп және селитебтық аймақтардың тығыз кеңістіктік қиысуы болып табылады. Ол объективті себептермен сияқты (көшіп келген өнеркәсіптің қалаға орналасуы және оларды Ұлы Отан соғысы уақытында пайдаланылымға тез еңгізу қажеттілігі), өнеркәсіп іс әрекетінің негативтік экологиялық салдарының мүмкін бағаланбауында субъективті себептермен де шақырылған. Демек, қала территориясының ірі өнеркәсіп объектілерімен аса тығыздығы, облыс орталығы тұрғын үй құрылысымен және өндірістік аймақтың тығыз қилысуы, өнеркәсіптің жарты ғасырлық іс әрекеті экологиялық тұрғыдан мүлде мінсіз еместігі қоршаған орта компоненттерін улы компоненттермен, ең алдымен –ауыр металдармен ластануына әкеліп cоқты: атмофералық ауа, сыртқы және жерасты сулары, топырақтары, биоттары.
Осы жұмысымның мақсаты Өскемен қаласының топырақ жамылғысының экологиялық жағдайын зертеп және талдап, баға беру және ұсыныстар ұсыну.
Мақсатқа жетуде келесі міндеттерді жүзеге асыру керек:
1) топырақтың ластануын бағалау;
2) Өскемен қаласының топырақ жамылғысы ауыр металдармен ластануы мен олардың көкеніс өнімдеріне тигізетін әсерін талдау;
3) Топырақтардың ластану қауіп деңгейін бағалау, 2004 жылғы жұмыстың қортындысы бойынша;
4) көкөніс мәдениетінің ауыр металдармен ластануын бағалау;
5) бұрын жүргізілген жұмыстар қортындысы арқылы топырақтың техногендік ластану дәрежесін талдау;
6) Өскемен қаласының топырақ жамылғысының тазарту мақсатында ұсыныстар ұсыну.
Топырақ - дегеніміз жердің аналық жынысы, өсімдіктер және жануарлар дүниелерінің қатысуымен, климаттың әсерінен мыңдаған-миллиондаған жылдар бойы қалыптасқан табиғи күрделі зат. Қоршаған ортаның негізгі депонирлік құрамы. Олардың ауыр металдармен ластануы қандайда болсын қарқындылықта қаланың барлық территориясына анықтап белгіленген, яғни 200 кв. км. жоғары алаңы. Олар қазіргі уақытта байланыс ортасында ауыр металдармен екінші түсімнің алаңдық бастаулары ретінде қаралуда.
Диплом жұмысымның өзектілігі. Өскемен қаласы – Қазақстан Республикасының ең ірі индустральды орталығының бірі болып табылатын Шығыс Қазақстан облысының облыс орталығы. Территориясының қолайлы орналасуы (түсті және сирек металдар кендері, алтын, көмір, құрылыс материалдары және т.б.), сулы (Өскемен және Бұқтырма СЭС) гидроэнергиясының бар болуы қаланың экономикалық потенциалының тез дамуы мен тұрғызылуына себеп болды. Онда түсті металургия, атомды өнеркәсіп, алтын және сирек металдар жиынтығы, жылу энергетикасы, машина прибор құрылғылары, құрылыс индустриалдары, комуналды ауыл шаруашылығы және көптеген ірі өнеркәсіп ықшамдалған. Қаланың инфрақұрылым ерекшелілігі өнеркәсіп және селитебтық аймақтардың тығыз кеңістіктік қиысуы болып табылады. Ол объективті себептермен сияқты (көшіп келген өнеркәсіптің қалаға орналасуы және оларды Ұлы Отан соғысы уақытында пайдаланылымға тез еңгізу қажеттілігі), өнеркәсіп іс әрекетінің негативтік экологиялық салдарының мүмкін бағаланбауында субъективті себептермен де шақырылған. Демек, қала территориясының ірі өнеркәсіп объектілерімен аса тығыздығы, облыс орталығы тұрғын үй құрылысымен және өндірістік аймақтың тығыз қилысуы, өнеркәсіптің жарты ғасырлық іс әрекеті экологиялық тұрғыдан мүлде мінсіз еместігі қоршаған орта компоненттерін улы компоненттермен, ең алдымен –ауыр металдармен ластануына әкеліп cоқты: атмофералық ауа, сыртқы және жерасты сулары, топырақтары, биоттары.
Осы жұмысымның мақсаты Өскемен қаласының топырақ жамылғысының экологиялық жағдайын зертеп және талдап, баға беру және ұсыныстар ұсыну.
Мақсатқа жетуде келесі міндеттерді жүзеге асыру керек:
1) топырақтың ластануын бағалау;
2) Өскемен қаласының топырақ жамылғысы ауыр металдармен ластануы мен олардың көкеніс өнімдеріне тигізетін әсерін талдау;
3) Топырақтардың ластану қауіп деңгейін бағалау, 2004 жылғы жұмыстың қортындысы бойынша;
4) көкөніс мәдениетінің ауыр металдармен ластануын бағалау;
5) бұрын жүргізілген жұмыстар қортындысы арқылы топырақтың техногендік ластану дәрежесін талдау;
6) Өскемен қаласының топырақ жамылғысының тазарту мақсатында ұсыныстар ұсыну.
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:
1. Геохимия окружающей среды .Сает Ю.Е., Ревич Б.А. и др.. М., 1990.
2. Основы экологии Одум Ю.. М., 1975.
3. Глобальная экологическая безопасность. При каких условиях она возможна. //Агрохимия Монин А.С. 1991, с. 85 – 91.
4. Тяжелые металлы в биогеохимической антропогенной провинции Восточного Казахстана. //Материалы пленума проблемной комиссии «Научные основы гигиены окружающей среды». Грановский З.И., Молдакулова М.М. Усть-Каменогорск, 1986.
5. Некоторые особенности техногенного загрязнения тяжелыми металлами Рудно-Алтайского горно-металлургического комплекса //Тезисы докладов Межреспубликанской конференции «Пути решения эколого-технологических задач на горных предприятиях». Гинатулин А.М., Демченко А.И., Шугрин Э.К. Т.1. Ташкент. 1991.
6. Особенности техногенного загрязнения территории Восточного Казахстана. //Труды научно-практической конференции «Сертификация, метрология и экологический мониторинг в производстве пищевой и промышленной продукции». Ур Демченко А.И., Солянник В.П., Гавриленко О.Д. и др. Уральск, 1996.
7. Некоторые проблемы техногенного загрязнения территории Восточного Казахстана. // Труды научно-практической конференции «Региональная геоэкология и рекреационная география». Дьячков Б.А., Демченко А.И., Сапаргалиев Е.М. и др. Усть-Каменогорск, 1998.
8. Проблемы Геоэкологии. // Монография «Большой Алтай» (геология и металлогения) Демченко А.И., Солянник В.П. Под редакцией академика Г.Н. Щербы. Кн. 2. Алматы, РИО ВАК РК, 2000.
9. Комплексное обследование и оценка состояния загрязнения природных среды в районе г. Усть-Каменогорска (промежуточный отчет). ИПГ им. академика Федорова Е.К. (Коллектив авторов), Аохив АО ИГН им. К.И. Сатпаева. М.1986.
10. Некоторые особенности техногенного загрязнения тяжелыми металлами Рудно-Алтайского горно-металлургического комплекса // Тезисы докладов Межреспубликанской конференции «Пути решения эколого-технологических задач на горных предприятиях». Гинатулин А.М., Демченко А.И., Шугрин Э.К. Ташкент, 1991.
11. Оценка загрязнения территории Восточно-Казахстанской области промышленными предприятиями и транспортом. Информационный отчет по итогам работ Демченко А.И., Шугрин Э.К. 1991 г. Усть-Каменогорск, Архив АО ИГН им. К.И. Сатпаева. 1992.
12. Оценка состояния природной среды города Усть-Каменогорска методами биогеоиндикации. Экспертное заключение. Комшин В.А., Конюшков Д.Е. Архив АО ИГН им. К.И. Сатпаева.Москва – Усть-Каменогорск, 1991.
13. . Отчёт по теме «Проведение комплексного геоэкологического исследования территории и здоровья населения г. Усть-каменогорска». Федоров ГВ и дрУсть-Каменогорск, 2004
14. Климат Юго-Западного Алтая. . Авторский коллектив. Под ред. А.В. Егориной. Усть-Каменогорск, 2002.
15. Экологически опасные факторы. Худолей В.В., Мизгирев И.В. Санкт-Петербург, 1996.
16. Экологическая геохимия Алекесеенко В.А.. М.: Логос, 2000.
17. Отчет по теме: «Оценка степени опасности техногенного загрязнения токсичными веществами территории г. Усть-Каменогорска». Демченко А.И., Соляник В.П Усть-Каменогорск, 2000.
18. Геохимия. Высшая школа, . Перельман А.И. 1989.
19. Почвенно-геохимическое картографирование для оценки экологической устойчивости среды // Почвоведение № 6, Глазовская М.А. 1992.
20. Методические указания по оценке степени опасности загрязнения почвы химическими веществами. Минздрав СССР. Москва, 1987.
21. Гигиеническая оценка качества почвы населенных мест. МУ Федеральный центр Госсанэпиднадзора Минздрава Россию 1999.
22. Топырақ ластануын бақылау бойынша әдістемелік нұсқаулар. С.Г. Малахова редакциясы. Москва 1977.
1. Геохимия окружающей среды .Сает Ю.Е., Ревич Б.А. и др.. М., 1990.
2. Основы экологии Одум Ю.. М., 1975.
3. Глобальная экологическая безопасность. При каких условиях она возможна. //Агрохимия Монин А.С. 1991, с. 85 – 91.
4. Тяжелые металлы в биогеохимической антропогенной провинции Восточного Казахстана. //Материалы пленума проблемной комиссии «Научные основы гигиены окружающей среды». Грановский З.И., Молдакулова М.М. Усть-Каменогорск, 1986.
5. Некоторые особенности техногенного загрязнения тяжелыми металлами Рудно-Алтайского горно-металлургического комплекса //Тезисы докладов Межреспубликанской конференции «Пути решения эколого-технологических задач на горных предприятиях». Гинатулин А.М., Демченко А.И., Шугрин Э.К. Т.1. Ташкент. 1991.
6. Особенности техногенного загрязнения территории Восточного Казахстана. //Труды научно-практической конференции «Сертификация, метрология и экологический мониторинг в производстве пищевой и промышленной продукции». Ур Демченко А.И., Солянник В.П., Гавриленко О.Д. и др. Уральск, 1996.
7. Некоторые проблемы техногенного загрязнения территории Восточного Казахстана. // Труды научно-практической конференции «Региональная геоэкология и рекреационная география». Дьячков Б.А., Демченко А.И., Сапаргалиев Е.М. и др. Усть-Каменогорск, 1998.
8. Проблемы Геоэкологии. // Монография «Большой Алтай» (геология и металлогения) Демченко А.И., Солянник В.П. Под редакцией академика Г.Н. Щербы. Кн. 2. Алматы, РИО ВАК РК, 2000.
9. Комплексное обследование и оценка состояния загрязнения природных среды в районе г. Усть-Каменогорска (промежуточный отчет). ИПГ им. академика Федорова Е.К. (Коллектив авторов), Аохив АО ИГН им. К.И. Сатпаева. М.1986.
10. Некоторые особенности техногенного загрязнения тяжелыми металлами Рудно-Алтайского горно-металлургического комплекса // Тезисы докладов Межреспубликанской конференции «Пути решения эколого-технологических задач на горных предприятиях». Гинатулин А.М., Демченко А.И., Шугрин Э.К. Ташкент, 1991.
11. Оценка загрязнения территории Восточно-Казахстанской области промышленными предприятиями и транспортом. Информационный отчет по итогам работ Демченко А.И., Шугрин Э.К. 1991 г. Усть-Каменогорск, Архив АО ИГН им. К.И. Сатпаева. 1992.
12. Оценка состояния природной среды города Усть-Каменогорска методами биогеоиндикации. Экспертное заключение. Комшин В.А., Конюшков Д.Е. Архив АО ИГН им. К.И. Сатпаева.Москва – Усть-Каменогорск, 1991.
13. . Отчёт по теме «Проведение комплексного геоэкологического исследования территории и здоровья населения г. Усть-каменогорска». Федоров ГВ и дрУсть-Каменогорск, 2004
14. Климат Юго-Западного Алтая. . Авторский коллектив. Под ред. А.В. Егориной. Усть-Каменогорск, 2002.
15. Экологически опасные факторы. Худолей В.В., Мизгирев И.В. Санкт-Петербург, 1996.
16. Экологическая геохимия Алекесеенко В.А.. М.: Логос, 2000.
17. Отчет по теме: «Оценка степени опасности техногенного загрязнения токсичными веществами территории г. Усть-Каменогорска». Демченко А.И., Соляник В.П Усть-Каменогорск, 2000.
18. Геохимия. Высшая школа, . Перельман А.И. 1989.
19. Почвенно-геохимическое картографирование для оценки экологической устойчивости среды // Почвоведение № 6, Глазовская М.А. 1992.
20. Методические указания по оценке степени опасности загрязнения почвы химическими веществами. Минздрав СССР. Москва, 1987.
21. Гигиеническая оценка качества почвы населенных мест. МУ Федеральный центр Госсанэпиднадзора Минздрава Россию 1999.
22. Топырақ ластануын бақылау бойынша әдістемелік нұсқаулар. С.Г. Малахова редакциясы. Москва 1977.
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 50 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 50 бет
Таңдаулыға:
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
С.АМАНЖОЛОВ АТЫНДАҒЫ ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАНДЫҚ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
ЭКОЛОГИЯ ЖӘНЕ ЖАРАТЫЛЫСТАНУ ҒЫЛЫМДАРЫ ФАКУЛЬТЕТІ
Экология және тіршілік әрекеті
қауіпсіздігі кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Өскемен қаласы топырақ жамылғысының экологиялық жағдайы.
Ғылыми жетекші:
аға оқытушы
_________2012
Экология кафедрасының
меңгерушісі қ.а :
_________2012
Орындаған студент
ЭК-07-В тобы
Нормоконтролер:
_________2012
Өскемен, 2012
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1 Өндірістік қаланың аймақтың топырақ жамылғысын ластанудағы ролі ... .. 5
2 Өскемен қаласы ландшафтының зерттелу жағдайы
Ландшафтты зерттеу, 1989 жылға дейінгі Өскемен қаласы ауданының көкөніс
өнімдерінің және топырағының ластануы ... ... ... ... ... ... ..
2.2 Ландшафтты зерттеу, 1989 жылдан кейінгіӨскемен қаласы ауданының
көкөніс өнімдерінің және топырағының ластануы
3 ТОПЫРАҚТЫН ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ
3.1 Өскемен қаласы аймағының ландшафттарына сипаттама
3.2 Қаланың урболандшафтары територияларының функционалдығы бойынша
аймақтануы
3.3 Ауылшаруашылық көкөніс өнімдерінің ауыр металдармен ластану денгейін
және топырақтың экологиялық жағдайын бағалау
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША А Бірінші классты қауіпті улы заттардың патологиялық әсерінің
сипаттамасы
ҚОСЫМША Ә Өскемен қаласының солжағалаулық ауыр металдардан тазалау
құрылғысының Кларки концентрациясы
ҚОСЫМША Б Өскемен қаласының әр түрлі экологиялық қолайсыз аймағындағы ауыр
металлдармен сапалық және сандық ара қатынасы.
ҚОСЫМША В Өскемен қаласы және оның жақын маңындағы территорияларындағы
техногендік қорғасын қорларын бағалау (1990 – 1992 ж. алынған сынаулардың
спектрлік мәліметтері бойынша)
ҚОСЫМША Г Өскемен қаласы және оның жақын маңындағы территорияларындағы
техногендік қорғасын қорларын бағалау (2004 ж. алынған сынаулардың
спектрлік мәліметтері бойынша)
ҚОСЫМША Д Өскемен қаласы және оның маңындағы аймақтар шегіндегі экологиялық
қолайсыздықтың әртүрлі деңгейлерімен алаңдар параметрлерінің салыстырмалы
бағасы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 3
1 АЙМАҚТЫҚ ТОПЫРАҚ ЛАСТАНУЫНДАҒЫ ӨСКЕМЕН ҚАЛАСЫНЫҢ РӨЛІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... . 5
2 ЕРТЕРЕКТЕ ОРЫНДАЛҒАН ЖҰМЫС САРАПТАМАСЫ ... ... ... ... . 5
2.1 Ландшафтты зерттеу, 1989 жылға дейінгі Өскемен қаласы ауданының көкөніс
өнімдерінің және топырағының ластануы ... ... ... ... ... ... .. 7
2.2 Ландшафтты зерттеу, 1989 жылдан кейінгіӨскемен қаласы ауданының
көкөніс өнімдерінің және топырағының ластануы
3 ТОПЫРАҚТЫН ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ
3.1 Өскемен қаласы аймағының ландшафттарына сипаттама
3.2 Қаланың урболандшафтары територияларының функционалдығы бойынша
аймақтануы
3.3 Ауылшаруашылық көкөніс өнімдерінің ауыр металдармен ластану денгейін
және топырақтың экологиялық жағдайын бағалау
КІРІСПЕ
Топырақ - дегеніміз жердің аналық жынысы, өсімдіктер және жануарлар
дүниелерінің қатысуымен, климаттың әсерінен мыңдаған-миллиондаған жылдар
бойы қалыптасқан табиғи күрделі зат. Қоршаған ортаның негізгі депонирлік
құрамы. Олардың ауыр металдармен ластануы қандайда болсын қарқындылықта
қаланың барлық территориясына анықтап белгіленген, яғни 200 кв. км. жоғары
алаңы. Олар қазіргі уақытта байланыс ортасында ауыр металдармен екінші
түсімнің алаңдық бастаулары ретінде қаралуда.
Диплом жұмысымның өзектілігі. Өскемен қаласы – Қазақстан
Республикасының ең ірі индустральды орталығының бірі болып табылатын Шығыс
Қазақстан облысының облыс орталығы. Территориясының қолайлы орналасуы
(түсті және сирек металдар кендері, алтын, көмір, құрылыс материалдары және
т.б.), сулы (Өскемен және Бұқтырма СЭС) гидроэнергиясының бар болуы қаланың
экономикалық потенциалының тез дамуы мен тұрғызылуына себеп болды. Онда
түсті металургия, атомды өнеркәсіп, алтын және сирек металдар жиынтығы,
жылу энергетикасы, машина прибор құрылғылары, құрылыс индустриалдары,
комуналды ауыл шаруашылығы және көптеген ірі өнеркәсіп ықшамдалған.
Қаланың инфрақұрылым ерекшелілігі өнеркәсіп және селитебтық аймақтардың
тығыз кеңістіктік қиысуы болып табылады. Ол объективті себептермен сияқты
(көшіп келген өнеркәсіптің қалаға орналасуы және оларды Ұлы Отан соғысы
уақытында пайдаланылымға тез еңгізу қажеттілігі), өнеркәсіп іс әрекетінің
негативтік экологиялық салдарының мүмкін бағаланбауында субъективті
себептермен де шақырылған. Демек, қала территориясының ірі өнеркәсіп
объектілерімен аса тығыздығы, облыс орталығы тұрғын үй құрылысымен және
өндірістік аймақтың тығыз қилысуы, өнеркәсіптің жарты ғасырлық іс әрекеті
экологиялық тұрғыдан мүлде мінсіз еместігі қоршаған орта компоненттерін улы
компоненттермен, ең алдымен –ауыр металдармен ластануына әкеліп cоқты:
атмофералық ауа, сыртқы және жерасты сулары, топырақтары, биоттары.
Осы жұмысымның мақсаты Өскемен қаласының топырақ жамылғысының
экологиялық жағдайын зертеп және талдап, баға беру және ұсыныстар ұсыну.
Мақсатқа жетуде келесі міндеттерді жүзеге асыру керек:
1) топырақтың ластануын бағалау;
2) Өскемен қаласының топырақ жамылғысы ауыр металдармен ластануы мен
олардың көкеніс өнімдеріне тигізетін әсерін талдау;
3) Топырақтардың ластану қауіп деңгейін бағалау, 2004 жылғы жұмыстың
қортындысы бойынша;
4) көкөніс мәдениетінің ауыр металдармен ластануын бағалау;
5) бұрын жүргізілген жұмыстар қортындысы арқылы топырақтың
техногендік ластану дәрежесін талдау;
6) Өскемен қаласының топырақ жамылғысының тазарту мақсатында
ұсыныстар ұсыну.
Ғылыми-зерттеу объектісі: Өскемен қаласының топырақ жамылғысының
экологиялық жағдайын зерттеу.
Зерттеу пәні: Өскемен қаласының топырақ жамылғысының ауыр
металдармен ластану жағдайын анықтау.
Ғылыми жаналығы: Өскемен қаласының топырақ жамылғысы ауыр
металдармен ластануы және олардың көкеніс өнімдеріне, өсімдік жамылғысына
тигізетін әсері анықталды. Ауыр металдардың зияндылығын азайту жолдары
берілді.
Зерттеу әдістері: жүйелік, аналитикалық, сипаттамалық, салыстырмалы,
статистикалық, математикалық.
Теориялық маңыздылығы. Өскемен қаласының топырақ жамылғысының
экологиялық жағдайын зерттеу қортындыларын алдағы уақытта студенттер мен
оқушылардың оқу барысында оқу құралы ретінде қолдану.
Жұмыстың іс – тәжірибелік маңыздылығы. Ғылыми зерттеу жұмысының
мәліметтерін Шығыс Қазақстан гидрометеорология орталығының іс-
әрекеттерінде, табиғат қорғау мекемелерінде, өнеркәсіп орындарында
пайдалануға болады.
Қойылған міндеттерді жүзеге асыру барысында ақпарат көздер, арнайы
әдебиет көздері, интернет желісі, статистикалық мәліметтер, нормативтік-
құқықтық актілер, тәжірибелік көркем материалдардың талдаулары, практикалық
жұмыстар.
1 АЙМАҚТЫҚ ТОПЫРАҚ ЛАСТАНУДАҒЫ ӨСКЕМЕН ҚАЛАСЫНЫҢ РӨЛІ
Соңғы жылдары әр түрлі елдің ғылыми және әлеуметтік
институттарындағы адамзат алдында тұрған аса маңызды проблема арасындағы
қоршаған ортаның ластану проблемасы мәселесі ерекше көзге түседі.
В.И. Вернадский қоршаған ортаның химиялық және биологиялық жағының
антропогендік өзгерісіне және оның глобальды сипатына бірінші болып көңіл
аударды. Ол адам еңбегімен және ақылымен әкелінген геохимиялық миграциялар
түрінен биосфера үшін жаңалық ретінде 3-ші жақтағы биогендік атомдар
миграцияларын бөліп шығарды. Ол миграциялардың өте үлкен қарқындылығы оған
геологиялық процесстермен адамзат іс әрекетін салыстыру туралы жағдайды
қалыптастыруға мүмкіндік берді. Ол жағдай кейінірек А.Е. Ферсманның, А.А.
Беустың, В.А.Ковдтың, Ю.Е. Саеттың, А.И. Перельманның және басқада
зерттеушілердің жұмыстарымен расталды [1].
Бертінгі уақытқа дейін негізгі үлгі шаң, иісті және көмірқышқыл газы,
азот, көмір сутегі, фосфор қосындысы, улы химикаттар, синтездік органикалық
заттар, радиоактивті изотоптар басты ластаушылар болып саналып келді. Ауыр
металдар және олардың қосындысы әдетте аз дәрежеде деп қаралды. Алайда
соңғы жылдары оларға қоршаған ортаны ластаушылар ретінде қызығушылық кенет
өсіп кетті. Ол ең алдымен сынап, кадмий, қорғасынмен өндірістік ластануынан
шыққан улы эффектілер деректерімен байланысты. Сонымен қатар, тірі ағзаға
бөлектенген негативтік салдарға әкеліп соғатын спецификалық әсері осы ауыр
металлдарға сипатты болып келеді. Көптеген компененттердің аз қосылымының
улы қасиеті тірі ағзаға оладың кумуляциясына бейімделуін тереңдетеді. Ол
құбылыс, жекелегенде сынап, кадмий, қорғасын, хром және басқада элементтер
үшін анықтап белгіленген. Тек өткен жуықта көп компонентті техногендік
жүйенің синергизм және антогонизмдеріне салмақты көңіл аударылды.
Белгілі эколог Ю.О. Одумның сипаттамасы бойынша метталдар тұрақты
ластаушылар қатарына жатады. Олар үшін антропогендік процестермен экожүйеге
енгізілетін жылдамдықпен іріп-шірітетін табиғи процесстер жоқ. Ортаны
металлдармен тазартудың бірден –бір әдісі алып тастау немесе сығындау
экстракциясы. Шыныда, органикалық ластаушылардың көбі ағынды табиғи реакция
шарасыздығында жай және улы емес қосылымға айналса, онда қоршаған ортаның
өзіндік тазарту процессі химиялық элементтер үшін бірыңғай мүмкін емес.
Олар қауіпсіз қосылымына дейін су қосылған болуы мүмкін, бірақ ол үшін
үлкен көлемді қосылғыштар қажет – сарқылған сулар, ауа, топырақтар [2].
Сонымен, А.С. Монинның мәліметтері бойынша нормалы тазаланған және
жеткіліксіз тазаланған сарқынды су улылығын кетіру үшін 20-150 краттық таза
өзен су қосындысы қажет. 1989 жылы бұрынғы СССР-да сарқынды су 150 куб км-
ге жақын ровен болды, соның өзінде 40 куб км. мүлде тазалаусыз түсірілген
[3].
Сондықтан, ғылыми-техникалық прогресс біздің қоғамымызға тек қана
өндіріс күшінің өсуі, табиғи ресурстарды тұтынушылықтың көбеюін ғана емес,
сонымен қатар қоршаған ортаға және халықтың денсаулығына өндірістік
шығындылардың зиянды әсерімен байланысты тұтас негативті құбылыс қатарын
әкелді.
РАН георафия институты мәліметтері бойынша Советгі Союз
территориясына (1990 жылдың шегінде) 4 млн. кв.км алаңды немесе бұрынғы
Совет Өкіметі барлық территориясының 16 %-н алып жатқан жіті экологиялық
жағдайдың 300 арел тәртібінде бөлініп берілді (сурет. 1.1). ТМД халқының
бесінші бөлігі экологиялық қолайсыз жағадайда тұрады, ал егер тек қала
тұрғындарын алатын болсақ, онда 40 % -ке жуық..
Экологиялық қолайсыз масштаб бойынша ең айрықша алаңдар: Қазақстан
Республикасында (637 мың кв.км), Орта Азия Республикаларында (400), Шығыс
сібірде (523) және Уралда -326 мың кв.км. Ғалымдар жіті жағдайлдар фонынан
экологиялық зілзала аймағын бөліп алды.ТМД картасында олар 17: Чернобыльдық
АЭС авария аймағы, Мәскелік аймақ, Днепровско-Криворожский өрдіріс ауданы,
Донбасс, Кузбасс, Уралдың
өнеркәсіп ауданы және басқалар. Осы категорияларға Өскемен өнердіріс ауданы
жатады.
Сурет 1.1 СССР-дағы экологиялық жағдай (1991 ж. шекарасында)
РАН география Институтының мәліметтері
1 – аса жіті экологиялық жағдайлар ареалы;
2 – экологиялық зілзала ауданы: 1 - Кольский жарты аралы, 2 -
Новоземель ауданы, 3 - Молдова, 4 - Чернобыльдық АЭС авария аймағы, 5 –
Мәскеулік аймақ, 6 - Причерноморье и Приазовье, 7 - Днепровско-Криворож
өндіріс ауданы, 8 - Донбасс, 9 - Среднее Поволжье и Прикамье, 10 -
Калмыкия, 11 – Урал зонасы, 12– Каспийдің сол жақ жағалауы, 13 - Арал және
Арал жағалауы, 14 - Кузбасс, 15 - Байкал, 16 -.Өскемен аймағы, 17 –
Фергана,
3 – радиактивтік қалдықтар қоқыстарды көму ареалы (ашылған
мәліметтер), 4 – шаңды боран таратылатын солтүстік шекарасы, 5 – қышқылды
атмосфералық жауын-шашын (1998 ж. қар жамылғысы бойынша).
Полиметалды кендер, Ертістің гидроэнергиялқ ресурстары және оның
Рудный Кенді Алтайдың экономикалық даму негізін құрайтын тармақтары осы
территорияның, әсіресе оның қазақстандық бөлігіне аса индустриалды дамыған
Республика аймағы қатарына қосылуға мүмкіндік берді.
Кеңес өкіметі жылдарында, әсіресе соңғы онжылдықта, суреттелген
террриторияның ірі өнеркәсіптік объектілерімен аса қанықтығы қоршаған
ортаның барлық компоненттерін ауыр металдармен қарқынды ластануына әкеліп
соқты: атмосфералық ауаның, топырақтың, судың жоғары және жерасты бөлігі,
биоттардың.
1990-1993 жылдары АОИГН өткізген аймақтың экологиялық жұмыс
нәтижесінде Шығыс-Қазақстандық техногендік биохимиялық шет аймақ
карталанған – Кендіалтайлық полиметалдық, Калба-Нарымдық сирекметалдық және
басқада табиғи металлогендік аймақтармен салыстырмалы экологиялық
таксоманииялардың ірі бірлігі. Ол Шемонайхадан солтүстік-батысқа, Оңтүстік
– шығыста Үлкен Нарым ауданына дейін, ізіне түскен, яғни Ертістің төменгі
және орта таулы бөлігі, Лениногорск және Зырян қазан шұңқырларын алып
жатқан 300 км жер.Солтүстік-батыс шет аймағы контурланбаған – көршілес
Семей регионы мен Ресейге кетьеді. Техногендік ауданның жалпы ауданы 12,5
мың кв.км жоғары (сурет 1.2), [4,5,6,7,8].
Топырақтың аса қарқынды ластануы тұрғынды жерлерде – металлургияның
өндіріс орталығы - Өскемен қаласында, Лениногорск, Глубокое кенті, сонымен
қатар таулыбайытқыштық кәсіпорын жиынтығын жалғастыратын территорияларда
екені анықталды (Верхнеберезовка, Белоусовка, Усть-Таловка кенттері, Зырян
қаласы және т.б.).
Топырақтың техногендік ластануының аз қарқынды егістігі Шығыс-
Қазақстанның техногендік биохимиялық шеткі аймағы бойынша (Zс = 2-3)
жиектейді.
Сурет 1.2 Топырақтың аса қарқынды ластану тұрғынды жерлері
Көрсетілгн эпицентрлар ластану ошағында дақталған - топырақтың
тұрақты ластану даласы орта деңгейдеи - Zс – 4-32. Ластану ошағының очаг
морфологиясы өте қиын және толық факторлар қатарымен шарттасқан: жерлер
бағытының басымдылығы, микрорельефтер ерекшеліктері, потогендік шығындылар
сипаты және тағы басқа көптеген. Толығымен ластанушы компоненттер спектрын,
эпицентр ластанушыларымен салыстырғанда, оларда ауыр металдар артықшылымен
тежелген және өте тар: күміспен, сынаппен, қорғасынмен, мырышпен, мыспен.
Олар әсіресе, Ертістің солжағалау бөлігіне сипатты, Шемонайха,
Глубокое, Зырян және Большенарым аудандарында аз деңгейде байқалған.
Токсикантардың топтасқан қауымдастығы күрт төмендейді және 1-3
компоненттен құралады. Мырыш, қорғасын, сынап, күміс әртүрлі тіркесте жиі
болады.
Сонымен, әлемдік геологиялық ұстанымды позицияда, Өскемен ауданы
экологиялық зілзала аймағы, яғни қоршаған ортаның төтенше зиянды деңгейдегі
ластанған территориясы ретінде бағаланады. Аймақтық денгейде Өскемен
қаласының территориясы Шығыс Қазақстандық техногендік биохимиялық шет
аймақты ластанған Ертістік аймақ құрамына кіретін технологиялық ластану
эпицентірі болып саналады.
2 ЕРТЕРЕКТЕ ОРЫНДАЛҒАН ЖҰМЫС САРАПТАМАСЫ
2.1 Ландшафтты зерттеу, 1989 жылға дейінгі Өскемен қаласы ауданының
көкөніс өнімдерінің және топырағының ластануы.
Улы компоненттермен Өскемен қаласының территорияларының ластану
қауіпін бағалау бойынша зерттеудің көп жылдық тарихы бар. Олардың
бастаулары, атмосфераның ластану деңгейі бойынша бұрынғы Совет Өкіметі
қалаларының басымдылық тізімінде Өскемен қаласы бірінші орынның біреуіне ие
болған уақыттағы, өткен жүз жылдықтың жетпісінші жылдарында жатыр.
Экологиялық проблемаларды талқылау тереңдігі мен масштабы бойынша
суреттелген кезең үшін аса маңызды зерттеу Совет Өкіметінің Басты
гидрометімен орындалды.
Топырақтар ластануын зерттеу. Тәжірибелік метеорологиялар
Институтының және Совет Өкіметі Госкомгидрометінің тематикалық жоспарына
сәйкес 1976-1979 жылдары Шығыс Қазақстан территорисындағы, оның ішінде
Өскемен қаласындағы түсті металургия кәсіпорындарының өндірістік
шығындыларынан топырақтың ауыр металдармен ластануын зерттеу бойынша
тәжірибелік Метеорология Институтында экспедициялық жұмыс өткізілді.
Өскемен қаласының ауданында анықталған техногендік ластану
аспектілерінің көп жоспарлығын ескере отырып, 1986 жылдың 4 маусымында
Госкомгидромет төрағасымен Өскемен қаласында ластаушы заттар шығындылар
бастауларын және табиғи ортаның ластану жағдайын кешенді зерттеу
бағдарламасы бекітілген болатын. Бағдарлама бойынша алдағы жұмысқа 1986-
1990 жылдардағы Госкомгидрометтің НИР жоспары қосылған және академик Е.К.
Федорова атындағы қолданбалы геофизика Институтына орындау үшін тапсырылды.
Өскемен қаласы ауданындағы табиғи ортаның ластануын кешенді бағалау
және бақылау жүйесінің нәтижелілігін көтеру мен жетілдіру бойынша шараларды
жобалайды..
Көрсетілген жұмыстардың бірегейлігі, ең алдымен атмосфералық
аэрозолдар сипаттарын жете зерттеуі болып табылады: олардың физикалық,
химиялық және электрлік сипаттары, элементтік, сатылық және
гранулометриялық құрамдары және т.б.
Қорғасын – мырыш комбинатының ұйымдастырылған шығындылар бөлшектері
1,7 мкм-ға дейінгі мөлшерде ортамен 50 % -ті құрайды. Осы бөлшектердің
қоршалған жылдамдығы – олардың ерікті жағдайда 5 тәуліктен аса атмосфера
қабатында болуына мүмкіндік беретін 0,04 см\сек-на дейін және шығындылар
бастауларынан айрықша ара-қашықтықта кеңиді.
Аэрозолдар сипаттары бойынша алынған мәліметтер кәсіпорын
территорияларындағы жалғастырушы атмосфералық ауа және топырақ ластануының
деңгейін қызыл жел есебімен болжауға көмектеседі.
Топырақтың техногендік ластануын бағалау желмен сәйкес бағдарланатын
қызғылт сәуле бойынша өткізіледі. Ластану мінездемесі ҚМК- шығындыларының
басты бастауларына дейінгі қашықтыққа тәуелді аймақтар бойынша өткізілді.
0 – 5 км – 10 сынау алынды;
5,1 – 10,0 км – 12 сынау алынды;
10,1 – 20 км - 14 сынау алынды.
Сынау сұраптауы 0,5 см тереңдігімен іске асырылады. Анықталған аруыр
металдар спектрына мырыш, кадмий, мыс, қорғасын, хром, марганец жатады.
Көрсетілген компоненттердің барлық концентрациялары анықталды және олардың
ацетатты-амонийлық буфер мазмұны рН 4,8.
Орта концентрациялар есептерінде барлық 36 сынақты пішіндегендіктен,
аналитикалық жұмыс нәтижелерін толығымен өткіземіз (кесте 2.1).
ҚМК шығындыларының басты бастамаларынан алып тастау шаралары бойынша
концентрациялар градиентінің өзгеру сипаттамасы бойынша - Mn, Ni и Cr
табиғи шығу тегі, Zn, Pb, Cu и Cd – техногендік шығу тегі бар. Мыс
аэрозолдерінің төмендік көліктік мүмкіндіктері туралы белгілі ереже –
негізгі топыраққа құлау бөлігі комбинаттың айналасындағы 5 км-к аймақта
бекітілген. Ауыр металдармен облыс орталығының топырақ ластануын бағалау
нәтижелерінің графикалық-көрінісі көрсетілген (2.1 сурет).
Картографиялық жоспарда басымды ластаушылардың (корғасын және
мырыштың) ауытқу концепциалары топырақта Ертіс және Ульба алқабын жағалай
инверсиалық ағыммен жұмыс жасайтын Солтүстік-батыс және Солтүстік-шығыс
бағыттарында шиеленіскен сопақ формаға ие.
Кесте 2.1 – ауыр металлдардың балдық жалпы мазмұны және олардың
Өскемен қаласы территориясына және оның айналасындаағы жерлерде рН 4,8
ацетатты-аммонийлық буфердегі концентрациялары.
Ластаушы СынауСипатКонцентрациялар
бастаулар саны ы
орталығынан
ара-қашықты
-ғы , км
Zn Pb Cu Cd Mn
Фон 0,5 20
Ландшафтарды зерттеу. Госкомгидромет бөлімшелерімен 1975 жылдар мен
1986 жылдар бойынша ландшафтарды зерттеу кезеңіндегі Өскемен қаласы
территориясының улы заттармен ластануын зерттеуге соншалықты салмақты мән
берілмеген. Ауданның физикалы-географиялық очерктарында үйінділермен,
тұндырғылармен транспорттық магистральдарымен, құйрықты қоймаларымен
өнеркәсіптік объектілері бар қалалық территориялар; комплексті террастардың
аллюминальды тегістігі; денудиациондық тегістік; қыратты бөктерлер, қыратты-
жондық тау бөктерлері кіретін ланшафтардың антропогендік формалары облыс
орталығы территориясына тән екені белгіленді. Функционалды зоналық
көзқараспен ланшафтардың екінші және үшінші түрлі топырақтары бау-бақша,
шабындық, егіндіктерде қолданса, ал төртінші және бесінші түрлері –
жайымдылыққа қолданылады.
Көкөніс мәдениетінің ауыр металдармен ластануын бағалау. Өскемен
қаласының шекарасындағы мекен-жайлық жерлерден Тәжірибелік метеорология
Институтымен жергілікті халықтармен өсірілген көкөніс сынаулары сұрыпталып
алынды. Қызылшаның, сәбіздің, укроптың және қызанақтардың сынаулары
сұрыпталды (жапырағы, сабағы, тамыртүйнектері). Ауамен кепкен жағдайға
дейінгі мұқият жуылған және кептірілген жемістер электромайдағышта тартылу
жолымен 1 кг-ға дейінгі бастапқы салмағында гомогенизделінді. 10 мм
диаметрлік таблеткада өсімдік материалдарының аливонттары 0,1 г бойынша
нығыздалды және рентгенді-флюроценттік сараптама әдісімен сарапталды.
Көкөністердегі ауыр метеллдар концентрациялары (қосылымдары) және олардың
ШРК-дан артылуы көрсетілген (кестеде2.2).
Алынған мәліметтер, ҚМК-нан 9 км қашықтықта көкөніс өнімдері
қорғасынмен, мырышпен ластанғанын куәлік етеді. Осы компоненттерінің ПДК
артылуы 4,3-тен 38 ретке дейін тербеледі [9].
Өскемен қаласы шекарасындағы өсірілген көкеністерді тамақ ретінде
қолданбаған дұрыс деген қортынды жасалды.
Сурет 2.1
Ауыр металдармен Өскемен қаласы территориясының топырақ ластануының
сипаттамасы: а)қорғасынмен б)мырышпен (1986ж.Академик Е.К.Федоров
атындағы ИПГ мәліметтері)
Кесте 2.2 Өскемен қаласының мекен-жайлық көкөністер сынауларындағы
ауыр металлдар концентрациялары (қосылымдары). (ИЕМ мәліметтері, 1986 жыл.)
Өнімдер түрлері Ауыр металлдар концентрациялары ҚМК –нан
ара-қашықтығы
және бағыты
(км)
Fe Cu As Pb Zn
Укроп, жапырақтар 140 14 н.о. 19 77 СВ – 9
2,8 1,4 38 7,7
Сәбіз, 83 4 н.о. 17 43 СВ – 9
тамыртүйнектер 1,6 - 34 4,3
Қызылша, 110 4,2 н.о. 18 89 ЮЗ – 2
тамыртүйнектер 2 - 36 8,9
көкөністер үшін , 50 10 0,2 0,5 10
ПДКпр мгкг
Есеп авторлары Өскемен қаласы тұрғындарының жеке шаруашылығы
ластану аймағының шегінен шығарылуы керек екеніне кеңес берді.
Қоршаған орта компоненттеріндегі ластаушы заттар мазмұнын тәжірибелік
зерттеудің нәтижесінде басымдылықты улы заттар тізімі айқындалды,
атмосфералық ауада қорғасынның тарлуының статистикалық заңдылықтары алынды,
өндірістік және атмосфералық аэрозолдер сипатының алдын ала бағалары
берілді, қар жамылғысындағы және топырақтардағы техногендік элементтер
қатарының қорлары бағаланды. Азықты бағыттағы ауыл шаруашылығының өсімдік
өнімдері, Ертіс және Ульба өзендерінің сулары ауыр металлдармен ластануының
сандық деңгейі алынды.
Қортындылай келе, келесілілерге табыстыратын табиғи орта ластануын
бақылау жүйесін жетілдіру бойынша кепілдемелер берілді:
Өскемен қаласы аудандарындағы топырақ жамылғылары ластануының
жоғарғы деңгейін ескере отырып, топырақтағы қорғасынның, мырыштың, мыстың,
кадмийдің, молибденнің, сонымен қатар селена мен сурьманың құрамына лайықты
4-5 жыл аралығымен жүйелі бақылау жүргізу. Топырақ жамылғыларының ластануын
бақылау [22].
Осындай кепілдемелер көкөніс мәдениеттері бойынша да беріледі: Қала
аймағындағы және оның жақын маңында өсірілген ауыл шаруашылық өнімдерінде
техногендік элементтердің және ең алдымен қорғасынның, мырыштың және мыстың
құрамын бақылауды ұйымдастыру.
Есеп беру, көрсетілген зерттеулер бойынша және бүгінгі күнде облыс
орталығы территориясының экологиялық жағдайын бағалаумен айналысатын
мамандардың солтүстілік кітабы болып табылады.
2.2 Ландшафтты зерттеу, 1989 жылдардан кейінгі Өскемен қаласы
ауданының көкөніс өнімдерінің және топырағының ластануы
1989 жылы табиғатты қорғау бойынша Шығыс Қазақстандық облыстық
комитеті ұйымдастырылған болатын, ол өз іс әрекеттерінің алғашқы қадамын
қоршаған орта компоненттерінің экологиялық жағдайын бағалау бойынша кең
масштабтық зерттеу өткізумен бастады.
Қысқа уақыт ішінде ШҚО бойынша Ертіс және оның салаларының, қар
жамылғыларының (ПГО Востокказгеология), топырақтың, биоттың (ИГН Алтайлық
бөлімі), азық-түлік бағыттағы ауыл шаруашылығының өсімдік өнімдерінің
донды шөгінділердің ластануы зерттелген болатын.
1991 жылдың аяғында облыстық техногендік ластануының картографиялық
үлгісі алынған болатын, Шығыс Қазақстандық техногендік биохимиялық аймағы
детальданған және контурланған, бөлініп шығарылғын, қоршаған ортаның
ластануында кәсіпорындардың минералды-шикізатты жиынтығының, ең алдымен –
түсті металлургияның басымдылық рөлі дәлелденген.
Осы жұмыстар қатарында әсіресе 1989-1992 жылдардағы Өскемен қаласы
территориясында және оның аймақтарында орындалған АГГЭПГО ВостКазгеология
экологиясы –геохимиялық зерттеуін атап көрсетуге болады. Бағалауға
жатқандар азық-түлік бағытындағы өсімдікті ауыл шаруашылығының өнімдері,
қар жамылғылары, топырақтар.
Қалалық агломерацияның тұрғын бөлігі 1 шаршы км-ге 90-100 сынау
тығыздығымен 100*100 м квадраттық тор бойынша топырақ сынауларымен
бейнеленген болатын, ал құрылыс жүрмеген учаскеде 1 шаршы км-ге 20-25
сынау. Жоғарғы горизонттан 0-5 см сынауы іріктеліп алынды. Барлық алынған
және сарапталған топырақ сынауы 30253.
1990-1992 жылдарындағы наурыз айында қар сынаулары алынды және
жылдағы 120-140 күндік шөгінді жинақ кезеңі сипатталады. Барлығы 2752 сынау
алынды.
1990-1992 жылдарының тамыз-қыркүйегінде техникалық өнімдердің піскен
кезеңінде ауылшаруашылық өсімдік өнімдері іріктеліп алынды.
Қызанақтың, қиярлардың, қисыққараның, бұрыштың жемістерінде және
басқада 344 өсімдік өнімдерінде ауыр металлдардың жинақталғаны зерттелді.
1990-жылдардың басында болған саясаттық толқынды оқиға күшінде
(Совет Өкіметі ыдырауы, көшкінді ақша кұнсыздануы және басқада себептер)
техникалық тапсырма айналасындағы тақырып бойынша есеп уақытымен ұсынылмай
қалды (1992 II тоқсан). АГГЭ таратылуымен есептік материалдар мүлде жойылып
кетті.
1990 – 1991 жылдары Совет Өкіметі Жоғарғы кеңесінің экология комитеті
шешімі бойынша ШҚО тұрғылықты жерлері мен халықтарының денсаулық
жағдайларын кешенді бағалау өткізілді.
Жұмыстың алғашқы кезеңдерінде экологиялық диагноз Өскемен қаласына
ғана беріледі деп жоспарланған болатын, бірақ содан кейін бағдарлама
кеңейтіліп, қортынды құжаттарда минералды-шикізаттық кәсіпорын іс-
әрекеттерінің негативті салдары толығымен көрсетілді.
Жұмысқа елдегі белгілі экологтар, медицина қызметкерлері, сонымен
қатар облыс деңгейіндегі мамандар жұмылдырылған болатын.
Жұмысты орындауға жауапты Совет Өкіметі Жоғарғы Кеңес комитетінің
экология бойынша эксперті В.Л. Кожара (Мәскеу қаласы).
Бастапқы факталогиялық негіз сипатында бірінші орында азық-түлікті
бағыттағы ауыл шаруашылық өсімдік өнімдерінің, биоттың, қар жамылғыларының,
топырақтың, жер асты және жер беті суларының, атмосфералық ауаның
техногендік ластануы бойынша Алтайлық бөлімінде, Өскемен қалалық
исполкомда, Мемелекеттік санитарлық қадағалауда, Востказгеология
ұжымдарында, табиғатты қолданумен экология бойынша ШҚО Комитетінде
жинақталған материалдар қолданылған болатын. Қосымша зерттеулердің
нықталған мөлшері қатысқан мамандармен орындалды. Өскемен қаласы
территориясы ланшафтарының құрылымының мағынасын ашу және қаланың табиғат
жағдайын бағалау бойынша бөліктері биогеоиндикация әдісі арқылы биолог В.А.
Комшинмен және Докучаева атындағы топырақты зерттеу Институты қызметкері
Д.Е. Конюшевпен өткізілген [12].
Осы зерттеулердегі көлемді екпін Өскемен қаласының мекендік орындар
жағдайын бағалаумен орындалды.
1990 жылдардың басында өткізілген экологиялық экспертиза халықтың
денсаулық жағдайының техногендік, әлеуметтік, демографиялық факторлары
терең сарапталған алғашқы маңызды жұмыс болып табылады.
Облыс орталығы халықтары ауруларының жоғарылауы ұзақ жылдық қолайсыз
экологиялық жағдаймен тікелей байланысты екені коррекциялық сараптамамен
анықталды.
Чернобылдық авария аймағында зиян шеккен адамдармен Өскемен қаласы
тұрғындарының гендік жеңілуі салыстырылған болатын, соның нәтижесінде
халықтың денсаулық жағдайына көптеген негативтік факторлардың қуатты
синергизмдік әсері туралы негіздік болжам жасауға болады.
1991 жылдардағы экологиялық экспертиза қортындысы қаралған Өскемен
қалалық Кеңесінің халықтық депутаттар сессиясы Шығыс Қазақстан облысын
эколгиялық зілзала аймағы деп тану туралы ұсыныспен Қаз ССР Жоғары Кеңесіне
арыздануға қаулы шығарды.
1991 жылы Қаз ССР Жоғары Кеңес сесиясындағы экспертиза нәтижелерін
талқылау кезінде Шығыс Қазақстан облысының 6 солтүстік-батыс аудандарыныңа,
соның ішінде Өскемен қаласына радиациялық қаупі жоғары аймақ статусы
берілген политикалық шешім қабылданған болатын (Семейлік ЯПИ әсері
бойынша).
Халықтың денсаулық жағдайына және қоршаған ортаға минералды-
шикізаттық кәсіпорындар жиынтығының негативтік әсері мағыналылығы бойынша
еленбеді.
1990-1992 жылдардағы Өскемен қаласы территориясы иоттарының, қар
жамылғыларының, топырақтарының сынаулары бойынша АГГЭ аналитикалық
жұмысының нәтижелері және егістік материалдарының үлкен бөлігі келесі
өңдеулер, сараптама және тұжырымды есеп жасау үшін Қ.И. Сәтпаев атындағы
АОИГН-на 1997 жылы тапсырылған болатын.
Жұмыс экология және биоресурстардың ШҚ облыс басқармасымен 1997
жылдың 1 қаңтарында шыққан (I жәнеII кезең) және ШҚО қоршаған ортаны қорғау
фондымен 1999 жылы 23 қарашада шыққан № 101 (III кезең) шарты бойынша
орындалды.
Алтайлық ГГЭ-нан алынған, облыс орталығының қоршаған орта эколгиялық
жағдайының кешенді сараптамасын өткізуге мумкіндік беретін бар
материалдарға қосымша жерасты және жер беті суларының, атмосфералық ауаның
жағдайы бойынша мәліметтер жинақталған.
Қортындының Өскемен қаласының атмосфералық ауасының ластануына
Қазмырыш АҚС маңызды ықпалына көңіл аударылды: облыс орталығының барлық
кәсіпорындарының барлық шығындыларының 68 пайызы. Барлық зерттелген
алаңдардың (260 шаршы\км шамасында) бәрінде қоршаған ортаның барлық
компоненттері қандайда дәрежеде болсын ауыр металлдармен ластанған.
Депонделген құрал жағдайы бойынша (топырақ және қар жамылғылары) сапалы әр
түрлі үш аэротехногендік ластайтын заттар ағыны ұйғарылады: ауыр
металлдардың полиметелдық топтар ағыны - Рb, Сu, Аg, Аs, Sb, Сd, Вi, Нg,
Мо, Ва. Басты қайнар көзі ҚазмырышАҚС. Екінші ауыр металлдардың сирек
металды ағыны - Sn, Ве, Zr, Nb. Осы элементтердің қайнар көзі УМЗ болуы
ықтимал. Ауыр металлдардың тенмір топты ағыны - Тi, V. Олар Согралық
шлейфтегі қар жамылғыларында ғана табылған. Ең мүмкін болатын қайнар көзі -
Өскемен қаласының ТМК.
Қоршаған ортаның ауыр металлдармен алаңдық ластануы жылу
энергетикалық жиынтық және транспорттық іс-әрекетімен шарттастырылған
металлдар улы заттарымен сөндірілген және мазмұнын ашуға мүмкіндік
бермейді.
Осындай фонда Алтайлық ГГЭ ПГО Востказгеолдогия хтимиялық
зертханасы, солжағалаулық тазалау құрылысы, бұрынғы авто жөндеу заводы және
басқалар сияқты экологиялық қауіпті объектілер нақты танылады. Солтүстік
промузланың солжағалау алқабы бөлігі кәсіпорындарының улы шығындыларының
жайылған түсіміне кедергі болатын жылдың барлық ағымында
аэрогидротермодинамикалық тосқауылдың қуатты рөлін орындайтын, улы
заттардың кеңістікті таралуының маңызды рөлі Ертіс өзеніне бөліп
жіберіледі.
Өскемен қаласы аймағында қалыптасқан топырақтың ауыр металлдармен
ластану ареалын байланыс ортасындағы, әсіресе биоттардағы екінші түсімді
улы заттардың алаңдық бастауы сияқты қарастыруға болады.
Қала аймағында және қала шетінде өсірілген ауыл шаруашылық көкөніс
өнімдерінің сынаулар нәтижелері бойынша кондиционды үлгілер анықталған жоқ:
барлық көкөніс өнімдері қандайда болмасын мөлшерде ауыр металдармен
ластанған болып шықты (кесте. 2.3).
Ертеде орындалған жұмыс нәтижелерінің қортындыларын шығара отырып,
соңғы онжылдықта әр түрлі ұжымдармен топырақтың ауыр металлдармен ластануын
зерттеу кезіндегі әдістемелі логикалық жоспарында негізгі екі әдістеме
қолданылғанын атап көрсетуге болады:
- бірінші: қызыл желдің бағдарланған сәуле бойынша сынаудың
сұрыпталуына негізделген Гидромет әдістемесі;
- екінші: бірқалыпты (квадраттық немесе тік бұрыштық) тор бойынша
сынаудың сұрыпталуын болжайтын ИМГРЭ әдістемесі.
Бірінші әдістеме ерекшелігі: үнемділік кейде он сынаудың бірінші
қортындысында жұмыстың орындалу жылдамдығы негізделеді. Оның
артықшылықтарының негізінде кемшіліктері көрінбей қалады: нобайлылық, әлсіз
нақтылық (өкілді таңдаулардың жоқ болуы).
ИМГРЭ әдістемелік әдістемесі көбінде кен байыту жерлермен
геохимиялық ізденістермен ауыстырылып қосылады. Оларды сенімділік,
негізділік айырады және осыдан барып әртүрлі функционды аймақтар (Кс, Ко,
Zс және басқалар) бойынша экологиялық параметрлерінің орта маңызын санап
шығаруға, ауыр металлдар түсімінің негізгі басталарын анықтауға,
аэродинамикалық ағындар бағыттарын және басқада көптеген мүмкіндіктер
беріледі. Осындай әдістемелік әдістермен өткендегі Өскемен қаласы
топырағының техногендік ластану қаупін бағалау орындалған болатын
Алдағы жылдардағы облыс орталығы топырағының ластануын зерттеу
кезінде улы заттардың жалпы саныны анықтаға басты көңіл бөлінгені анықталды
Қала аудандарындағы топырақ ластануының дәрежесі бойынша әр түрлі
бала-бақшалар мен мектептер балаларының анықталған сапасында медициналық
зерттеулер үшін объектілерін таңдауға жиналған материалдар жеткілікті.
Осындай болып табылатындар:
1) аса ластанған аймақта: № 5, 14, 40, 42, 62, 96, 99 бала бақшалары;
2) күшті ластанған аймақта: № 17, 34, 70, 106 бала бақшалары;
3) орташа ластанған аймақта: №6, 19, 80, 102 бала бақшалары, № 19
мектеп;
4) әлсіз ластанған аймақта: № 13, 14, 24, 26 мектептері.
Экологиялық қауіптің дәрежелік деңгейінің есебі үшін, қала
территориясы мен балалар мекемесі топырағының қортынды сынаулар нәтижелері
сапасында қолданылатын топырақтың ластанумен шарттасқан элементтік ақпарат
қажет.
3 Топырақтың қазіргі жағдайы
3.1 Өскемен қаласы аймағының ланшафтарына сипаттама
Территориялар бұзушылық дәрежесін бағалау, оның бастапқы жағдайын
қалпына келтіру ғана мүмкін болады.
1) қалалық экожүйе толығымен өзгертілген, күшті ауыстырылған болып
табылады, бірақ сақталған ланшафтар көрінісін қарастыра отырып, экологиялық
ұқсастықтар әдісін қолдану арқылы зерттелген беткейдің құлама және орташа
құлама топырақтарындағы және ұсақтасты қаратопырақты топырақтардағы
мезофитті бұталы тоғайлар, петрофитті және бұталы сахаралар;
2) кәдімгі саздақты жайпақ беткейлердің қара топырағындағы бұталы
сахара және мезофитті бұталы тоғай;
3) Ертіс және Ульба өзенінің кәдімгі террасалы деңгейлі қара
топырақтарындағы бұталы сахара;
4) кәдімгі сортаңды және саздақты қара топырақтарындағы қамысты
тоғайлар, таңқурай теректері, бұталы сахаралар, сонымен қатар Ертіс және
Ульба өзенінің топырақты шыңдалған-сілемелік аллювиальды қабатты
топырақтарындағы төменгі және жоғарғы алқаптары, суағардың кіші торабы.
Таулы ақаптардың жіңішке сызықты шыңы аса ұсақтасты қаратопырақты
топырақтарындағы петрофитті сахара.
Көрсетілген ландшафтар Кенді Алтайдың аласа тауларындағы және Калба
сайларындағы бөлінген бедерлері шегінде таралған және таулы оқаптардың
жіңішке сызықты шыңдарына ұштастырылған. Олар аймақтық жағынан жұмыс
саласының оңтүстік, оңтүстікті-шығыс және шығыс бөлігіне басым тартылады
және гипсометриялық деңгейлердің кең диапазонымен сипатталады: 337 м-ден
599 м-ге дейін (Аблакетка таулары) (сызба1).
Осындай жағдайда топырақ ертіндісінің сілтілігі аз бейтарап
серпілісімен сулы көшулердің карбонатты сыныбына қатысты қара шірігі аз
және орта қуаттылығы әлсіз аса усақтасты сілтілігі терең емес кәдімгі және
оңтүстік қаратопырақтары, көріністі қара-каштанды қарашірігі орта аса
ұсақтасты құмайт топырақты және жеңіл саздақты терең емес карбонатты
топырақтар қалыптасады.
Су айрықтарының барлық дөңес және тегіс беткі бөліктері шамалық
құрамы бойынша аз сараланған петрофитті дала өсімдігімен басым.
Ксерофитті жиынтық күшті екі шектелген факиторлар әсерін сезеді:
эдафиттік (топырақ сілтілігі, жартастұқым шығысы) және антропогендік.
Егістікті фитокешеннің типті өсімдіктер қорында петрофиттік түрлердің
пайда болуы және түрлік құрамының бірігуі арқылы біріншінің іс-әрекеті
көрінеді. Выпас өзіндік арам шөпті-рудералдық түрлердің қалптастырылуы және
бұталы ярустың механикалық зақымдалуы арқылы көрінеді.
Тамырлы топырақ сипатты тау тұқымдары негізгі құрамнң тұқымдарымен
және қосылған гранитоидалармен, жеке интрузивті массивтермен және
амфиболпироксенді гнейсалармен, құмтастармен, тамырлы шғындылармен және
элювиалармен көрінеді.
Сирек металды және метофильді элементтердің плеядалары
бойынша соңғы геохимиялық дербестенуі шығарылған емес.
Құлама және орташа құламалы беткейлердің қаратопырақтарындағы
профиттік және бұталы сахаралары, мезофиттік бұталы тоғайлар.
Таралу аймағы – жыралармен қосылған, құламалы және орташа құламалы
дөңесті-ойыс беткейлердің қыраттарымен көрсетілген Кенді Алтайдың аласа
тауларының және Калба сайларының жіктелген бедерлері (көбінесе
территорияның оңтүстік, оңтүстік-шығыс және шығыс бөлігі).
Механикалық көшу, жазықтық шайма және беткейлі эрозия қарқынды ағады.
Ланшафта су алмасу үдетілген.
Топырақ толығымен қаратопырақты тип бойнша қалыптасты. Су көшуінің
класы кальцийлі. Топырақты ертінді серпілісі бейтарап – аз сілтілі (рН =
6,8 – 8,1).
Осы топырақтардың профилі келесі генетикалық горизонттар жүйесімен
сипатталады (сурет 3.1)
Ад – А1 – В – (ВС) – С.
Горизонт А1 (қара шірікті) – қою бозғылт, қоңыр реңкпен, кесек кейде
дәндә-кесек құрылыммен ағаш және ұсақ тас молшылығымен құмайт топырақты
келе-келе ауыспалы төмен жатқан горизонт. Оның қуаттылығы шымыр тұқымның
элювиясында 10-20 см-ден, беткейлі жыраның демовиалды-пролювиалдық
шөгінділерінде 50-70 см-ге дейін құрайды.
Карбонаттары бар тұқымдарда топырақтардың қалыптасуы кезінде
горизонттың ортаңғы бөлігінде ұсақтастың төменгі шекарасында СаСО3 ақ
налеттары, ал горизонттың төменгі бөлігінде негізгі массаның екпінді
қайнатылуы.
Горизонт В-топырақсипатты тұқымға өтпелі болып келеді. Ол бозғылт
түсті, құрылымы аз бейнеленген жоғарғы мәнді ағаштар, ұсақтастар, ал
шымырланған тұқымда – ірі тастар болып келеді. КАрбонатты топырақтарда
қарқынды қайнайды. Горизонтттың қуаттылығы 10-20 см. Беткейлі жыра
карбонаттары әдетте топырақты профилден сілтілі. Тамырлы тұқымдар
дезинтеграциялар деңгейі олардың желдетудегі тұрақтылығына байланысты.
Сазды сланцлар және құмтастар үшін желдетілмеген тұқымдарға келе-келе
ауысу, тұқымдарда және метаморфиттерде топрақты профиль әдетте аз
желдетілген ірі тастар элювиелерімен тұйықталады.
Карбонатты топырақтарда СО2 карбонаттар мазмұнды профилі бойынша
төмен 0,5-тен 3-7 пайызға дейін үлкейеді.
Көрсетілген топырақтар барлық профиль бойынша бейтарап серпілісімен
суреттеледі (карбонатсыз қалдықтар); карбонатты қалд ықтарда рН мағынасы
жоғарғы горизонттарда 6,5 – 7,5-тен төменгі гороизонттарда 8-8,5-ке дейін
үлкейеді.
Катиондық алмасу сйымдылығы жоғары қара шірікті қалдықтарындағы Ад и
А1 горизонттарында 20 – 28 мг-экв100г-дан төменгі горизонтта12 - 15 мг-
экв100г –ға дейін тербеледі [13].
Құлама және орташа құлама беткейлердің топырақ жамылғыларындағы
негізгі ерекшеліктері бедер бойынша топырақтардың сарлуымен байланысты.
Аса ұсақтасты және қуаттлығы аз қалдықтар дөңес шыңдарға және
беткейлерге ұштастырылған жыра беткейлерінің шегінде
№№ Көкөніс Сынау саны ПДК артуында ауыр металлдар жинағының деңгейі
пп өнімдерінің
атауы
Мыс Мырыш Қорғасын Кадмий
ПИСХСХ АГГЭ ПИСХСХ
Кесте 2.3. Өскемен қаласының бау-бақшалық учаскесінің көкөніс өнімдерінің
жеке түрлеріндегі ауыр металлдар жинағының орта деңгейі (1989 – 1990 ж.ж..)
көлденеңінен бірден он метрге дейін топырақ қуаттылығы келе-келе үлкейеді.
Дельювиалды-пролювиалдық ұсақтасты-саздақты шөгінділеріндегі бұталы-
әр түрлі шөпті өсімдіктермен жамылған жыраның ортаңғы бөлігінде қуаттылығы
жеткілікті (0,8 -1,5 м) терең сілтілі қошқыл түсті топырақтар қалыптасады.
Делювиалды шлефттар беткейлерінің төменгі бөліктерінде және алып тастаудың
шошақтарындағы топырақты профилінде карбонаттар аккумуляциясы көрсетілген.
Таулы –сахаралы ландшафтар аймағында келесі топырақ қалдықтары
ерекшеленеді:
- қою каштанды орта қара шірікті қуаттылығы аз аса ұсақтасты құмайт
топырақты және жеңіл саздақты терең емес-карбонатты. Петрофитті сахаралар
астында оңтүстік беткейлердің дөңес учаскелерінде жергілікті кездеседі.
Осындай жағдайда жеке денудириалық учаскелерінде петрофитті аз жетілген
қарапайым топырақтар қалыптасады (жартылай топырақты);
- кәдімгі және оңтүстік орта және аз қара шірікті қуаттылығы аз аса
ұсақтасты сілтілігі терең емес қара топырақтар. Ақселеулі және әр түрлі
шөпті ақ селеулі далалардағы беткейлердің жоғарғы және орта бөліктері үшін
сипатты;
- орта қуатты және қуатты қара шіріктігі жоғары саздақты ұсақтасты
терең сілтілі қара топырақтар. Мензофитті бұталы жамылғылармен жыра
беткейлерінің ортаңғы бөлктері үшін сипатты.
Осы топырақтардың ерекшеліктері ұсақтастылығы жоғары және тамырлылығы
көп жақсы көрсетілген шымның бар болуы болп табылады. Әдетте олар
жайылымдық жерлер болып қолданылады, Аблакетка ауданында - саяжайлық жерлер
болып қолданылады.
Суреттелген ландшафтар үшін көбінесе мезофитті ақ селеулі - әртүрлі
шөпті фитоценоздар сипатты.
Бұталы сахаралар және кәдімгі саздақты жайпақ беткейлердің қара
топырақтарындағы мезофитті бұталы тоғайлар. Көрсетілген ландшафтар әсіресе,
Өскемен қаласының төңірегінде, территориясының оңтүстік-батыс, шығыс және
солтүстік бөлігінде кең көрсетілген. Олар таулы-тоғайлы ландшафтар
перифериялары бойынша аса төмен гипсометриялық деңгейде – оңтүстік және
шығысында – 300-335 м-ді және солтүстігінде – 300-430 м-ді жиектейді.
Геоморфологиялық ерекшеліктер әлсіз механикалық көшуді, әлсіз
суалмасуды шарттастырады. Жиі сілтілі, орташа қуатты қара топырақтар
қалыптасқан эололы генезис бірен-саран және делювиалды-пролювиалды саздақты
шөгінділер жинағында аккумулятивті процесстер басым болады.
Аса типтік топырақты профиль келесі генетикалық горизонттар жүйесінін
құрайды:
Ад – А1 – В(Са) – ВС(Са) – С.
Горизонт Ад – кесек-түйіршіктіқұрылымның шөп тамырларымен қара сұр
түсті орташа саздақ ты жер(30 % дейін). Берілген жыртылған жерлердегі
топырақта горизонт Ад жоқ.
Горизонт – А1 – аз кесектелген-түйіршікті құрылымды қара сұр түсті
саздақты жер.
Горизонт В – нығыз, құрылымсыз, қара сұр түсті ылғалды орташа
саздақты жер.
Горизонт ВС – өтпелі топырақсипатты тұқым. Поперечникте 1,5-2 см-ге
дейін интрузивті тұқым карц дресвасымен, ауыр саздақ жердің аса ашық қоңыр
дақтың қосылуымен ашық түсті ылғалды орташа саздақты жер. Өту келе-келе
болады.
Горизонт С – тамырлы тұқым дресвасымен сары қоңыр түсті делювиалды-
пролювиалды құм тасты-сазды шөгінділер.
Жайпақ беткейлердің ландшафтары орын тепкен алаңдардың, әсіресе
территорияның солтүстік бөлігі жыртылған және ақселеулі - типчакты
қоғамдастықпен көрсетіліп сақталған фрагменттерде өсімдік ассоцияциалары
білінеді.
Ертіс және Ульба деңгейінің кәдімгі террасалы қаратопырағындағы
бұталы жерлер.
Бұталы жерлер көрсетілген өзен алқаптарындағы әсіресе Ертіс
алқаптарының кең жайылған солтүстік-батыс ьөлігінде, сонымен қатар әлсіз
қыратты өзенаралық кеңістікте кең тараған. Гипсометриялық деңгейден
айырмашылығы сондайлық үлкен емес, 30 м шамасында – 280-285 м-ден 300-315 м-
ге дейін құрайды.
Алқапты терраса. Ертіс өзенінің оң жағалауында, Ескі Защита-кірпіш
заводы- Аэропорт аудандарында аса айқын талқыланған. Онда террасалы ойықтың
сақталған биіктігі 7-8 м-ге жетеді. Одан басқа, бүгінгі терраса ойығы Ертіс
өзенінің сол жағалауындағы темір-жол көпірінен Меновное ауылының солтүстік-
батыс төңірегіне дейін қадағаланған. Оның биіктігі 2 м-ден 4 м-ге дейін
тербеледі.
Ертіс өзенінің сол жағалау бөлігінде 3300 азимут бойынша 1 км
арақашықтықта қадағаланған биіктігі 2,5 м алқапты террасаның екінші ойығы
карталанған.
Механикалық көшу суреттелген ландшафт шегінде аз көрсетілген.
Ертіс және Ульба өзенінің террасалық деңгейінің топырағы орта және
ауыр орман тектес саздақтарда қосындылармен және сынық материалдарының
қабаттарымен қалыптасады. Топырақты су жинағының терңдігіне байланысты
мезофитті жарты гидроморфты және гидроморфты қалдық болып бөлінеді.
Мезоморфты топырақтар генетикалық горизонттардың жақсы талқыланған
жүйесімен типтік қаратопырақты профильді болады. Осы топырақтардың көбі кең
ашылған және нақты уақытта шым горизонты жоқ. Қара шіріктілік дәрежесіне
және карбонаттар жинағы тереңдігіне байланысты осы топырақтар арасынан өз
агроэкологиялық сипаттары бойынша орынды екі түрлі топқа бөлуге болады:
- әдетте өте берік дәнді құрылыммен қуатты (60-90 см) қара шірікті
( А1+А1В) горизонттары бар орта және ауыр саздақты әр түрлі дәрежелі
сілтілі кәдімгі орта және жоғары қарашірікті қаратопырақтар. Біздің
бақылауымыз бойынша осы іспеттес топырақтар өзен аралық кеңістікке және
Ертіс өзенінің оң жағалау алқапты террасаларының жоғары бөліктеріне сипатты
(сурет 3.2);
- үстіртін қайнайтын орташа және ауыр саздақты кәдімгі орташа және аз
қарашірікті қара топырақтар. Ол қаратопырақтарда қара шірік құрамы горизонт
А1- де кесек ұнтақты аз болған кезде немесе толығымен шашыраңқы құрамда 3
– 6 %. Ол топырақтың құрылымының бұзылуы ұзақ жыртумен ғана емес, сонымен
қатар қосымша зерттеуді қажет ететін -табиғи себептерменде байланысты.
Біздің бақылауымыз бойынша ол топырақтар Ертіс өзенінің сол жағалау алқапты
террасасының шегінде таралған. Жартылай гидроморфты және гидроморфты
топырақтар адырлар перифериясы бойынша қоршалған, жазық және ойыз сұйық
сайлар шегінде топырақты сулардың терең емес жинақталған жерлерінде,
сонымен қатар кішкентай өзен аңғарларының арналарына жақын Ертіс және Ульба
салаларында қалыптасады. Топырақты су жинағы тереңдігіне байланысты олардың
арасынан шалғынды-қаратопырақты аз сортаңды топырақтар (топырақты су
жинағының тереңдігі м шамасында), қара топырақты-шалғынды жоғары қара
шірікті топырақтар (топырақты су жинағы 0,5-1,5 м) және шалшықты
қарашірікті балшық тұнбалы ауыр саздақтыға өткен гидроморфты топырақтар
(топырақты су жинағының тереңдігі 0,5 м-ден аз барлық топырақты профиль
үнемі тарлы қойма аймағынан табылады).
Топырақтың осындай топтарының жалпы ерекшелері топырақты профильдің
және қара шірікті горизонттың жеткілікті үлкен қуаттылығы, саздақты (сас
саздақты) құрамы, қара шіріктің көлемді құрамы, жоғары горизонттанейтральды
– аз сілтілі реакция және төменгі горизонтта сілтілі (сортаңды топырақтарда
аса сілтілі) болып табылады. Топырақты корбанаттар негізінде мицелярды
формалармен көрсетілген. Катионды алмасудың сиымдылығы А1 горизонтында 15-
22, В және ВС горизонтында – 10-15 мг-экв100г.п. құрайды [13].
Топырақтың террасалы деңгейі қарқынды антропогендік әсерге ұшыраған..
Олардың көбі – жыртылған жерлер, олар Ад, шың горизонтының жойылуына, қара
шірік құрамының азаюуына (егістік қабатта 5-8 –ден 3-4 пайызға деійін) А1
горизонтында құрылымының шашыраңқылығына әсер етті. Зиянды заттар түсімі,
жерлерде (алқаптың солтүстік бөлігінде) өсімдікті жамылғы жәнек табиғи
сипатты фитоценозбен тілінген, езілген емес рудеральды түрлердің пайда
болуы бақыланады. Осындай үлгіде, террасалы деңгейде ұзақ өткен уақытта ақ
селеулі-әр түрлі шөпті бұталанған сахаралар флоралар өкілі үстемдік еткен.
Кәдімгі саздақты және сортаңды қаратопырақтарындағы сонымен қатар
Ульбаның және кіші су торабы аңғарларындағы, Ертіс өзенінің төменгі және
жоғарғы алқабындағы шымдалған топырақты-сазды аллювиальды қабатты
топырақтарындағы бұталы сахаралар, таңқурай теректері, қамысты тоғайлар.
Ол ландшафтар аңғарларының арналанған бөліктеріне ұштастырылған және
ағашты өсімділіктің және ірі бұталықтың молшылығы бойынша жеңіл танылады.
Ертіс СЭС каскадасының құрылысқа енгізілуіне дейін төменгі алқаб жыл
сайын, жоғарғы алқаб 8-12 жылда бір рет тасқын суларымен басылып өткен.
Осындай жағжайлар терең шайылғыш гидрогеохимиялық режимді, қиықтардың
төменгі горизонттарында тоқталған ауасыз үрдістердің пайда болуын, зерттеу
ретінденақты уақытта теменгі алқаб шегінде ғана көріністі сақталып ашыған
темірлі горизонттардың қалыптасуын қамтамасыз етеді.
Ол топырақтарға сипатты ерекшеліктері олардың қатысты жастығы,
қазіргі геоморфологиялық процесстерге тәуелділігі, спецификалық жиынтық
құрамында аллювиальды шөгінділердің басымдылығы, топырақты судың тереңемес
жиынтығы болып табылады.
Төменгі алқабтар үшін келесі фациялар сипатты:
1) тұрақталған топырақты жамылғыныңжоғалуымен сипатталатын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
С.АМАНЖОЛОВ АТЫНДАҒЫ ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАНДЫҚ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
ЭКОЛОГИЯ ЖӘНЕ ЖАРАТЫЛЫСТАНУ ҒЫЛЫМДАРЫ ФАКУЛЬТЕТІ
Экология және тіршілік әрекеті
қауіпсіздігі кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Өскемен қаласы топырақ жамылғысының экологиялық жағдайы.
Ғылыми жетекші:
аға оқытушы
_________2012
Экология кафедрасының
меңгерушісі қ.а :
_________2012
Орындаған студент
ЭК-07-В тобы
Нормоконтролер:
_________2012
Өскемен, 2012
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1 Өндірістік қаланың аймақтың топырақ жамылғысын ластанудағы ролі ... .. 5
2 Өскемен қаласы ландшафтының зерттелу жағдайы
Ландшафтты зерттеу, 1989 жылға дейінгі Өскемен қаласы ауданының көкөніс
өнімдерінің және топырағының ластануы ... ... ... ... ... ... ..
2.2 Ландшафтты зерттеу, 1989 жылдан кейінгіӨскемен қаласы ауданының
көкөніс өнімдерінің және топырағының ластануы
3 ТОПЫРАҚТЫН ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ
3.1 Өскемен қаласы аймағының ландшафттарына сипаттама
3.2 Қаланың урболандшафтары територияларының функционалдығы бойынша
аймақтануы
3.3 Ауылшаруашылық көкөніс өнімдерінің ауыр металдармен ластану денгейін
және топырақтың экологиялық жағдайын бағалау
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША А Бірінші классты қауіпті улы заттардың патологиялық әсерінің
сипаттамасы
ҚОСЫМША Ә Өскемен қаласының солжағалаулық ауыр металдардан тазалау
құрылғысының Кларки концентрациясы
ҚОСЫМША Б Өскемен қаласының әр түрлі экологиялық қолайсыз аймағындағы ауыр
металлдармен сапалық және сандық ара қатынасы.
ҚОСЫМША В Өскемен қаласы және оның жақын маңындағы территорияларындағы
техногендік қорғасын қорларын бағалау (1990 – 1992 ж. алынған сынаулардың
спектрлік мәліметтері бойынша)
ҚОСЫМША Г Өскемен қаласы және оның жақын маңындағы территорияларындағы
техногендік қорғасын қорларын бағалау (2004 ж. алынған сынаулардың
спектрлік мәліметтері бойынша)
ҚОСЫМША Д Өскемен қаласы және оның маңындағы аймақтар шегіндегі экологиялық
қолайсыздықтың әртүрлі деңгейлерімен алаңдар параметрлерінің салыстырмалы
бағасы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 3
1 АЙМАҚТЫҚ ТОПЫРАҚ ЛАСТАНУЫНДАҒЫ ӨСКЕМЕН ҚАЛАСЫНЫҢ РӨЛІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... . 5
2 ЕРТЕРЕКТЕ ОРЫНДАЛҒАН ЖҰМЫС САРАПТАМАСЫ ... ... ... ... . 5
2.1 Ландшафтты зерттеу, 1989 жылға дейінгі Өскемен қаласы ауданының көкөніс
өнімдерінің және топырағының ластануы ... ... ... ... ... ... .. 7
2.2 Ландшафтты зерттеу, 1989 жылдан кейінгіӨскемен қаласы ауданының
көкөніс өнімдерінің және топырағының ластануы
3 ТОПЫРАҚТЫН ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ
3.1 Өскемен қаласы аймағының ландшафттарына сипаттама
3.2 Қаланың урболандшафтары територияларының функционалдығы бойынша
аймақтануы
3.3 Ауылшаруашылық көкөніс өнімдерінің ауыр металдармен ластану денгейін
және топырақтың экологиялық жағдайын бағалау
КІРІСПЕ
Топырақ - дегеніміз жердің аналық жынысы, өсімдіктер және жануарлар
дүниелерінің қатысуымен, климаттың әсерінен мыңдаған-миллиондаған жылдар
бойы қалыптасқан табиғи күрделі зат. Қоршаған ортаның негізгі депонирлік
құрамы. Олардың ауыр металдармен ластануы қандайда болсын қарқындылықта
қаланың барлық территориясына анықтап белгіленген, яғни 200 кв. км. жоғары
алаңы. Олар қазіргі уақытта байланыс ортасында ауыр металдармен екінші
түсімнің алаңдық бастаулары ретінде қаралуда.
Диплом жұмысымның өзектілігі. Өскемен қаласы – Қазақстан
Республикасының ең ірі индустральды орталығының бірі болып табылатын Шығыс
Қазақстан облысының облыс орталығы. Территориясының қолайлы орналасуы
(түсті және сирек металдар кендері, алтын, көмір, құрылыс материалдары және
т.б.), сулы (Өскемен және Бұқтырма СЭС) гидроэнергиясының бар болуы қаланың
экономикалық потенциалының тез дамуы мен тұрғызылуына себеп болды. Онда
түсті металургия, атомды өнеркәсіп, алтын және сирек металдар жиынтығы,
жылу энергетикасы, машина прибор құрылғылары, құрылыс индустриалдары,
комуналды ауыл шаруашылығы және көптеген ірі өнеркәсіп ықшамдалған.
Қаланың инфрақұрылым ерекшелілігі өнеркәсіп және селитебтық аймақтардың
тығыз кеңістіктік қиысуы болып табылады. Ол объективті себептермен сияқты
(көшіп келген өнеркәсіптің қалаға орналасуы және оларды Ұлы Отан соғысы
уақытында пайдаланылымға тез еңгізу қажеттілігі), өнеркәсіп іс әрекетінің
негативтік экологиялық салдарының мүмкін бағаланбауында субъективті
себептермен де шақырылған. Демек, қала территориясының ірі өнеркәсіп
объектілерімен аса тығыздығы, облыс орталығы тұрғын үй құрылысымен және
өндірістік аймақтың тығыз қилысуы, өнеркәсіптің жарты ғасырлық іс әрекеті
экологиялық тұрғыдан мүлде мінсіз еместігі қоршаған орта компоненттерін улы
компоненттермен, ең алдымен –ауыр металдармен ластануына әкеліп cоқты:
атмофералық ауа, сыртқы және жерасты сулары, топырақтары, биоттары.
Осы жұмысымның мақсаты Өскемен қаласының топырақ жамылғысының
экологиялық жағдайын зертеп және талдап, баға беру және ұсыныстар ұсыну.
Мақсатқа жетуде келесі міндеттерді жүзеге асыру керек:
1) топырақтың ластануын бағалау;
2) Өскемен қаласының топырақ жамылғысы ауыр металдармен ластануы мен
олардың көкеніс өнімдеріне тигізетін әсерін талдау;
3) Топырақтардың ластану қауіп деңгейін бағалау, 2004 жылғы жұмыстың
қортындысы бойынша;
4) көкөніс мәдениетінің ауыр металдармен ластануын бағалау;
5) бұрын жүргізілген жұмыстар қортындысы арқылы топырақтың
техногендік ластану дәрежесін талдау;
6) Өскемен қаласының топырақ жамылғысының тазарту мақсатында
ұсыныстар ұсыну.
Ғылыми-зерттеу объектісі: Өскемен қаласының топырақ жамылғысының
экологиялық жағдайын зерттеу.
Зерттеу пәні: Өскемен қаласының топырақ жамылғысының ауыр
металдармен ластану жағдайын анықтау.
Ғылыми жаналығы: Өскемен қаласының топырақ жамылғысы ауыр
металдармен ластануы және олардың көкеніс өнімдеріне, өсімдік жамылғысына
тигізетін әсері анықталды. Ауыр металдардың зияндылығын азайту жолдары
берілді.
Зерттеу әдістері: жүйелік, аналитикалық, сипаттамалық, салыстырмалы,
статистикалық, математикалық.
Теориялық маңыздылығы. Өскемен қаласының топырақ жамылғысының
экологиялық жағдайын зерттеу қортындыларын алдағы уақытта студенттер мен
оқушылардың оқу барысында оқу құралы ретінде қолдану.
Жұмыстың іс – тәжірибелік маңыздылығы. Ғылыми зерттеу жұмысының
мәліметтерін Шығыс Қазақстан гидрометеорология орталығының іс-
әрекеттерінде, табиғат қорғау мекемелерінде, өнеркәсіп орындарында
пайдалануға болады.
Қойылған міндеттерді жүзеге асыру барысында ақпарат көздер, арнайы
әдебиет көздері, интернет желісі, статистикалық мәліметтер, нормативтік-
құқықтық актілер, тәжірибелік көркем материалдардың талдаулары, практикалық
жұмыстар.
1 АЙМАҚТЫҚ ТОПЫРАҚ ЛАСТАНУДАҒЫ ӨСКЕМЕН ҚАЛАСЫНЫҢ РӨЛІ
Соңғы жылдары әр түрлі елдің ғылыми және әлеуметтік
институттарындағы адамзат алдында тұрған аса маңызды проблема арасындағы
қоршаған ортаның ластану проблемасы мәселесі ерекше көзге түседі.
В.И. Вернадский қоршаған ортаның химиялық және биологиялық жағының
антропогендік өзгерісіне және оның глобальды сипатына бірінші болып көңіл
аударды. Ол адам еңбегімен және ақылымен әкелінген геохимиялық миграциялар
түрінен биосфера үшін жаңалық ретінде 3-ші жақтағы биогендік атомдар
миграцияларын бөліп шығарды. Ол миграциялардың өте үлкен қарқындылығы оған
геологиялық процесстермен адамзат іс әрекетін салыстыру туралы жағдайды
қалыптастыруға мүмкіндік берді. Ол жағдай кейінірек А.Е. Ферсманның, А.А.
Беустың, В.А.Ковдтың, Ю.Е. Саеттың, А.И. Перельманның және басқада
зерттеушілердің жұмыстарымен расталды [1].
Бертінгі уақытқа дейін негізгі үлгі шаң, иісті және көмірқышқыл газы,
азот, көмір сутегі, фосфор қосындысы, улы химикаттар, синтездік органикалық
заттар, радиоактивті изотоптар басты ластаушылар болып саналып келді. Ауыр
металдар және олардың қосындысы әдетте аз дәрежеде деп қаралды. Алайда
соңғы жылдары оларға қоршаған ортаны ластаушылар ретінде қызығушылық кенет
өсіп кетті. Ол ең алдымен сынап, кадмий, қорғасынмен өндірістік ластануынан
шыққан улы эффектілер деректерімен байланысты. Сонымен қатар, тірі ағзаға
бөлектенген негативтік салдарға әкеліп соғатын спецификалық әсері осы ауыр
металлдарға сипатты болып келеді. Көптеген компененттердің аз қосылымының
улы қасиеті тірі ағзаға оладың кумуляциясына бейімделуін тереңдетеді. Ол
құбылыс, жекелегенде сынап, кадмий, қорғасын, хром және басқада элементтер
үшін анықтап белгіленген. Тек өткен жуықта көп компонентті техногендік
жүйенің синергизм және антогонизмдеріне салмақты көңіл аударылды.
Белгілі эколог Ю.О. Одумның сипаттамасы бойынша метталдар тұрақты
ластаушылар қатарына жатады. Олар үшін антропогендік процестермен экожүйеге
енгізілетін жылдамдықпен іріп-шірітетін табиғи процесстер жоқ. Ортаны
металлдармен тазартудың бірден –бір әдісі алып тастау немесе сығындау
экстракциясы. Шыныда, органикалық ластаушылардың көбі ағынды табиғи реакция
шарасыздығында жай және улы емес қосылымға айналса, онда қоршаған ортаның
өзіндік тазарту процессі химиялық элементтер үшін бірыңғай мүмкін емес.
Олар қауіпсіз қосылымына дейін су қосылған болуы мүмкін, бірақ ол үшін
үлкен көлемді қосылғыштар қажет – сарқылған сулар, ауа, топырақтар [2].
Сонымен, А.С. Монинның мәліметтері бойынша нормалы тазаланған және
жеткіліксіз тазаланған сарқынды су улылығын кетіру үшін 20-150 краттық таза
өзен су қосындысы қажет. 1989 жылы бұрынғы СССР-да сарқынды су 150 куб км-
ге жақын ровен болды, соның өзінде 40 куб км. мүлде тазалаусыз түсірілген
[3].
Сондықтан, ғылыми-техникалық прогресс біздің қоғамымызға тек қана
өндіріс күшінің өсуі, табиғи ресурстарды тұтынушылықтың көбеюін ғана емес,
сонымен қатар қоршаған ортаға және халықтың денсаулығына өндірістік
шығындылардың зиянды әсерімен байланысты тұтас негативті құбылыс қатарын
әкелді.
РАН георафия институты мәліметтері бойынша Советгі Союз
территориясына (1990 жылдың шегінде) 4 млн. кв.км алаңды немесе бұрынғы
Совет Өкіметі барлық территориясының 16 %-н алып жатқан жіті экологиялық
жағдайдың 300 арел тәртібінде бөлініп берілді (сурет. 1.1). ТМД халқының
бесінші бөлігі экологиялық қолайсыз жағадайда тұрады, ал егер тек қала
тұрғындарын алатын болсақ, онда 40 % -ке жуық..
Экологиялық қолайсыз масштаб бойынша ең айрықша алаңдар: Қазақстан
Республикасында (637 мың кв.км), Орта Азия Республикаларында (400), Шығыс
сібірде (523) және Уралда -326 мың кв.км. Ғалымдар жіті жағдайлдар фонынан
экологиялық зілзала аймағын бөліп алды.ТМД картасында олар 17: Чернобыльдық
АЭС авария аймағы, Мәскелік аймақ, Днепровско-Криворожский өрдіріс ауданы,
Донбасс, Кузбасс, Уралдың
өнеркәсіп ауданы және басқалар. Осы категорияларға Өскемен өнердіріс ауданы
жатады.
Сурет 1.1 СССР-дағы экологиялық жағдай (1991 ж. шекарасында)
РАН география Институтының мәліметтері
1 – аса жіті экологиялық жағдайлар ареалы;
2 – экологиялық зілзала ауданы: 1 - Кольский жарты аралы, 2 -
Новоземель ауданы, 3 - Молдова, 4 - Чернобыльдық АЭС авария аймағы, 5 –
Мәскеулік аймақ, 6 - Причерноморье и Приазовье, 7 - Днепровско-Криворож
өндіріс ауданы, 8 - Донбасс, 9 - Среднее Поволжье и Прикамье, 10 -
Калмыкия, 11 – Урал зонасы, 12– Каспийдің сол жақ жағалауы, 13 - Арал және
Арал жағалауы, 14 - Кузбасс, 15 - Байкал, 16 -.Өскемен аймағы, 17 –
Фергана,
3 – радиактивтік қалдықтар қоқыстарды көму ареалы (ашылған
мәліметтер), 4 – шаңды боран таратылатын солтүстік шекарасы, 5 – қышқылды
атмосфералық жауын-шашын (1998 ж. қар жамылғысы бойынша).
Полиметалды кендер, Ертістің гидроэнергиялқ ресурстары және оның
Рудный Кенді Алтайдың экономикалық даму негізін құрайтын тармақтары осы
территорияның, әсіресе оның қазақстандық бөлігіне аса индустриалды дамыған
Республика аймағы қатарына қосылуға мүмкіндік берді.
Кеңес өкіметі жылдарында, әсіресе соңғы онжылдықта, суреттелген
террриторияның ірі өнеркәсіптік объектілерімен аса қанықтығы қоршаған
ортаның барлық компоненттерін ауыр металдармен қарқынды ластануына әкеліп
соқты: атмосфералық ауаның, топырақтың, судың жоғары және жерасты бөлігі,
биоттардың.
1990-1993 жылдары АОИГН өткізген аймақтың экологиялық жұмыс
нәтижесінде Шығыс-Қазақстандық техногендік биохимиялық шет аймақ
карталанған – Кендіалтайлық полиметалдық, Калба-Нарымдық сирекметалдық және
басқада табиғи металлогендік аймақтармен салыстырмалы экологиялық
таксоманииялардың ірі бірлігі. Ол Шемонайхадан солтүстік-батысқа, Оңтүстік
– шығыста Үлкен Нарым ауданына дейін, ізіне түскен, яғни Ертістің төменгі
және орта таулы бөлігі, Лениногорск және Зырян қазан шұңқырларын алып
жатқан 300 км жер.Солтүстік-батыс шет аймағы контурланбаған – көршілес
Семей регионы мен Ресейге кетьеді. Техногендік ауданның жалпы ауданы 12,5
мың кв.км жоғары (сурет 1.2), [4,5,6,7,8].
Топырақтың аса қарқынды ластануы тұрғынды жерлерде – металлургияның
өндіріс орталығы - Өскемен қаласында, Лениногорск, Глубокое кенті, сонымен
қатар таулыбайытқыштық кәсіпорын жиынтығын жалғастыратын территорияларда
екені анықталды (Верхнеберезовка, Белоусовка, Усть-Таловка кенттері, Зырян
қаласы және т.б.).
Топырақтың техногендік ластануының аз қарқынды егістігі Шығыс-
Қазақстанның техногендік биохимиялық шеткі аймағы бойынша (Zс = 2-3)
жиектейді.
Сурет 1.2 Топырақтың аса қарқынды ластану тұрғынды жерлері
Көрсетілгн эпицентрлар ластану ошағында дақталған - топырақтың
тұрақты ластану даласы орта деңгейдеи - Zс – 4-32. Ластану ошағының очаг
морфологиясы өте қиын және толық факторлар қатарымен шарттасқан: жерлер
бағытының басымдылығы, микрорельефтер ерекшеліктері, потогендік шығындылар
сипаты және тағы басқа көптеген. Толығымен ластанушы компоненттер спектрын,
эпицентр ластанушыларымен салыстырғанда, оларда ауыр металдар артықшылымен
тежелген және өте тар: күміспен, сынаппен, қорғасынмен, мырышпен, мыспен.
Олар әсіресе, Ертістің солжағалау бөлігіне сипатты, Шемонайха,
Глубокое, Зырян және Большенарым аудандарында аз деңгейде байқалған.
Токсикантардың топтасқан қауымдастығы күрт төмендейді және 1-3
компоненттен құралады. Мырыш, қорғасын, сынап, күміс әртүрлі тіркесте жиі
болады.
Сонымен, әлемдік геологиялық ұстанымды позицияда, Өскемен ауданы
экологиялық зілзала аймағы, яғни қоршаған ортаның төтенше зиянды деңгейдегі
ластанған территориясы ретінде бағаланады. Аймақтық денгейде Өскемен
қаласының территориясы Шығыс Қазақстандық техногендік биохимиялық шет
аймақты ластанған Ертістік аймақ құрамына кіретін технологиялық ластану
эпицентірі болып саналады.
2 ЕРТЕРЕКТЕ ОРЫНДАЛҒАН ЖҰМЫС САРАПТАМАСЫ
2.1 Ландшафтты зерттеу, 1989 жылға дейінгі Өскемен қаласы ауданының
көкөніс өнімдерінің және топырағының ластануы.
Улы компоненттермен Өскемен қаласының территорияларының ластану
қауіпін бағалау бойынша зерттеудің көп жылдық тарихы бар. Олардың
бастаулары, атмосфераның ластану деңгейі бойынша бұрынғы Совет Өкіметі
қалаларының басымдылық тізімінде Өскемен қаласы бірінші орынның біреуіне ие
болған уақыттағы, өткен жүз жылдықтың жетпісінші жылдарында жатыр.
Экологиялық проблемаларды талқылау тереңдігі мен масштабы бойынша
суреттелген кезең үшін аса маңызды зерттеу Совет Өкіметінің Басты
гидрометімен орындалды.
Топырақтар ластануын зерттеу. Тәжірибелік метеорологиялар
Институтының және Совет Өкіметі Госкомгидрометінің тематикалық жоспарына
сәйкес 1976-1979 жылдары Шығыс Қазақстан территорисындағы, оның ішінде
Өскемен қаласындағы түсті металургия кәсіпорындарының өндірістік
шығындыларынан топырақтың ауыр металдармен ластануын зерттеу бойынша
тәжірибелік Метеорология Институтында экспедициялық жұмыс өткізілді.
Өскемен қаласының ауданында анықталған техногендік ластану
аспектілерінің көп жоспарлығын ескере отырып, 1986 жылдың 4 маусымында
Госкомгидромет төрағасымен Өскемен қаласында ластаушы заттар шығындылар
бастауларын және табиғи ортаның ластану жағдайын кешенді зерттеу
бағдарламасы бекітілген болатын. Бағдарлама бойынша алдағы жұмысқа 1986-
1990 жылдардағы Госкомгидрометтің НИР жоспары қосылған және академик Е.К.
Федорова атындағы қолданбалы геофизика Институтына орындау үшін тапсырылды.
Өскемен қаласы ауданындағы табиғи ортаның ластануын кешенді бағалау
және бақылау жүйесінің нәтижелілігін көтеру мен жетілдіру бойынша шараларды
жобалайды..
Көрсетілген жұмыстардың бірегейлігі, ең алдымен атмосфералық
аэрозолдар сипаттарын жете зерттеуі болып табылады: олардың физикалық,
химиялық және электрлік сипаттары, элементтік, сатылық және
гранулометриялық құрамдары және т.б.
Қорғасын – мырыш комбинатының ұйымдастырылған шығындылар бөлшектері
1,7 мкм-ға дейінгі мөлшерде ортамен 50 % -ті құрайды. Осы бөлшектердің
қоршалған жылдамдығы – олардың ерікті жағдайда 5 тәуліктен аса атмосфера
қабатында болуына мүмкіндік беретін 0,04 см\сек-на дейін және шығындылар
бастауларынан айрықша ара-қашықтықта кеңиді.
Аэрозолдар сипаттары бойынша алынған мәліметтер кәсіпорын
территорияларындағы жалғастырушы атмосфералық ауа және топырақ ластануының
деңгейін қызыл жел есебімен болжауға көмектеседі.
Топырақтың техногендік ластануын бағалау желмен сәйкес бағдарланатын
қызғылт сәуле бойынша өткізіледі. Ластану мінездемесі ҚМК- шығындыларының
басты бастауларына дейінгі қашықтыққа тәуелді аймақтар бойынша өткізілді.
0 – 5 км – 10 сынау алынды;
5,1 – 10,0 км – 12 сынау алынды;
10,1 – 20 км - 14 сынау алынды.
Сынау сұраптауы 0,5 см тереңдігімен іске асырылады. Анықталған аруыр
металдар спектрына мырыш, кадмий, мыс, қорғасын, хром, марганец жатады.
Көрсетілген компоненттердің барлық концентрациялары анықталды және олардың
ацетатты-амонийлық буфер мазмұны рН 4,8.
Орта концентрациялар есептерінде барлық 36 сынақты пішіндегендіктен,
аналитикалық жұмыс нәтижелерін толығымен өткіземіз (кесте 2.1).
ҚМК шығындыларының басты бастамаларынан алып тастау шаралары бойынша
концентрациялар градиентінің өзгеру сипаттамасы бойынша - Mn, Ni и Cr
табиғи шығу тегі, Zn, Pb, Cu и Cd – техногендік шығу тегі бар. Мыс
аэрозолдерінің төмендік көліктік мүмкіндіктері туралы белгілі ереже –
негізгі топыраққа құлау бөлігі комбинаттың айналасындағы 5 км-к аймақта
бекітілген. Ауыр металдармен облыс орталығының топырақ ластануын бағалау
нәтижелерінің графикалық-көрінісі көрсетілген (2.1 сурет).
Картографиялық жоспарда басымды ластаушылардың (корғасын және
мырыштың) ауытқу концепциалары топырақта Ертіс және Ульба алқабын жағалай
инверсиалық ағыммен жұмыс жасайтын Солтүстік-батыс және Солтүстік-шығыс
бағыттарында шиеленіскен сопақ формаға ие.
Кесте 2.1 – ауыр металлдардың балдық жалпы мазмұны және олардың
Өскемен қаласы территориясына және оның айналасындаағы жерлерде рН 4,8
ацетатты-аммонийлық буфердегі концентрациялары.
Ластаушы СынауСипатКонцентрациялар
бастаулар саны ы
орталығынан
ара-қашықты
-ғы , км
Zn Pb Cu Cd Mn
Фон 0,5 20
Ландшафтарды зерттеу. Госкомгидромет бөлімшелерімен 1975 жылдар мен
1986 жылдар бойынша ландшафтарды зерттеу кезеңіндегі Өскемен қаласы
территориясының улы заттармен ластануын зерттеуге соншалықты салмақты мән
берілмеген. Ауданның физикалы-географиялық очерктарында үйінділермен,
тұндырғылармен транспорттық магистральдарымен, құйрықты қоймаларымен
өнеркәсіптік объектілері бар қалалық территориялар; комплексті террастардың
аллюминальды тегістігі; денудиациондық тегістік; қыратты бөктерлер, қыратты-
жондық тау бөктерлері кіретін ланшафтардың антропогендік формалары облыс
орталығы территориясына тән екені белгіленді. Функционалды зоналық
көзқараспен ланшафтардың екінші және үшінші түрлі топырақтары бау-бақша,
шабындық, егіндіктерде қолданса, ал төртінші және бесінші түрлері –
жайымдылыққа қолданылады.
Көкөніс мәдениетінің ауыр металдармен ластануын бағалау. Өскемен
қаласының шекарасындағы мекен-жайлық жерлерден Тәжірибелік метеорология
Институтымен жергілікті халықтармен өсірілген көкөніс сынаулары сұрыпталып
алынды. Қызылшаның, сәбіздің, укроптың және қызанақтардың сынаулары
сұрыпталды (жапырағы, сабағы, тамыртүйнектері). Ауамен кепкен жағдайға
дейінгі мұқият жуылған және кептірілген жемістер электромайдағышта тартылу
жолымен 1 кг-ға дейінгі бастапқы салмағында гомогенизделінді. 10 мм
диаметрлік таблеткада өсімдік материалдарының аливонттары 0,1 г бойынша
нығыздалды және рентгенді-флюроценттік сараптама әдісімен сарапталды.
Көкөністердегі ауыр метеллдар концентрациялары (қосылымдары) және олардың
ШРК-дан артылуы көрсетілген (кестеде2.2).
Алынған мәліметтер, ҚМК-нан 9 км қашықтықта көкөніс өнімдері
қорғасынмен, мырышпен ластанғанын куәлік етеді. Осы компоненттерінің ПДК
артылуы 4,3-тен 38 ретке дейін тербеледі [9].
Өскемен қаласы шекарасындағы өсірілген көкеністерді тамақ ретінде
қолданбаған дұрыс деген қортынды жасалды.
Сурет 2.1
Ауыр металдармен Өскемен қаласы территориясының топырақ ластануының
сипаттамасы: а)қорғасынмен б)мырышпен (1986ж.Академик Е.К.Федоров
атындағы ИПГ мәліметтері)
Кесте 2.2 Өскемен қаласының мекен-жайлық көкөністер сынауларындағы
ауыр металлдар концентрациялары (қосылымдары). (ИЕМ мәліметтері, 1986 жыл.)
Өнімдер түрлері Ауыр металлдар концентрациялары ҚМК –нан
ара-қашықтығы
және бағыты
(км)
Fe Cu As Pb Zn
Укроп, жапырақтар 140 14 н.о. 19 77 СВ – 9
2,8 1,4 38 7,7
Сәбіз, 83 4 н.о. 17 43 СВ – 9
тамыртүйнектер 1,6 - 34 4,3
Қызылша, 110 4,2 н.о. 18 89 ЮЗ – 2
тамыртүйнектер 2 - 36 8,9
көкөністер үшін , 50 10 0,2 0,5 10
ПДКпр мгкг
Есеп авторлары Өскемен қаласы тұрғындарының жеке шаруашылығы
ластану аймағының шегінен шығарылуы керек екеніне кеңес берді.
Қоршаған орта компоненттеріндегі ластаушы заттар мазмұнын тәжірибелік
зерттеудің нәтижесінде басымдылықты улы заттар тізімі айқындалды,
атмосфералық ауада қорғасынның тарлуының статистикалық заңдылықтары алынды,
өндірістік және атмосфералық аэрозолдер сипатының алдын ала бағалары
берілді, қар жамылғысындағы және топырақтардағы техногендік элементтер
қатарының қорлары бағаланды. Азықты бағыттағы ауыл шаруашылығының өсімдік
өнімдері, Ертіс және Ульба өзендерінің сулары ауыр металлдармен ластануының
сандық деңгейі алынды.
Қортындылай келе, келесілілерге табыстыратын табиғи орта ластануын
бақылау жүйесін жетілдіру бойынша кепілдемелер берілді:
Өскемен қаласы аудандарындағы топырақ жамылғылары ластануының
жоғарғы деңгейін ескере отырып, топырақтағы қорғасынның, мырыштың, мыстың,
кадмийдің, молибденнің, сонымен қатар селена мен сурьманың құрамына лайықты
4-5 жыл аралығымен жүйелі бақылау жүргізу. Топырақ жамылғыларының ластануын
бақылау [22].
Осындай кепілдемелер көкөніс мәдениеттері бойынша да беріледі: Қала
аймағындағы және оның жақын маңында өсірілген ауыл шаруашылық өнімдерінде
техногендік элементтердің және ең алдымен қорғасынның, мырыштың және мыстың
құрамын бақылауды ұйымдастыру.
Есеп беру, көрсетілген зерттеулер бойынша және бүгінгі күнде облыс
орталығы территориясының экологиялық жағдайын бағалаумен айналысатын
мамандардың солтүстілік кітабы болып табылады.
2.2 Ландшафтты зерттеу, 1989 жылдардан кейінгі Өскемен қаласы
ауданының көкөніс өнімдерінің және топырағының ластануы
1989 жылы табиғатты қорғау бойынша Шығыс Қазақстандық облыстық
комитеті ұйымдастырылған болатын, ол өз іс әрекеттерінің алғашқы қадамын
қоршаған орта компоненттерінің экологиялық жағдайын бағалау бойынша кең
масштабтық зерттеу өткізумен бастады.
Қысқа уақыт ішінде ШҚО бойынша Ертіс және оның салаларының, қар
жамылғыларының (ПГО Востокказгеология), топырақтың, биоттың (ИГН Алтайлық
бөлімі), азық-түлік бағыттағы ауыл шаруашылығының өсімдік өнімдерінің
донды шөгінділердің ластануы зерттелген болатын.
1991 жылдың аяғында облыстық техногендік ластануының картографиялық
үлгісі алынған болатын, Шығыс Қазақстандық техногендік биохимиялық аймағы
детальданған және контурланған, бөлініп шығарылғын, қоршаған ортаның
ластануында кәсіпорындардың минералды-шикізатты жиынтығының, ең алдымен –
түсті металлургияның басымдылық рөлі дәлелденген.
Осы жұмыстар қатарында әсіресе 1989-1992 жылдардағы Өскемен қаласы
территориясында және оның аймақтарында орындалған АГГЭПГО ВостКазгеология
экологиясы –геохимиялық зерттеуін атап көрсетуге болады. Бағалауға
жатқандар азық-түлік бағытындағы өсімдікті ауыл шаруашылығының өнімдері,
қар жамылғылары, топырақтар.
Қалалық агломерацияның тұрғын бөлігі 1 шаршы км-ге 90-100 сынау
тығыздығымен 100*100 м квадраттық тор бойынша топырақ сынауларымен
бейнеленген болатын, ал құрылыс жүрмеген учаскеде 1 шаршы км-ге 20-25
сынау. Жоғарғы горизонттан 0-5 см сынауы іріктеліп алынды. Барлық алынған
және сарапталған топырақ сынауы 30253.
1990-1992 жылдарындағы наурыз айында қар сынаулары алынды және
жылдағы 120-140 күндік шөгінді жинақ кезеңі сипатталады. Барлығы 2752 сынау
алынды.
1990-1992 жылдарының тамыз-қыркүйегінде техникалық өнімдердің піскен
кезеңінде ауылшаруашылық өсімдік өнімдері іріктеліп алынды.
Қызанақтың, қиярлардың, қисыққараның, бұрыштың жемістерінде және
басқада 344 өсімдік өнімдерінде ауыр металлдардың жинақталғаны зерттелді.
1990-жылдардың басында болған саясаттық толқынды оқиға күшінде
(Совет Өкіметі ыдырауы, көшкінді ақша кұнсыздануы және басқада себептер)
техникалық тапсырма айналасындағы тақырып бойынша есеп уақытымен ұсынылмай
қалды (1992 II тоқсан). АГГЭ таратылуымен есептік материалдар мүлде жойылып
кетті.
1990 – 1991 жылдары Совет Өкіметі Жоғарғы кеңесінің экология комитеті
шешімі бойынша ШҚО тұрғылықты жерлері мен халықтарының денсаулық
жағдайларын кешенді бағалау өткізілді.
Жұмыстың алғашқы кезеңдерінде экологиялық диагноз Өскемен қаласына
ғана беріледі деп жоспарланған болатын, бірақ содан кейін бағдарлама
кеңейтіліп, қортынды құжаттарда минералды-шикізаттық кәсіпорын іс-
әрекеттерінің негативті салдары толығымен көрсетілді.
Жұмысқа елдегі белгілі экологтар, медицина қызметкерлері, сонымен
қатар облыс деңгейіндегі мамандар жұмылдырылған болатын.
Жұмысты орындауға жауапты Совет Өкіметі Жоғарғы Кеңес комитетінің
экология бойынша эксперті В.Л. Кожара (Мәскеу қаласы).
Бастапқы факталогиялық негіз сипатында бірінші орында азық-түлікті
бағыттағы ауыл шаруашылық өсімдік өнімдерінің, биоттың, қар жамылғыларының,
топырақтың, жер асты және жер беті суларының, атмосфералық ауаның
техногендік ластануы бойынша Алтайлық бөлімінде, Өскемен қалалық
исполкомда, Мемелекеттік санитарлық қадағалауда, Востказгеология
ұжымдарында, табиғатты қолданумен экология бойынша ШҚО Комитетінде
жинақталған материалдар қолданылған болатын. Қосымша зерттеулердің
нықталған мөлшері қатысқан мамандармен орындалды. Өскемен қаласы
территориясы ланшафтарының құрылымының мағынасын ашу және қаланың табиғат
жағдайын бағалау бойынша бөліктері биогеоиндикация әдісі арқылы биолог В.А.
Комшинмен және Докучаева атындағы топырақты зерттеу Институты қызметкері
Д.Е. Конюшевпен өткізілген [12].
Осы зерттеулердегі көлемді екпін Өскемен қаласының мекендік орындар
жағдайын бағалаумен орындалды.
1990 жылдардың басында өткізілген экологиялық экспертиза халықтың
денсаулық жағдайының техногендік, әлеуметтік, демографиялық факторлары
терең сарапталған алғашқы маңызды жұмыс болып табылады.
Облыс орталығы халықтары ауруларының жоғарылауы ұзақ жылдық қолайсыз
экологиялық жағдаймен тікелей байланысты екені коррекциялық сараптамамен
анықталды.
Чернобылдық авария аймағында зиян шеккен адамдармен Өскемен қаласы
тұрғындарының гендік жеңілуі салыстырылған болатын, соның нәтижесінде
халықтың денсаулық жағдайына көптеген негативтік факторлардың қуатты
синергизмдік әсері туралы негіздік болжам жасауға болады.
1991 жылдардағы экологиялық экспертиза қортындысы қаралған Өскемен
қалалық Кеңесінің халықтық депутаттар сессиясы Шығыс Қазақстан облысын
эколгиялық зілзала аймағы деп тану туралы ұсыныспен Қаз ССР Жоғары Кеңесіне
арыздануға қаулы шығарды.
1991 жылы Қаз ССР Жоғары Кеңес сесиясындағы экспертиза нәтижелерін
талқылау кезінде Шығыс Қазақстан облысының 6 солтүстік-батыс аудандарыныңа,
соның ішінде Өскемен қаласына радиациялық қаупі жоғары аймақ статусы
берілген политикалық шешім қабылданған болатын (Семейлік ЯПИ әсері
бойынша).
Халықтың денсаулық жағдайына және қоршаған ортаға минералды-
шикізаттық кәсіпорындар жиынтығының негативтік әсері мағыналылығы бойынша
еленбеді.
1990-1992 жылдардағы Өскемен қаласы территориясы иоттарының, қар
жамылғыларының, топырақтарының сынаулары бойынша АГГЭ аналитикалық
жұмысының нәтижелері және егістік материалдарының үлкен бөлігі келесі
өңдеулер, сараптама және тұжырымды есеп жасау үшін Қ.И. Сәтпаев атындағы
АОИГН-на 1997 жылы тапсырылған болатын.
Жұмыс экология және биоресурстардың ШҚ облыс басқармасымен 1997
жылдың 1 қаңтарында шыққан (I жәнеII кезең) және ШҚО қоршаған ортаны қорғау
фондымен 1999 жылы 23 қарашада шыққан № 101 (III кезең) шарты бойынша
орындалды.
Алтайлық ГГЭ-нан алынған, облыс орталығының қоршаған орта эколгиялық
жағдайының кешенді сараптамасын өткізуге мумкіндік беретін бар
материалдарға қосымша жерасты және жер беті суларының, атмосфералық ауаның
жағдайы бойынша мәліметтер жинақталған.
Қортындының Өскемен қаласының атмосфералық ауасының ластануына
Қазмырыш АҚС маңызды ықпалына көңіл аударылды: облыс орталығының барлық
кәсіпорындарының барлық шығындыларының 68 пайызы. Барлық зерттелген
алаңдардың (260 шаршы\км шамасында) бәрінде қоршаған ортаның барлық
компоненттері қандайда дәрежеде болсын ауыр металлдармен ластанған.
Депонделген құрал жағдайы бойынша (топырақ және қар жамылғылары) сапалы әр
түрлі үш аэротехногендік ластайтын заттар ағыны ұйғарылады: ауыр
металлдардың полиметелдық топтар ағыны - Рb, Сu, Аg, Аs, Sb, Сd, Вi, Нg,
Мо, Ва. Басты қайнар көзі ҚазмырышАҚС. Екінші ауыр металлдардың сирек
металды ағыны - Sn, Ве, Zr, Nb. Осы элементтердің қайнар көзі УМЗ болуы
ықтимал. Ауыр металлдардың тенмір топты ағыны - Тi, V. Олар Согралық
шлейфтегі қар жамылғыларында ғана табылған. Ең мүмкін болатын қайнар көзі -
Өскемен қаласының ТМК.
Қоршаған ортаның ауыр металлдармен алаңдық ластануы жылу
энергетикалық жиынтық және транспорттық іс-әрекетімен шарттастырылған
металлдар улы заттарымен сөндірілген және мазмұнын ашуға мүмкіндік
бермейді.
Осындай фонда Алтайлық ГГЭ ПГО Востказгеолдогия хтимиялық
зертханасы, солжағалаулық тазалау құрылысы, бұрынғы авто жөндеу заводы және
басқалар сияқты экологиялық қауіпті объектілер нақты танылады. Солтүстік
промузланың солжағалау алқабы бөлігі кәсіпорындарының улы шығындыларының
жайылған түсіміне кедергі болатын жылдың барлық ағымында
аэрогидротермодинамикалық тосқауылдың қуатты рөлін орындайтын, улы
заттардың кеңістікті таралуының маңызды рөлі Ертіс өзеніне бөліп
жіберіледі.
Өскемен қаласы аймағында қалыптасқан топырақтың ауыр металлдармен
ластану ареалын байланыс ортасындағы, әсіресе биоттардағы екінші түсімді
улы заттардың алаңдық бастауы сияқты қарастыруға болады.
Қала аймағында және қала шетінде өсірілген ауыл шаруашылық көкөніс
өнімдерінің сынаулар нәтижелері бойынша кондиционды үлгілер анықталған жоқ:
барлық көкөніс өнімдері қандайда болмасын мөлшерде ауыр металдармен
ластанған болып шықты (кесте. 2.3).
Ертеде орындалған жұмыс нәтижелерінің қортындыларын шығара отырып,
соңғы онжылдықта әр түрлі ұжымдармен топырақтың ауыр металлдармен ластануын
зерттеу кезіндегі әдістемелі логикалық жоспарында негізгі екі әдістеме
қолданылғанын атап көрсетуге болады:
- бірінші: қызыл желдің бағдарланған сәуле бойынша сынаудың
сұрыпталуына негізделген Гидромет әдістемесі;
- екінші: бірқалыпты (квадраттық немесе тік бұрыштық) тор бойынша
сынаудың сұрыпталуын болжайтын ИМГРЭ әдістемесі.
Бірінші әдістеме ерекшелігі: үнемділік кейде он сынаудың бірінші
қортындысында жұмыстың орындалу жылдамдығы негізделеді. Оның
артықшылықтарының негізінде кемшіліктері көрінбей қалады: нобайлылық, әлсіз
нақтылық (өкілді таңдаулардың жоқ болуы).
ИМГРЭ әдістемелік әдістемесі көбінде кен байыту жерлермен
геохимиялық ізденістермен ауыстырылып қосылады. Оларды сенімділік,
негізділік айырады және осыдан барып әртүрлі функционды аймақтар (Кс, Ко,
Zс және басқалар) бойынша экологиялық параметрлерінің орта маңызын санап
шығаруға, ауыр металлдар түсімінің негізгі басталарын анықтауға,
аэродинамикалық ағындар бағыттарын және басқада көптеген мүмкіндіктер
беріледі. Осындай әдістемелік әдістермен өткендегі Өскемен қаласы
топырағының техногендік ластану қаупін бағалау орындалған болатын
Алдағы жылдардағы облыс орталығы топырағының ластануын зерттеу
кезінде улы заттардың жалпы саныны анықтаға басты көңіл бөлінгені анықталды
Қала аудандарындағы топырақ ластануының дәрежесі бойынша әр түрлі
бала-бақшалар мен мектептер балаларының анықталған сапасында медициналық
зерттеулер үшін объектілерін таңдауға жиналған материалдар жеткілікті.
Осындай болып табылатындар:
1) аса ластанған аймақта: № 5, 14, 40, 42, 62, 96, 99 бала бақшалары;
2) күшті ластанған аймақта: № 17, 34, 70, 106 бала бақшалары;
3) орташа ластанған аймақта: №6, 19, 80, 102 бала бақшалары, № 19
мектеп;
4) әлсіз ластанған аймақта: № 13, 14, 24, 26 мектептері.
Экологиялық қауіптің дәрежелік деңгейінің есебі үшін, қала
территориясы мен балалар мекемесі топырағының қортынды сынаулар нәтижелері
сапасында қолданылатын топырақтың ластанумен шарттасқан элементтік ақпарат
қажет.
3 Топырақтың қазіргі жағдайы
3.1 Өскемен қаласы аймағының ланшафтарына сипаттама
Территориялар бұзушылық дәрежесін бағалау, оның бастапқы жағдайын
қалпына келтіру ғана мүмкін болады.
1) қалалық экожүйе толығымен өзгертілген, күшті ауыстырылған болып
табылады, бірақ сақталған ланшафтар көрінісін қарастыра отырып, экологиялық
ұқсастықтар әдісін қолдану арқылы зерттелген беткейдің құлама және орташа
құлама топырақтарындағы және ұсақтасты қаратопырақты топырақтардағы
мезофитті бұталы тоғайлар, петрофитті және бұталы сахаралар;
2) кәдімгі саздақты жайпақ беткейлердің қара топырағындағы бұталы
сахара және мезофитті бұталы тоғай;
3) Ертіс және Ульба өзенінің кәдімгі террасалы деңгейлі қара
топырақтарындағы бұталы сахара;
4) кәдімгі сортаңды және саздақты қара топырақтарындағы қамысты
тоғайлар, таңқурай теректері, бұталы сахаралар, сонымен қатар Ертіс және
Ульба өзенінің топырақты шыңдалған-сілемелік аллювиальды қабатты
топырақтарындағы төменгі және жоғарғы алқаптары, суағардың кіші торабы.
Таулы ақаптардың жіңішке сызықты шыңы аса ұсақтасты қаратопырақты
топырақтарындағы петрофитті сахара.
Көрсетілген ландшафтар Кенді Алтайдың аласа тауларындағы және Калба
сайларындағы бөлінген бедерлері шегінде таралған және таулы оқаптардың
жіңішке сызықты шыңдарына ұштастырылған. Олар аймақтық жағынан жұмыс
саласының оңтүстік, оңтүстікті-шығыс және шығыс бөлігіне басым тартылады
және гипсометриялық деңгейлердің кең диапазонымен сипатталады: 337 м-ден
599 м-ге дейін (Аблакетка таулары) (сызба1).
Осындай жағдайда топырақ ертіндісінің сілтілігі аз бейтарап
серпілісімен сулы көшулердің карбонатты сыныбына қатысты қара шірігі аз
және орта қуаттылығы әлсіз аса усақтасты сілтілігі терең емес кәдімгі және
оңтүстік қаратопырақтары, көріністі қара-каштанды қарашірігі орта аса
ұсақтасты құмайт топырақты және жеңіл саздақты терең емес карбонатты
топырақтар қалыптасады.
Су айрықтарының барлық дөңес және тегіс беткі бөліктері шамалық
құрамы бойынша аз сараланған петрофитті дала өсімдігімен басым.
Ксерофитті жиынтық күшті екі шектелген факиторлар әсерін сезеді:
эдафиттік (топырақ сілтілігі, жартастұқым шығысы) және антропогендік.
Егістікті фитокешеннің типті өсімдіктер қорында петрофиттік түрлердің
пайда болуы және түрлік құрамының бірігуі арқылы біріншінің іс-әрекеті
көрінеді. Выпас өзіндік арам шөпті-рудералдық түрлердің қалптастырылуы және
бұталы ярустың механикалық зақымдалуы арқылы көрінеді.
Тамырлы топырақ сипатты тау тұқымдары негізгі құрамнң тұқымдарымен
және қосылған гранитоидалармен, жеке интрузивті массивтермен және
амфиболпироксенді гнейсалармен, құмтастармен, тамырлы шғындылармен және
элювиалармен көрінеді.
Сирек металды және метофильді элементтердің плеядалары
бойынша соңғы геохимиялық дербестенуі шығарылған емес.
Құлама және орташа құламалы беткейлердің қаратопырақтарындағы
профиттік және бұталы сахаралары, мезофиттік бұталы тоғайлар.
Таралу аймағы – жыралармен қосылған, құламалы және орташа құламалы
дөңесті-ойыс беткейлердің қыраттарымен көрсетілген Кенді Алтайдың аласа
тауларының және Калба сайларының жіктелген бедерлері (көбінесе
территорияның оңтүстік, оңтүстік-шығыс және шығыс бөлігі).
Механикалық көшу, жазықтық шайма және беткейлі эрозия қарқынды ағады.
Ланшафта су алмасу үдетілген.
Топырақ толығымен қаратопырақты тип бойнша қалыптасты. Су көшуінің
класы кальцийлі. Топырақты ертінді серпілісі бейтарап – аз сілтілі (рН =
6,8 – 8,1).
Осы топырақтардың профилі келесі генетикалық горизонттар жүйесімен
сипатталады (сурет 3.1)
Ад – А1 – В – (ВС) – С.
Горизонт А1 (қара шірікті) – қою бозғылт, қоңыр реңкпен, кесек кейде
дәндә-кесек құрылыммен ағаш және ұсақ тас молшылығымен құмайт топырақты
келе-келе ауыспалы төмен жатқан горизонт. Оның қуаттылығы шымыр тұқымның
элювиясында 10-20 см-ден, беткейлі жыраның демовиалды-пролювиалдық
шөгінділерінде 50-70 см-ге дейін құрайды.
Карбонаттары бар тұқымдарда топырақтардың қалыптасуы кезінде
горизонттың ортаңғы бөлігінде ұсақтастың төменгі шекарасында СаСО3 ақ
налеттары, ал горизонттың төменгі бөлігінде негізгі массаның екпінді
қайнатылуы.
Горизонт В-топырақсипатты тұқымға өтпелі болып келеді. Ол бозғылт
түсті, құрылымы аз бейнеленген жоғарғы мәнді ағаштар, ұсақтастар, ал
шымырланған тұқымда – ірі тастар болып келеді. КАрбонатты топырақтарда
қарқынды қайнайды. Горизонтттың қуаттылығы 10-20 см. Беткейлі жыра
карбонаттары әдетте топырақты профилден сілтілі. Тамырлы тұқымдар
дезинтеграциялар деңгейі олардың желдетудегі тұрақтылығына байланысты.
Сазды сланцлар және құмтастар үшін желдетілмеген тұқымдарға келе-келе
ауысу, тұқымдарда және метаморфиттерде топрақты профиль әдетте аз
желдетілген ірі тастар элювиелерімен тұйықталады.
Карбонатты топырақтарда СО2 карбонаттар мазмұнды профилі бойынша
төмен 0,5-тен 3-7 пайызға дейін үлкейеді.
Көрсетілген топырақтар барлық профиль бойынша бейтарап серпілісімен
суреттеледі (карбонатсыз қалдықтар); карбонатты қалд ықтарда рН мағынасы
жоғарғы горизонттарда 6,5 – 7,5-тен төменгі гороизонттарда 8-8,5-ке дейін
үлкейеді.
Катиондық алмасу сйымдылығы жоғары қара шірікті қалдықтарындағы Ад и
А1 горизонттарында 20 – 28 мг-экв100г-дан төменгі горизонтта12 - 15 мг-
экв100г –ға дейін тербеледі [13].
Құлама және орташа құлама беткейлердің топырақ жамылғыларындағы
негізгі ерекшеліктері бедер бойынша топырақтардың сарлуымен байланысты.
Аса ұсақтасты және қуаттлығы аз қалдықтар дөңес шыңдарға және
беткейлерге ұштастырылған жыра беткейлерінің шегінде
№№ Көкөніс Сынау саны ПДК артуында ауыр металлдар жинағының деңгейі
пп өнімдерінің
атауы
Мыс Мырыш Қорғасын Кадмий
ПИСХСХ АГГЭ ПИСХСХ
Кесте 2.3. Өскемен қаласының бау-бақшалық учаскесінің көкөніс өнімдерінің
жеке түрлеріндегі ауыр металлдар жинағының орта деңгейі (1989 – 1990 ж.ж..)
көлденеңінен бірден он метрге дейін топырақ қуаттылығы келе-келе үлкейеді.
Дельювиалды-пролювиалдық ұсақтасты-саздақты шөгінділеріндегі бұталы-
әр түрлі шөпті өсімдіктермен жамылған жыраның ортаңғы бөлігінде қуаттылығы
жеткілікті (0,8 -1,5 м) терең сілтілі қошқыл түсті топырақтар қалыптасады.
Делювиалды шлефттар беткейлерінің төменгі бөліктерінде және алып тастаудың
шошақтарындағы топырақты профилінде карбонаттар аккумуляциясы көрсетілген.
Таулы –сахаралы ландшафтар аймағында келесі топырақ қалдықтары
ерекшеленеді:
- қою каштанды орта қара шірікті қуаттылығы аз аса ұсақтасты құмайт
топырақты және жеңіл саздақты терең емес-карбонатты. Петрофитті сахаралар
астында оңтүстік беткейлердің дөңес учаскелерінде жергілікті кездеседі.
Осындай жағдайда жеке денудириалық учаскелерінде петрофитті аз жетілген
қарапайым топырақтар қалыптасады (жартылай топырақты);
- кәдімгі және оңтүстік орта және аз қара шірікті қуаттылығы аз аса
ұсақтасты сілтілігі терең емес қара топырақтар. Ақселеулі және әр түрлі
шөпті ақ селеулі далалардағы беткейлердің жоғарғы және орта бөліктері үшін
сипатты;
- орта қуатты және қуатты қара шіріктігі жоғары саздақты ұсақтасты
терең сілтілі қара топырақтар. Мензофитті бұталы жамылғылармен жыра
беткейлерінің ортаңғы бөлктері үшін сипатты.
Осы топырақтардың ерекшеліктері ұсақтастылығы жоғары және тамырлылығы
көп жақсы көрсетілген шымның бар болуы болп табылады. Әдетте олар
жайылымдық жерлер болып қолданылады, Аблакетка ауданында - саяжайлық жерлер
болып қолданылады.
Суреттелген ландшафтар үшін көбінесе мезофитті ақ селеулі - әртүрлі
шөпті фитоценоздар сипатты.
Бұталы сахаралар және кәдімгі саздақты жайпақ беткейлердің қара
топырақтарындағы мезофитті бұталы тоғайлар. Көрсетілген ландшафтар әсіресе,
Өскемен қаласының төңірегінде, территориясының оңтүстік-батыс, шығыс және
солтүстік бөлігінде кең көрсетілген. Олар таулы-тоғайлы ландшафтар
перифериялары бойынша аса төмен гипсометриялық деңгейде – оңтүстік және
шығысында – 300-335 м-ді және солтүстігінде – 300-430 м-ді жиектейді.
Геоморфологиялық ерекшеліктер әлсіз механикалық көшуді, әлсіз
суалмасуды шарттастырады. Жиі сілтілі, орташа қуатты қара топырақтар
қалыптасқан эололы генезис бірен-саран және делювиалды-пролювиалды саздақты
шөгінділер жинағында аккумулятивті процесстер басым болады.
Аса типтік топырақты профиль келесі генетикалық горизонттар жүйесінін
құрайды:
Ад – А1 – В(Са) – ВС(Са) – С.
Горизонт Ад – кесек-түйіршіктіқұрылымның шөп тамырларымен қара сұр
түсті орташа саздақ ты жер(30 % дейін). Берілген жыртылған жерлердегі
топырақта горизонт Ад жоқ.
Горизонт – А1 – аз кесектелген-түйіршікті құрылымды қара сұр түсті
саздақты жер.
Горизонт В – нығыз, құрылымсыз, қара сұр түсті ылғалды орташа
саздақты жер.
Горизонт ВС – өтпелі топырақсипатты тұқым. Поперечникте 1,5-2 см-ге
дейін интрузивті тұқым карц дресвасымен, ауыр саздақ жердің аса ашық қоңыр
дақтың қосылуымен ашық түсті ылғалды орташа саздақты жер. Өту келе-келе
болады.
Горизонт С – тамырлы тұқым дресвасымен сары қоңыр түсті делювиалды-
пролювиалды құм тасты-сазды шөгінділер.
Жайпақ беткейлердің ландшафтары орын тепкен алаңдардың, әсіресе
территорияның солтүстік бөлігі жыртылған және ақселеулі - типчакты
қоғамдастықпен көрсетіліп сақталған фрагменттерде өсімдік ассоцияциалары
білінеді.
Ертіс және Ульба деңгейінің кәдімгі террасалы қаратопырағындағы
бұталы жерлер.
Бұталы жерлер көрсетілген өзен алқаптарындағы әсіресе Ертіс
алқаптарының кең жайылған солтүстік-батыс ьөлігінде, сонымен қатар әлсіз
қыратты өзенаралық кеңістікте кең тараған. Гипсометриялық деңгейден
айырмашылығы сондайлық үлкен емес, 30 м шамасында – 280-285 м-ден 300-315 м-
ге дейін құрайды.
Алқапты терраса. Ертіс өзенінің оң жағалауында, Ескі Защита-кірпіш
заводы- Аэропорт аудандарында аса айқын талқыланған. Онда террасалы ойықтың
сақталған биіктігі 7-8 м-ге жетеді. Одан басқа, бүгінгі терраса ойығы Ертіс
өзенінің сол жағалауындағы темір-жол көпірінен Меновное ауылының солтүстік-
батыс төңірегіне дейін қадағаланған. Оның биіктігі 2 м-ден 4 м-ге дейін
тербеледі.
Ертіс өзенінің сол жағалау бөлігінде 3300 азимут бойынша 1 км
арақашықтықта қадағаланған биіктігі 2,5 м алқапты террасаның екінші ойығы
карталанған.
Механикалық көшу суреттелген ландшафт шегінде аз көрсетілген.
Ертіс және Ульба өзенінің террасалық деңгейінің топырағы орта және
ауыр орман тектес саздақтарда қосындылармен және сынық материалдарының
қабаттарымен қалыптасады. Топырақты су жинағының терңдігіне байланысты
мезофитті жарты гидроморфты және гидроморфты қалдық болып бөлінеді.
Мезоморфты топырақтар генетикалық горизонттардың жақсы талқыланған
жүйесімен типтік қаратопырақты профильді болады. Осы топырақтардың көбі кең
ашылған және нақты уақытта шым горизонты жоқ. Қара шіріктілік дәрежесіне
және карбонаттар жинағы тереңдігіне байланысты осы топырақтар арасынан өз
агроэкологиялық сипаттары бойынша орынды екі түрлі топқа бөлуге болады:
- әдетте өте берік дәнді құрылыммен қуатты (60-90 см) қара шірікті
( А1+А1В) горизонттары бар орта және ауыр саздақты әр түрлі дәрежелі
сілтілі кәдімгі орта және жоғары қарашірікті қаратопырақтар. Біздің
бақылауымыз бойынша осы іспеттес топырақтар өзен аралық кеңістікке және
Ертіс өзенінің оң жағалау алқапты террасаларының жоғары бөліктеріне сипатты
(сурет 3.2);
- үстіртін қайнайтын орташа және ауыр саздақты кәдімгі орташа және аз
қарашірікті қара топырақтар. Ол қаратопырақтарда қара шірік құрамы горизонт
А1- де кесек ұнтақты аз болған кезде немесе толығымен шашыраңқы құрамда 3
– 6 %. Ол топырақтың құрылымының бұзылуы ұзақ жыртумен ғана емес, сонымен
қатар қосымша зерттеуді қажет ететін -табиғи себептерменде байланысты.
Біздің бақылауымыз бойынша ол топырақтар Ертіс өзенінің сол жағалау алқапты
террасасының шегінде таралған. Жартылай гидроморфты және гидроморфты
топырақтар адырлар перифериясы бойынша қоршалған, жазық және ойыз сұйық
сайлар шегінде топырақты сулардың терең емес жинақталған жерлерінде,
сонымен қатар кішкентай өзен аңғарларының арналарына жақын Ертіс және Ульба
салаларында қалыптасады. Топырақты су жинағы тереңдігіне байланысты олардың
арасынан шалғынды-қаратопырақты аз сортаңды топырақтар (топырақты су
жинағының тереңдігі м шамасында), қара топырақты-шалғынды жоғары қара
шірікті топырақтар (топырақты су жинағы 0,5-1,5 м) және шалшықты
қарашірікті балшық тұнбалы ауыр саздақтыға өткен гидроморфты топырақтар
(топырақты су жинағының тереңдігі 0,5 м-ден аз барлық топырақты профиль
үнемі тарлы қойма аймағынан табылады).
Топырақтың осындай топтарының жалпы ерекшелері топырақты профильдің
және қара шірікті горизонттың жеткілікті үлкен қуаттылығы, саздақты (сас
саздақты) құрамы, қара шіріктің көлемді құрамы, жоғары горизонттанейтральды
– аз сілтілі реакция және төменгі горизонтта сілтілі (сортаңды топырақтарда
аса сілтілі) болып табылады. Топырақты корбанаттар негізінде мицелярды
формалармен көрсетілген. Катионды алмасудың сиымдылығы А1 горизонтында 15-
22, В және ВС горизонтында – 10-15 мг-экв100г.п. құрайды [13].
Топырақтың террасалы деңгейі қарқынды антропогендік әсерге ұшыраған..
Олардың көбі – жыртылған жерлер, олар Ад, шың горизонтының жойылуына, қара
шірік құрамының азаюуына (егістік қабатта 5-8 –ден 3-4 пайызға деійін) А1
горизонтында құрылымының шашыраңқылығына әсер етті. Зиянды заттар түсімі,
жерлерде (алқаптың солтүстік бөлігінде) өсімдікті жамылғы жәнек табиғи
сипатты фитоценозбен тілінген, езілген емес рудеральды түрлердің пайда
болуы бақыланады. Осындай үлгіде, террасалы деңгейде ұзақ өткен уақытта ақ
селеулі-әр түрлі шөпті бұталанған сахаралар флоралар өкілі үстемдік еткен.
Кәдімгі саздақты және сортаңды қаратопырақтарындағы сонымен қатар
Ульбаның және кіші су торабы аңғарларындағы, Ертіс өзенінің төменгі және
жоғарғы алқабындағы шымдалған топырақты-сазды аллювиальды қабатты
топырақтарындағы бұталы сахаралар, таңқурай теректері, қамысты тоғайлар.
Ол ландшафтар аңғарларының арналанған бөліктеріне ұштастырылған және
ағашты өсімділіктің және ірі бұталықтың молшылығы бойынша жеңіл танылады.
Ертіс СЭС каскадасының құрылысқа енгізілуіне дейін төменгі алқаб жыл
сайын, жоғарғы алқаб 8-12 жылда бір рет тасқын суларымен басылып өткен.
Осындай жағжайлар терең шайылғыш гидрогеохимиялық режимді, қиықтардың
төменгі горизонттарында тоқталған ауасыз үрдістердің пайда болуын, зерттеу
ретінденақты уақытта теменгі алқаб шегінде ғана көріністі сақталып ашыған
темірлі горизонттардың қалыптасуын қамтамасыз етеді.
Ол топырақтарға сипатты ерекшеліктері олардың қатысты жастығы,
қазіргі геоморфологиялық процесстерге тәуелділігі, спецификалық жиынтық
құрамында аллювиальды шөгінділердің басымдылығы, топырақты судың тереңемес
жиынтығы болып табылады.
Төменгі алқабтар үшін келесі фациялар сипатты:
1) тұрақталған топырақты жамылғыныңжоғалуымен сипатталатын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz