Өскемен қаласы тұрғындарының денсаулығы және қоршған ортаның компонеттер
Ауыр металлдардың көптеген шоғырланулары өндірістік кәсіпорындардың маңайында, сонымен қатар қаланың ірі жанды жолдары жағалауында кездеседі.
Жоғарыда айтылған қаланың экологиялық проблемаларына байланысты денсаулық үшін экологиялық тәуекелдерді төмендетудің алғы шарттарын анықтау, объективті мәліметтерді алу үшін кешенді ғылыми зерттеулер жүргізу қажет.
Қаланың экологиялық жағдайына, тұрғындардың денсаулығы туралы статистикаға және осы проблемаларды біріктіріп кешенді зерттеудің қажеттілігіне негізделген.
Диплом жұмысының мақсаты болып, Өскемен қаласының қазіргі кездегі экологиялық жағдайын және тұрғындардың денсаулығын зерттеу, талдау және бағалау.
Аталған мақсатты жүзеге асыру барысында мынандай міндеттер шығады:
- қаланың негізгі өндірістік кәсіпорындарына сипаттама беру және қоршаған ортаны ластайтын көздерді анықтау;
- Өскемен қаласының ауа бассейнінің жағдайын және ластану проблемасын қарастыру;
- Өскемен қаласының су нысандарының экологиялық жадайын сипаттау;
- Өскемен қаласының шет жағындағы жерлердің жағдайына сипаттама беру;
- қала тұрғындарының денсаулық жағдайын зерттеу және бағалау;
- Өскемен қаласының экологиялық жағдайын және тұрғындарының денсаулығын жақсарту бойынша медициналық-экологиялық ұсыныстар беру.
Зерттеу объектісі болып Өскемен қаласы тұрғындарының денсаулығы және қоршған ортаның компонеттері.
Зерттеу нысаны ретінде Өскемен қаласының экологиялық жағдайының тұрғылықты халықтың денсаулығына әсерін анықтау.
Дипломның теориялық және әдістемелік зерттеу негізі болып қоршаған ортаның адам денсаулығына тигізетін әсерін зерттейтін еңбектер
Жоғарыда айтылған қаланың экологиялық проблемаларына байланысты денсаулық үшін экологиялық тәуекелдерді төмендетудің алғы шарттарын анықтау, объективті мәліметтерді алу үшін кешенді ғылыми зерттеулер жүргізу қажет.
Қаланың экологиялық жағдайына, тұрғындардың денсаулығы туралы статистикаға және осы проблемаларды біріктіріп кешенді зерттеудің қажеттілігіне негізделген.
Диплом жұмысының мақсаты болып, Өскемен қаласының қазіргі кездегі экологиялық жағдайын және тұрғындардың денсаулығын зерттеу, талдау және бағалау.
Аталған мақсатты жүзеге асыру барысында мынандай міндеттер шығады:
- қаланың негізгі өндірістік кәсіпорындарына сипаттама беру және қоршаған ортаны ластайтын көздерді анықтау;
- Өскемен қаласының ауа бассейнінің жағдайын және ластану проблемасын қарастыру;
- Өскемен қаласының су нысандарының экологиялық жадайын сипаттау;
- Өскемен қаласының шет жағындағы жерлердің жағдайына сипаттама беру;
- қала тұрғындарының денсаулық жағдайын зерттеу және бағалау;
- Өскемен қаласының экологиялық жағдайын және тұрғындарының денсаулығын жақсарту бойынша медициналық-экологиялық ұсыныстар беру.
Зерттеу объектісі болып Өскемен қаласы тұрғындарының денсаулығы және қоршған ортаның компонеттері.
Зерттеу нысаны ретінде Өскемен қаласының экологиялық жағдайының тұрғылықты халықтың денсаулығына әсерін анықтау.
Дипломның теориялық және әдістемелік зерттеу негізі болып қоршаған ортаның адам денсаулығына тигізетін әсерін зерттейтін еңбектер
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 Экосфера. Восточно-Казахстанский информационно-аналитический ежегодник. - Усть-Каменогорск , 2003. – С.44.
2 Доклад на расширенной коллегии управления ВК ТУООС «Об итогах работы Восточно-Казахстанского областного территориального управления охраны окружающей среды по обеспечению экологической безопасности Восточно-Казахстанской области за 2003 год и задачах на 2004 год».- Усть-Каменогорск, 2004.
3 Экология Восточного Казахстана: проблемы и решения: Справочно-информационный вестник. – Усть-Каменогорск: ВКГУ, 2002. – С.88.
4 Никитин Д.П., Новиков Ю.В. Окружающая среда и человек // Учебное пособие для вузов. – 2-е изд., перераб. И доп. - М.: Высш.шк., - 1986. – С.415.
5 Распопова С. Почему в Усть-Каменогорске появился «смог Лос-Анджелеса?» // Рудный Алтай. - № 34. - 02.03.04
6 Розанов Б.Г. Основы учения об окружающей среде: Учебное пособие. – М.: Изд-во Моск.ун-та, 1984. – С.376.
7 Реки Восточного Казахстана, природные условия и естественные ресурсы Восточного Казахстана. – Алма-Ата, 1978. – С.122.
8 Водные ресурсы Казахстана и их использование // Сост. К.Т. Темирова; АНКаз. ССР, Ин-т гидрологии и гидрофизики. – Алма-Ата, 1968. –С.429.
9 Данные отдела Лаборатории поверхностных вод ВК ЦГМ.
10 Панин М.С. Содержание и особенности распространения тяжелых металлов в системе, вода-донные отложения – макрофит на родных участках р. Иртыш // Вестн. ун-та Семей. – 2000. - № 1. – С. 10-16.
11 Минерально-сырьевые ресурсы Восточного Казахстана и их комплексное использование: Сб. трудов обл. науч.-практ. Конф. (г. Усть-Каменогорск, 1-2 апреля 1999 г.). – Усть-Каменогорск, 1999. –С.169.
12 Егорина А.В. Физическая география Восточного Казахстана: Учебное пособие // А.В. Егорина, Ю.К. Зинченко, Е.С. Зинченко; Под ред. А.В. Егориной. – 2-е изд, перераб. и доп. – Усть-Каменогорск: Альфа-Пресс, 2002. – С. 182.
13 Панин М.С. Химическая экология: Учебник для вузов / Под ред. Кудайбергенова С.Е. – Семипалатинский государственный университет имени Шакарима. – Семипалатинск, 2002. –С.852.
14 Информация об экологическом состоянии окружающей среды г.Усть-Каменогорска. – Усть-Каменогорск. ВК ТУООС.
15 Данные Восточно-Казахстанского управления Госсанэпиднадзора.
16. Чигаркин А.В. Геоэкология Казахстана: Учебное пособие. – Алматы: Санат, 1995. – С.160.
17 Социально-гигиенический мониторинг - практические применения и научное обеспечение: Сб. науч. Тр. - М.: Федеральный центр Госсанэпиднадзора Минздрава России, 2000.-С.135.
18 Вредные влияния на здоровье человека новых загрязнителей окружающей среды: Докл. исслед. Группы ВОЗ.-Женева,1993.-С.94.
19 Влияние окружающей среды на здоровье человека. – Женева: ВОЗ, 1974. – С.117.
20 Байбатчин С.А. Гигеническая оценка содержания вредных веществ в окружающей воздушной среде г. Усть-Каменогорска и их влияние на состояние заболеваемости./С.А. Байбатчин/ /Теорет. И метод. Аспекты подгот. Специалистов в условиях ун-та. – Усть-Каменогорск:Изд-во ВКГУ , 1996. – С.358-362.
21 Сулаквелидзе А. Экология влияет на здоровье: Большинство детей больны с рождения: (Ситуация с детской заболеваемостью в Восточном Казахстане)/А. Сулаквелидзе / /Усть-Каменогорск сегодня. 2002. – 2мая.
22 Вологодская Г. Город экологических контрастов: Экология Усть –Каменогорска/ Г.Вологодская, В. Кисленкова/ Караван. –2003.-13 июня (№24).-С. 19.
1 Экосфера. Восточно-Казахстанский информационно-аналитический ежегодник. - Усть-Каменогорск , 2003. – С.44.
2 Доклад на расширенной коллегии управления ВК ТУООС «Об итогах работы Восточно-Казахстанского областного территориального управления охраны окружающей среды по обеспечению экологической безопасности Восточно-Казахстанской области за 2003 год и задачах на 2004 год».- Усть-Каменогорск, 2004.
3 Экология Восточного Казахстана: проблемы и решения: Справочно-информационный вестник. – Усть-Каменогорск: ВКГУ, 2002. – С.88.
4 Никитин Д.П., Новиков Ю.В. Окружающая среда и человек // Учебное пособие для вузов. – 2-е изд., перераб. И доп. - М.: Высш.шк., - 1986. – С.415.
5 Распопова С. Почему в Усть-Каменогорске появился «смог Лос-Анджелеса?» // Рудный Алтай. - № 34. - 02.03.04
6 Розанов Б.Г. Основы учения об окружающей среде: Учебное пособие. – М.: Изд-во Моск.ун-та, 1984. – С.376.
7 Реки Восточного Казахстана, природные условия и естественные ресурсы Восточного Казахстана. – Алма-Ата, 1978. – С.122.
8 Водные ресурсы Казахстана и их использование // Сост. К.Т. Темирова; АНКаз. ССР, Ин-т гидрологии и гидрофизики. – Алма-Ата, 1968. –С.429.
9 Данные отдела Лаборатории поверхностных вод ВК ЦГМ.
10 Панин М.С. Содержание и особенности распространения тяжелых металлов в системе, вода-донные отложения – макрофит на родных участках р. Иртыш // Вестн. ун-та Семей. – 2000. - № 1. – С. 10-16.
11 Минерально-сырьевые ресурсы Восточного Казахстана и их комплексное использование: Сб. трудов обл. науч.-практ. Конф. (г. Усть-Каменогорск, 1-2 апреля 1999 г.). – Усть-Каменогорск, 1999. –С.169.
12 Егорина А.В. Физическая география Восточного Казахстана: Учебное пособие // А.В. Егорина, Ю.К. Зинченко, Е.С. Зинченко; Под ред. А.В. Егориной. – 2-е изд, перераб. и доп. – Усть-Каменогорск: Альфа-Пресс, 2002. – С. 182.
13 Панин М.С. Химическая экология: Учебник для вузов / Под ред. Кудайбергенова С.Е. – Семипалатинский государственный университет имени Шакарима. – Семипалатинск, 2002. –С.852.
14 Информация об экологическом состоянии окружающей среды г.Усть-Каменогорска. – Усть-Каменогорск. ВК ТУООС.
15 Данные Восточно-Казахстанского управления Госсанэпиднадзора.
16. Чигаркин А.В. Геоэкология Казахстана: Учебное пособие. – Алматы: Санат, 1995. – С.160.
17 Социально-гигиенический мониторинг - практические применения и научное обеспечение: Сб. науч. Тр. - М.: Федеральный центр Госсанэпиднадзора Минздрава России, 2000.-С.135.
18 Вредные влияния на здоровье человека новых загрязнителей окружающей среды: Докл. исслед. Группы ВОЗ.-Женева,1993.-С.94.
19 Влияние окружающей среды на здоровье человека. – Женева: ВОЗ, 1974. – С.117.
20 Байбатчин С.А. Гигеническая оценка содержания вредных веществ в окружающей воздушной среде г. Усть-Каменогорска и их влияние на состояние заболеваемости./С.А. Байбатчин/ /Теорет. И метод. Аспекты подгот. Специалистов в условиях ун-та. – Усть-Каменогорск:Изд-во ВКГУ , 1996. – С.358-362.
21 Сулаквелидзе А. Экология влияет на здоровье: Большинство детей больны с рождения: (Ситуация с детской заболеваемостью в Восточном Казахстане)/А. Сулаквелидзе / /Усть-Каменогорск сегодня. 2002. – 2мая.
22 Вологодская Г. Город экологических контрастов: Экология Усть –Каменогорска/ Г.Вологодская, В. Кисленкова/ Караван. –2003.-13 июня (№24).-С. 19.
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 49 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 49 бет
Таңдаулыға:
Ауыр металлдардың көптеген шоғырланулары өндірістік кәсіпорындардың
маңайында, сонымен қатар қаланың ірі жанды жолдары жағалауында кездеседі.
Жоғарыда айтылған қаланың экологиялық проблемаларына байланысты
денсаулық үшін экологиялық тәуекелдерді төмендетудің алғы шарттарын
анықтау, объективті мәліметтерді алу үшін кешенді ғылыми зерттеулер жүргізу
қажет.
Қаланың экологиялық жағдайына, тұрғындардың денсаулығы туралы
статистикаға және осы проблемаларды біріктіріп кешенді зерттеудің
қажеттілігіне негізделген.
Диплом жұмысының мақсаты болып, Өскемен қаласының қазіргі кездегі
экологиялық жағдайын және тұрғындардың денсаулығын зерттеу, талдау және
бағалау.
Аталған мақсатты жүзеге асыру барысында мынандай міндеттер шығады:
- қаланың негізгі өндірістік кәсіпорындарына сипаттама беру және
қоршаған ортаны ластайтын көздерді анықтау;
- Өскемен қаласының ауа бассейнінің жағдайын және ластану проблемасын
қарастыру;
- Өскемен қаласының су нысандарының экологиялық жадайын сипаттау;
- Өскемен қаласының шет жағындағы жерлердің жағдайына сипаттама беру;
- қала тұрғындарының денсаулық жағдайын зерттеу және бағалау;
- Өскемен қаласының экологиялық жағдайын және тұрғындарының
денсаулығын жақсарту бойынша медициналық-экологиялық ұсыныстар беру.
Зерттеу объектісі болып Өскемен қаласы тұрғындарының денсаулығы
және қоршған ортаның компонеттері.
Зерттеу нысаны ретінде Өскемен қаласының экологиялық жағдайының
тұрғылықты халықтың денсаулығына әсерін анықтау.
Дипломның теориялық және әдістемелік зерттеу негізі болып қоршаған
ортаның адам денсаулығына тигізетін әсерін зерттейтін еңбектер табылады.Осы
жұмыста зерттеудің келесі әдістері қолданылады: материалды өңдеудің
салыстырмалы, теориялық, кешенді әдістері, байланыстара талдау,
статистиканың қазіргі заманғы әдістері пайдаланылды.
Зерттеудің ақпараттық базасы: Шығыс Қазақстан Гидротетеорологиялық
жер беті суларының зертханалық бөлімінің зерттеу нәтижелері, Өскемен
қаласының облыстық қоршаған ортаны қорғау аумақтық басқармасы, Шығыс
Қазақстандық Мемсанэпидқадағалау басқармасының, Шығыс Қазақстандық
Гидрометеорологиялық орталығы, Мемлекеттік статистика басқармасы қорынан
статистикалық, сараптамалық деректі және басқа да ақпараттар пайдаланылған.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы қоршаған ортаның мониторинг жүйесінде
Өскемен қаласының қазіргі экологиялық жағдайы зерттелініп, қала
территориясында және тұрғындардың денсаулығына салыстырмалы анализ
жасалынды.
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы қорытынды жұмыстың нәтижесі
Өскемен қаласының және облыстың денсаулық сақтау мекемелерінде тұрғындарды
сауықтырудың медициналық-экологиялық бағдарламаларын әзірлеуде қолдануға
болады.
Зерттеу жұмысының қорытындылары 2008 жылы сәуірде 17 студенттік
ғылыми – тәжірибелік конференцияның материалдары жинағында Қазіргі Өскемен
қаласының экологиялық жағдайы және тұрғындардың денсаулығы атты тақырыппен
баяндама жасалынып, университетте жарық көретін екі ғылыми мақалалар
жинағы басылып шықты. Біріншісі: Өскемен қаласының аумағындағы су
объектілерінің жағдайы. Екіншісі: Қазіргі Өскемен қаласының экологиялық
жағдайы және тұрғындардың денсаулығы.
1 ӨСКЕМЕН ҚАЛАСЫНЫҢ НЕГІЗГІ ӨНДІРІСТІК
КӘСІПОРЫНДАРЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1. Физико-географиялық шарты
Өскемен қаласы Ертіс өзенінің бойында, Қазақтың ұсақ шоқысы мен Кенді
Алтай арасындағы шекарада орналасқан. Қазақтың ұсақ шоқысы Өскемен
қаласынан батыс жаққа орналаса келе рельефтің таулы және орта таулы сипаты
бар. Ұсақ шоқы рельефінің көлеңкесінде бөлек жатқан шоқылар бой көтерген,
олардың ең жақыны Өскемен қаласының төменгі жағында 90 км қашықтықта
орналасқан, ұзындығы 1606 м. Кеңді Алтай Батыс Алтайдың орта таулы және
төменгі таулы ауданы болып келеді, бірнеше жоталардан тұрады, оның
негізгілері Үлбі (1500-1900м), Ивановский (2800 м дейін), Уба(1000-2000м).
Сипаттама Өскемен қаласының метостанциясындағы көп жылғы бақылаудың
деректері бойынша келтірілген. Ауданның ауа райы – шұғыл-континентальды.
Тұрақты қар жабыны қарашаның екінші онкүндігінде, қазанның үшінші
онкүндігінде пайда болады. Қарлы жабынның орта айлық биіктігі қыс
мерзімінде біртіндеп арта түседі, ақпанның үшінші онкүндігінің соңында 20
см құрайды. Жердің қату тереңдігі ақпан айында орта есеппен 90 см-ге
жетеді. Қарлы жабынның кету күні наурыздың екінші онкүндігіне (ерте),
мамырдың екінші онкүндігіне (кеш) және сәуірдің бірінші онкүндігіне (орта
көп жылғы) мс келеді. Өскемен қаласының Ертіс өзені оңтүстік-шығыстан
солтүстік-батысқа қарай орналасқан және таулы өзендермен бөлінген, оның
көбін Үлбі және Уба өзендері алып жатыр.
Өскемен қаласы ауданындағы Ертіс өзенінің гидрологиялық режимі
негізінен ағыс бойынша 90 км жоғары орналасқан Бұқтырма ГЭС режимімен
анықталады. Өзеннің ені қалыпты жағдайда 300-400 м құрайды, тереңдігі 1,7-
2,5 м, ағыстың жылдамдығы 0,7-0,8 мсек. Желтоқсанның алғашқы күндерінде
Ертіс өзенінде мұздар қалыптаса бастайды. Желтоқсан айының соңында мұздың
қалындығы (орташа) 32 см , қаңтарда - 58 см ,ақпанда - 77 см.
Үлбі өзеніндегі мұздың қалындығы ақпан айының соңында 74 см, Уба
өзенінде – 83 см. Ертіс өзені суының көтерілуі орташа есеппен көп жыл
бойы сәуір айының бірінші онкүндігінде байқалады. Көктемгі су көтерілудің
ерте мерзімі наурыз айының екінші онкүндігінде, кешкісі – сәуірдің екінші
онкүндігінде байқалады. Көктемгі мұз жүрудің ұзақтығы 7-14 күн. Таулы
ағыстардағы көктемгі су көтерілу жазғыға ауысады.
Ертіс өзеніндегі су температурасының 0,20С (орта көп жылдық) ауысу
күні сәуірдің екінші онкүндігіне келеді. Сәуірдің үшінші онкүндігіндегі
Ертіс өзені суының температурасы 50С құрайды, мамырдағы судың орта айлық
температурасы – 100C. Жаз бойында судың температурасы біртіндеп көтеріледі
және тамызға қарай 170С жетеді.
Жаз мезгілінде Үлбі өзенінде таудағы қар мен мұздың еруіне байланысты
су деңгейінің жоғарғы көтерілуі қалыптасады.
Күзгі мезгілде судың температурасы біртіндеп төмендей бастайды:
қыркүйекте – 130C, қазанда – 70C, қарашаның бірінші онкүндігінде – 30C,
қарашаның екінші онкүндігінде – 10C, үшінші онкүндігінде – 0,60C. Күздегі
су температурасының 0,20С арқылы ауысу күні қарашаның екінші онкүндігіне
келеді. Күзгі мұз жүру орташа көп жылғы қарашаның бірінші жартысында
басталады [1; Б. 44].
Өскемен қаласы ауданының топырақты қабаты әр түрлі болып келеді. Ол
таулы топырақтан және тау арасы даласынан тұрады. Көбінесе ашық-қоңыр түсті
топырақтар кең тараған. Таулы аудандарда топырақтың көлдеңен зоналылығы
көрінеді: таулы-бақтық, бақты-дала, таулы қаратопырақтар, қою-қоңыр, ала
және қою-ала шөлді.
2005 жылы топырақтардың санитарлық-гигиеналық жағдайын бағалау
бойынша жұмысты жүргізу кезіңде бактериологиялық және гельминтологиялық
анализдерді алумен қатар топырақтың ауыр металлдармен химиялық ластануын
зерттеу үшін 40 сынақтамалар алынды.
Ауыр металлдардың аудандық таралуында уланған спектордың азаюында
және ластаудың негізгі көздерінен жоғалту салдары бойынша олардың
шоғырлануының төмендеуінде анық байқалады. Морфологиялық қатынаста
ластанудың картографиялық бейнесі Ертіс және Үлбі бойында бағдарланған
тәулікті инверсиондық ағымдары бар желге бағынады.
Қала аумағындағы жердің ластануы концентрациялық-зоналық құрылымы
бар, жоспарда Ертіс және Үлбі бойында күрделі инверсиялық әуе ағымдары бар
дөңгеленген формасы бар. Ластанудың негізгі көзінен арылту шамасы бойынша
ауыр металлдардың металлдық қысымының және сапалы құрамының, шоғырлануының
төмендеуі байқалады.
2. Қоршаған ортаны ластаудың көзі ретіндегі Өскемен қаласының
негізгі өндіріс мекемелері
КазцинкАҚ. Казцинк акционерлік қоғамы 1997 жылдың басында
құрылған. Оның құрылымы аумағы бес ірі өндіріс алаңдары - Өскемен,
Зырян, Риддер, Серебрянка, Текеліде орналасқан сегіз бөлімшеден тұрады:
Зырян, Риддер және Текелі кен-байыту кешендері, металлургиялық кешеннің
Өскемен алаңы және Риддер мырыш зауыты, Риддер жөндеу-механикалық зауыты,
Бұхтарма және Текелі энергетикалық кешені, Өскемен электротермикалық
кешені.
Бай тарихы бар бұл өндірістердің әрқайсысы металл кендерін табу мен
өңдеу саласында үлкен жетістіктерге жеткен. Технологиялық үрдістерді үнемі
жетілдірудің, түсті металдарды алудың жаңа, тиімді технологиясын жасаудың
және қызметкерлерінің жоғарғы деңгейдегі дайындығының арқасында Казцинк
ААҚ өнімдерінің сапасы жоғары және халықаралық нарықта кең танылған.
Казцинк АҚ – Қазақстандағы ірі бағалы металл өндіруші. Алтын мен
күміс Лондондық бағалы металл нарығында сыннан өткен. Шығарылатын жоғары
сапалы ЦВ (99,99), ЦО және ЦОА маркілі мырыш негізінде құятын және мырыш-
алюминий қорытпалары, бұйымды әдіптейтін анод, кеме корпусын тот басудан
қорғайтын протекторлар және т.б. өндіру ұйымдастырылған.
Шығарылатын жоғары сапалы ЦВ маркілі мырыш өнімі үшін кәсіпорын
Гауһар тасты жұлдыз (Бриллиантовая звезда Гватемала қ, Мексика)
жүлдесіне және Сапалық 22-жүлдеге (Мадрид, Испания) ие болған.
Казцинк АҚ құрылымы көпжақты және келесі кәсіпорындардан тұрады:
- құрамына үш кен орны кіретін Риддер кен-байыту кешені: Тишинка,
Риддер-Сокольный, ВЛКСМ 40 жылдығы атындағы кен орны, сонымен
қатар, байыту фабрикасы мен қосалқы цехтар;
- құрамына Малевск кен орны, Зырян және Греховск кен орындары, байыту
фабрикасы мен бірқатар қосалқы өндірістер кіретін Зырян кен-байыту
кешені;
- құрамына Текелі кен орны, байыту фабрикасы мен бірқатар қосалқы
өндірістер кіретін Текелі кен-байыту кешені;
- құрамына Өскемен және Риддер мырыш зауыттары, Өскемен қорғасын
зауыты, сонымен қатар, қосалқы цехтар кіретін металлургиялық
өндіріс;
- Риддер жөндеу-механикалық зауыты;
- Бұқтырма гидроэнергетикалық кешені;
- Текелі энергетикалық кешені.
Казцинк АҚ келесі қызмет түрлерін жүзеге асырады: гелогиялық
барлау жұмыстарын жүргізу, түсті металл кендерін өндіру мен өңдеу, түсті
металл, соның ішінде құрамында алтын бар қосылымдарды өндіру, қорғасын мен
мырыш негізінде түсті, сирек кездесетін, қымбат бағалы металдар мен
қорытпаларды өндіру, электр, жылу және басқа энергия түрлерін өндіру,
халық қолданатын өнім шығару, коммерциялық қызмет. Кенге берілетін жалпы
күш жылына 5 млн тоннаны құрайды. Кенді өңдеу жерасты тәсілімен жүргізіледі
[3; Б. 88].
Полиметалл кендері Риддер және Зырян байыту фабрикаларында ұжымдық-
селективтік сызба бойынша мырыш, қорғасын, мыс және құрамында алтын бар
флотациялық және гравитациялық қосылымдар алумен өңделеді. Казцинк АҚ
құрамында қорғасын және екі мырыш зауыты, аффинажды өндіріс, сирек
кездесетін металл, қорытпалар және катодты мыс шығаратын цех бар. Казцинк
АҚ зауыттарында мырыш өндіру стандартты технологиялар бойынша жүзеге асады
және құрамына мырыш қосылымдарын күйдіру, ерітпелер, электролиздерді
тазарту мен сілтілендіру, катодты мырышты индуктивті пештерде қайта балқыту
мен металды құюды енгізеді.
Жасанды тастардан бұйымдарды жасау учаскелерінде жергілікті тастарды
қолданады: габбро, гранит, агат, яшма, суретті әктер, микроквацит, сонымен
қатар, әкелінген: жадеит, мүкті агат, қызыл халцедон, авантюрин, чароит
және басқалар.
Көп жылдар бойы Казцинк АҚ Шығыс Қазақстан облысының атмосфералық
ауасына ластаушы заттарды шығару бойынша алғашқы орындардың бірінде – облыс
бойынша жалпы ластаудың 33 пайызды құрайды. Казцинк АҚ кәсіпорындарының
ішінде ластаушы заттарды шығару бойынша неғұрлым көп үлес Металлургиялық
өндіріс кешенінің Өскемен алаңына келеді. Жер беті суларын ластау бойынша
да кәсіпорын басқалардың ішінде алғашқы орындардың бірін алады. Негізгі
ластайтын заттар – мырыш, қорғасын, сульфаттар, кадмий, мұнай өнімдері.
Кальций арсенит пен арсенаттары (шлам) 50 жылға жуық жиналып, қазіргі
таңда ол 280 000 тоннаға жетеді. Химиялық шламдар кальций арсенаты мен
арсениті ретінде болады. Қалдықтар толтырылған секциялар суглинкалармен
жабылған. Бұл улы металдар қосылымдарының сұюлуы мен көлемінің ұлғаюына
әкеп соқты. Кей жерлерде сұйықтықтар 5-тен 25 пайызға дейін жетеді.
Қалдықтарды үю қоршаған ортаға әсер етеді. Жыл сайын шаң-тозаң түріндегі
үйінділер 6,5 тоннаға бағаланады.
Түрлі металлургиялық бөлімшелерде қолданылғаннан кейін техникалық су
тазарту құрылғыларына түседі, онда әктелген сүт қосылып, pH 9 дейін
бейтараптанады. Құрамындағы металды тұндыруға арналған тұндырмалардан
өткеннен кейін су салқындатқышқа барып, 21º С дейін суиды да цехқа қайта
келеді. Жазғы уақытта қондырғылар тиімді жұмыс істеп, pH 9 сарқынды су Үлбі
өзеніне түседі ( 3 500 м3сағ дейін). Рұқсат етілген тастандылар үшін
Өскемен төгу орнының МӨ төлем жасайды.
Көп жылдық бақылау нәтижелері жерасты сулары, топырақ пен
атмосфералық ауаны ластау ошақтарының межесі өзгергенін көрсетпейді.
Қоршаған ортаны ластау үрдісімен бірге түсіп жатқан және жинақталған
ластаушы заттардың жерасты, жер беті суларымен және атмосфералық ауамен
Өскемен қаласы маңындағы аумақтарға ауысу үрдісі болып жатуы мүмкін.
Ластану таралуының уақыт пен кеңістіктегі мүмкін бағыты топырақ үшін жел
бағытымен, жерасты және жер беті сулары үшін олардың ағысының бағытымен
анықталады [ 6; Б. 376].
Үлбі металлургиялық зауыты АҚ. ҮМЗ 1949 жылы КСРО қорғанысының
қажеттілігіне құрылған. Зауыт ҚР Шығыс Қазақстан облысы Өскемен қаласының
солтүстік бөлігінде орналасқан. Аталған кәсіпорын атомдық және ғарыштық
өнеркәсіп үшін материалдар дайындау мен инженерлік электроника саласында
мамандандырылады.
ҮМЗ АҚ өндірістік қызметіне мыналар кіреді:
- уран-235 бойынша 4,4 пайызға дейін байытылған уран гексафторидін,
уран-235 бойынша 2,6 пайызға дейін байытылған уранил-нитратын, уран-
235 бойынша 4,4 пайызға дейін байытылған ТВЭЛ қару-жарағының
қалдықтарын тасымалдау мен сақтау;
- уран-235 бойынша 4,4 пайызға дейін байытылған UO2 и U3O8 ұнтағын,
ТУ 95 1822-95Е, ТУ 95 1823-95Е, ТУ 001.,55-93, ТУ 001.348-92бойынша
ядролық керамикалық отын таблеткаларын, ТУ 0401.01.000 бойынша
жинақтаушы детальдар мен түйіндерді өндіру, сақтау және тасымалдау;
- ядролық материалдар, радиоактивті заттар, сонымен қатар солардың
негізіндегі бұйымдар қолданылатын ядролық-радиациялық қауіпті
нысандарды және өндірістерді (қондырғылар, технологиялар, жүйелер,
жабдықтар, құралдар, аспаптар) қолданысқа енгізу, қолдану, қайта
құру (соның ішінде бүкіл қызмет барысында жаңарту мен жөндеу),
қолданыстан алу;
- радиоактивті қалдықтарды сақтау, қайта өңдеу, утилизациялау,
тасымалдау және жою;
- қолданыстағы технологияларды жаңарту мен үлгілендіру үшін олардың
тиімділігін арттыру мақсатында өз кәсіпорнындағы өндірістік ғылыми-
зерттеу зертханасының күшімен ядролық материалдарды, радиоактивті
заттарды және солардың негізінде жасалған заттарды қолдана отырып
ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізу.
Зауыт қызметі Қазақстан Республикасының заңнамаларына, қолданыстағы
нормалар мен ережелерге сәйкес жүзеге асырылады.
ҮМЗ – өндіріс пен әлемдік деңгейдегі өнімді шығаруда 50 жылдам астам
тәжірибесі бар ғажайып кәсіпорын. ҮМЗ тауарлық белгісі Қазақстан
Республикасы мен Ресей Федерациясында, сонымен қатар, Болгарияда,
Ұлыбританияда, Германияда, Қытайда, Польшада, Словакияда, АҚШ, Чехияда,
Францияда, Жапонияда тіркелген.
Кәсіпорын құрамына үш негізгі өндіріс алаңы кіреді: оңтүстік алаң,
солтүстік алаң, шығыс алаңы, сонымен қатар, ҮМЗ ААҚ көлік шаруашылығының
аумағы .
ҮМЗ АҚ құрамына мыналар кіреді:
- бериллий өндіру (бериллийдің техникалық гидроқышқылын, амоний
фторбриллатын, металды берилий, лигатур мен қорытпалар, берилий мен
бұйымдардың металды ұнтақтарын, берилий қышқылынан жасалынған бұйымдарды
алу);
- атомдық электростанциялар үшін отын өндіру (уран 235 изотопы
бойынша аз байытылған уран қышқылынан отын таблеткаларын жасау);
- тантал, жоғары өткізгішті материалдар (ниобий мен тантал қорытпасы
негізінде және ниобий мен қалайының интерметалды қоспасының негізінде);
- өндіріске қызмет көрсететін көмекші цехтар.
Көмекші цехтарға аспапты-механикалық, электрожөндеу цехы,
энергожөндеу, азот-сутекті-оттекті станциялар, транспортты цех, орталық
ғылыми-зерттеу зертханасы, автоматизация орталық зертханасы, өлшеу
техникасының орталық зертханасы, орталық зауыт зертханасы, еңбек пен
қоршаған ортаны қорғау ЛОТОС зертханасы, қойма шаруашылығы, көпсалалы
қызмет цехы жатады.
Берилий өндірісі кен шикізатын айқындаудан бастап берилийден дайын
затты алуға дейінгі зауыттың толық циклын білдіреді.
Мұнда келесі өнімдерді алады: бериллийдің техникалық гидроқышқылы,
аммоний фторбериллаты, металды берилий, бериллий негізіндегі қорытпалар,
бериллийдің металл ұнтақтары мен олардан алынатын заттар, бериллий
қышқылынан алынатын заттар.
Техникалық таза металды бериллий өндіру үшін негізгі шикізат болып
қосылымдары бар флотациялық бериллий табылады. Бериллий гидроксидін
өндіруде аммиак суы, күкірт және азот қышқылы, каустикалық су, активті
көмір, магний сияқты реагенттер қолданылады. Зиянды химиялық заттары бар
технологиялық ерітінділер әкетіледі немесе өткізгіш арқылы соңғы сақтау
орнына қайта сорғызылады. Каналға улы заттармен байланыста болмайтын,
технологиялық құрал-жабдықты салқындату үшін қолданылатын су түседі.
Шағын бериллийден бұйымдар мен жартылай фабрикаттарды өндіру ұнтақты
металлургия әдісімен жүргізіледі және түрлі құрамдағы металды бериллий
ұнтақтарын алу үрдісімен, оларды ықшамдау, дайындалған заттарды қысым мен
кесумен өңдеу үрдістерімен байланысты.
Технологиялық ерітінділер
бейтараптанудан кейін соңғы сақтау орнына жөнелтіледі.
Уран өндірісі. Отын таблеткаларын өндіруде бастапқы шикізат болып
уран гексафториді, уралнитрат қорытпасы, General Electric фирмасының
материалдары, табиғи уранның химиялық қосылымы т.б. Өндіріс технологиясында
отын таблеткаларын пайдалану үшін кәсіпорында General Electric фирмасының
материалдарын қайта өңдеу жүргізіледі. Уранды бөліп алу мақсатында материал
азот қышқылын, азотқышқылды алюминийді қолдану арқылы сілтіленеді.
Тантал мен феррониобий өндіру.Тантал өндірісінің өнімі болып
техникалық ниобий гидроқышқылы, тантал кесектері мен тантал ұнтақтары
(конденсаторлық кластар мен қатты кесектерді өндіру), сым және басқа да
танталдан жасалатын бұйымдар табылады. Шикізат ретінде тұтынушылар мен
басқа өндірушілерден түсетін қосылымдар, туынды өнімдер мен тантал
гидроқышқылы қолданылады. Қосылымдар күкірт қышқылында ашылады.
Металды тантал улы зат болып саналмайды, алайда, тантал
қосылымдарының құрамында 1-3 пайыз торий радиоактивті элементі жиі
кездеседі. Хаттау мәліметтеріне сәйкес тантал өнімінің тастанды
қалдықтарында жалпы альфа-белсенділік көрсетілген. Тантал өнімінің
радиоактивті тастанды қалдықтары скрубберлерде 76 пайыз тиімділікпен
тазартылады. Тантал өнімінің технологиялық газдарында аммиак, азот
диоксиді, күкірт қышқылы, газтәрізді фторлы қосылыстар бар. Бұл заттар
тазарту бойынша 69-88 пайыз тиімділікпен өндірістегі скрубберлерде
сіңіріледі.
Өндіріс күкірт қышқылының кальций фторидіне табиғи минерал түрінде
өзара әсер ету реакциясына негізделген. Реакция электр тогымен қыздырылатын
айналмалы құбыры бар пеште пайда болады. Пайда болатын фторлы сутек қышқыл
мен тозаң шашырандыларынан анықталады.
Көмекші цехтер. Өндірістерге қызмет көрсету үшін кәсіпорындарда құрал-
сайман – механикалық, электрожөндеу, энергожөндеу және көлік цехтары,
көпсалалы қызмет цехы, Үлбі жобалау-құрылымдық институты, азотты-сутекті-
қышқылды станция, мамандандырылған зертханалар, қойма шаруашылығы бар.
ҮМЗ АҚ өндірістерінің қоршаған ортаны ластаушы көздері болып ағын
сулармен су объектілеріне түсетін ластаушы заттар, атмосфералық ауаға
кәсіпорынның өндіріс объектілерінің ластаушы қалдықтармен түсетін ластаушы
заттар саналады [ 10; Б.10-16].
Бериллий, бериллийден жасалған бұйымдарды өндіру ауаға бериллий
аэрозольдерінің, бейорганикалық шаң-тозаңдардың, молибден мен оның
бейорганикалық қосылыстарының, мыс оксидінің, күкірт пен азот
қышқылдарының, аммиак, газтәріздес фторлы қоспалардың, азот оксидінің пайда
болу мен бөлінуімен байланысты. Корпустың бір бөлігі айналмалы сумен
жабдықтау жүйесімен қамтамасыз етілген. Каналға улы заттармен байланыста
болмайтын, технологиялық құрал-жабдықты салқындату үшін қолданылатын су
түседі.
Уран өндірісінің бөлінділері мен ластаушы қалдықтарында жалпы альфа-
белсенділік көрсетілген. Құрамында радиоактивті заттары бар Петрянов
фильтрлерінде (КПД – 69,8 – 99,9 пайыз), СКШН скрубберлерінде ластаушы
қалдықтарды тазарту жүзеге асады. Уран өндірісінде бөлінетін барлық сұйық
және газтәріздес заттар – азот диоксиді, азот қышқылы, аммиак, фторлы
газтәріздес қосылыстар – технологиялық газдардың ластаушы қалдықтарын
скрубберлерде тазалау кезінде қағып алынады (трибутилфосфат пен сутек
оксиді тазаланбайды). Газтәріздес заттарды тазалау тиімділігі 51- 80,0
пайызды құрайды. Уран өндірісінде зиянды заттарды тастау 15-30 метр
биіктікте шырақтар арқылы жүзеге асады.
Металды тантал өнім болып саналмайды, алайда, тантал қосылымдарының
құрамында 1-3 пайыз торий радиоактивті элементі мен уран жиі кездеседі.
Хаттау мәліметтеріне сәйкес тантал өнімінің тастанды қалдықтарында жалпы
альфа-белсенділік көрсетілген. Тантал өнімінің радиоактивті тастанды
қалдықтары скрубберлерде 76 пайыз тиімділікпен тазартылады. Тантал
өнімінің технологиялық газдарында аммиак, азот диоксиді, күкірт қышқылы,
газтәрізді фторлы қосылыстар бар. Бұл заттар тазарту бойынша 69-88 пайыз
тиімділікпен өндірістегі скрубберлерде сіңіріледі.
Өндіріс қызметі мен құрал-сайман – механикалық цех үрдісінде
атмосфераға барий, калий, натрий хлоридтері, темір оксиді, марганец пен
оның қосылыстары, никель оксиді, хром, бейорганикалық шаң-тозаң, пысыру
аэролі, азот оксиді, күкірт қышқылы, гидрохлорид, сутек оксиді, фторлы
газтәріздес қосылыстар, органикалық қосылыстар бөлінеді және пайда болады.
Тастанды лас қалдықтарды тазартуда ЦН-11, ЦН-15, ЦОК-11 Матрешка
(КПД – 40,0-80,0 пайыз) циклондары, тұндырғыш қораптар (КПД-25 пайыз) және
тұндырғыш камералар (КПД-41,7 пайыз) пайдаланылады.
Технологиялық үрдістегі сарқынды сулардың құрамында қышқылдар, ауыр
метал тұздары, минералды қоспалар бар. Сарқындардың шартты бөлігі мен
айналмалы жүйе сулары құю құбырына бағытталып, Үлбі өзеніне тасталады.
Сарқындардың шартты бөлігі салқындатылып, суайналым жүйесіне бағытталады.
Өндіріс алаңдарынан келген жауын және еріген сулар құбырлар жүйесіне түсіп,
Үлбі өзеніне тасталады.
Өскемен Титан магний комбинаты АҚ. Өскемен Титан магний комбинаты
АҚ 1965 жылы қолданысқа енгізілген. Өскемен Титан магний комбинаты АҚ
кенді Алтайдың оңтүстік-батыс бөлігінде, Өскемен қаласынан солтүстік-
шығысқа қарай 15 км қашықтықта орналасқан. Комбинаттың өндіріс алаңы Согра
қазаншұңқырында, Үлбі өзенінің террасасында орналасқан.
Өскемен Титан магний комбинаты АҚ тұйықталған технологиялық
айналымы бар, ірі, қазіргі заманғы түсті метал кәсіпорындардың бірі.
Комбинат құрылымын екі қуатты негізгі өндірістер құрайды: титан және
магний, сонымен қатар, көмекші өндіріс.
Титанмагний комбинатының Өскемен қаласында орналасуына бірнеше фактор
әсер етті: арзан электр қуаты, ірі түсті металургияда іс тәжірибесі бар
білікті еңбек кадрлары және арзан шикізат өндіру болашағы.
Өскемен ТМК титан алу үшін шикізат ретінде құрамында титан бар
шлактар, ильменитті қосылымдар мен қалпына келтіргіштер пайдаланады. Магний
өндірудегі негізгі шикізат болып сусызданған карналлит табылады.
Негізгі өнімді шығару кезінде комбинаттағы қоршаған ортаны ластаудың
негізгі көздері болып атмосфераға тасталынатын шаңды газды ластаушы заттар,
технологиялық ерітінділердің ағуы, сарқын сулар мен қатты өндіріс
қалдықтары. Атмосфераның неғұрлым маңызды, ерекше ластаушысы болып хлор
мен хлорлы сутек саналады [ 11; Б.169].
Өскемен ЖЭО Ертіс пен Үлбі өзендерінің оң жағалауында Өскемен
қаласының солтүстік бөлігінде орналасқан. Өскемен ЖЭО қорғасын-мырыш
комбинаты құрамында салынған, қазіргі таңда аумағы бойынша Солтүстік
өндіріс желісіне кіреді.
ЖЭО белгіленген қуаты:
- электр – 241,5 кВт;
- жылу – 1050,9 Гкалсағ.
Өскемен ЖЭО жылу кестесі бойынша жұмыс істейді. Жүктеменің барынша
көп болатын кезі – қыс мезгілі. Өскемен ЖЭО мынадай негізгі жабдық түрлері
бар:
- ЦКТИ-75-39Ф типті алты булы қазанды агрегат, әрқайсысының
өнімділігі 75тсағ;
- БКЗ-320-140 типті төрт қазанды агрегат, әрқайсысының өнімділігі
320тсағ;
- ТПЕ 430 типті бір қазанды агрегат, өнімділігі 500тсағ.
ЖЭО көмір теміржол вагондарында жеткізіліп, қабылдау түсіру орнына
жіберіледі. Мұнда вагон аударғыштың көмегімен көмір төменде орналасқан
қабылдау бункерлеріне түсіріледі. Бұл жерден көмір жолақты қуаттандырғыштың
көмегімен бөлу конвейерлеріне жіберіліп, әрі қарай ДМ-2100 Х 2000 типті
балғалы ұнтақтағыш орнатылған ұнтақтау бөлімшелеріне түседі. Ұнтақталғаннан
кейін ұсақ отын ағыны екінші көтеру конвейерлеріне, одан кейін қайта төгу
жүйесі арқылы шикі көмір бункеріне беріледі. Шикі көмір бункерінен көмір
қуаттандырғыштың көмегімен дөңгелек барабанды диірмендерге ұнтақталып,
кептіруге беріледі. Барабанды диірменнен тозаңды ауалы қоспа кезекпен
сепаратор мен циклон арқылы өтеді, осыдан кейін ауадан бөлінген көмір
тозаңы тозаң бункеріне түсіп, ол жерден тозаңды қуаттандырғыш арқылы
жанарғыларға одан кейін қазандардың от жағатын бөлігіне беріледі.
Станциядағы көмір қоры ауданы 35000м2 ашық қоймада сақталады.
Қазандарға от жағуға және шырақтарды жағу үшін қажетті қосымша отын ретінде
Өскемен ЖЭО мазут пайдаланады. Қазандағы көмір жанып біткеннен кейін
қалатын күл мен қоқыс күлқоқысты пульпа түріндегі (күл мен қоқыстың сумен
1:30 ара қатынаста араласқан қоспасы) күл төгетін орынға жіберіледі.
Нөмір 2-ші күл төгетін орын Ертіс өзенінің оң жағалауында ЖЭО
өндіріс алаңынан 5,1 км қашықтықта орналысқан. Аталған күл төгетін орын
1970 жылы қолданысқа берілген. Күл төгетін орынның жақын маңдағы елді
мекеннен 140 м қашықтықта, су объектілерінен – 40 м , транзитті жолдардан –
30 м қашықтықта орналасқан.
Күл төгетін орын жалпы ауданы 589954 м2 болатын екі секциядан
тұрады. Қазіргі таңда ауданы 20Га болатын бірінші секция іске қосылуда,
екінші секция шөп пен ағаш отырғызылып, шаңды басу үшін ылғалдандырылып,
сүрлеуге қойылған. Күлдің салмақсыз жеңіл бөлігінің шаңдануының алдын алу
мақсатында күл төгу орнының беткі бөлігіне күлді үю су қабатының астында
іске асырылады, күл төгу орнында үнемі су айнасы сақталып тұрады.
Өскемен ЖЭО-1 жабық күл төгетін орны: бұл Өскемен қорғасын-мырыш
комбинатының үйіндісінің жанында орналасқан, толтырылған және 1991 жылдан
бастап қолданыстан алынған күл төгетін орыны ресми құжаттарға сәйкес
үйіндінің беті арнайы жабумен жабылған. Күл төгетін орынның топографиясы
келесідей: жақ қабырғалары үйілген күлдің жоғарғы бөлігінен биік, соның
нәтижесінде беті ойыс болып келеді. 1991 жылы қоқыс төгетін орынның жақ
қабырғалары апатқа ұшырап, судың ағуы жақын жерде орналасқан Өскемен
қорғасын-мырыш комбинатының үйінділерін су басып, едәуір экологиялық апатқа
ұшырауына себеп болды. Күл төгетін орынды беткі бөлігіне атмосфералық
жауын-шашынның жиналуына жол бермейтіндей құрастырып, тиісті жауын суын жою
жүйесімен қамтамасыз ету, жөндеу және топырақпен жабуды жақсарту ұсынылады.
Күл төгетін орында ластаушы заттардың топыраққа өтуінің негізгі
көздері қаланың өндірістік кәсіпорындарымен ластанатын ауа бассейні мен
атмосфералық жауын-шашын болуы мүмкін.
Нөмір 1-ші күл төгетін орында сүзгіге қарсы экранның болмауына
байланысты жерасты сулары жинақталған қалдықтардан еріген қоспаларымен
ластанады. Күл төгу орны әсер ететін аймақтардағы су қабатының ластануы
минералданған судың күл төгетін орынның негізі арқылы жерасты суларына
өтіп, онымен араласуы арқылы жүзеге асып, әрі қарай сүзгілі ағын өзендерге
түседі.
Судың құрамында фтор мен оның қосылыстары, ванадий және басқа да
элементтердің шектен тыс көп болуы адам денсаулығына теріс әсер етуі
мүмкін.
2 ӨСКЕМЕН ҚАЛАСЫНЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ АХУАЛЫ ЖӘНЕ
ЖЕРГІЛІКТІ ХАЛЫҚТЫҢ ДЕНСАУЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
2.1 Атмосфералық ауаның ластануы
Шығыс Қазақстан облысында газдың көп бөлігі металлургиялық
кәсіпорындарда минералды шикізатты өңдеу кезінде бөлінеді. Газдардың
құрамына күкірт диоксиді, көміртегі оксиді, азот оксидтері, хлор, ауыр
металдар. Түсті металлургия кәсіпорындарында сульфидті шикізатты өңдеу
кезінде күкірт диоксиді ерекше көп бөлініп шығады. Қазмырышта 2002 -2004
жылдары "Хальдор Топсе" құралы пайдалануға берілген, бұл қала
атмосферасының құрамындағы күкірт диоксидінің мөлшерінің мүмкін шектегі
концентрациясын 1,2-ден 0,8 дейін азайтуға мүмкіндік береді.
Металлургиялық кәсіпорындардан басқа қышқылды жауын түзетін заттар мен
газдардың көзі жылуэнергетикалық кәсіпорындар және көліктер. Әсіресе
жылуэнергетика кәсіпорындарында ешқандай пайдаға асырылмай атмосфераға
шығарылатын, құрамында көп мөлшерде күкірті бар семейлік көмірді жағу
кезінде күкірт қосқышқылы ерекше көп мөлшерде түзіледі.
Ластаушы заттар тасталындыларынан ерекше зардап шегетін Өскемен
қаласының атмосферасы (ластаушы заттардың тасталындылары 46 пайызды
құрайды) мен Семей қаласының атмосферасы (19 пайыз)сурет 1-де көрсетілген.
Сурет 1- 2006 ж ШҚО қалаларының атмосфераға ластаушы заттарды
шығару пайызы, (ШҚО статистика бойынша Есептеу
орталығының мәліметтері).
Өскемен қаласының атмосфералық ауасына ластаушы заттарды шығару
компонентерінен 2006 ж күкірт диоксиді (59 пайыз)басымдылық көрсетуде,
сондай-ақ ( 20 пайыз) көміртегі оксидінің анықталып отырғанын сурет 2-де
көрсетілген.
Сурет 2-2006 ж ингредиенттер бойынша Өскемен қаласының
атмосферасына ластаушы заттарды шығару пайызы, (ШҚО
статистика бойынша Есептеу орталығының мәліметтері).
Соңғы 3 жылда өндірістің өсу жағдайында тасталынымдардың жалпы
көлемінің тұрақтану мен төмендеуге беталысы байқалған. Бұл бірінші
кезекте, қала мекемелерінің атмосфералық ауаны қорғауға қатысты экологиялық
бағдарламаларды орындауларымен байланысты.Өскемен қаласы бойынша соңғы бес
жылда ластаушы заттар жоғарлап, ал 2005-2006 жылдары тұрақтанғанын сурет
3-те көрсетілген.
жылдар
Сурет-3 Өскемен қаласы бойынша ластаушы заттардың жалпы
шығарылымы,
(ШҚО статистика бойынша Есептеу орталығының
мәліметтері).
Қаланың ерекшеліктері – оның орналасуындағы ластаушы заттардың
сейілуіне ықпал етпейтін физико-географиялық жағдайлары, сонымен қатар,
қала аумағындағы өндірістік кәсіпорындардың шоғырлануы (түсті металлургия,
жылуэнергетикасы, ядролық отын). Облыс тұрғындарының бестен бір бөлігі
тұрып жатқан қала Шығыс Қазақстан облысындағы жалпы өнімнің жартысын
шығарады [ 12; Б.182].
Тасталынымдардың біршама үлесін күкірт диоксиді 37 пайызды құрайды.
Атмосфераны ластауға азот қышқылы мен көміртегі оксиді де басымдылық
көрсетуде және оның анықталуы сурет 4-те көрсетілген.
Сурет 4- 2006 ж ингредиенттер бойынша Өскемен қаласының
атмосферасына ластаушы заттардың шығару пайызы,
(ШҚО
статистика бойынша Есептеу орталығының
мәліметтері).
Соңғы жылдары Өскемен қаласының атмосферасына көлік әсерінің күрт
өсуіне байланысты жағдай қиындай түсті. Статистика көрсеткендей, қалада
жылына 2 мыңнан 3 мыңға дейін көлік құралдары тіркеледі. 2006 жылы қалада
43 861 бірлік жеңіл көлік, 10 157 бірлік жүк көліктері болған (барлығы
54 018 бірлік).
Ірі қалалардың көбінде көлік құралдары қоршаған ортаны ластайтын
негізгі көздердің бірі болып табылады, бұл жағдайда атмосфераға әсердің 90
пайыз магистральдардағы автокөлік жұмысымен байланысты, қалғаны тұрақты
көздердің үлесіне келеді (цехтар, учаскелер, техникалық қызмет көрсету
станциялары, тұрақтар т.с.с).
Өскемен қаласы бойынша көліктерден шығатын тасталынымдардың көлемі
тұрақты көздерден 50 пайызға артық. Қолайсыз жағдай кезіндегі қозғалмалы
көздердің ластаушы заттар тасталынымдарын реттеу қамтамасыз етілмейді.
Соның салдарынан желсіз күндері фотохимиялық тұманды байқауға болады, бұған
құрамына көміртегі оксиді, көмірсутектер, азот диоксиді, бенз(а)пирен
кіретін көлік құралдарының тасталынымдарынан болатын фотохимиялық
реакциялардың нәтижесінде болатын қайта ластану себеп болады. Реакциялық –
қабілетті көмірсутектер қала атмосферасында қышқылданып, тұрақты көздерден
шығарылатын заттарға қарағанда неғұрлым улы заттар бөліп шығарады. Жағдай
көлік тасталынымдары жердің беткі қабатында, тынысалу деңгейінде пайда
болғандықтан қиындай түседі.
Газдардың улылық деңгейі, соған сәйкес ағзаға әсері көптеген
факторларға байланысты: отын сапасы, көліктің техникалық жағдайы және т.б.
Шығыс Қазақстан облысы мен Өскемен қаласына әкелінетін жанармай сапасын
Шығыс Қазақстан облысы бойынша Метрология және техникалық реттеу басқармасы
бақылайды.
2006 жылы облыстағы 31 кәсіпорынның сатуға арналған 100 партия
жанармайының сапасы тексерілген (Семей қ, Зайсан қ, Көкпекті а, Самар а,
Курчатов қ, Өскемен қ). Оның ішінде 25 жанармай құю станциясында
нормативтік құжаттардың талаптарына сай келмейтін жанармай сатылған (10,1
млн теңгеге 160 мың литр көлеміндегі 20 партия жанармай).Тексеру
қорытындылары бойынша нормативтік құжаттарға сай келмейтін жанармайды
сатуға тыйым салу туралы нұсқама берілген, 17 әкімшілік айыппұл салынған.
2003 жылы шағын кәсіпкерлік субъектілерін тексеруге мораторий
жарияланған кезде өткізілген жанармай сапасын тексеру қорытындыларымен
салыстырғанда 2006 жылы сапасыз көлік отынын анықтау пайызы айтарлықтай
жоғарылаған. Мұның себебі мемлекеттік бақылау органдары тарапынан болған
күтпеген тексеру, ал ҚР 31.01.06ж нөмір 124-ші Жеке кәсіпкерлік туралы
Заңының 6 бабының 2 тармағының 4 тармақшасында мұнай және мұнай өнімдерін
өндіру, өңдеу және сату әрекеттері шағын кәсіпкерлік субъектілеріне
жатпайды деп көрсетілген. Бұған қоса жанармай құрамындағы антидетанациялық
заттардың болуын көрсететін бензолдың көлемдік үлесі көрсеткішін анықтау
нормативтік құжатын енгізу де өз әсерін тигізді. Мұндай қосылыстардың
шектен тыс көп болуы көлік двигателінің бұзылуына және атмосфераға улы
газдардың шығуына әкеледі. Көлік жұмыс істеген уақыттағы тасталынымдардың
сапасы жеткілікті түрде бақыланбайды. Жеке меншік транспорт диагностиканы
жылына бір рет техникалық тексеру алдында өтеді, ал таксилер мен автобустар
– тоқсанда бір рет. Олардан шығатын газдарға жүйелі түрде бақылау
жасалмайды [ 13; Б.852].
Қалалық әкімдік пен мәслихатқа қолайсыз жағдай метеорологиясы кезінде
Өскемен қаласында көліктің қолданысқа енгізуін реттейтін нормативтік
актілерді қабылдауы қажет. Қаланы көгалдандыру, отынның баламалы түрлеріне
көшу, экологиялық қауіпсіз жолаушыларды тасмалдайтын көлік мәселесін шешу,
жанармай сапасын жоғарылату мәселелері де көкейтесті.
Өскемен қаласының атмосферасын ластау деңгейін төмендетуге және 2005-
2007 жылдарға арналған ШҚО қоршаған ортаны қорғау аймақтық экологиялық
бағдарламасы аясында атмосфера сапасын қалпына келтіру бойынша басқарушылық
шешімдер қабылдау үшін тиімді іс-шаралар құру мақсатында: Өскемен қаласы
аумағын және халық денсаулығын кешенді геоэкологиялық зерттеу, Өскемен
қаласы атмосферасының химиясын зерделеу, Өскемен қаласының атмосферасына
автокөлік әсерінің үлгісін жасау, Өскемен қаласының экологиялық паспортын
құру атты ғылыми-зерттеу жұмыстары жүргізілді.
Қоршаған ортаны қорғау министрлігі өз позициясын шығарылатын газды
қосымша тазалау құралдарын қолдана отырып еуропалық стандарттарға көшу
ретінде автокөлік газдарының тасталынымдарын реттеуде анықтайды.
Осыған сәйкес 01.01.07 ж Автокөліктер мен қозғалтқыштар зиянды
заттардың тасталынымдары атты Қазақстан Республикасының жаңа мемлекеттік
стандарты жасалынып, қабылданды. Аталған стандарт нормативтік талаптарды,
көлік құралдарының техникалық жағдайы мен қозғалтқыштың картерлі
газдарымен зиянды заттардың атмосфераға тасталынымдары бойынша жекелеген
жүйелеріне бақылау жасау әдістерін белгілейді.
Аталған стандарт жанармаймен жұмыс істейтін автокөліктер үшін
пайдаланылған газдардың құрамына қойылатын нормативтік талаптарды анықтай
отырып, автокөліктің санатын (жолаушылар тасымалдау үшін, жүк тасымалдау
үшін), шығарылған жылын, тазарту және қосымша тазарту жүйелерінің болуын
есепке алады.
Жоғарыда көрсетілген міндеттерді жүзеге асыру үшін облыстық қоршаған
ортаны қорғау басқармасында қазіргі заманғы құралдар мен жабдықтар, білікті
мамандар бар. Автокөліктерді тексеру қазіргі заманғы Автотест–СО–СН
газоанализаторларды, Мета – 01 МП 0,1 түтін өлшегіштері арқылы жүзеге
асырылады. Түтінділікті өлшеуіш – портативті шағын құрал, жеке
қуаттандырғышы бар, автокөліктің кез келген жұмыс істеген орнында,
жүргізушінің назарын аудармай-ақ пайдаланылған газға бақылау жасауға
мүмкіндік береді.
Шығыс Қазақстан гидрометеорология орталығы 4 елді мекенде
атмосфералық ауаның ластану мониторингін жүргізіп отырады: Өскемен
қаласында, Риддер қаласында, Семей қаласында және Глубокий кентінте.
Бақылау стационарлы посттардан жүргізіледі, олардың саны мен орналасқан
жері әрбір елді мекеннің тұрғылықты халық санын, жер рельефін, нормативті
құжаттар негізінде нақты ластану деңгейін есепке ала отырып анықталған:
Өскемен қаласында – 5 бақылау посты, Риддер мен Семей қалаларында – 2
посттан, Глубокий кентінде – 1 пост [ 16; Б.160].
Бақылауға жататын ластаушы заттардың тізбесі атмосфераға шығарылатын
тасталындылардың құрамы мен көлемін, сонымен қатар, нақты елді мекенде ауа
бассейнінің ластануының алдын ала зерттеу қорытындыларын есепке ала отырып
бекітілген. Ауаның ластану жағдайын бағалау тұрақты бақылау орындарында
алынған ауа сынамаларын сараптау мен өңдеу қорытындысы бойынша жүргізіледі.
Сапаның негізгі өлшемдері жергілікті жерлерде ауадағы ластаушы
заттардың мүмкін шектегі концентрациясының мәні болып табылады.
Атмосфераның ластану деңгейі мүмкін шектегі концентрацияға көбірек
реттелген 5 зат бойынша есептелетін атмосфера ластануының кешенді
индексінің көлемі бойынша бағаланады. Бақылаудың көпжылдық талдаулар
мәліметі өнеркәсіптік қалалардың атмосфералық ауасының жоғарғы ластану
деңгейін растайды. Атмосфераның ластану жағдайының негізгі көрсеткіштерінің
бірі атмосфералық жауын-шашынның химиялық құрамы туралы мәліметтер болып
табылады. Химиялық талдауға сынама жинау бір әдіс бойынша және бір типті
құралдар қолдану арқылы жүргізіледі.
Бүкіләлемдік метеорологиялық ұйымның бағдарламасы бойынша жауын-шашын
мен қар сынамаларында катиондар - аммоний, натрий, калий, кальций, магний;
аниондар - сульфаттар, хлоридтер, нитраттар; рН көлемі мен гидрокарбонаттар
анықталады.
Жауын-шашын сынамаларын жинау облыстың 4 метеостанциясында жүзеге
асырылады: Өскемен МС, Үлкен Нарын МС, Риддер МС және Семей МС. Ай сайынғы
сынамаларды жинаудан басқа бұл метеостанцияларда атмосфералық жауын-
шашынның тәуліктік сынамаларының қышқылдығы анықталады. Бақылаулар
сараптамасы көрсеткендей атмосфералық жауын-шашынның рН сілтіге қарай
қозғалған кесте 1 келтірілген.
Кесте 1
2006 жылдың 9 айындағы атмосфералық жауын-шашынның химиялық құрамы
Метеостанция Жауын-шИондар концентрациясы, мгл. Иондар рН
ашын саны,
мөлшері мгл
мм
- - Аниондар Катиондар - -
- -
Пост саны – 5 (қала Пост саны – 3
картасы)
Сынамаларды жинау Сынамаларды жинау мерзімі – 8 мерзім
мерзімдері – 3 мерзім (01,04,07,10,13,16,19,22)
(07,13,19)
Демалыс күндері: Демалыс күндері: демалыссыз, мереке күндерінсіз
жексенбі және мерекелер
Анықталатын қосылыстар Анықталатын қосылыстар саны – 20 қосылыстар
саны – 8 қосылыстар атауы: кестеде
атауы: кестеде
Қосымша зерттеулер жоқ Қосымша зерттеулер:
1. қолайсыз метеожағдайлар күндері
2. штаттан тыс жағдайлар
3.көлік магистральдары (4 жолайырық) қала
картасы а) Әуезов д – Орджоникидзе к.
б)Ворошилов к, 1
в) Ушанов к – Орджоникидзе к
г) Ленин д-.Бульвар Гагарина к
Кесте 2 жалғасы
Жеделділік: Жеделділік: (мәліметті беру сызбасы)1. Мәлімет
1.мәлімет келесі күні 15тәулігіне 2 рет беріледі (таңертең және
сағ беріледі кешке).2. қолайсыз метеожағдайлар күндері және
штатсыз жағдайларда–сынама алғаннан кейін 2-3
сағат ішінде.
МӨЗ -мен мобильді МӨЗ-мен мобильді байланыс : ұялы телефон 3
байланыс - жоқ постта және 2 қозғалмалы зертханада..
Зертхана штаты: 13 адам Зертхана штаты: 36 адам
Ауысым - 1 Ауысым - 4
Зертханалада сынамалар алып келе салысымен тексеріледі. Егер ауада
сейілуіне ықпал етсе, онда постарда алынған сынамалар зертханаға екі мерзім
сайын жеткізіліп тұрады, ал қолайсыз жағдай күндері немесе штаттан тыс
жағдайларда – әрбір сынама алынған уақыттан кейін жеткізіледі.
Химиялық сараптамалар қорытындылары өңделіп, синоптикалық жағдаймен
байланыстырылады. Инженер-синоптикпен бірлесе отырып күн сайын қаладағы
экологиялық ахуал талқыланады. Сараптама қорытындылары синоптиктермен
қолайсыз метеожағайлар туралы болжам жасау үшін қолданылады [ 17; Б.135].
Атмосфералық ауаның газдалуы туралы мәлімет түскен жағдайда зертхана
Өскемен қаласының төтенше жағдайлар бойынша ШҚО аймақтық қоршаған ортаны
қорғау басқармасымен тығыз байланыста жұмыс істейді, бірлесе отырып
қаладағы экологиялық ахуал талқыланып, ауаның сынамаларын алу орындары
келісіледі.
Сынамаларды алу орнына күкірт диоксидін, азот диоксидін, көміртегі
оксидін анықтауға арналған газоанализатормен жабдықталған қозғалмалы
зертхана шығады. Газоанализаторлардың жұмысы басталғаннан 20-30 минуттан
кейін алынған қорытындылар рация бойынша ШҚО ГМО, әрі қарай тиісті
ұйымдарға жіберіледі. Арнайы қосылыстарға (шаң, фенол, формальдегид, хлор,
күкірт қышқылы, фторлы сутек, күкіртсутек, аммиак) алынған сынамалар
талдауының қорытындысы сынамалар зертханаларда өңделгеннен кейін 2-3
сағаттан кейін жіберіледі [8; Б.429].
Өскемен қаласының ауасының ластануының жоғары деңгейі түсті
металлургия, жылуэнергетика кәсіпорындарының, автокөліктің
тасталынымдарына, сонымен қатар, ластаушы заттардың сейілуіне қолайсыз
климаттық жағдайларға байланысты.
Облыс орталығының ауа қабатына барлығы 80 мыңнан астам тонна 170
түрлі ластушы заттар шығарылады. Оның ішінде 20 пайызға жуығы қауіптіліктің
бірінші және екінші класына жататындар. Бұл қорғасын, селен, кадмий,
фторлы сутек, хлор, бериллий және тағы басқалар.
Бұлардың тасталынымдар құрамындағы пайызы аз болғанымен, қоршаған
орта үшін улылығы айтарлықтай жоғары. Сонымен қатар бұлардың көпшілігінің
бір-бірімен қосылу қасиеті бар, атмосфералық ауада олардың бірге болуы
адамның денсаулығына теріс әсерін күшейтеді.
Өскемен қаласының соңғы бес жылдық көрсеткіші бойынша атмосфералық
ауаның күкірт диоксидімен ластануы бір қалыпты болып, ал 2007 жылы
қайтадан біршама жоғарлағаны сурет 5-те көрсетілген.
жылдар
Сурет 5-Өскемен қаласында атмосфералық ауаның күкірт
диоксидімен ластануының динамикасы.
Өскемен қаласының атмосфералық ауаның шаң тозаңмен ластануы
көрсеткендей 2005 жылдары шаң тозаң көлемі ұлғайып, ал 2003-2004 және 2006-
2007 жылдары төмендеу мен тұрақтану байқалғанын сурет 6-да көрсетілген.
жылдар
Сурет 6- Өскемен қаласында атмосфералық ауаның шаң-тозаңмен
ластануының динамикасы.
Өскемен қаласының атмосфералық ауаның фенолмен ластану көрсеткіші
2003,2005,2006 жылдары аралығында ұлғайып, ал 2004,2007 жылы қайта
тұрақтанғанын сурет 7-де көрсетілген.
жылдар
Сурет 7-Өскемен қаласында атмосфералық ауаның фенолмен
ластануының динамикасы.
Жоғары ластану жағдайлары ай бойында байқалған жоқ. Ай бойы Өскемен
қаласы бойынша метеостанция мәліметтері бойынша оңтүстік-шығыс бағытындағы
жел сақталған. Штиль барлық бақыланған желдің 40 пайызын құрады.Жауын-
шашынды күннің саны – 17, жауын-шашын мөлшері – 44,8 мм.
Атмосфералық ауаның ластану индексі өткен аймен салыстырғанда 6,2-ден
6,8 көбейді [ 18; Б.94].
2.2 Өскемен қаласының аумағындағы су объектілерінің жағдайы
Шығыс Қазақстан облысы су ресурстары бойынша Қазақстан
Республикасындағы анағұрлым қамтамасыз етілген және бай аймаққа жатады, бұл
оның климат жағдайларымен анықталған. Облыстың су қорына өзендер, көлдер,
батпақтар, тоғандар мен суқоймалар, жерасты сулары мен мұздықтар жатады.
Ауыз суының жиынтықты ресурстары облыстың әрбір тұрғынына есептегенде
жылына 50 мың м3 құрайды, бұл әлемдік стандарттармен салыстырғанда
айтарлықтай жоғары көрсеткіш.
Облыстың су ресурстарына Ертіс бассейндік су шаруашылығы
басқармасының мәліметтері бойынша мыналар жатады:
- жалпы ұзындығы 28 мың км және орташа жылдық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
маңайында, сонымен қатар қаланың ірі жанды жолдары жағалауында кездеседі.
Жоғарыда айтылған қаланың экологиялық проблемаларына байланысты
денсаулық үшін экологиялық тәуекелдерді төмендетудің алғы шарттарын
анықтау, объективті мәліметтерді алу үшін кешенді ғылыми зерттеулер жүргізу
қажет.
Қаланың экологиялық жағдайына, тұрғындардың денсаулығы туралы
статистикаға және осы проблемаларды біріктіріп кешенді зерттеудің
қажеттілігіне негізделген.
Диплом жұмысының мақсаты болып, Өскемен қаласының қазіргі кездегі
экологиялық жағдайын және тұрғындардың денсаулығын зерттеу, талдау және
бағалау.
Аталған мақсатты жүзеге асыру барысында мынандай міндеттер шығады:
- қаланың негізгі өндірістік кәсіпорындарына сипаттама беру және
қоршаған ортаны ластайтын көздерді анықтау;
- Өскемен қаласының ауа бассейнінің жағдайын және ластану проблемасын
қарастыру;
- Өскемен қаласының су нысандарының экологиялық жадайын сипаттау;
- Өскемен қаласының шет жағындағы жерлердің жағдайына сипаттама беру;
- қала тұрғындарының денсаулық жағдайын зерттеу және бағалау;
- Өскемен қаласының экологиялық жағдайын және тұрғындарының
денсаулығын жақсарту бойынша медициналық-экологиялық ұсыныстар беру.
Зерттеу объектісі болып Өскемен қаласы тұрғындарының денсаулығы
және қоршған ортаның компонеттері.
Зерттеу нысаны ретінде Өскемен қаласының экологиялық жағдайының
тұрғылықты халықтың денсаулығына әсерін анықтау.
Дипломның теориялық және әдістемелік зерттеу негізі болып қоршаған
ортаның адам денсаулығына тигізетін әсерін зерттейтін еңбектер табылады.Осы
жұмыста зерттеудің келесі әдістері қолданылады: материалды өңдеудің
салыстырмалы, теориялық, кешенді әдістері, байланыстара талдау,
статистиканың қазіргі заманғы әдістері пайдаланылды.
Зерттеудің ақпараттық базасы: Шығыс Қазақстан Гидротетеорологиялық
жер беті суларының зертханалық бөлімінің зерттеу нәтижелері, Өскемен
қаласының облыстық қоршаған ортаны қорғау аумақтық басқармасы, Шығыс
Қазақстандық Мемсанэпидқадағалау басқармасының, Шығыс Қазақстандық
Гидрометеорологиялық орталығы, Мемлекеттік статистика басқармасы қорынан
статистикалық, сараптамалық деректі және басқа да ақпараттар пайдаланылған.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы қоршаған ортаның мониторинг жүйесінде
Өскемен қаласының қазіргі экологиялық жағдайы зерттелініп, қала
территориясында және тұрғындардың денсаулығына салыстырмалы анализ
жасалынды.
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы қорытынды жұмыстың нәтижесі
Өскемен қаласының және облыстың денсаулық сақтау мекемелерінде тұрғындарды
сауықтырудың медициналық-экологиялық бағдарламаларын әзірлеуде қолдануға
болады.
Зерттеу жұмысының қорытындылары 2008 жылы сәуірде 17 студенттік
ғылыми – тәжірибелік конференцияның материалдары жинағында Қазіргі Өскемен
қаласының экологиялық жағдайы және тұрғындардың денсаулығы атты тақырыппен
баяндама жасалынып, университетте жарық көретін екі ғылыми мақалалар
жинағы басылып шықты. Біріншісі: Өскемен қаласының аумағындағы су
объектілерінің жағдайы. Екіншісі: Қазіргі Өскемен қаласының экологиялық
жағдайы және тұрғындардың денсаулығы.
1 ӨСКЕМЕН ҚАЛАСЫНЫҢ НЕГІЗГІ ӨНДІРІСТІК
КӘСІПОРЫНДАРЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1. Физико-географиялық шарты
Өскемен қаласы Ертіс өзенінің бойында, Қазақтың ұсақ шоқысы мен Кенді
Алтай арасындағы шекарада орналасқан. Қазақтың ұсақ шоқысы Өскемен
қаласынан батыс жаққа орналаса келе рельефтің таулы және орта таулы сипаты
бар. Ұсақ шоқы рельефінің көлеңкесінде бөлек жатқан шоқылар бой көтерген,
олардың ең жақыны Өскемен қаласының төменгі жағында 90 км қашықтықта
орналасқан, ұзындығы 1606 м. Кеңді Алтай Батыс Алтайдың орта таулы және
төменгі таулы ауданы болып келеді, бірнеше жоталардан тұрады, оның
негізгілері Үлбі (1500-1900м), Ивановский (2800 м дейін), Уба(1000-2000м).
Сипаттама Өскемен қаласының метостанциясындағы көп жылғы бақылаудың
деректері бойынша келтірілген. Ауданның ауа райы – шұғыл-континентальды.
Тұрақты қар жабыны қарашаның екінші онкүндігінде, қазанның үшінші
онкүндігінде пайда болады. Қарлы жабынның орта айлық биіктігі қыс
мерзімінде біртіндеп арта түседі, ақпанның үшінші онкүндігінің соңында 20
см құрайды. Жердің қату тереңдігі ақпан айында орта есеппен 90 см-ге
жетеді. Қарлы жабынның кету күні наурыздың екінші онкүндігіне (ерте),
мамырдың екінші онкүндігіне (кеш) және сәуірдің бірінші онкүндігіне (орта
көп жылғы) мс келеді. Өскемен қаласының Ертіс өзені оңтүстік-шығыстан
солтүстік-батысқа қарай орналасқан және таулы өзендермен бөлінген, оның
көбін Үлбі және Уба өзендері алып жатыр.
Өскемен қаласы ауданындағы Ертіс өзенінің гидрологиялық режимі
негізінен ағыс бойынша 90 км жоғары орналасқан Бұқтырма ГЭС режимімен
анықталады. Өзеннің ені қалыпты жағдайда 300-400 м құрайды, тереңдігі 1,7-
2,5 м, ағыстың жылдамдығы 0,7-0,8 мсек. Желтоқсанның алғашқы күндерінде
Ертіс өзенінде мұздар қалыптаса бастайды. Желтоқсан айының соңында мұздың
қалындығы (орташа) 32 см , қаңтарда - 58 см ,ақпанда - 77 см.
Үлбі өзеніндегі мұздың қалындығы ақпан айының соңында 74 см, Уба
өзенінде – 83 см. Ертіс өзені суының көтерілуі орташа есеппен көп жыл
бойы сәуір айының бірінші онкүндігінде байқалады. Көктемгі су көтерілудің
ерте мерзімі наурыз айының екінші онкүндігінде, кешкісі – сәуірдің екінші
онкүндігінде байқалады. Көктемгі мұз жүрудің ұзақтығы 7-14 күн. Таулы
ағыстардағы көктемгі су көтерілу жазғыға ауысады.
Ертіс өзеніндегі су температурасының 0,20С (орта көп жылдық) ауысу
күні сәуірдің екінші онкүндігіне келеді. Сәуірдің үшінші онкүндігіндегі
Ертіс өзені суының температурасы 50С құрайды, мамырдағы судың орта айлық
температурасы – 100C. Жаз бойында судың температурасы біртіндеп көтеріледі
және тамызға қарай 170С жетеді.
Жаз мезгілінде Үлбі өзенінде таудағы қар мен мұздың еруіне байланысты
су деңгейінің жоғарғы көтерілуі қалыптасады.
Күзгі мезгілде судың температурасы біртіндеп төмендей бастайды:
қыркүйекте – 130C, қазанда – 70C, қарашаның бірінші онкүндігінде – 30C,
қарашаның екінші онкүндігінде – 10C, үшінші онкүндігінде – 0,60C. Күздегі
су температурасының 0,20С арқылы ауысу күні қарашаның екінші онкүндігіне
келеді. Күзгі мұз жүру орташа көп жылғы қарашаның бірінші жартысында
басталады [1; Б. 44].
Өскемен қаласы ауданының топырақты қабаты әр түрлі болып келеді. Ол
таулы топырақтан және тау арасы даласынан тұрады. Көбінесе ашық-қоңыр түсті
топырақтар кең тараған. Таулы аудандарда топырақтың көлдеңен зоналылығы
көрінеді: таулы-бақтық, бақты-дала, таулы қаратопырақтар, қою-қоңыр, ала
және қою-ала шөлді.
2005 жылы топырақтардың санитарлық-гигиеналық жағдайын бағалау
бойынша жұмысты жүргізу кезіңде бактериологиялық және гельминтологиялық
анализдерді алумен қатар топырақтың ауыр металлдармен химиялық ластануын
зерттеу үшін 40 сынақтамалар алынды.
Ауыр металлдардың аудандық таралуында уланған спектордың азаюында
және ластаудың негізгі көздерінен жоғалту салдары бойынша олардың
шоғырлануының төмендеуінде анық байқалады. Морфологиялық қатынаста
ластанудың картографиялық бейнесі Ертіс және Үлбі бойында бағдарланған
тәулікті инверсиондық ағымдары бар желге бағынады.
Қала аумағындағы жердің ластануы концентрациялық-зоналық құрылымы
бар, жоспарда Ертіс және Үлбі бойында күрделі инверсиялық әуе ағымдары бар
дөңгеленген формасы бар. Ластанудың негізгі көзінен арылту шамасы бойынша
ауыр металлдардың металлдық қысымының және сапалы құрамының, шоғырлануының
төмендеуі байқалады.
2. Қоршаған ортаны ластаудың көзі ретіндегі Өскемен қаласының
негізгі өндіріс мекемелері
КазцинкАҚ. Казцинк акционерлік қоғамы 1997 жылдың басында
құрылған. Оның құрылымы аумағы бес ірі өндіріс алаңдары - Өскемен,
Зырян, Риддер, Серебрянка, Текеліде орналасқан сегіз бөлімшеден тұрады:
Зырян, Риддер және Текелі кен-байыту кешендері, металлургиялық кешеннің
Өскемен алаңы және Риддер мырыш зауыты, Риддер жөндеу-механикалық зауыты,
Бұхтарма және Текелі энергетикалық кешені, Өскемен электротермикалық
кешені.
Бай тарихы бар бұл өндірістердің әрқайсысы металл кендерін табу мен
өңдеу саласында үлкен жетістіктерге жеткен. Технологиялық үрдістерді үнемі
жетілдірудің, түсті металдарды алудың жаңа, тиімді технологиясын жасаудың
және қызметкерлерінің жоғарғы деңгейдегі дайындығының арқасында Казцинк
ААҚ өнімдерінің сапасы жоғары және халықаралық нарықта кең танылған.
Казцинк АҚ – Қазақстандағы ірі бағалы металл өндіруші. Алтын мен
күміс Лондондық бағалы металл нарығында сыннан өткен. Шығарылатын жоғары
сапалы ЦВ (99,99), ЦО және ЦОА маркілі мырыш негізінде құятын және мырыш-
алюминий қорытпалары, бұйымды әдіптейтін анод, кеме корпусын тот басудан
қорғайтын протекторлар және т.б. өндіру ұйымдастырылған.
Шығарылатын жоғары сапалы ЦВ маркілі мырыш өнімі үшін кәсіпорын
Гауһар тасты жұлдыз (Бриллиантовая звезда Гватемала қ, Мексика)
жүлдесіне және Сапалық 22-жүлдеге (Мадрид, Испания) ие болған.
Казцинк АҚ құрылымы көпжақты және келесі кәсіпорындардан тұрады:
- құрамына үш кен орны кіретін Риддер кен-байыту кешені: Тишинка,
Риддер-Сокольный, ВЛКСМ 40 жылдығы атындағы кен орны, сонымен
қатар, байыту фабрикасы мен қосалқы цехтар;
- құрамына Малевск кен орны, Зырян және Греховск кен орындары, байыту
фабрикасы мен бірқатар қосалқы өндірістер кіретін Зырян кен-байыту
кешені;
- құрамына Текелі кен орны, байыту фабрикасы мен бірқатар қосалқы
өндірістер кіретін Текелі кен-байыту кешені;
- құрамына Өскемен және Риддер мырыш зауыттары, Өскемен қорғасын
зауыты, сонымен қатар, қосалқы цехтар кіретін металлургиялық
өндіріс;
- Риддер жөндеу-механикалық зауыты;
- Бұқтырма гидроэнергетикалық кешені;
- Текелі энергетикалық кешені.
Казцинк АҚ келесі қызмет түрлерін жүзеге асырады: гелогиялық
барлау жұмыстарын жүргізу, түсті металл кендерін өндіру мен өңдеу, түсті
металл, соның ішінде құрамында алтын бар қосылымдарды өндіру, қорғасын мен
мырыш негізінде түсті, сирек кездесетін, қымбат бағалы металдар мен
қорытпаларды өндіру, электр, жылу және басқа энергия түрлерін өндіру,
халық қолданатын өнім шығару, коммерциялық қызмет. Кенге берілетін жалпы
күш жылына 5 млн тоннаны құрайды. Кенді өңдеу жерасты тәсілімен жүргізіледі
[3; Б. 88].
Полиметалл кендері Риддер және Зырян байыту фабрикаларында ұжымдық-
селективтік сызба бойынша мырыш, қорғасын, мыс және құрамында алтын бар
флотациялық және гравитациялық қосылымдар алумен өңделеді. Казцинк АҚ
құрамында қорғасын және екі мырыш зауыты, аффинажды өндіріс, сирек
кездесетін металл, қорытпалар және катодты мыс шығаратын цех бар. Казцинк
АҚ зауыттарында мырыш өндіру стандартты технологиялар бойынша жүзеге асады
және құрамына мырыш қосылымдарын күйдіру, ерітпелер, электролиздерді
тазарту мен сілтілендіру, катодты мырышты индуктивті пештерде қайта балқыту
мен металды құюды енгізеді.
Жасанды тастардан бұйымдарды жасау учаскелерінде жергілікті тастарды
қолданады: габбро, гранит, агат, яшма, суретті әктер, микроквацит, сонымен
қатар, әкелінген: жадеит, мүкті агат, қызыл халцедон, авантюрин, чароит
және басқалар.
Көп жылдар бойы Казцинк АҚ Шығыс Қазақстан облысының атмосфералық
ауасына ластаушы заттарды шығару бойынша алғашқы орындардың бірінде – облыс
бойынша жалпы ластаудың 33 пайызды құрайды. Казцинк АҚ кәсіпорындарының
ішінде ластаушы заттарды шығару бойынша неғұрлым көп үлес Металлургиялық
өндіріс кешенінің Өскемен алаңына келеді. Жер беті суларын ластау бойынша
да кәсіпорын басқалардың ішінде алғашқы орындардың бірін алады. Негізгі
ластайтын заттар – мырыш, қорғасын, сульфаттар, кадмий, мұнай өнімдері.
Кальций арсенит пен арсенаттары (шлам) 50 жылға жуық жиналып, қазіргі
таңда ол 280 000 тоннаға жетеді. Химиялық шламдар кальций арсенаты мен
арсениті ретінде болады. Қалдықтар толтырылған секциялар суглинкалармен
жабылған. Бұл улы металдар қосылымдарының сұюлуы мен көлемінің ұлғаюына
әкеп соқты. Кей жерлерде сұйықтықтар 5-тен 25 пайызға дейін жетеді.
Қалдықтарды үю қоршаған ортаға әсер етеді. Жыл сайын шаң-тозаң түріндегі
үйінділер 6,5 тоннаға бағаланады.
Түрлі металлургиялық бөлімшелерде қолданылғаннан кейін техникалық су
тазарту құрылғыларына түседі, онда әктелген сүт қосылып, pH 9 дейін
бейтараптанады. Құрамындағы металды тұндыруға арналған тұндырмалардан
өткеннен кейін су салқындатқышқа барып, 21º С дейін суиды да цехқа қайта
келеді. Жазғы уақытта қондырғылар тиімді жұмыс істеп, pH 9 сарқынды су Үлбі
өзеніне түседі ( 3 500 м3сағ дейін). Рұқсат етілген тастандылар үшін
Өскемен төгу орнының МӨ төлем жасайды.
Көп жылдық бақылау нәтижелері жерасты сулары, топырақ пен
атмосфералық ауаны ластау ошақтарының межесі өзгергенін көрсетпейді.
Қоршаған ортаны ластау үрдісімен бірге түсіп жатқан және жинақталған
ластаушы заттардың жерасты, жер беті суларымен және атмосфералық ауамен
Өскемен қаласы маңындағы аумақтарға ауысу үрдісі болып жатуы мүмкін.
Ластану таралуының уақыт пен кеңістіктегі мүмкін бағыты топырақ үшін жел
бағытымен, жерасты және жер беті сулары үшін олардың ағысының бағытымен
анықталады [ 6; Б. 376].
Үлбі металлургиялық зауыты АҚ. ҮМЗ 1949 жылы КСРО қорғанысының
қажеттілігіне құрылған. Зауыт ҚР Шығыс Қазақстан облысы Өскемен қаласының
солтүстік бөлігінде орналасқан. Аталған кәсіпорын атомдық және ғарыштық
өнеркәсіп үшін материалдар дайындау мен инженерлік электроника саласында
мамандандырылады.
ҮМЗ АҚ өндірістік қызметіне мыналар кіреді:
- уран-235 бойынша 4,4 пайызға дейін байытылған уран гексафторидін,
уран-235 бойынша 2,6 пайызға дейін байытылған уранил-нитратын, уран-
235 бойынша 4,4 пайызға дейін байытылған ТВЭЛ қару-жарағының
қалдықтарын тасымалдау мен сақтау;
- уран-235 бойынша 4,4 пайызға дейін байытылған UO2 и U3O8 ұнтағын,
ТУ 95 1822-95Е, ТУ 95 1823-95Е, ТУ 001.,55-93, ТУ 001.348-92бойынша
ядролық керамикалық отын таблеткаларын, ТУ 0401.01.000 бойынша
жинақтаушы детальдар мен түйіндерді өндіру, сақтау және тасымалдау;
- ядролық материалдар, радиоактивті заттар, сонымен қатар солардың
негізіндегі бұйымдар қолданылатын ядролық-радиациялық қауіпті
нысандарды және өндірістерді (қондырғылар, технологиялар, жүйелер,
жабдықтар, құралдар, аспаптар) қолданысқа енгізу, қолдану, қайта
құру (соның ішінде бүкіл қызмет барысында жаңарту мен жөндеу),
қолданыстан алу;
- радиоактивті қалдықтарды сақтау, қайта өңдеу, утилизациялау,
тасымалдау және жою;
- қолданыстағы технологияларды жаңарту мен үлгілендіру үшін олардың
тиімділігін арттыру мақсатында өз кәсіпорнындағы өндірістік ғылыми-
зерттеу зертханасының күшімен ядролық материалдарды, радиоактивті
заттарды және солардың негізінде жасалған заттарды қолдана отырып
ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізу.
Зауыт қызметі Қазақстан Республикасының заңнамаларына, қолданыстағы
нормалар мен ережелерге сәйкес жүзеге асырылады.
ҮМЗ – өндіріс пен әлемдік деңгейдегі өнімді шығаруда 50 жылдам астам
тәжірибесі бар ғажайып кәсіпорын. ҮМЗ тауарлық белгісі Қазақстан
Республикасы мен Ресей Федерациясында, сонымен қатар, Болгарияда,
Ұлыбританияда, Германияда, Қытайда, Польшада, Словакияда, АҚШ, Чехияда,
Францияда, Жапонияда тіркелген.
Кәсіпорын құрамына үш негізгі өндіріс алаңы кіреді: оңтүстік алаң,
солтүстік алаң, шығыс алаңы, сонымен қатар, ҮМЗ ААҚ көлік шаруашылығының
аумағы .
ҮМЗ АҚ құрамына мыналар кіреді:
- бериллий өндіру (бериллийдің техникалық гидроқышқылын, амоний
фторбриллатын, металды берилий, лигатур мен қорытпалар, берилий мен
бұйымдардың металды ұнтақтарын, берилий қышқылынан жасалынған бұйымдарды
алу);
- атомдық электростанциялар үшін отын өндіру (уран 235 изотопы
бойынша аз байытылған уран қышқылынан отын таблеткаларын жасау);
- тантал, жоғары өткізгішті материалдар (ниобий мен тантал қорытпасы
негізінде және ниобий мен қалайының интерметалды қоспасының негізінде);
- өндіріске қызмет көрсететін көмекші цехтар.
Көмекші цехтарға аспапты-механикалық, электрожөндеу цехы,
энергожөндеу, азот-сутекті-оттекті станциялар, транспортты цех, орталық
ғылыми-зерттеу зертханасы, автоматизация орталық зертханасы, өлшеу
техникасының орталық зертханасы, орталық зауыт зертханасы, еңбек пен
қоршаған ортаны қорғау ЛОТОС зертханасы, қойма шаруашылығы, көпсалалы
қызмет цехы жатады.
Берилий өндірісі кен шикізатын айқындаудан бастап берилийден дайын
затты алуға дейінгі зауыттың толық циклын білдіреді.
Мұнда келесі өнімдерді алады: бериллийдің техникалық гидроқышқылы,
аммоний фторбериллаты, металды берилий, бериллий негізіндегі қорытпалар,
бериллийдің металл ұнтақтары мен олардан алынатын заттар, бериллий
қышқылынан алынатын заттар.
Техникалық таза металды бериллий өндіру үшін негізгі шикізат болып
қосылымдары бар флотациялық бериллий табылады. Бериллий гидроксидін
өндіруде аммиак суы, күкірт және азот қышқылы, каустикалық су, активті
көмір, магний сияқты реагенттер қолданылады. Зиянды химиялық заттары бар
технологиялық ерітінділер әкетіледі немесе өткізгіш арқылы соңғы сақтау
орнына қайта сорғызылады. Каналға улы заттармен байланыста болмайтын,
технологиялық құрал-жабдықты салқындату үшін қолданылатын су түседі.
Шағын бериллийден бұйымдар мен жартылай фабрикаттарды өндіру ұнтақты
металлургия әдісімен жүргізіледі және түрлі құрамдағы металды бериллий
ұнтақтарын алу үрдісімен, оларды ықшамдау, дайындалған заттарды қысым мен
кесумен өңдеу үрдістерімен байланысты.
Технологиялық ерітінділер
бейтараптанудан кейін соңғы сақтау орнына жөнелтіледі.
Уран өндірісі. Отын таблеткаларын өндіруде бастапқы шикізат болып
уран гексафториді, уралнитрат қорытпасы, General Electric фирмасының
материалдары, табиғи уранның химиялық қосылымы т.б. Өндіріс технологиясында
отын таблеткаларын пайдалану үшін кәсіпорында General Electric фирмасының
материалдарын қайта өңдеу жүргізіледі. Уранды бөліп алу мақсатында материал
азот қышқылын, азотқышқылды алюминийді қолдану арқылы сілтіленеді.
Тантал мен феррониобий өндіру.Тантал өндірісінің өнімі болып
техникалық ниобий гидроқышқылы, тантал кесектері мен тантал ұнтақтары
(конденсаторлық кластар мен қатты кесектерді өндіру), сым және басқа да
танталдан жасалатын бұйымдар табылады. Шикізат ретінде тұтынушылар мен
басқа өндірушілерден түсетін қосылымдар, туынды өнімдер мен тантал
гидроқышқылы қолданылады. Қосылымдар күкірт қышқылында ашылады.
Металды тантал улы зат болып саналмайды, алайда, тантал
қосылымдарының құрамында 1-3 пайыз торий радиоактивті элементі жиі
кездеседі. Хаттау мәліметтеріне сәйкес тантал өнімінің тастанды
қалдықтарында жалпы альфа-белсенділік көрсетілген. Тантал өнімінің
радиоактивті тастанды қалдықтары скрубберлерде 76 пайыз тиімділікпен
тазартылады. Тантал өнімінің технологиялық газдарында аммиак, азот
диоксиді, күкірт қышқылы, газтәрізді фторлы қосылыстар бар. Бұл заттар
тазарту бойынша 69-88 пайыз тиімділікпен өндірістегі скрубберлерде
сіңіріледі.
Өндіріс күкірт қышқылының кальций фторидіне табиғи минерал түрінде
өзара әсер ету реакциясына негізделген. Реакция электр тогымен қыздырылатын
айналмалы құбыры бар пеште пайда болады. Пайда болатын фторлы сутек қышқыл
мен тозаң шашырандыларынан анықталады.
Көмекші цехтер. Өндірістерге қызмет көрсету үшін кәсіпорындарда құрал-
сайман – механикалық, электрожөндеу, энергожөндеу және көлік цехтары,
көпсалалы қызмет цехы, Үлбі жобалау-құрылымдық институты, азотты-сутекті-
қышқылды станция, мамандандырылған зертханалар, қойма шаруашылығы бар.
ҮМЗ АҚ өндірістерінің қоршаған ортаны ластаушы көздері болып ағын
сулармен су объектілеріне түсетін ластаушы заттар, атмосфералық ауаға
кәсіпорынның өндіріс объектілерінің ластаушы қалдықтармен түсетін ластаушы
заттар саналады [ 10; Б.10-16].
Бериллий, бериллийден жасалған бұйымдарды өндіру ауаға бериллий
аэрозольдерінің, бейорганикалық шаң-тозаңдардың, молибден мен оның
бейорганикалық қосылыстарының, мыс оксидінің, күкірт пен азот
қышқылдарының, аммиак, газтәріздес фторлы қоспалардың, азот оксидінің пайда
болу мен бөлінуімен байланысты. Корпустың бір бөлігі айналмалы сумен
жабдықтау жүйесімен қамтамасыз етілген. Каналға улы заттармен байланыста
болмайтын, технологиялық құрал-жабдықты салқындату үшін қолданылатын су
түседі.
Уран өндірісінің бөлінділері мен ластаушы қалдықтарында жалпы альфа-
белсенділік көрсетілген. Құрамында радиоактивті заттары бар Петрянов
фильтрлерінде (КПД – 69,8 – 99,9 пайыз), СКШН скрубберлерінде ластаушы
қалдықтарды тазарту жүзеге асады. Уран өндірісінде бөлінетін барлық сұйық
және газтәріздес заттар – азот диоксиді, азот қышқылы, аммиак, фторлы
газтәріздес қосылыстар – технологиялық газдардың ластаушы қалдықтарын
скрубберлерде тазалау кезінде қағып алынады (трибутилфосфат пен сутек
оксиді тазаланбайды). Газтәріздес заттарды тазалау тиімділігі 51- 80,0
пайызды құрайды. Уран өндірісінде зиянды заттарды тастау 15-30 метр
биіктікте шырақтар арқылы жүзеге асады.
Металды тантал өнім болып саналмайды, алайда, тантал қосылымдарының
құрамында 1-3 пайыз торий радиоактивті элементі мен уран жиі кездеседі.
Хаттау мәліметтеріне сәйкес тантал өнімінің тастанды қалдықтарында жалпы
альфа-белсенділік көрсетілген. Тантал өнімінің радиоактивті тастанды
қалдықтары скрубберлерде 76 пайыз тиімділікпен тазартылады. Тантал
өнімінің технологиялық газдарында аммиак, азот диоксиді, күкірт қышқылы,
газтәрізді фторлы қосылыстар бар. Бұл заттар тазарту бойынша 69-88 пайыз
тиімділікпен өндірістегі скрубберлерде сіңіріледі.
Өндіріс қызметі мен құрал-сайман – механикалық цех үрдісінде
атмосфераға барий, калий, натрий хлоридтері, темір оксиді, марганец пен
оның қосылыстары, никель оксиді, хром, бейорганикалық шаң-тозаң, пысыру
аэролі, азот оксиді, күкірт қышқылы, гидрохлорид, сутек оксиді, фторлы
газтәріздес қосылыстар, органикалық қосылыстар бөлінеді және пайда болады.
Тастанды лас қалдықтарды тазартуда ЦН-11, ЦН-15, ЦОК-11 Матрешка
(КПД – 40,0-80,0 пайыз) циклондары, тұндырғыш қораптар (КПД-25 пайыз) және
тұндырғыш камералар (КПД-41,7 пайыз) пайдаланылады.
Технологиялық үрдістегі сарқынды сулардың құрамында қышқылдар, ауыр
метал тұздары, минералды қоспалар бар. Сарқындардың шартты бөлігі мен
айналмалы жүйе сулары құю құбырына бағытталып, Үлбі өзеніне тасталады.
Сарқындардың шартты бөлігі салқындатылып, суайналым жүйесіне бағытталады.
Өндіріс алаңдарынан келген жауын және еріген сулар құбырлар жүйесіне түсіп,
Үлбі өзеніне тасталады.
Өскемен Титан магний комбинаты АҚ. Өскемен Титан магний комбинаты
АҚ 1965 жылы қолданысқа енгізілген. Өскемен Титан магний комбинаты АҚ
кенді Алтайдың оңтүстік-батыс бөлігінде, Өскемен қаласынан солтүстік-
шығысқа қарай 15 км қашықтықта орналасқан. Комбинаттың өндіріс алаңы Согра
қазаншұңқырында, Үлбі өзенінің террасасында орналасқан.
Өскемен Титан магний комбинаты АҚ тұйықталған технологиялық
айналымы бар, ірі, қазіргі заманғы түсті метал кәсіпорындардың бірі.
Комбинат құрылымын екі қуатты негізгі өндірістер құрайды: титан және
магний, сонымен қатар, көмекші өндіріс.
Титанмагний комбинатының Өскемен қаласында орналасуына бірнеше фактор
әсер етті: арзан электр қуаты, ірі түсті металургияда іс тәжірибесі бар
білікті еңбек кадрлары және арзан шикізат өндіру болашағы.
Өскемен ТМК титан алу үшін шикізат ретінде құрамында титан бар
шлактар, ильменитті қосылымдар мен қалпына келтіргіштер пайдаланады. Магний
өндірудегі негізгі шикізат болып сусызданған карналлит табылады.
Негізгі өнімді шығару кезінде комбинаттағы қоршаған ортаны ластаудың
негізгі көздері болып атмосфераға тасталынатын шаңды газды ластаушы заттар,
технологиялық ерітінділердің ағуы, сарқын сулар мен қатты өндіріс
қалдықтары. Атмосфераның неғұрлым маңызды, ерекше ластаушысы болып хлор
мен хлорлы сутек саналады [ 11; Б.169].
Өскемен ЖЭО Ертіс пен Үлбі өзендерінің оң жағалауында Өскемен
қаласының солтүстік бөлігінде орналасқан. Өскемен ЖЭО қорғасын-мырыш
комбинаты құрамында салынған, қазіргі таңда аумағы бойынша Солтүстік
өндіріс желісіне кіреді.
ЖЭО белгіленген қуаты:
- электр – 241,5 кВт;
- жылу – 1050,9 Гкалсағ.
Өскемен ЖЭО жылу кестесі бойынша жұмыс істейді. Жүктеменің барынша
көп болатын кезі – қыс мезгілі. Өскемен ЖЭО мынадай негізгі жабдық түрлері
бар:
- ЦКТИ-75-39Ф типті алты булы қазанды агрегат, әрқайсысының
өнімділігі 75тсағ;
- БКЗ-320-140 типті төрт қазанды агрегат, әрқайсысының өнімділігі
320тсағ;
- ТПЕ 430 типті бір қазанды агрегат, өнімділігі 500тсағ.
ЖЭО көмір теміржол вагондарында жеткізіліп, қабылдау түсіру орнына
жіберіледі. Мұнда вагон аударғыштың көмегімен көмір төменде орналасқан
қабылдау бункерлеріне түсіріледі. Бұл жерден көмір жолақты қуаттандырғыштың
көмегімен бөлу конвейерлеріне жіберіліп, әрі қарай ДМ-2100 Х 2000 типті
балғалы ұнтақтағыш орнатылған ұнтақтау бөлімшелеріне түседі. Ұнтақталғаннан
кейін ұсақ отын ағыны екінші көтеру конвейерлеріне, одан кейін қайта төгу
жүйесі арқылы шикі көмір бункеріне беріледі. Шикі көмір бункерінен көмір
қуаттандырғыштың көмегімен дөңгелек барабанды диірмендерге ұнтақталып,
кептіруге беріледі. Барабанды диірменнен тозаңды ауалы қоспа кезекпен
сепаратор мен циклон арқылы өтеді, осыдан кейін ауадан бөлінген көмір
тозаңы тозаң бункеріне түсіп, ол жерден тозаңды қуаттандырғыш арқылы
жанарғыларға одан кейін қазандардың от жағатын бөлігіне беріледі.
Станциядағы көмір қоры ауданы 35000м2 ашық қоймада сақталады.
Қазандарға от жағуға және шырақтарды жағу үшін қажетті қосымша отын ретінде
Өскемен ЖЭО мазут пайдаланады. Қазандағы көмір жанып біткеннен кейін
қалатын күл мен қоқыс күлқоқысты пульпа түріндегі (күл мен қоқыстың сумен
1:30 ара қатынаста араласқан қоспасы) күл төгетін орынға жіберіледі.
Нөмір 2-ші күл төгетін орын Ертіс өзенінің оң жағалауында ЖЭО
өндіріс алаңынан 5,1 км қашықтықта орналысқан. Аталған күл төгетін орын
1970 жылы қолданысқа берілген. Күл төгетін орынның жақын маңдағы елді
мекеннен 140 м қашықтықта, су объектілерінен – 40 м , транзитті жолдардан –
30 м қашықтықта орналасқан.
Күл төгетін орын жалпы ауданы 589954 м2 болатын екі секциядан
тұрады. Қазіргі таңда ауданы 20Га болатын бірінші секция іске қосылуда,
екінші секция шөп пен ағаш отырғызылып, шаңды басу үшін ылғалдандырылып,
сүрлеуге қойылған. Күлдің салмақсыз жеңіл бөлігінің шаңдануының алдын алу
мақсатында күл төгу орнының беткі бөлігіне күлді үю су қабатының астында
іске асырылады, күл төгу орнында үнемі су айнасы сақталып тұрады.
Өскемен ЖЭО-1 жабық күл төгетін орны: бұл Өскемен қорғасын-мырыш
комбинатының үйіндісінің жанында орналасқан, толтырылған және 1991 жылдан
бастап қолданыстан алынған күл төгетін орыны ресми құжаттарға сәйкес
үйіндінің беті арнайы жабумен жабылған. Күл төгетін орынның топографиясы
келесідей: жақ қабырғалары үйілген күлдің жоғарғы бөлігінен биік, соның
нәтижесінде беті ойыс болып келеді. 1991 жылы қоқыс төгетін орынның жақ
қабырғалары апатқа ұшырап, судың ағуы жақын жерде орналасқан Өскемен
қорғасын-мырыш комбинатының үйінділерін су басып, едәуір экологиялық апатқа
ұшырауына себеп болды. Күл төгетін орынды беткі бөлігіне атмосфералық
жауын-шашынның жиналуына жол бермейтіндей құрастырып, тиісті жауын суын жою
жүйесімен қамтамасыз ету, жөндеу және топырақпен жабуды жақсарту ұсынылады.
Күл төгетін орында ластаушы заттардың топыраққа өтуінің негізгі
көздері қаланың өндірістік кәсіпорындарымен ластанатын ауа бассейні мен
атмосфералық жауын-шашын болуы мүмкін.
Нөмір 1-ші күл төгетін орында сүзгіге қарсы экранның болмауына
байланысты жерасты сулары жинақталған қалдықтардан еріген қоспаларымен
ластанады. Күл төгу орны әсер ететін аймақтардағы су қабатының ластануы
минералданған судың күл төгетін орынның негізі арқылы жерасты суларына
өтіп, онымен араласуы арқылы жүзеге асып, әрі қарай сүзгілі ағын өзендерге
түседі.
Судың құрамында фтор мен оның қосылыстары, ванадий және басқа да
элементтердің шектен тыс көп болуы адам денсаулығына теріс әсер етуі
мүмкін.
2 ӨСКЕМЕН ҚАЛАСЫНЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ АХУАЛЫ ЖӘНЕ
ЖЕРГІЛІКТІ ХАЛЫҚТЫҢ ДЕНСАУЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
2.1 Атмосфералық ауаның ластануы
Шығыс Қазақстан облысында газдың көп бөлігі металлургиялық
кәсіпорындарда минералды шикізатты өңдеу кезінде бөлінеді. Газдардың
құрамына күкірт диоксиді, көміртегі оксиді, азот оксидтері, хлор, ауыр
металдар. Түсті металлургия кәсіпорындарында сульфидті шикізатты өңдеу
кезінде күкірт диоксиді ерекше көп бөлініп шығады. Қазмырышта 2002 -2004
жылдары "Хальдор Топсе" құралы пайдалануға берілген, бұл қала
атмосферасының құрамындағы күкірт диоксидінің мөлшерінің мүмкін шектегі
концентрациясын 1,2-ден 0,8 дейін азайтуға мүмкіндік береді.
Металлургиялық кәсіпорындардан басқа қышқылды жауын түзетін заттар мен
газдардың көзі жылуэнергетикалық кәсіпорындар және көліктер. Әсіресе
жылуэнергетика кәсіпорындарында ешқандай пайдаға асырылмай атмосфераға
шығарылатын, құрамында көп мөлшерде күкірті бар семейлік көмірді жағу
кезінде күкірт қосқышқылы ерекше көп мөлшерде түзіледі.
Ластаушы заттар тасталындыларынан ерекше зардап шегетін Өскемен
қаласының атмосферасы (ластаушы заттардың тасталындылары 46 пайызды
құрайды) мен Семей қаласының атмосферасы (19 пайыз)сурет 1-де көрсетілген.
Сурет 1- 2006 ж ШҚО қалаларының атмосфераға ластаушы заттарды
шығару пайызы, (ШҚО статистика бойынша Есептеу
орталығының мәліметтері).
Өскемен қаласының атмосфералық ауасына ластаушы заттарды шығару
компонентерінен 2006 ж күкірт диоксиді (59 пайыз)басымдылық көрсетуде,
сондай-ақ ( 20 пайыз) көміртегі оксидінің анықталып отырғанын сурет 2-де
көрсетілген.
Сурет 2-2006 ж ингредиенттер бойынша Өскемен қаласының
атмосферасына ластаушы заттарды шығару пайызы, (ШҚО
статистика бойынша Есептеу орталығының мәліметтері).
Соңғы 3 жылда өндірістің өсу жағдайында тасталынымдардың жалпы
көлемінің тұрақтану мен төмендеуге беталысы байқалған. Бұл бірінші
кезекте, қала мекемелерінің атмосфералық ауаны қорғауға қатысты экологиялық
бағдарламаларды орындауларымен байланысты.Өскемен қаласы бойынша соңғы бес
жылда ластаушы заттар жоғарлап, ал 2005-2006 жылдары тұрақтанғанын сурет
3-те көрсетілген.
жылдар
Сурет-3 Өскемен қаласы бойынша ластаушы заттардың жалпы
шығарылымы,
(ШҚО статистика бойынша Есептеу орталығының
мәліметтері).
Қаланың ерекшеліктері – оның орналасуындағы ластаушы заттардың
сейілуіне ықпал етпейтін физико-географиялық жағдайлары, сонымен қатар,
қала аумағындағы өндірістік кәсіпорындардың шоғырлануы (түсті металлургия,
жылуэнергетикасы, ядролық отын). Облыс тұрғындарының бестен бір бөлігі
тұрып жатқан қала Шығыс Қазақстан облысындағы жалпы өнімнің жартысын
шығарады [ 12; Б.182].
Тасталынымдардың біршама үлесін күкірт диоксиді 37 пайызды құрайды.
Атмосфераны ластауға азот қышқылы мен көміртегі оксиді де басымдылық
көрсетуде және оның анықталуы сурет 4-те көрсетілген.
Сурет 4- 2006 ж ингредиенттер бойынша Өскемен қаласының
атмосферасына ластаушы заттардың шығару пайызы,
(ШҚО
статистика бойынша Есептеу орталығының
мәліметтері).
Соңғы жылдары Өскемен қаласының атмосферасына көлік әсерінің күрт
өсуіне байланысты жағдай қиындай түсті. Статистика көрсеткендей, қалада
жылына 2 мыңнан 3 мыңға дейін көлік құралдары тіркеледі. 2006 жылы қалада
43 861 бірлік жеңіл көлік, 10 157 бірлік жүк көліктері болған (барлығы
54 018 бірлік).
Ірі қалалардың көбінде көлік құралдары қоршаған ортаны ластайтын
негізгі көздердің бірі болып табылады, бұл жағдайда атмосфераға әсердің 90
пайыз магистральдардағы автокөлік жұмысымен байланысты, қалғаны тұрақты
көздердің үлесіне келеді (цехтар, учаскелер, техникалық қызмет көрсету
станциялары, тұрақтар т.с.с).
Өскемен қаласы бойынша көліктерден шығатын тасталынымдардың көлемі
тұрақты көздерден 50 пайызға артық. Қолайсыз жағдай кезіндегі қозғалмалы
көздердің ластаушы заттар тасталынымдарын реттеу қамтамасыз етілмейді.
Соның салдарынан желсіз күндері фотохимиялық тұманды байқауға болады, бұған
құрамына көміртегі оксиді, көмірсутектер, азот диоксиді, бенз(а)пирен
кіретін көлік құралдарының тасталынымдарынан болатын фотохимиялық
реакциялардың нәтижесінде болатын қайта ластану себеп болады. Реакциялық –
қабілетті көмірсутектер қала атмосферасында қышқылданып, тұрақты көздерден
шығарылатын заттарға қарағанда неғұрлым улы заттар бөліп шығарады. Жағдай
көлік тасталынымдары жердің беткі қабатында, тынысалу деңгейінде пайда
болғандықтан қиындай түседі.
Газдардың улылық деңгейі, соған сәйкес ағзаға әсері көптеген
факторларға байланысты: отын сапасы, көліктің техникалық жағдайы және т.б.
Шығыс Қазақстан облысы мен Өскемен қаласына әкелінетін жанармай сапасын
Шығыс Қазақстан облысы бойынша Метрология және техникалық реттеу басқармасы
бақылайды.
2006 жылы облыстағы 31 кәсіпорынның сатуға арналған 100 партия
жанармайының сапасы тексерілген (Семей қ, Зайсан қ, Көкпекті а, Самар а,
Курчатов қ, Өскемен қ). Оның ішінде 25 жанармай құю станциясында
нормативтік құжаттардың талаптарына сай келмейтін жанармай сатылған (10,1
млн теңгеге 160 мың литр көлеміндегі 20 партия жанармай).Тексеру
қорытындылары бойынша нормативтік құжаттарға сай келмейтін жанармайды
сатуға тыйым салу туралы нұсқама берілген, 17 әкімшілік айыппұл салынған.
2003 жылы шағын кәсіпкерлік субъектілерін тексеруге мораторий
жарияланған кезде өткізілген жанармай сапасын тексеру қорытындыларымен
салыстырғанда 2006 жылы сапасыз көлік отынын анықтау пайызы айтарлықтай
жоғарылаған. Мұның себебі мемлекеттік бақылау органдары тарапынан болған
күтпеген тексеру, ал ҚР 31.01.06ж нөмір 124-ші Жеке кәсіпкерлік туралы
Заңының 6 бабының 2 тармағының 4 тармақшасында мұнай және мұнай өнімдерін
өндіру, өңдеу және сату әрекеттері шағын кәсіпкерлік субъектілеріне
жатпайды деп көрсетілген. Бұған қоса жанармай құрамындағы антидетанациялық
заттардың болуын көрсететін бензолдың көлемдік үлесі көрсеткішін анықтау
нормативтік құжатын енгізу де өз әсерін тигізді. Мұндай қосылыстардың
шектен тыс көп болуы көлік двигателінің бұзылуына және атмосфераға улы
газдардың шығуына әкеледі. Көлік жұмыс істеген уақыттағы тасталынымдардың
сапасы жеткілікті түрде бақыланбайды. Жеке меншік транспорт диагностиканы
жылына бір рет техникалық тексеру алдында өтеді, ал таксилер мен автобустар
– тоқсанда бір рет. Олардан шығатын газдарға жүйелі түрде бақылау
жасалмайды [ 13; Б.852].
Қалалық әкімдік пен мәслихатқа қолайсыз жағдай метеорологиясы кезінде
Өскемен қаласында көліктің қолданысқа енгізуін реттейтін нормативтік
актілерді қабылдауы қажет. Қаланы көгалдандыру, отынның баламалы түрлеріне
көшу, экологиялық қауіпсіз жолаушыларды тасмалдайтын көлік мәселесін шешу,
жанармай сапасын жоғарылату мәселелері де көкейтесті.
Өскемен қаласының атмосферасын ластау деңгейін төмендетуге және 2005-
2007 жылдарға арналған ШҚО қоршаған ортаны қорғау аймақтық экологиялық
бағдарламасы аясында атмосфера сапасын қалпына келтіру бойынша басқарушылық
шешімдер қабылдау үшін тиімді іс-шаралар құру мақсатында: Өскемен қаласы
аумағын және халық денсаулығын кешенді геоэкологиялық зерттеу, Өскемен
қаласы атмосферасының химиясын зерделеу, Өскемен қаласының атмосферасына
автокөлік әсерінің үлгісін жасау, Өскемен қаласының экологиялық паспортын
құру атты ғылыми-зерттеу жұмыстары жүргізілді.
Қоршаған ортаны қорғау министрлігі өз позициясын шығарылатын газды
қосымша тазалау құралдарын қолдана отырып еуропалық стандарттарға көшу
ретінде автокөлік газдарының тасталынымдарын реттеуде анықтайды.
Осыған сәйкес 01.01.07 ж Автокөліктер мен қозғалтқыштар зиянды
заттардың тасталынымдары атты Қазақстан Республикасының жаңа мемлекеттік
стандарты жасалынып, қабылданды. Аталған стандарт нормативтік талаптарды,
көлік құралдарының техникалық жағдайы мен қозғалтқыштың картерлі
газдарымен зиянды заттардың атмосфераға тасталынымдары бойынша жекелеген
жүйелеріне бақылау жасау әдістерін белгілейді.
Аталған стандарт жанармаймен жұмыс істейтін автокөліктер үшін
пайдаланылған газдардың құрамына қойылатын нормативтік талаптарды анықтай
отырып, автокөліктің санатын (жолаушылар тасымалдау үшін, жүк тасымалдау
үшін), шығарылған жылын, тазарту және қосымша тазарту жүйелерінің болуын
есепке алады.
Жоғарыда көрсетілген міндеттерді жүзеге асыру үшін облыстық қоршаған
ортаны қорғау басқармасында қазіргі заманғы құралдар мен жабдықтар, білікті
мамандар бар. Автокөліктерді тексеру қазіргі заманғы Автотест–СО–СН
газоанализаторларды, Мета – 01 МП 0,1 түтін өлшегіштері арқылы жүзеге
асырылады. Түтінділікті өлшеуіш – портативті шағын құрал, жеке
қуаттандырғышы бар, автокөліктің кез келген жұмыс істеген орнында,
жүргізушінің назарын аудармай-ақ пайдаланылған газға бақылау жасауға
мүмкіндік береді.
Шығыс Қазақстан гидрометеорология орталығы 4 елді мекенде
атмосфералық ауаның ластану мониторингін жүргізіп отырады: Өскемен
қаласында, Риддер қаласында, Семей қаласында және Глубокий кентінте.
Бақылау стационарлы посттардан жүргізіледі, олардың саны мен орналасқан
жері әрбір елді мекеннің тұрғылықты халық санын, жер рельефін, нормативті
құжаттар негізінде нақты ластану деңгейін есепке ала отырып анықталған:
Өскемен қаласында – 5 бақылау посты, Риддер мен Семей қалаларында – 2
посттан, Глубокий кентінде – 1 пост [ 16; Б.160].
Бақылауға жататын ластаушы заттардың тізбесі атмосфераға шығарылатын
тасталындылардың құрамы мен көлемін, сонымен қатар, нақты елді мекенде ауа
бассейнінің ластануының алдын ала зерттеу қорытындыларын есепке ала отырып
бекітілген. Ауаның ластану жағдайын бағалау тұрақты бақылау орындарында
алынған ауа сынамаларын сараптау мен өңдеу қорытындысы бойынша жүргізіледі.
Сапаның негізгі өлшемдері жергілікті жерлерде ауадағы ластаушы
заттардың мүмкін шектегі концентрациясының мәні болып табылады.
Атмосфераның ластану деңгейі мүмкін шектегі концентрацияға көбірек
реттелген 5 зат бойынша есептелетін атмосфера ластануының кешенді
индексінің көлемі бойынша бағаланады. Бақылаудың көпжылдық талдаулар
мәліметі өнеркәсіптік қалалардың атмосфералық ауасының жоғарғы ластану
деңгейін растайды. Атмосфераның ластану жағдайының негізгі көрсеткіштерінің
бірі атмосфералық жауын-шашынның химиялық құрамы туралы мәліметтер болып
табылады. Химиялық талдауға сынама жинау бір әдіс бойынша және бір типті
құралдар қолдану арқылы жүргізіледі.
Бүкіләлемдік метеорологиялық ұйымның бағдарламасы бойынша жауын-шашын
мен қар сынамаларында катиондар - аммоний, натрий, калий, кальций, магний;
аниондар - сульфаттар, хлоридтер, нитраттар; рН көлемі мен гидрокарбонаттар
анықталады.
Жауын-шашын сынамаларын жинау облыстың 4 метеостанциясында жүзеге
асырылады: Өскемен МС, Үлкен Нарын МС, Риддер МС және Семей МС. Ай сайынғы
сынамаларды жинаудан басқа бұл метеостанцияларда атмосфералық жауын-
шашынның тәуліктік сынамаларының қышқылдығы анықталады. Бақылаулар
сараптамасы көрсеткендей атмосфералық жауын-шашынның рН сілтіге қарай
қозғалған кесте 1 келтірілген.
Кесте 1
2006 жылдың 9 айындағы атмосфералық жауын-шашынның химиялық құрамы
Метеостанция Жауын-шИондар концентрациясы, мгл. Иондар рН
ашын саны,
мөлшері мгл
мм
- - Аниондар Катиондар - -
- -
Пост саны – 5 (қала Пост саны – 3
картасы)
Сынамаларды жинау Сынамаларды жинау мерзімі – 8 мерзім
мерзімдері – 3 мерзім (01,04,07,10,13,16,19,22)
(07,13,19)
Демалыс күндері: Демалыс күндері: демалыссыз, мереке күндерінсіз
жексенбі және мерекелер
Анықталатын қосылыстар Анықталатын қосылыстар саны – 20 қосылыстар
саны – 8 қосылыстар атауы: кестеде
атауы: кестеде
Қосымша зерттеулер жоқ Қосымша зерттеулер:
1. қолайсыз метеожағдайлар күндері
2. штаттан тыс жағдайлар
3.көлік магистральдары (4 жолайырық) қала
картасы а) Әуезов д – Орджоникидзе к.
б)Ворошилов к, 1
в) Ушанов к – Орджоникидзе к
г) Ленин д-.Бульвар Гагарина к
Кесте 2 жалғасы
Жеделділік: Жеделділік: (мәліметті беру сызбасы)1. Мәлімет
1.мәлімет келесі күні 15тәулігіне 2 рет беріледі (таңертең және
сағ беріледі кешке).2. қолайсыз метеожағдайлар күндері және
штатсыз жағдайларда–сынама алғаннан кейін 2-3
сағат ішінде.
МӨЗ -мен мобильді МӨЗ-мен мобильді байланыс : ұялы телефон 3
байланыс - жоқ постта және 2 қозғалмалы зертханада..
Зертхана штаты: 13 адам Зертхана штаты: 36 адам
Ауысым - 1 Ауысым - 4
Зертханалада сынамалар алып келе салысымен тексеріледі. Егер ауада
сейілуіне ықпал етсе, онда постарда алынған сынамалар зертханаға екі мерзім
сайын жеткізіліп тұрады, ал қолайсыз жағдай күндері немесе штаттан тыс
жағдайларда – әрбір сынама алынған уақыттан кейін жеткізіледі.
Химиялық сараптамалар қорытындылары өңделіп, синоптикалық жағдаймен
байланыстырылады. Инженер-синоптикпен бірлесе отырып күн сайын қаладағы
экологиялық ахуал талқыланады. Сараптама қорытындылары синоптиктермен
қолайсыз метеожағайлар туралы болжам жасау үшін қолданылады [ 17; Б.135].
Атмосфералық ауаның газдалуы туралы мәлімет түскен жағдайда зертхана
Өскемен қаласының төтенше жағдайлар бойынша ШҚО аймақтық қоршаған ортаны
қорғау басқармасымен тығыз байланыста жұмыс істейді, бірлесе отырып
қаладағы экологиялық ахуал талқыланып, ауаның сынамаларын алу орындары
келісіледі.
Сынамаларды алу орнына күкірт диоксидін, азот диоксидін, көміртегі
оксидін анықтауға арналған газоанализатормен жабдықталған қозғалмалы
зертхана шығады. Газоанализаторлардың жұмысы басталғаннан 20-30 минуттан
кейін алынған қорытындылар рация бойынша ШҚО ГМО, әрі қарай тиісті
ұйымдарға жіберіледі. Арнайы қосылыстарға (шаң, фенол, формальдегид, хлор,
күкірт қышқылы, фторлы сутек, күкіртсутек, аммиак) алынған сынамалар
талдауының қорытындысы сынамалар зертханаларда өңделгеннен кейін 2-3
сағаттан кейін жіберіледі [8; Б.429].
Өскемен қаласының ауасының ластануының жоғары деңгейі түсті
металлургия, жылуэнергетика кәсіпорындарының, автокөліктің
тасталынымдарына, сонымен қатар, ластаушы заттардың сейілуіне қолайсыз
климаттық жағдайларға байланысты.
Облыс орталығының ауа қабатына барлығы 80 мыңнан астам тонна 170
түрлі ластушы заттар шығарылады. Оның ішінде 20 пайызға жуығы қауіптіліктің
бірінші және екінші класына жататындар. Бұл қорғасын, селен, кадмий,
фторлы сутек, хлор, бериллий және тағы басқалар.
Бұлардың тасталынымдар құрамындағы пайызы аз болғанымен, қоршаған
орта үшін улылығы айтарлықтай жоғары. Сонымен қатар бұлардың көпшілігінің
бір-бірімен қосылу қасиеті бар, атмосфералық ауада олардың бірге болуы
адамның денсаулығына теріс әсерін күшейтеді.
Өскемен қаласының соңғы бес жылдық көрсеткіші бойынша атмосфералық
ауаның күкірт диоксидімен ластануы бір қалыпты болып, ал 2007 жылы
қайтадан біршама жоғарлағаны сурет 5-те көрсетілген.
жылдар
Сурет 5-Өскемен қаласында атмосфералық ауаның күкірт
диоксидімен ластануының динамикасы.
Өскемен қаласының атмосфералық ауаның шаң тозаңмен ластануы
көрсеткендей 2005 жылдары шаң тозаң көлемі ұлғайып, ал 2003-2004 және 2006-
2007 жылдары төмендеу мен тұрақтану байқалғанын сурет 6-да көрсетілген.
жылдар
Сурет 6- Өскемен қаласында атмосфералық ауаның шаң-тозаңмен
ластануының динамикасы.
Өскемен қаласының атмосфералық ауаның фенолмен ластану көрсеткіші
2003,2005,2006 жылдары аралығында ұлғайып, ал 2004,2007 жылы қайта
тұрақтанғанын сурет 7-де көрсетілген.
жылдар
Сурет 7-Өскемен қаласында атмосфералық ауаның фенолмен
ластануының динамикасы.
Жоғары ластану жағдайлары ай бойында байқалған жоқ. Ай бойы Өскемен
қаласы бойынша метеостанция мәліметтері бойынша оңтүстік-шығыс бағытындағы
жел сақталған. Штиль барлық бақыланған желдің 40 пайызын құрады.Жауын-
шашынды күннің саны – 17, жауын-шашын мөлшері – 44,8 мм.
Атмосфералық ауаның ластану индексі өткен аймен салыстырғанда 6,2-ден
6,8 көбейді [ 18; Б.94].
2.2 Өскемен қаласының аумағындағы су объектілерінің жағдайы
Шығыс Қазақстан облысы су ресурстары бойынша Қазақстан
Республикасындағы анағұрлым қамтамасыз етілген және бай аймаққа жатады, бұл
оның климат жағдайларымен анықталған. Облыстың су қорына өзендер, көлдер,
батпақтар, тоғандар мен суқоймалар, жерасты сулары мен мұздықтар жатады.
Ауыз суының жиынтықты ресурстары облыстың әрбір тұрғынына есептегенде
жылына 50 мың м3 құрайды, бұл әлемдік стандарттармен салыстырғанда
айтарлықтай жоғары көрсеткіш.
Облыстың су ресурстарына Ертіс бассейндік су шаруашылығы
басқармасының мәліметтері бойынша мыналар жатады:
- жалпы ұзындығы 28 мың км және орташа жылдық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz