Өскемен қаласының тұрғындарының денсаулығына ауыр металдардың әсер етуіне баға беру және талдау
Мазмұны
КІРІСПЕ
1 АУЫР МЕТАЛДАРДЫҢ ӘСЕРІ (ӘДЕБИ ШОЛУ) ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1 Ауыр металдардың ауаға, суға, топыраққа және адам денсаулығына
тигізетін әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Ауаға әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.3 Суға әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.4 Топыраққа әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.5 Қорғасын элементінің әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
1.6 Мыс элементінің әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
1.7 Кадмий элементінің әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
1.8 Сынап элементінің әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2 ӨСКЕМЕН ҚАЛАСЫНЫҢ ТҰРҒЫНДАРЫНЫҢ ДЕНСАУЛЫҒЫНА
АУЫР МЕТАЛДАРДЫҢ ӘСЕР ЕТУІНЕ БАҒА БЕРУ ЖӘНЕ ТАЛДАУ...25
2.1 Өскемен қаласының экологиялық жағдайына шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.2 Өскемен қаласының тұрғындарының денсаулығына ауыр металдардың
тигізген әсеріне баға беру және талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
2.3 Ауыр металдардың канцерогендік әсері. Өскемен қаласының
тұрғындарының қатерлі ісік ауруы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
ҚОСЫМША А 1996.2006 жыл аралығындағы Өскемен қаласының
тұрғындарының жалпы ауыру түрлерінің көрсеткіштері ... ... ... ... ... ... ... ... .57
ҚОСЫМША Ә 1986.2004жж ҚР, Шығыс Қазақстан облысы және Өскемен қаласының тұрғындарының онкоауруларының ортажылдық динамикалық көрсеткіші ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
КІРІСПЕ
1 АУЫР МЕТАЛДАРДЫҢ ӘСЕРІ (ӘДЕБИ ШОЛУ) ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1 Ауыр металдардың ауаға, суға, топыраққа және адам денсаулығына
тигізетін әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Ауаға әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.3 Суға әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.4 Топыраққа әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.5 Қорғасын элементінің әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
1.6 Мыс элементінің әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
1.7 Кадмий элементінің әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
1.8 Сынап элементінің әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2 ӨСКЕМЕН ҚАЛАСЫНЫҢ ТҰРҒЫНДАРЫНЫҢ ДЕНСАУЛЫҒЫНА
АУЫР МЕТАЛДАРДЫҢ ӘСЕР ЕТУІНЕ БАҒА БЕРУ ЖӘНЕ ТАЛДАУ...25
2.1 Өскемен қаласының экологиялық жағдайына шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.2 Өскемен қаласының тұрғындарының денсаулығына ауыр металдардың
тигізген әсеріне баға беру және талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
2.3 Ауыр металдардың канцерогендік әсері. Өскемен қаласының
тұрғындарының қатерлі ісік ауруы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
ҚОСЫМША А 1996.2006 жыл аралығындағы Өскемен қаласының
тұрғындарының жалпы ауыру түрлерінің көрсеткіштері ... ... ... ... ... ... ... ... .57
ҚОСЫМША Ә 1986.2004жж ҚР, Шығыс Қазақстан облысы және Өскемен қаласының тұрғындарының онкоауруларының ортажылдық динамикалық көрсеткіші ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
КІРІСПЕ
XX ғасырдың аяғында қоршаған ортаның ластануы өткір мәселеге айналып отыр. Антропогеннің салдарынан барлық табиғи сфераны елемеуге мүмкін емес. Шешімсіз қабылданған бұрылыстар адамның келешегіне әсер етеді.
Диплом жұмысының өзектілігі соңғы жылдары өнеркәсіп белсенділігінің өсуімен қатар біздің мемлекетіміздің экономикалық дамуына маңызды үлес қоса отырып, қазіргі кезде өнеркәсіптер өндірген өнімдері ірі ластаушы көзіне айналып отыр. Бүгінгі таңда Өскемен қаласын тұрғындарының денсаулығына өндірген ауыр металдармен ластануы қазіргі таңда өткір мәселелердің біріне айналып отыр. Шығыс Қазақстан Облысы бойынша Өскемен қаласы ластанған қала болып есептеледі. Ауаны, суды және топырақты ластануының нәтижесінде тұрғындарының денсаулығына әсер етуі сөзсіз. Өндірген ауыр металдардың қоршаған ортаға таралуының негізгі себептері бөлінген ауыр металдар сүзгілерінің болмауы, сондай-ақ өндіріс құралдарының техникалық жағдайының нашарлауы және қаладағы тұрғандарының денсаулығына әсер етуі жылдан-жылға ұлғая түсуде.
Ғылыми жаңалығы өндірген ауыр металдарды бірқалыпты тоқтаусыз өндірсе және ШРК-нан аспаса, онда ауыр металдармен аз ластанады. Өндіріс құралдарының режимдерін дұрыс ұйымдастыру және өндіріс процесін жақсарту нәтижесінде қала тұрғындарының денсаулығына әсер ету процесі азаяды.
Диплом жұмысының пәні Өскемен қаласының тұрғындарының денсаулығына ауыр металдардың әсер етуіне баға беру және талдау. Жасалған талдаулар Өскемен қаласының тұрғындарының денсаулығына ауыр металдардың әсер ету деңгейін анықтауға тазарту жолында ұсыныстар жасауға мүмкіндіктер беріп, статистикалық көрсеткіштер арқылы баға бердік.
Ғылыми–зерттеудің обьектісі: Өскемен қаласы тұрғындарының денсаулығына ауыр металдардың әсер етуі. Осы жұмыстың мақсаты Өскемен
XX ғасырдың аяғында қоршаған ортаның ластануы өткір мәселеге айналып отыр. Антропогеннің салдарынан барлық табиғи сфераны елемеуге мүмкін емес. Шешімсіз қабылданған бұрылыстар адамның келешегіне әсер етеді.
Диплом жұмысының өзектілігі соңғы жылдары өнеркәсіп белсенділігінің өсуімен қатар біздің мемлекетіміздің экономикалық дамуына маңызды үлес қоса отырып, қазіргі кезде өнеркәсіптер өндірген өнімдері ірі ластаушы көзіне айналып отыр. Бүгінгі таңда Өскемен қаласын тұрғындарының денсаулығына өндірген ауыр металдармен ластануы қазіргі таңда өткір мәселелердің біріне айналып отыр. Шығыс Қазақстан Облысы бойынша Өскемен қаласы ластанған қала болып есептеледі. Ауаны, суды және топырақты ластануының нәтижесінде тұрғындарының денсаулығына әсер етуі сөзсіз. Өндірген ауыр металдардың қоршаған ортаға таралуының негізгі себептері бөлінген ауыр металдар сүзгілерінің болмауы, сондай-ақ өндіріс құралдарының техникалық жағдайының нашарлауы және қаладағы тұрғандарының денсаулығына әсер етуі жылдан-жылға ұлғая түсуде.
Ғылыми жаңалығы өндірген ауыр металдарды бірқалыпты тоқтаусыз өндірсе және ШРК-нан аспаса, онда ауыр металдармен аз ластанады. Өндіріс құралдарының режимдерін дұрыс ұйымдастыру және өндіріс процесін жақсарту нәтижесінде қала тұрғындарының денсаулығына әсер ету процесі азаяды.
Диплом жұмысының пәні Өскемен қаласының тұрғындарының денсаулығына ауыр металдардың әсер етуіне баға беру және талдау. Жасалған талдаулар Өскемен қаласының тұрғындарының денсаулығына ауыр металдардың әсер ету деңгейін анықтауға тазарту жолында ұсыныстар жасауға мүмкіндіктер беріп, статистикалық көрсеткіштер арқылы баға бердік.
Ғылыми–зерттеудің обьектісі: Өскемен қаласы тұрғындарының денсаулығына ауыр металдардың әсер етуі. Осы жұмыстың мақсаты Өскемен
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Абдрахманов Ж.Н., Ермекбаева Б.Е., Канафьянов Г.С. Анализ заболеваемости злокачественными новообразованиями населения Казахстана за 1990-1996 гг // Материалы I Республиканской научно-практической конференции «Заболеваемость злокачественными новообразованиями у жителей экологически неблагополучных районов Казахстана». Усть-Каменогорск. – 1997. – С. 6-8.
2. Аксель Е.М.. Двойрин В.В. Статистика злокачественных новообразований (заболеваемость, смертность, тенденции, социально-экономический ущерб, продолжительность жизни). – М.: ВОНЦ. – 1992.- С.308.
3. Абдрахимов Б.Е. Злокачественные новообразования и медико-социальные аспекты противораковой борьбы в Республике Казахстан. – Алматы, 1996. – С.224.
4. Әбдірайымов Б. Экологиялық зиян.–Алматы.: «Алматы» 2001.–80 бет.
5. Быкорез А.И., Рубенчик Б.А., Слепян Э.И. Экология и рак. – Киев: Наукова думка, 1985. – С.256.
6. Бульбулян А.А., Хвастюк М.Г., Венцель В.Д., Мешков Н.А. Оценка состояния заболеваемости злокачественными опухолями населения в зоне техногенного загрязнения (Усть-Каменогорск, 1980-1990 гг.) // Вестник Онкологического научного центра АМН России. - 1994. - №3. – С.3-10.
7. Бейсенова Ә., Самақова А., Еспалов Т., Шілдебаев Ж.. Экология және табиғатты тиімді пайдалану. – Алматы.: «Ғылым» 2004. – 228 – 23 бет.
8. Выявление приоритетных экологических проблем Восточно-Казахстанской области // Сборник материалов семинара. – Усть-Каменогорск, 1997. – С.34.
9. Воробьева Т.Г., Артемьева Г.И., Рахимова М.Т. Морфофункциональные показатели здоровья человека в зоне экологического неблагополучия Восточного Казахстана // Материалы I Республиканской научно-практической конференции «Заболеваемость злокачественными новообразованиями у жителей экологически неблагополучных районов Казахстана». Усть-Каменогорск. – 1997. – С. 22-25.
10. Временная инструкция о порядке проведения оценки воздействия намечаемой хозяйственной деятельности на окружающую среду (ОВОС) в Республике Казахстан. РНД 03.02.01-93.-Алматы: Утв. Минэкобиоресурсов РК 30.12.93 г., 1993г.
11. Гоцман Г. Рак и химия. – Алма-Ата: Наука. - 1989. – С.127.
12. Голдобин В.Н., Васильев В.И. Комплексная оценка воздействия радиационно-гигиенических факторов внешней среды на население г.Усть-Каменогорска // Материалы I Республиканской научно-практической конференции «Заболеваемость злокачественными новообразованиями у жителей экологически неблагополучных районов Казахстана». Усть-Каменогорск. – 1997. – С. 28-34.
13. Демченко А.И. «Оценка техногенного загрязнения Восточно-Казахстанской области промышленными предприятиями и транспортом». Отчет, Усть-Каменогорск: АО ИГН АНРК, 1992 г.
14. Комплексное обследование и оценка состояния загрязнения природных сред в районе г. Усть-Каменогорска // Материалы ИПГ им. Академика Федорова Е.К. – Москва. – 1986. – С.25.
15. Колосков И.А. и др. Экспериментальные данные о загрязнении природной сферы в г.Усть-Каменогорске в период 1985-1990 и 1993 гг // Научно-технические материалы. – г.Усть-Каменогорск. – 1995. – С.18.
16. Луканин В.Н., Буслаев А.П., Яшина М.В., Автотранспортные потоки и окружающая среда – 2: Учебное пособие для вузов // В.Н. Луканина –Москва.: ИНФРА – М: 2001. – 646 бет.
17. Маркелов А.Г., Воронцов И.М. Анализ состояния здоровья детей работников г.Усть-Каменогорска, подвергающихся воздействию бериллия // Отчет: Научно-исследовательская работа. -Санкт-Петербург-Усть-Каменогорск. – 1991. – С.15.1
1. Абдрахманов Ж.Н., Ермекбаева Б.Е., Канафьянов Г.С. Анализ заболеваемости злокачественными новообразованиями населения Казахстана за 1990-1996 гг // Материалы I Республиканской научно-практической конференции «Заболеваемость злокачественными новообразованиями у жителей экологически неблагополучных районов Казахстана». Усть-Каменогорск. – 1997. – С. 6-8.
2. Аксель Е.М.. Двойрин В.В. Статистика злокачественных новообразований (заболеваемость, смертность, тенденции, социально-экономический ущерб, продолжительность жизни). – М.: ВОНЦ. – 1992.- С.308.
3. Абдрахимов Б.Е. Злокачественные новообразования и медико-социальные аспекты противораковой борьбы в Республике Казахстан. – Алматы, 1996. – С.224.
4. Әбдірайымов Б. Экологиялық зиян.–Алматы.: «Алматы» 2001.–80 бет.
5. Быкорез А.И., Рубенчик Б.А., Слепян Э.И. Экология и рак. – Киев: Наукова думка, 1985. – С.256.
6. Бульбулян А.А., Хвастюк М.Г., Венцель В.Д., Мешков Н.А. Оценка состояния заболеваемости злокачественными опухолями населения в зоне техногенного загрязнения (Усть-Каменогорск, 1980-1990 гг.) // Вестник Онкологического научного центра АМН России. - 1994. - №3. – С.3-10.
7. Бейсенова Ә., Самақова А., Еспалов Т., Шілдебаев Ж.. Экология және табиғатты тиімді пайдалану. – Алматы.: «Ғылым» 2004. – 228 – 23 бет.
8. Выявление приоритетных экологических проблем Восточно-Казахстанской области // Сборник материалов семинара. – Усть-Каменогорск, 1997. – С.34.
9. Воробьева Т.Г., Артемьева Г.И., Рахимова М.Т. Морфофункциональные показатели здоровья человека в зоне экологического неблагополучия Восточного Казахстана // Материалы I Республиканской научно-практической конференции «Заболеваемость злокачественными новообразованиями у жителей экологически неблагополучных районов Казахстана». Усть-Каменогорск. – 1997. – С. 22-25.
10. Временная инструкция о порядке проведения оценки воздействия намечаемой хозяйственной деятельности на окружающую среду (ОВОС) в Республике Казахстан. РНД 03.02.01-93.-Алматы: Утв. Минэкобиоресурсов РК 30.12.93 г., 1993г.
11. Гоцман Г. Рак и химия. – Алма-Ата: Наука. - 1989. – С.127.
12. Голдобин В.Н., Васильев В.И. Комплексная оценка воздействия радиационно-гигиенических факторов внешней среды на население г.Усть-Каменогорска // Материалы I Республиканской научно-практической конференции «Заболеваемость злокачественными новообразованиями у жителей экологически неблагополучных районов Казахстана». Усть-Каменогорск. – 1997. – С. 28-34.
13. Демченко А.И. «Оценка техногенного загрязнения Восточно-Казахстанской области промышленными предприятиями и транспортом». Отчет, Усть-Каменогорск: АО ИГН АНРК, 1992 г.
14. Комплексное обследование и оценка состояния загрязнения природных сред в районе г. Усть-Каменогорска // Материалы ИПГ им. Академика Федорова Е.К. – Москва. – 1986. – С.25.
15. Колосков И.А. и др. Экспериментальные данные о загрязнении природной сферы в г.Усть-Каменогорске в период 1985-1990 и 1993 гг // Научно-технические материалы. – г.Усть-Каменогорск. – 1995. – С.18.
16. Луканин В.Н., Буслаев А.П., Яшина М.В., Автотранспортные потоки и окружающая среда – 2: Учебное пособие для вузов // В.Н. Луканина –Москва.: ИНФРА – М: 2001. – 646 бет.
17. Маркелов А.Г., Воронцов И.М. Анализ состояния здоровья детей работников г.Усть-Каменогорска, подвергающихся воздействию бериллия // Отчет: Научно-исследовательская работа. -Санкт-Петербург-Усть-Каменогорск. – 1991. – С.15.1
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 50 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 50 бет
Таңдаулыға:
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
РЕСПУБЛИКАЛЫҚ МЕМЛЕКЕТТІК ҚАЗЫНАЛЫҚ КӘСІПОРЫН
САРСЕН АМАНЖОЛОВ АТЫНДАҒЫ
ШЫҒЫС-ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТ
ЭКОЛОГИЯ ЖӘНЕ ЖАРАТЫЛЫСТАНУ ҒЫЛЫМДАРЫ ФАКУЛЬТЕТІ
Экология кафедрасы
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
тақырыбы: ӨСКЕМЕН ҚАЛАСЫНЫҢ ТҰРҒЫНДАРЫНЫҢ
ДЕНСАУЛЫҒЫНА АУЫР МЕТАЛДАРДЫҢ ӘСЕР ЕТУІНЕ
БАҒА БЕРУ ЖӘНЕ ТАЛДАУ
Ғылыми жетекші:
м.ғ.к., аға оқытушысы
________________ 2007 ж.
Т.А. Мукажанов
Экология кафедрасының меңгерушісі:
м.ғ.к., доцент
________________ 2007 ж.
С.К. Бейсембаева
Орындаған студент:
ЭК-03-В тобы
Е.Н. Нурланова
Нормобақылаушы:
________________ 2007 ж.
Ж.Д.Камбарова
Өскемен, 2007
Мазмұны
КІРІСПЕ
1 АУЫР МЕТАЛДАРДЫҢ ӘСЕРІ (ӘДЕБИ ШОЛУ) ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1 Ауыр металдардың ауаға, суға, топыраққа және адам денсаулығына
тигізетін әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Ауаға әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .5
1.3 Суға әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.4 Топыраққа әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.5 Қорғасын элементінің әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
1.6 Мыс элементінің
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .16
1.7 Кадмий элементінің
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 19
1.8 Сынап элементінің
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..21
2 ӨСКЕМЕН ҚАЛАСЫНЫҢ ТҰРҒЫНДАРЫНЫҢ ДЕНСАУЛЫҒЫНА
АУЫР МЕТАЛДАРДЫҢ ӘСЕР ЕТУІНЕ БАҒА БЕРУ ЖӘНЕ ТАЛДАУ...25
2.1 Өскемен қаласының экологиялық жағдайына
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
2.2 Өскемен қаласының тұрғындарының денсаулығына ауыр металдардың
тигізген әсеріне баға беру және
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 33
2.3 Ауыр металдардың канцерогендік әсері. Өскемен қаласының
тұрғындарының қатерлі ісік
ауруы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .41
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .50
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..52
ҚОСЫМША А 1996-2006 жыл аралығындағы Өскемен қаласының
тұрғындарының жалпы ауыру түрлерінің
көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ...57
ҚОСЫМША Ә 1986-2004жж ҚР, Шығыс Қазақстан облысы және Өскемен қаласының
тұрғындарының онкоауруларының ортажылдық динамикалық
көрсеткіші ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
КІРІСПЕ
XX ғасырдың аяғында қоршаған ортаның ластануы өткір мәселеге
айналып отыр. Антропогеннің салдарынан барлық табиғи сфераны елемеуге
мүмкін емес. Шешімсіз қабылданған бұрылыстар адамның келешегіне әсер етеді.
Диплом жұмысының өзектілігі соңғы жылдары өнеркәсіп
белсенділігінің өсуімен қатар біздің мемлекетіміздің экономикалық дамуына
маңызды үлес қоса отырып, қазіргі кезде өнеркәсіптер өндірген өнімдері ірі
ластаушы көзіне айналып отыр. Бүгінгі таңда Өскемен қаласын тұрғындарының
денсаулығына өндірген ауыр металдармен ластануы қазіргі таңда өткір
мәселелердің біріне айналып отыр. Шығыс Қазақстан Облысы бойынша Өскемен
қаласы ластанған қала болып есептеледі. Ауаны, суды және топырақты
ластануының нәтижесінде тұрғындарының денсаулығына әсер етуі сөзсіз.
Өндірген ауыр металдардың қоршаған ортаға таралуының негізгі себептері
бөлінген ауыр металдар сүзгілерінің болмауы, сондай-ақ өндіріс құралдарының
техникалық жағдайының нашарлауы және қаладағы тұрғандарының денсаулығына
әсер етуі жылдан-жылға ұлғая түсуде.
Ғылыми жаңалығы өндірген ауыр металдарды бірқалыпты тоқтаусыз
өндірсе және ШРК-нан аспаса, онда ауыр металдармен аз ластанады. Өндіріс
құралдарының режимдерін дұрыс ұйымдастыру және өндіріс процесін жақсарту
нәтижесінде қала тұрғындарының денсаулығына әсер ету процесі азаяды.
Диплом жұмысының пәні Өскемен қаласының тұрғындарының
денсаулығына ауыр металдардың әсер етуіне баға беру және талдау. Жасалған
талдаулар Өскемен қаласының тұрғындарының денсаулығына ауыр металдардың
әсер ету деңгейін анықтауға тазарту жолында ұсыныстар жасауға мүмкіндіктер
беріп, статистикалық көрсеткіштер арқылы баға бердік.
Ғылыми–зерттеудің обьектісі: Өскемен қаласы тұрғындарының
денсаулығына ауыр металдардың әсер етуі. Осы жұмыстың мақсаты Өскемен
қаласы тұрғындарының денсаулығына ауыр металдардармен ластануын зерттеу,
талдау және баға беру.
Мақсатқа жетуде келесі міндеттерді жүзеге асыру керек:
1) Өскемен қаласындағы атмосфералық ауаны ластаған негізгі өндірістерге
сипаттама беру;
2) ауыр металдардың ауаға, суға, топыраққа және адам денсаулығына тигізген
әсерін талдау;
3) ауыр металдардың ауаға, суға, топыраққа және адам денсаулығына тигізген
әсері;
4) Өскемен қаласы тұрғындарының денсаулығына ауыр металдардың әсер етіуін
талдау және баға беру;
5) Өскемен қаласының экологиялық жағдайына шолу;
6) Өскемен қаласы тұрғындарының денсаулығына ауыр металдардың тигізген
әсерін талдау;
7) ауыр металдардың канцерогендік әсері. Өскемен қаласы тұрғындарының
қатерлі ісік ауруы.
Осы жұмыста қолданылған зерттеу әдістері: математикалық-
статистикалық, салыстырмалы, жүйелік, аналитикалық, сипаттамалық.
Осы жұмыстың теориялық маңыздылығы Өскемен қаласы тұрғындарының
денсаулығына ауыр металдардың әсер етуін зерттеу қорытындыларын келешекте
оқушылар мен студенттер оқу барысында оқу құралы ретінде қолдану.
Қойылған міндеттерді жүзеге асыру барысында әдеби көздер, 2004-
2007 жылғы метеорологиялық қордың мәліметтерін талдау үшін, ал
статистикалық көрсеткіштерді баға беру үшін қолданылған. Өскемен қаласы
тұрғындарының денсаулығы ауыр металдармен ластануы жайлы мәліметтер Шығыс
Қазақстан гидрометеорологиялық орталығының архивинен алынған.
1 АУЫР МЕТАЛДАРДЫҢ ӘСЕРІ
1.1 Ауыр металдардың ауаға, суға, топыраққа және
адам
денсаулығына тигізетін әсері
Өндіріс орындарынан бөлінетін экотаксиканттар метефологиялық
факторлардың әсерінен атмосферада, суда, топырақта кең таралып, адамның
денсаулығына және тіршілік әрекетіне кері әсер етуде. Зиянды қалдық
заттардың қоршаған ортаға түсуін, жиналу мен миграциясын зерттеу олардың
адам денсаулығына әсер етуін дұрыс бағалауға мүмкіндік береді. Қазіргі
кезде барлық табиғи орталарда бақыланып отырған ластаушы химиялық заттардың
негіздерінің бірі - ауыр металдар. Бұл металдар биологиялық активтілігіне
байланысты және олар органикалық қосылыстар сияқты трансформацияға
берілмейді, биохимиялық айналымға түскенде ұзақ сақталады.
Ластаушы заттар тобын кеңінен мінездейтін ауыр металдар термині соңғы
уақытта кең мағынадағы таратуды алды. Ауыр металдарды анықтаған кезінде
сынғыштарға (мысалы; висмут) немесе метаоллиодқа (мысалы; мышьяк) жататын
элементтер кездеседі. Қазіргі біздің түсті металлургия өнеркәсіптерінде
технологиялық процесстер де өз шамасында жетік меңгерілген деп саналады.
Кейінгі кездері тазалау құбырларын, фильтрлерін салғанына қарамастан ауаға,
суға, топыраққа жүздеген тонна шаң, қышқыл қалдықтар, ауыр металдар және
токсикалық ингредиенттер өтеді.
Өндірістер арқылы ауыр металдар ауаға, суға, топырақ арқылы адам
денесіне түсіп, денсаулығына әсер етіп, түрлі ауруларды туғызады. Таралған
аурулар: өкпе, асқазанның қабынуы, бүйрек ауруының көбеюі, нәрестеге ауаның
жетіспеуі, қан айналым жүйесі. Жалпы қатерлі ісік аурудың көбеюі қаланың
экологиялық баллансының бұзылуы.[5]
1.2 Ауыр металдардың ауаға әсері
Атмосфера дегеніміз - Жерді онымен айнала жүріп оны қоршап тұрған
газды ортаны айтамыз. Атмосфера жер бетіндегі барлық тіршілік
процесстерінің жүруін қамтамасыз етіп, адамзат тіршілігінің барлық
жақтарына үлкен әсер етеді.
Бізді қоршап тұрған ауаның құрамын жерде тіршілік пайда болатын
кездегісіндей таза деуге болмайды. Тіпті ауа құрамын жер бетінде техника
шыққанға дейінгі көздерде де баяу болса да өзгеріп отырған. Көп уақыт бойы
көзге көрінбейтін ауа шексіз көп және сарқылмайтын.лайда, адам қолымен
жасаған көптеген техника, завод - фабрикалар, көлік, ауыл - шаруашылық,
құрылыс кәсіп орындары, коммуналды - тұрмыстық мекемелер, шаң - тозаң мен
қалдықтары атмосфераға бөліп шығаратын қалдық газдарының мөлшері өте көп.
Бұл сөзсіз атмосфераның таза ауасына ықпалын тигізбей қоймайды.[7]
Металлургия кәсіпорындарымен ластайды, олардың ішінде темір,
қорғасын, мыс, мышьяк, қалайы, никель, көмір, күкірт, түтін, глинозем, тағы
басқа қалдықтар бар.
Жылу электр станцияларының қалдықтарын жағатын отынға, оның химиялық
құрамына және жағу әдістеріне байланысты болады. Көмір жаққанда ауаға күл,
күйе, шаң-тозаң қосылады. Қуаты орташа жылу электр станциялары ауаға сағат
сайын 5 тонна күкірт түтін мен 16-17 тонна күл қосады.
Адамзат қоғамы 20 млрд. тонна темір өндірсе, түрлі техника, құрал-
жабдықтар, қондырғылардағы мөлшері 6 млрд. тонна ғана, олай болса 14 млрд.
тонна темір қоршаған ортаға таралып, ластап отыр. Жыл сайын өндірілген
сынап пен қорғасынның 80-90% биосфераға таралады. Ал, көмір жанған кезде
күл және түрлі газдармен бірге қоршаған ортаға таралатын кейбір
элементтердің мөлшері олардың өндірілген мөлшерінен де асып түседі, яғни
магний-1,5есе; молибден-3 есе; мышьяк-7 есе,; уран, титан-10 есе; алюминий,
иод, кобальт-15 есе; сынап-50 есе; литий, ванадий, стронций, берилий, цезий-
100 деген есе; галий, германий-1000 есе; итрий-10 000 есе[10].
Атмосфералық ауаға ең қолайсыз әсер тигізетін автокөлік болып
табылады. Бензин қозғалтқышынан тасталатын жанусыз қалған көмірсутектер мен
олардың толық жанбауынан шыққан өнімдердің мөлшері дизель тонна шамасында
көміртек тотығы, 56 млн. тонн көмірсутек, 28 млн. тонна азот тотығын ауаға
қосады. Бұл газдар құрамында 200-ден астам өте күрделі заттар қосындылары
бар. Автодизель отынын жаққанда-24,5 кг азот тотығы бөлінеді. Бензин
қозғалтқышымен қамтамасыз етілген әр 15000 км жүргенде 4350 кг оттекті
жұмсайды. Бұл жағдайда қоршаған ортаға 3250 кг көміртек диоксиді, 530 кг
көміртек оксиді, 93 кг көмірсутектері, 27 кг азот оксиді шығарылады.
Карбюраторы және дизельді қозғалтқыштардан шығатын пайдаланылған газда 200-
ге жуық химиялық қосылыстар болады, олардың ішінде улылығы жоғарларға
қорғасын, көміртек пен азот оксидтері, көмірсутектер, бенз(а)перен жатады.
Пайдаланылған газдағы көмірсутектерінің мөлшері қозғалтқыштың жұмыс
істеуіне байланысты.
Автокөлік қозғалтқыштарында жану процесінен шығатын ең қауіпті
құрауыштың бірі бензиндегі тетраэтилқорғасынан түзілген пайдаланылған
газдағы қорғасын қосылыстары. 1 литр бензинді жаққанда ауаға 200-700 мг
қорғасын бөлініп отырады. Металды тотықтырғанда адамның өңеші мен өкпесіне
зиян әкеледі. Қорғасын ауаға автокөліктерден тарайды. Кейбір қорғасын этиль
тәрізді сұйық заттардың құрамына тетраэтилқорғасын түрінде қосылып
антидетонатр ретінде пайдаланылады. Жоғары сортты 1 литр бензинде 0,4 грамм
қорғасын болса, оның 0,3 грамм автокөліктерден бөлінген газбен ауаға келіп
қосылады. Көліктер көп жүретін тас жолдардың әрбір километріне күн сайын
500-700 граммнан қорғасын түсіп жатады. Шектеулі- рұқсат етілген
қорғасынның ауадағы мөлшері 0,0007 мг м3 аспауы тиіс.[5]
Келешекте жан–жақты ластанған және атмосфераны ластаушы деңгейі қуат
көзіне, шығарымдының жағдайына және метеорологиялық жағдайына байланысты.
Атмосфераның ауыр металдармен ластануы-ғылыми техникалық прогресстің аса
маңызды мәселелерінің бірі болып отыр.[24]
1.3 Ауыр металдардың суға әсері
Су – табиғат байлықтарының қымбатты түрлерінің бірі. Дүние жүзінде
көптеген өнім мен тағамға айырбас боларлық заттар табылғанымен, суды
алмастыратын зат табылған жоқ. Су – түсі, иісі және дәмі жоқ сұйық зат,
жақсы ерітуші, үстіңгі кернеуі өте жоғары, айқын капиллярлық қасиеті бар.
Судың жалпы мөлшері–1386 млнкм3.
Суды негізінен ластайтын көздерге өнеркәсіптік және коммуналдық
канализациялардың ақаба сулары, өндіріс қалдықтары, құрамында әр түрлі
агрохимикаттары бар егістік жер қыртысының шайындысы, суармалы жүйенің
дренажды суы, мал шаруашылығындағы, су қоймаларына аэрогенді ластағыштардың
болуы.[33]
Біз үшін ауыз судың маңызы үлкен. Олардың қоры өте аз. Су қорының
қорлықта біркелкі таралғандығынан, халық санының өсуінен және өндіріс пен
ауыл-шаруашылығының қарқынды дамуынан қалыптасып отыр. Табиғи сулардың
химиялық әрекетінің нәтижесінде қалалар санының көптеп өсуі суды
пайдаланудың ғана емес, сулардың да өсуіне әкеп соғуда. Ауыл - шаруашылық
және өндіріс орындары ағынды сулармен бірге өзендер суына ластаушы заттарды
да ағызады. Ауыз судың сапасын бақылау үшін зиянды заттардың шектеулі –
рұқсат етілген мөлшері бекітілген. 1 литр суда зиянды заттар мына мөлшерден
(млл) көп болмауы керек кадмий – 0,01; кобальт-1,0; метал–3,0; мышьяк-
0,05; сынап–0,005; қорғасын–0,1; керосин– 0,1; мұнай – 0,1; Судың, әсіресе
ауыз судың сапасы халықтың денсаулығын анықтайтын маңызды факторлардың бірі
болып табылады (Кесте 1). Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының
мәліметтері бойынша судың сапасының төмен болуы себебі шамамен 5 млн. адам
(әсіресе балалар) өлімге ұшыраған, әр түрлі дәрежеде уланған адамдардың
саны 500 млн-нан 1 млрд-қа дейін жетеді. Судағы химиялық элементтердің
жиынтығы жануарлар мен адамның қанының құрамына жақын болады. Бұл өмірдің
суда пайда болғанының дәлелі бола алады.[14]
Жер асты суында мырыш, сынап, қорғасын, кадмий, мышьяк ШРК
жүздеген, фтор, берилий ШРК 200-30, нитрит ШРК 3-30, азот аммонимі ШРК 50
жетеді. Коммуналды - тұрмыстық қажет қалада бір кісіге тәулігіне 300-ден
420л дейін су жұмсалады. Теңіз суында ванадий, темір, қорғасын, мырыш, мыс,
иод элементері ластап отыр.
Кесте 1 Ауыз суына токсинді заттардың концентрациясының коэффициенті.
Заттың аты Қауіпті ШРК мгл Концентрация
дәрежесі коэффициенті Сі
Ккі
Қорғасын 2 0,03 0,03 0,001
Мырыш 3 5,0 - -
Мыс 3 1,0 0,0008 0,0008
Мышьяк 2 - -
0,05
Кадмий 2 0,8 0,0008
0,001
Сынап 1 0,2 0,0001
0,0001
Темір 3 0,3 1,9 0,571
Сульфат 4 500 - -
Нитрат 3 45 - -
Өскемен қаласындағы сутоғандардағы коммуналды - тұрмыстық қызметте
тазаланбаған қалдықтардың көлемін төмендету маңызды рөл атқарады. Сонымен
қатар тұрмыстық су қалдықтары да мыңдаған тонна метал, май, химиялық уытты
заттар келіп қосылады.[32]
Жылына 100 млн м3 суды технологиялық қажетке қолданылады.
Қышқылды жауын - шашынның немесе ақаба сулар әсерінен ластау
нәтижесінде сулы ортаның pH мағынасын өзгеруі әсерінен төмендеуі алюминий
және ауыр металдар қосылыстарының ерігіштігін жоғарлатады, еріген түрге
айналған қосылыстар өсімдіктер мен ағзаларды уландырады. Содан кейін олар
адам ағзасына өтіп әр түрлі ауруларға шалдықтырады. Өндірістің әр түрлі
салаларында, құрамында – сынап, хром, кадмий, мырыш, мыс, никель, мышьяк
және де басқа элементтерді және олардың қосылыстарын пайдалану, қолданған
судың осы заттармен ластануына мүмкіншілік туғызады. Су қоймаларының
негізгі ластаушысына толық тазартылмайтын өнеркәсіптік қалдықты сулар.
Өнеркәсіпте 1 т өнім алу үшін болат, шойын 15-20 м3; кальцийленген
сода–5000; пластмаса 500 -1000 т.с.с., су жұмсалады.
Соңғы жылдары суды, өндірістік, тұрмыстық қажетіне және
ауыл–шаруашылығына жұмсау жылдан – жылға көбейіп отыр.. Мысалы, 1 тонна
болат қорытуға 300г су қажет болса, соншама мыс шығаруға 500, қағаз
шығаруға 1000, 1 тонна бидай өндіруге 1500г, күріш өсіруге 4000, мақта
өсіруге 10000 тонна су кетеді. Өндірістік қалдықтарда сода, күкірт қышқылы,
азотты тыңайтқышта, түрлі метал тұздары, басқа да минералды қалдықтар
сияқты органикалық емес қоспалар көбеюде.[21]
1.4 Ауыр металдардың топыраққа әсері
Литосфера – барлық тірі ағзаға керекті минералдық элементтермен
қамтамасыз ететін экожүйелердің ірі компоненті, қалыңдығы 30-80 см. Топырақ
дегеніміз – жердің аналық жынысы, жер бетінде тіршілік ететін орта,
өсімдіктер мен жануарлар дүниелері қатысуымен, климаттық әсерінен мыңдаған
- миллиондаған жылдар бойы қалыптасқан табиғи күрделі зат. Топырақ
ғажайыптылығы – ондағы өмір сүретіндердің тығыздығы. Топырақ ең маңызды
байлық екендігін айта келіп, К. Маркс, еңбек–байлықтың әкесі болса, топырақ
– анасы деген. Топырақ ешнәрсеге айырбастамайтан ресурс.[1]
Ауадағы радиоактивті заттар, ауыр металдар, күкірт қышқылы зиянды
қалдықтар топырақты міндетті түрде ластамай қоймайды. Пестицидтер мен
минералды тыңайтқыштар, ауыр металдар мөлшерден тыс қолданылса топырақ
уланады. Өндірістік қалдықтардағы көмірсутектер, көмір қышқыл газы,
күкіртті ангидрид, түрлі металдар топырақтың құрамын өзгертіп оның
құнарлығын төмендетеді.
Түсті металлургия кәсіпорынының топырақ құрамындағы қорғасын мөлшері
15 есеге дейін көп. Металлургия өндірісінен жыл сайын топыраққа жүздеген
мың.тонна мыс, мырыш, кобальт, он мыңдаған тонна қорғасын, сынап, никель
тозаңдары қонады. Суперфосфот тыңайтқыштарын шығаратын зауыт 500 метр
қашықтықтағы топырақты мышьяк нормасы 20–25 еседен көп. Отынға
пайдаланылатын тас көмірде де ауыр металдар аралас болғандықтан, олар да
ластанудың көзі күшті болып табылады.[4]
Автокөліктер ауаны қорғасын элементін ластаумен қатар, топырақты да
уландырады, яғни одан шыққан түтін құрамында қорғасын оксидтерінің
(сульфат, нитрит), дисперсті (майда) түйірлерінде жол бойының 300–400
метрлік бөлігіндегі топыраққа толық қонады. Биологиялық айналымға кірген
ауыр металдар айналымы топырақ - өсімдік –мал–адам. Соңында адам ағзасына
жетіп, оны ауруға ұшыратады. Әсіресе, адамға улы заттар – сынап, кадмий,
қорғасын, мырыш, яғни зияндылығы мырыш пен мыс жатады.
Топырақта ауыр металдар су ерігіш ион түрінде алмасады және адсорбция
формасында үзілген күйінде кездеседі.
Ал, қала топырағы ауыр металдардың норма мөлшерінен жылдан– жылға
көбейіп отыр. Сонымен қатар, кейбір мәдени өсімдіктерді зиянкес ауыр
қоздырғыштардан қорғауда (жүзім, мақта, томат) өсіруде құрамында ауыр
металдар кездесетін преппараттарды қолдану. Олар өз кезегінде
саңырауқұлақтардың өсуіне кері әсер етеді, ол екінші жағынан ауыр метал
ретінде өсімдіктердің өсіп – дамуына да теріс әсер етеді. Құрамында ауыр
металдар бар фунгицидтерді де пайдалану негізінен топырақтың беткі
қабатында олардың көп жинақталуына келеді. Ванадий элементі миграцияларында
кешенді ерітінді қосылыстары және олардың органикалық заттары мен гумустық
қышқылдың маңызы зор. Бірақ, ваннадий элементінің концентрациясының
жоғарлауы адам денсаулығына қауіпті, яғни қауіпті концентрациясы 0,1
мгдм3 құрайды, ал қалыпты концентрациясы 0,001 мгдм3. Сонымен қатар, көп
жылдар ішінде адамның шаруашылыққа қолданған топырақ ресурсы айтарлықтай
нұсқасын тигізді, құнарлы топырақ мол егіннің негізі болып табылады. Тек
қане топырақ эрозиялары 20 жылда 20 – 25% құрайды, нәтижесінде 1% гумусты
жоғалтады. Жердің ондаған мың гектарын өндіріс обьектілері, тау қазбалары,
қатты тұрмыстық қалдықтардың полигондары, яғни олардың саны 17 млн.
тоннасын құрайды (кесте 2).[25]
Кесте 2 Зерттеудің нәтижесінде топырақ бетіндегі өндіріс қалдықтарының
көрсеткіші.
Заттың аты Зерттеу
нәтижесіндегі Орташа көрсеткіші Жалпы
орташа қосындысы жағдайы
Қорғасын 26,0 61,0 85,5
Мырыш 221,0 58,0 205,0
Мыс 107,0 120,25 150,1
Кадмий 0,34 0,890 0,54
Мышьяк 4,0 6,0 7,0
Сынап 1,2 3,2 1,25
Темір 7505 7882 12690
Топырақтың ауыр металдармен ластану масштабтарын сандардан көруге
болады. Бұзылған топырақты қайтадан қалпына келтіру әдісінің бірі
рекультивация болып табылады, бірақ ол өте баяу жүреді. Мысалы, металдар
салыстырмалы түрде топырақта тез жиналады және металдар баяу, бірнеше
жылдан кейін топырақтан шығады (кесте 3): жартылай кетіру кезеңіне цинк 50
жылға, кадмий 1100 жылға, мыс 1500 жылға, қорғасын бірнеше мың жылға дейін.
Адамзат қоғамы алдында тұрған және әлі де маңызды болып қала беретін аса
маңызды қалпына келу қабілетін сақтап қалуға барынша жағдай жасау.[35]
Кесте 3 Топырақ құрамында ауыр металдардың көбеюі.
Элементтің аты Құрамында көбеюі, ШРК топырақ үшін (Жалпы
құрғақ топырақта мгкг құрамы),
мгкг
жылына 10 жылда
Кадмий 0,0111 0,11 3
Сынап 0,0139 0,14 2
Никель 0,1111 1,11 50
қорғасын, хром,мыс 0,6667 6,67 100
Цинк 1,6667 16,67 300
1.5 Қорғасын элементінің адам денсаулығына тигізетін
әсері
Қорғасын – Менделеевтің периодты системасының IV тобындағы
химиялық элемент, рет номері 82, атом массасы 207,19. Қорғасын – қоңыр-көк
металл, 17450C қайнайды, ρ=11,34 гл. Суда ерімейді. Табиғи қорғасынның 4
тұрақты изотобы бар. Қорғасын өте ерте заманнан белгілі, одан жасалатын
заттарда бірталай жер қыртысындағы мөлшері 1,6*10-3, ал жеке күйінде сирек,
қосылыстары жиі кездеседі. Ең маңызды кені –галенит – қорғасын жылтыры PbS,
сирек кездесетін минералды, мыс, клаусталит PbSe, алтаит PbFe т.б. Қорғасын
бос күйінде көкшіл - сұр түсті, ең жұмсақ және ауыр метал, оңай балқиды,
пышақпен оңай кесіледі. Ауада тотығып, сырты жұқа қабыршақпен қапталады, ол
одан әрі тотықтырмайды. Химиялық қосылыстарда II және IV валентті. Суда
еритін қосылыстарының бәрі улы. Қорғасын-политропты у оның жоғары мөлшері
Qорт–2,4 мг м3 ауа құрамында байқалады.[30]
Кесте 4 Адамға орта фактор әсер етуі. (Т. А. Кузовников бойынша)
№ Аурулар Қоршаған ортаның факторы
п\п
1 Қан айналу 1 Химиялық заттармен ластанған атмосфералық ауаның
жүйесінің ауруы жиынтық индексі
(жүрек, тамыр) 2 Микроэлементтер территориясы (кальций,магний,
мыс, селен,йод,цинк және т.б.)
2 Дем алу 1 Химиялық заттармен, шаң, күкірт және көміртегі
органдарының оксидтерімен атмосфералық ауаның ластануы.
аурулары
3 Ас қорыту органның 1 У химикаттармен су және тағам өнімдерінің
ауруы ластануы
2 Жергілікті микроэлементтер
3 Атмосфералық ауаның химиялық заттармен ластануы.
4 Эндокрин жүйесінің 1 Атмосфералық ауаның ластануы.
ауруы 2 Микроэлемент территориясы, ауыр металдардың
тұздары
5 Қан ауруы 1 Микроэлемент территориясы, әсіресе хром,
кобальт, темір
6 Табиғи аллергиялық 1 Атмосфералық ауа ластануының жиынтық индиксі
аурулар
7 Тері және тері 1 Ішкі ортада микроэлементтің артып қалуы немесе
клетчаткаларының жетіспеушілігі
аурулары 2 Табиғи факторлармен химиялық заттар
атмосфералық ауаны ластанған
8 Жүктілік 1 Химиялық заттармен атмосфералық ауаның ластануы
патологиясы және 2 Қоршаған ортаның ластануы
туа біткен 3 Ішкі ортада микроэлементтің артып қалуы немесе
аномалия жетіспеушілігі
10 Зәр шығару органның1 Микроэлементтердің артып қалуы немесе
ауруы жетіспеушілігі
2 Атмосфералық ауаның ластануы
3 Ауыз суының қаттылығы және құрамы
Соңғы жүз жылдықта қорғасынды өндірісте, транспортта
қолданылады. Құрамында қорғасын элементі болатын полиметалды рудалар метал
өндірудің негізгі шикізаты болып есептеледі. Қорғасын өнеркәсіп пен
техникада кең пайдаланылатын түсті метал, ол атмосфераның коррозия және
қышқылдар әсеріне төзімді болғандықтан химиялық аппаратуралар (әсіресе
күкірт қышқылы өндірісінде) және кабель, оқ, бытыра дайындағанда,
радиоактивті сәулелерінен қорғануда, медицинада кең қолданылады. Сонымен
қатар, қалдық сақтағыш қоймаларда жинақталған уақытында байланысты өндіріс
қалдықтарындағы қорғасын мөлшері 0,4-0,7% кейде, 1,5% жетеді. Осыған орай,
бұл техногенді қалдықтар ұзақ уақыт жатқан сайын олардағы микроэлементтер
зияндылығы қоршаған орта үшін арта түсіру де сөзсіз. Коррозиялық ортада
мұржаларды өндіргенде, мұнайды тазартқанда, қорғасын қосылып,
тетраэтилқорғасын, аккумуляторлар, кабель, химиялық машинақұрылысы,
металлургияда, керамикалық, электр батареяны өндіргенде қалдықтардың
құрамында қорғасын болады. Жұмыс зонасындағы ауадағы қорғасынның ШРК
мынадай: түсті металлургия өндірісінде 20-50, электротехника 20–100 көп,
помографиясында 6–10.[29]
Қала тұрғындарында қорғасынның мөлшері жоғары, яғни шекті мөлшерден 6
есе көп болып шықты.
Қорғасын қатты токсинді: жалпы токсинді, күйгелек, канцорогенді,
мутагенді, тетрогенді, гонадотоксикалық әрекеті бар, жекжат әрекеті, жүйке
- жүйесіне перификалық және таң орталығына шақырады, қан жүйесіне, ауызда
метал дәмі шығады, сілекейдің ағуы, құсу, бас ауруы, бас айналу, оптикалық
невроз, бас - сүйек қысымының жоғарлауы (Кесте 4). Бет терісі сұрғылт және
ағарып кетеді, анемия ауруына шалдығады. ШРК 0,0003мг м3, бірінші
дәрежелі қауіптілігіне жатады. Қорғасынның түрлі қосылысы токсинге ие
болады: аз токсинді стеорит қорғасын, неорганикалық қышқылдың токсинді
тұздары (қорғасын хлоры, қорғасын сульфаты және т.б.) жоғары токсинді
алкильді қосылыс, тетраэтилқорғасын.[11]
Адам ағзасында қорғасынның көпшілік бөлігі азық-түлік өнімімен
түседі, темекі шеккенде, топырақтың қорғасынмен ластанады. Көптеген ауыр
металдар ағзалардың тіршілігіне қажет және микроэлементтер тобына жатады.
Сонымен қатар олар тірі ағзалар үшін улы. Қорғасын ақуыздармен жеңіл
байланысып, майда еріп, жинақталады. Қорғасынның қоршаған орта мен ағзада
жинақталуының негізгі көзі – отынды жағу, пестицидтер, кейбір органикалық
қосылыстар, өндірістік қалдықтар... Қорғасын тірі ағзаға әрекет ететін
жоғары қауіпті дәрежеге жатқызады. Қорғасын адамға едәуір токсинді жағынан
қауіпті және ағзаға жиналады. Атмосфералық ауаға 1-2% қорғасын түседі,
бірақ қорғасынның көпшілік бөлігі адам ағзасына жиналады. Қалада 10 млн.
астам халық тұрғынында 0,1-0,2 мкг м3 қорғасын болады. Топырақ қорғасынмен
ластанып, адам ағзасына азық - түлік өнімі арқылы түседі, көбінде
балалардың ағзасында байқауға болады. Қала топырағында қорғасынның
концентрациясы жоғары болады. Адам ағзасына қорғасын өнімінен, ауадан,
судан, ауыл- шаруашылығында малды тамақтындырғанда түседі. Сонымен қатар,
дайын өнімдерді өндіргенде, консервадағы таза балық, мұздалған ет балықта,
маллюскада, шаянтәріздіде қорғасынның дәрежесі жоғары болады. Концервадағы
өнімдердің бетін жапқанда қорғасын 60% ұстайды. Қазақстанда аптасына 1
адамға 65,25 мг немесе 1,25 мг адам ағзасына қорғасын түседі. Кейбір
өндіріс қалаларында қорғасын тамақ өнімі арқылы тәулік бойынша балаларда
және үлкен жастағы адамдарға 1-3 жыл ішінде 14 мкг қорғасын түседі, 4-6
жастағылар 64 мкг, 7-14 жастағылар 68 мкг, 14-17 жастағылар– 87 мкг.
Көптеген сынақ бойынша қорғасын бірінші орында. 2006 жылы интоксикациялық
Pb 11,7% құрады. Зардап шеккендердің саны 7,5 адам. Диогностикада 9,4%
өсті. Жұмысшылардың ішінен әйелдердің 40% қорғасыннан зардап шекті. Әйел
адам үшін қорғасын өте қауіпті, ол элементінің қабілеті әйел адамның кеуде
сүтіне жиналады. Қорғасын тыныс жолдары және тері арқылы денеге өтіп
қандағы қызыл заттарды азайтып, жүйке жүйесіне зияның тигізеді, қанның
азаюына, ұмытшақ болуына, көз ауруына және ұрпақсыздыққа әкеп соғады.
Бірінші орында балаларға, халыққа қорғасын адам ағзасына жиналауының
әсерінен көптеген ауруға шалдығады. Қорғасын және оның қосылыстары,
(әсіресе органикалық қосылыстары өте улы) ағзада тыныс органдары арқылы
ішек-қарын жолына түсіп уландырады.
Одан сақталу үшін өндірісте зиянсыз қорғасын қосылыстарын пайдалану,
жұмыс орынын қорғасын шаңынан тазарту, жұмысшыларды дәрігерлік тексеруден
өткізіп тұру қажет.[18]
1.6 Мыстың денсаулыққа тигізетін әсері
Мыс – металдардың кіші тобы ол адамның денсаулығына қажет. Бұл метал
метабалиялық процесі кезінде аминқышқылы және май қышқылын қажет етеді.
Ағзада мыс қаншалықты көп? Үлкен жастағы адамдардың салмағына
байланыста мыс 1,4–2,1 мг құрайды. Сондықтан, дені сау адамның салмағы 60
кг сай шамаман бір грамм мыста 110 мг құрайды. Бірақ, ағзаның орташа
қызмет етуіне бұл мөлшер өте кішкентай.
Бұл қалай жұмыс істейді? Ферментті туындату үшін кейбір протеиндер
мен мыстың қосылыстары катализаторларға әрекет етеді, яғни ағзаның көптеген
функциясына көмек көрсетеді. Биохимиялық реакциясына қажет ететін энергия
көзін қамтамасыз етеді. Коллаген және иілімдіге өзара байланысын орнатуға
көмек көрсетеді, нәтижесінде ұлпа қосылыстарын қалпына келтіріп жәрдем
көрсетеді. Бұл жүрекке және қан тамыры үшін өте маңызды. Зерттеу
жүргізілген нәтижесінің болжамы кезінде, мыс тапшылығы-фактордың бірі -
жүрек ауруын өркендейді.[32]
Мысты мөлшерін көп аламыз ба? Осы уақытқа дейін көптеген адамдар мыс
мөлшерін көп пайдаланады. Алайда, қазіргі кездегі зерттеушілер олай
санамайды. Мысалы, бірыңғай тағамға талдау жүргізген уақытта құрамында
метал бар екенін мақсаттады. Өскемен қаласының 25% тұрғындары мыс мөлшерін
пайдаланылады. Өскемен қаласында өндіріс орыны жақсы дамығаннан бірыңғай
тағамдарды күнделікті керек уақытында кейбір диеталарда қамтамасыз етеді. 1-
3 жасқа дейінгі балалар 0,4 мг мыс, ал үлкендер күніне 1,2 мг мысты
қолданылады. Сонымен қатар, теңбе-тең диетаны ұстайтындар күніне 1 мг мысты
құрайды. Ауыл - шаруашылық өнімінің сұрақтар ұйымы және Денсаулық сақтау
ұйымы әйел және ер адамдар үшін мыс мөлшері күніне 12 мг аспауы тиіс. Тұқым
қуалау ауруы, яғни Wilsona ауруы ағзада орасан зор мөлшерде мысты сақтайды
және бауыры зақымдануынан зардап шегеді. Егер мыстан қатты уланған жағдайда
құсу, жүрек айну белгісін білдіреді.[15]
Мыс қандай өнімді құрайды? Кейбір тағам өнімдері мысты құрайды. Бұлар
жаңғақ, тұқым (мак және күбағыс), бауыр. Табиғи өнімдер, нан дәні, ет,
балық. Сонымен қатар, құбыр арқылы мыс ауыз суына келеді.
Медицинадағы мыс. Медицинада мысты мың жыл қолданып келеді, мысалы
ретінде кеуде жарақаттанғанда өңдейді және ауыз суын тазартқанда. Кейін,
ғылыми зерттеулер бойынша, көптеген ауруларда және сүйек аурулары ісінген
кезінде мыс көмектеседі.
Мыс токсині. Мыспен өткір улануы-сирек жағдай, мыс нитратын немесе
мыс сульфатының ерітіндісін шекті жағдайда қолданылады. Органикалық мыс
тұзы - құсудың қуатты заты. Үнемі мыспен улануы өте сирек кездеседі.[25]
Мыс және денсаулық. Мыстың белгіл – бір мөлшері денсаулыққа таяныш.
Өсімдік және жануардың денсаулығына мыс қажет, кейін тағам арқылы адамға
жеткізеді. Көбінде мыс тағам мөлшеріне қарай түседі. Мыс микроэлемент болып
табылады, бұл өміршең функциясы. Мыс – гемоглобиннің негізгі компоненті,
қан жасушасында оттегіні тасымалдауға жауапты, С дәрумені – икемділігін
қалыптастырады, протеин теріге жәрдем беруін қажет етеді. Супероксид
дисмутаз молекуласының орталық компаненті жасуша зақымдануына қарсы бос
радикалдарын бізден қорғайды. Екіншіден, мыс ceruloplasmin ақуызын
қалыптастырады, бұл зақымданған бос радикалдардан қорғайды. Мыс орталық
нерв жүйесіне қажет, бұл медиатор және норадреналин өндірісінде компанент
түрінде қатысады, ол қобалжу процесіне жауап береді. Мыс өндірісінде
қатысады ол қан қысымын, жазылу тынысын реттейді. Соңғы ғылыми зерттеулер
бойынша мыс адамның денсаулығында қатерлі ісік ауруын, жүректің қан тамыр
ауруын және иммунді жүйесін жақсарту көрсеткішін көрсетеді. Мыс тапшылығы
негізінен анемия, артрит ауруын тудырады. Menkes синдромы – генетиканы
бұзады, бойға әсер етеді, теріде бұрыс дақтар және қабілетінің әлсіздігі.
Wilson ауруы – тұқым қуалаудың генетикалық ауруы, ағзадан мысты шығаруға
икемі жоқ, сондықтан ұлпада мыс жиналып бауыр ауруға шалдығады және ойлау
қабілетін төмендетеді. Мұндаймен ауыратын адамдар мысқоспасын қолдануға
болмайды.
Үлкен жастағы адамдар күніне 1,5 - 3 мг мысты қолдану қажет, яғни мыс
тапшылығы дамымас үшін. Мыспен уланған бірнеше эффектіні байқадық,
күнделікте 20 мг мысты қолданса құсу процесін тудырады. Адам ағзасында 50 –
120 мг мыс мөлшерін таптық. Ағзада метабалиялық және бауыр, ми, бүйрек
және жүректе активтілігі жоғары. Мыс мөлшері бар тағам нормасын
ұсынады.[33]
Зиянды жасушаларын мыс қорғайды ма? Бос радикалдар сіздердің
ағзаларында орналасқан, ұнамсыз жағдай, дені сау жасушаларды
қышқылдандырады. Ғалымдардың айтуынша, қышқыл жасушалар жүрек қан тамыр
және қатерлі ісік ауруларын қоздырады. Ағзаны қышқылдану процесі болмас
үшін мыс үлкен рөл атқарады. Ағзадағы бос радикалды нейтрализациялау үшін
мыс көмектеседі, яғни бұзылған жасушаларды орына келтіру.
Сүйек және терінің ахуалын сақтап қалу үшін мыс көмектеседі ме? Ұлпа
қосылыстарын құруға мыс қажет, ол бір органды екінші органмен
байланыстырады; қан тамырларын және жүректі қуаттандырады; теріні қатайтады
және сүйектің мықтылығына көмектеседі. Коллагенді белгілі бір нысанға
кетіру үшін, сүйек және тері ұлпасын біріктіруге мыс үлкен рөл атқарады.
Мыс және темір. Мыс және темір оптимальді игілігі ретінде екеуі
бірігіп жұмыс істейді. Қалай? темір тотығының қосылысы кезінде темірдің
жаңаруына ағза үшін қажет және ұлпа қосылысынан темірді тасымалдауға мыс
көмектеседі. Мыс тапшылығынан анемия ауруына тап болады.
Ағза мысты қалай қабылдап алады? Ағза мысты өзі өндірмейді ол тағам
қосылыстарынан және тағамдардан алады. Жұмсақ және жеңіл өндірілген
тағамдардан мыс үлкен мөлшерде келіп түседі. Адамдар құрамында үлкен
мөлшерде мыс бар тағамды, сонымен қатар құрамында мыс концентрациясы жоғары
тағамдарды қолдануды қажет етеді, яғни астық, тұтас нан, арахис, күнбағыс
дәндер, бауыр және шоколод. Мультидәрумендерде де мыс қосылысы бар.[15]
Мыс: Тым көп немесе жетіспейді ме? Мыс тапшылығы шындап симптомы,
бірақ зерттеулердің көрсеткіші бойынша адамдар күнделікті тағамдарында
мысты жеткілікті нормада қабылдамайды. Шала туған нәрестелерде және кейбір
балалар мыс тапшылығына ерекше бейім. Menkes ауруы – мыс метаболизмін
бұзады ол мыс тапшылығына әкеледі. Ал Wilsona ауруы керісінше мыс баяу
дәрежеде шығарылады. Нәтижесінде ұлпада, бауырда, мида мыс жиналады.
Мыс зерттеген кезіндегі сонылық? Көптеген зерттеулер бойынша мыстың
денсаулыққа ұнамды әсерін қарастырайық. Кең диапазондағы денсаулыққа ұнамды
потенциалды әсері мынадай: эмбрионның дамуына, остеопороз және сүйекті
қайта қалпына келтіру, нейродегенератив және жүректің қан тамыр ауруларына
мыс әсер етеді. [16]
1.7 Кадмий элементінің адам денсаулығына тигізетін әсері
Кадмий – Менделеевтің периодты жүйесінің II тобындағы химиялық
элемент; рет номері 48; атом массасы 112,40. Табиғи кадмийдің сегіз тұрақты
тобы бар. Кадмийді 1817 неміс химигі Ф. Штромейер мырыш карбонатынан
тапқан. Кадмий сирек элемент, жер қыртысындағы салмақ мөлшері 1,3*10м-5%,
мырышпен аралас, оның рудаларында кездеседі. Кадмий – ақ түсті, жылтыр,
жұмсақ, созылғыш метал. p=8,65 гсм3; балқу t=320,9; қайнау t 7670C; жылу
және электр тоғын жақсы өткізеді, қосылыстарында екі валентті. Қатты
қыздырғанда жанып ашық қоңыр түсін беріп, кадмий тотығына айналады. 7000C
балқымай бірден буланады. Кадмий галогендермен оңай әрекеттесіп
галогенидтер түзеді.
Ауыр металдарға жататын кадмий ең қауіпті орта уыттаушылардың бірі
болып саналады. Табиғи ортада кадмий өте аз мөлшерде кездеседі сондықтан да
оның улаушы әсері тек жуырда ғана анықталады. Соңғы 3-4 он жылдықтарда ол
техникалық қолданыстарда жие ұшыраса бастады. Ол мазут пен дизелді оттынның
құрамында болады.
Адамның денсаулығына зиянды әсер ететін факторлардың ішінде әр түрлі
ластаушы заттардың бірі болып табылады. Адамның іс-әрекетінің нәтижесінде
биосфераға, оған тән емес 4 млн астам заттар шығарады. Жыл сайын қоршаған
ортаға мыңдаған жаңа заттар шығарады. Олардың көпшілігі ксенобиотиктер
(грек тілінен аударғанда xenos – бөтен), яғни адам мен басқа тірі ағзалар
үшін бөтен заттар.[16]
Кадмий кез келген түрінде қауіпті – ішке қабылданған 30-40 мг мөлшері
өлімге апарып соғуы мүмкін. Сондықтан да материалдың құрамында кадмийі бар
сусын ішу де қауіпті. Бұл кездері ішке жұтылған кадмий мөлшері адам
ағзасына өте баяу шығатындықтан (тәулігіне 0,1%) оп–оңай–ақ созылмалы улану
туу мүмкін. Оның алғашқы симптомдары – бүйрек пен жүйке – жүйесінің қызметі
бұзылады; кейінірек арқа мен аяқ сүйектерінде қатты ауырсынуы пайда болады
сондай–ақ, өкпе қызметі де. Бұдан өзге, кадмийдің канцерогенді әсері де
болуы мүмкін. Кадмийдің табиғи ортадан алып тастау мүмкін емес дерлік,
сондықтан да онда күннен – күнге жинақталып, түрлі жолдар арқылы адамның
қоректік тізбегіне түседі. Тағамда кадмий құрамының жоғары болмауына көп
жағдайда өндірістік газдар себепкер болады. Кадмийдің тамақ өнімдерінде
барынша көп жинақталады одан 2 мгкг дейін кадмий элементін тапты.
Ағзада кадмий бірінші кезекте бүйрекке жиналады, шекті концентрацияға
жеткен кезде – бүйректің 1г салмағына шамамен 0,2 мг кадмий – ауыр улану
мен емделмейтін дерлік сырқат пайда болады. Тек бүйрек ұлпасының 1г
концентрациясына 0,2г артқан соң ауыр симптомдар пайда болады, яғни ентігу,
зерде ақуыздардың болуы, қан аздық, бүйрек кемістігі... Бұдан басқа, кадмий
жыныс бездеріне (ең алдымен аталық бездерге) айқын уытты әсерін тигізеді.
Адам ағзасына түсетін кадмийдің мөлшері оның құрамында кадмийі бар тамақ
өнімдерін пайдалануына ғана емес диетасына да байланысты болады. Атап
айтқанда, темірдің тіпті аз ғана жетіспеушілігіне кадмийдің жинақталуын
айтарлықтай күшейтуі мүмкін. Сондықтан да, әйел адамдар ерлерге қарағанда
кадмиймен улануға көп бейім келеді, әсіресе жүкті әйілдерге ерекше қауіп
төнеді. Сондықтан да темірдің орнын толтыруға ұмтылу керек. Жалпы, қанда
темірдің жеткілікті мөлшерде болуы кадмийдің жинақталуын тоқтататын болса
керек. Кадмиймен уланғанда Д дәруменін көп мөлшерде қолдану қажет. Кадмий
сондай – ақ шашқа да жиналады. Адам мүдделерін патологиялық –анатомиялық
зерттегенде соңғы 50 жылда топырақтағы кадмий құрамының үздіксіз өскендігі
анықталды. Шылым шегетіндердің ағзалары шылым шекпейтіндерге қарағанда
орташа мөлшерде кадмий көп болады. Бір шылымда шамамен 2 нг жуық кадмий
бар. Егер күніне 28 шылым шегетіндерді алсақ, онда олардың бүйректері мен
бауырындағы кадмийдің мөлшері шылым шекпейтіндермен салыстырғанда екі есеге
дерлік артық.[33]
1.8 Сынап элементінің адам десаулығына тигізетін әсері
Сынап – II тобындағы химиялық элемент, рет номері 80, атом массасы
200; 59. Табиғи сынаптың тұрақты жеті изотопы бар. Радиоактивті изотоптары
жасанды жолмен алынған. Метал сынап және оның сульфиді ертеден белгілі. Жер
қыртысындағы салмақ мөлшері 4,5*10м-6%. Сынаптың белгілі минералдылығы 35,
олардың ең маңыздысы–киноварь. Сынап – күміс түсті жылтыр, бөлме
температурасы сұйық метал, сұйық сынаптың тығыздығы 13,52 гсм3; балқу t =
38,890C; қайнау t = 357,250C; қалыпты температурасы буланады, оның буы улы.
Химиялық активтілігі нашар, азот қышқылында, патша сұйықтығында ериді.
Қосылыстарында I және II валентті. Метал сынап күйдіргіш натрий, хлор
өндірістерінде, органикалық қосылыстар алуда катализатор ретінде, электр,
радиотехникада, күркіреуік сынап қопарғыш зат, сынап иодиді бактерицидтер
ретінде сынап нитраты аналитикалық химияда қолданылады.
Сынап (Hydrargyrum - сұйық күміс) басқа металдарға қарағанда өзінің
қасиеті жағынан ерекше. Бұл метал қоршаған ортада және тірі организмінде
ұдайы болады, адам ағзасында сынап 13 мг құрайды. Қоршаған ортадан адам
ағзасына түскенде сынап барлық мүшеге жайылады, яғни субжасуша құрылымы
арқылы. Жасушада сынап біркелкі емес бөлінгенін байқаған: 54% еріген
фракцияда жиналған, 11% митохондрияда, 6% микрасомада. Басқа металдарға
қарағанда сынап өзінің ерекше қасиетімен және техника мен ғылымда кең
қолдануымен белгілі. Сынапты электротехника, металлургия, медицинада,
ауыл–шаруашылығында және тағы басқа аудандарда қолданады.[37]
Сынап буы міндетті түрде атмосфера арқылы литосфераға және бірен –
сараны гидросфераға түседі. Көптеген өндірістер, сынап шикізатын өндіруі,
сонымен қатар сынап құралымен дәрі – дәрмек дайындау әсерінен сынап буы
атмосфераға түседі. Сынаптың көптеген бөлігі көмір тасында, мұнай және
газда болады, бұл өнімдер жану нәтижесінде атмосфераға түседі, яғни 1 м3
ауада 2*10-8 сынап буы болады. Шындығында, жаңбыр суында еріп қармен
адсорбция процесіне түсіп, сынап атмосферадағы жауын – шашынмен Жерге
түседі. Жылдық көрсеткіші бойынша сынап Жерге орташа есеппен, атмосфералық
жауын – шашын арқылы 500000 км3,ал гидросфераға 500000 т сынап, нәтижесінде
сынап өнімі 5 есеге дейін көтеріледі.
Атмосферадан сынапты алып тастау процесі мынадай: гидросферадағы суды
адсорбциялау,сондай – ақ атмосферада хлорид және сынап сульфидінің пайда
болуын, топырақтағы сынап буын адсорбциялау, темір тотығын, марганец,
алюминий және тағы басқаларды гидраттау арқылы атмосферадағы сынапты жою
процесі болады. Осыған орай табиғатта сынап айналамы жүреді.
Сынап топырақтан өсімдікке (ағаш, шөп), жеміс – жидек және көкеніске
түседі, сондықтан азық – түлік өнімінде және жануар тегінде шағын мөлшерін
құрайды.
Осыған орай, кез келген адамның ағзасында тіпті сынап металымен жұмыс
істемегендер де және біраз жерде сынап жиналған жерде болмасада, әрқашанда
санап элементінің кейбір мөлшері болады. Ағзада сынаптың жетіспеуі,
молшылықпен тең және функцияның бұзылуына әкеліп соғады.
Сынап токсинді әрекетке ие. Сынаптың биологиялық спектр әрекеті кең
көлемді. Егер сынап теріге әсер етсе, онда тереңгі қабатта орналасқан
жасушаға дейін зақымдалады. Сынап органикалық қосылыста ерекше токсинді
болып табылатын: метилэтилмеркурхлорид. Сынап адам ағзасында түрлі
жолдармен іске асады: асқазан (18-20%), бауыр (18-20%), сілекей темірі
(18-20%), және т.б.[22]
Өндірістегі сынап қалдығы тұрғындардың денсаулығына әсер етеді,
нәтижесінде тұрғындардың көз ауруы, жоғарғы демалу жолында өткір жұқпалы
аурудың таралуы, анамалияның туу, асқорту жүйесі, жүйке – жүйесі, сезім
жүйесі... Сынап өндірісі бар тұрғындардың денсаулығы, әсіресе әйел адамдар
да бақылау тобымен салыстырғанда 2–4 рет төмен, ал 1,5 тен 5 км
тұрғындарында 4–5 рет бедеулік ауруы дамыды, нәтижесінде 50% әйелдер
әртүрлі жағдайда босанады. Белгілер бойынша, туылған нәрестелер де
психологиялық дәрежесі кеш сонымен қатар анасының шашында метилсынап
болғанын және ШРК 165-320мгк. Ағзаға сынаптың биотикалық әсері иммундік
белсенділігі болып табылады. Сынаптың әсері лимфоцит белсенділігіне әсерін
тигізеді.
Сынап буының әрекеті, сынап металының токсинді әрекетінен
айырмашылығы бар, яғни сынап қосылысы адам ағзасына әсерін тигізеді және
сынаптың улануы негізгі көзі болып табылады. [22]
Сынап канцерогенді затқа жатады, ол ағзада көп уақытқа дейін сақталып
кіти түйіршіктер туады және қатерлі ісік ауруына ие болады.
Бірақ оның негізгі көзі сынап буы, олардың көптеген қосылысы,
сонымен қатар бірінші орынды органикалық сынап алады. Органикалық сынап
қосылысы ферменттік - у, ол қанға және ұлпаға көп мөлшерде түсіп улану
процесі жүреді. Сынап буы қанға түскенде алдымен ағзада сынап атомы түрінде
айналымға түседі, кейін сынап ферменттік қышқылға қауіптенеді және ақуыз
молекуласының қосылысына түсіп бір – бірімен байланысады.
Сынап ионы, ферменттің көп бөлігін және көбінесе энзим тиолосы (тірі
ағзадағы зат алмасу рөлін атқарады). Жүйке – жүйесі ағза үшін өмірлік
маңызы бар. Ұлпа айналымы бұзылса қызмет жүйелерін негізінде жүйке –
жүйесін бұзады. Сондықтан сынап интоксикациясы жүйке – жүйесін бұзылу
нәтижесінде сынаптың зиянды әрекеті екенін білдіреді. Қандай жағдайда
болмасын улану дәрежесі ағзадағы жеке ерекшелігіне байланысты. Балалар және
әйел адамдар сынаптың улануына өте сезімтал болады.[37]
Сынап өндіріс жағдайында бу және шаңдағы сынап қосылысы адам ағзасына
негізінен өкпе арқылы түседі. Бірақ кейбір жағдайда еріген сынап қосылысы
кесіп алған жағдайда қанға түсіп жараға немесе теріге сіңеді. Нәтижесінде,
ағзаға сынап сіңіп, айналымға түседі. Сынаптың көптеген бөлігі мида,
бауырда, бүйректе және жүректе сақталады.
Сынап, ағзада сақталады, көрсіткіштер бойынша сынап тұзымен улануы
40% дейін бүйректен, 30-25% сілекей темірімен сынап сыртқа шығады, бірақ
сілекейді қайта жұтқанда сынаптың көптеген бөлігі ағзаға қайта түседі.
Ағзадан сынап өте баяу мерзімде ол біркелкі шықпайды, кейде шабыс арқылы,
бір ай көлемінде айналымға түсіп барып шығады.[11]
2 ӨСКЕМЕН ҚАЛАСЫНЫҢ ТҰРҒЫНДАРЫНЫҢ ДЕНСАУЛЫҒЫНА АУЫР
МЕТАЛДАРДЫҢ ӘСЕР ЕТУІНЕ БАҒА БЕРУ ЖӘНЕ ТАЛДАУ
2.1 Өскемен қаласының экологиялық жағдайына шолу
Өскемен қаласы ШҚО-ның әкімшілік орталығы болып табылады. Өскемен
территориясы екі өзен ағысымен түйіскен, яғни Үлбі және Ертіс. Халық саны
315 мың. Өскемен қаласы Қазақстан бойынша өндірісі дамыған қала болып
саналады.
Өскемен қаласында климат ұдайы өзгеріске ұшырайды. Ертіс өзені
бірнеше бөліктерге бөлініп, өзінің су деңгейін көтереді. Метеостанция
аймағы салыстырмалы жел режимі мен әрдайым қайталанып отырған тұмандар
төменгі температурада екенін белгілейді, әсіресе суық жыл мезгілінде.
Сурет 1 Ауа температурасының жылдық көрсеткіші
Метеостанция аэропорт аймағында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
РЕСПУБЛИКАЛЫҚ МЕМЛЕКЕТТІК ҚАЗЫНАЛЫҚ КӘСІПОРЫН
САРСЕН АМАНЖОЛОВ АТЫНДАҒЫ
ШЫҒЫС-ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТ
ЭКОЛОГИЯ ЖӘНЕ ЖАРАТЫЛЫСТАНУ ҒЫЛЫМДАРЫ ФАКУЛЬТЕТІ
Экология кафедрасы
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
тақырыбы: ӨСКЕМЕН ҚАЛАСЫНЫҢ ТҰРҒЫНДАРЫНЫҢ
ДЕНСАУЛЫҒЫНА АУЫР МЕТАЛДАРДЫҢ ӘСЕР ЕТУІНЕ
БАҒА БЕРУ ЖӘНЕ ТАЛДАУ
Ғылыми жетекші:
м.ғ.к., аға оқытушысы
________________ 2007 ж.
Т.А. Мукажанов
Экология кафедрасының меңгерушісі:
м.ғ.к., доцент
________________ 2007 ж.
С.К. Бейсембаева
Орындаған студент:
ЭК-03-В тобы
Е.Н. Нурланова
Нормобақылаушы:
________________ 2007 ж.
Ж.Д.Камбарова
Өскемен, 2007
Мазмұны
КІРІСПЕ
1 АУЫР МЕТАЛДАРДЫҢ ӘСЕРІ (ӘДЕБИ ШОЛУ) ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1 Ауыр металдардың ауаға, суға, топыраққа және адам денсаулығына
тигізетін әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Ауаға әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .5
1.3 Суға әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.4 Топыраққа әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.5 Қорғасын элементінің әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
1.6 Мыс элементінің
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .16
1.7 Кадмий элементінің
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 19
1.8 Сынап элементінің
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..21
2 ӨСКЕМЕН ҚАЛАСЫНЫҢ ТҰРҒЫНДАРЫНЫҢ ДЕНСАУЛЫҒЫНА
АУЫР МЕТАЛДАРДЫҢ ӘСЕР ЕТУІНЕ БАҒА БЕРУ ЖӘНЕ ТАЛДАУ...25
2.1 Өскемен қаласының экологиялық жағдайына
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
2.2 Өскемен қаласының тұрғындарының денсаулығына ауыр металдардың
тигізген әсеріне баға беру және
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 33
2.3 Ауыр металдардың канцерогендік әсері. Өскемен қаласының
тұрғындарының қатерлі ісік
ауруы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .41
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .50
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..52
ҚОСЫМША А 1996-2006 жыл аралығындағы Өскемен қаласының
тұрғындарының жалпы ауыру түрлерінің
көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ...57
ҚОСЫМША Ә 1986-2004жж ҚР, Шығыс Қазақстан облысы және Өскемен қаласының
тұрғындарының онкоауруларының ортажылдық динамикалық
көрсеткіші ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
КІРІСПЕ
XX ғасырдың аяғында қоршаған ортаның ластануы өткір мәселеге
айналып отыр. Антропогеннің салдарынан барлық табиғи сфераны елемеуге
мүмкін емес. Шешімсіз қабылданған бұрылыстар адамның келешегіне әсер етеді.
Диплом жұмысының өзектілігі соңғы жылдары өнеркәсіп
белсенділігінің өсуімен қатар біздің мемлекетіміздің экономикалық дамуына
маңызды үлес қоса отырып, қазіргі кезде өнеркәсіптер өндірген өнімдері ірі
ластаушы көзіне айналып отыр. Бүгінгі таңда Өскемен қаласын тұрғындарының
денсаулығына өндірген ауыр металдармен ластануы қазіргі таңда өткір
мәселелердің біріне айналып отыр. Шығыс Қазақстан Облысы бойынша Өскемен
қаласы ластанған қала болып есептеледі. Ауаны, суды және топырақты
ластануының нәтижесінде тұрғындарының денсаулығына әсер етуі сөзсіз.
Өндірген ауыр металдардың қоршаған ортаға таралуының негізгі себептері
бөлінген ауыр металдар сүзгілерінің болмауы, сондай-ақ өндіріс құралдарының
техникалық жағдайының нашарлауы және қаладағы тұрғандарының денсаулығына
әсер етуі жылдан-жылға ұлғая түсуде.
Ғылыми жаңалығы өндірген ауыр металдарды бірқалыпты тоқтаусыз
өндірсе және ШРК-нан аспаса, онда ауыр металдармен аз ластанады. Өндіріс
құралдарының режимдерін дұрыс ұйымдастыру және өндіріс процесін жақсарту
нәтижесінде қала тұрғындарының денсаулығына әсер ету процесі азаяды.
Диплом жұмысының пәні Өскемен қаласының тұрғындарының
денсаулығына ауыр металдардың әсер етуіне баға беру және талдау. Жасалған
талдаулар Өскемен қаласының тұрғындарының денсаулығына ауыр металдардың
әсер ету деңгейін анықтауға тазарту жолында ұсыныстар жасауға мүмкіндіктер
беріп, статистикалық көрсеткіштер арқылы баға бердік.
Ғылыми–зерттеудің обьектісі: Өскемен қаласы тұрғындарының
денсаулығына ауыр металдардың әсер етуі. Осы жұмыстың мақсаты Өскемен
қаласы тұрғындарының денсаулығына ауыр металдардармен ластануын зерттеу,
талдау және баға беру.
Мақсатқа жетуде келесі міндеттерді жүзеге асыру керек:
1) Өскемен қаласындағы атмосфералық ауаны ластаған негізгі өндірістерге
сипаттама беру;
2) ауыр металдардың ауаға, суға, топыраққа және адам денсаулығына тигізген
әсерін талдау;
3) ауыр металдардың ауаға, суға, топыраққа және адам денсаулығына тигізген
әсері;
4) Өскемен қаласы тұрғындарының денсаулығына ауыр металдардың әсер етіуін
талдау және баға беру;
5) Өскемен қаласының экологиялық жағдайына шолу;
6) Өскемен қаласы тұрғындарының денсаулығына ауыр металдардың тигізген
әсерін талдау;
7) ауыр металдардың канцерогендік әсері. Өскемен қаласы тұрғындарының
қатерлі ісік ауруы.
Осы жұмыста қолданылған зерттеу әдістері: математикалық-
статистикалық, салыстырмалы, жүйелік, аналитикалық, сипаттамалық.
Осы жұмыстың теориялық маңыздылығы Өскемен қаласы тұрғындарының
денсаулығына ауыр металдардың әсер етуін зерттеу қорытындыларын келешекте
оқушылар мен студенттер оқу барысында оқу құралы ретінде қолдану.
Қойылған міндеттерді жүзеге асыру барысында әдеби көздер, 2004-
2007 жылғы метеорологиялық қордың мәліметтерін талдау үшін, ал
статистикалық көрсеткіштерді баға беру үшін қолданылған. Өскемен қаласы
тұрғындарының денсаулығы ауыр металдармен ластануы жайлы мәліметтер Шығыс
Қазақстан гидрометеорологиялық орталығының архивинен алынған.
1 АУЫР МЕТАЛДАРДЫҢ ӘСЕРІ
1.1 Ауыр металдардың ауаға, суға, топыраққа және
адам
денсаулығына тигізетін әсері
Өндіріс орындарынан бөлінетін экотаксиканттар метефологиялық
факторлардың әсерінен атмосферада, суда, топырақта кең таралып, адамның
денсаулығына және тіршілік әрекетіне кері әсер етуде. Зиянды қалдық
заттардың қоршаған ортаға түсуін, жиналу мен миграциясын зерттеу олардың
адам денсаулығына әсер етуін дұрыс бағалауға мүмкіндік береді. Қазіргі
кезде барлық табиғи орталарда бақыланып отырған ластаушы химиялық заттардың
негіздерінің бірі - ауыр металдар. Бұл металдар биологиялық активтілігіне
байланысты және олар органикалық қосылыстар сияқты трансформацияға
берілмейді, биохимиялық айналымға түскенде ұзақ сақталады.
Ластаушы заттар тобын кеңінен мінездейтін ауыр металдар термині соңғы
уақытта кең мағынадағы таратуды алды. Ауыр металдарды анықтаған кезінде
сынғыштарға (мысалы; висмут) немесе метаоллиодқа (мысалы; мышьяк) жататын
элементтер кездеседі. Қазіргі біздің түсті металлургия өнеркәсіптерінде
технологиялық процесстер де өз шамасында жетік меңгерілген деп саналады.
Кейінгі кездері тазалау құбырларын, фильтрлерін салғанына қарамастан ауаға,
суға, топыраққа жүздеген тонна шаң, қышқыл қалдықтар, ауыр металдар және
токсикалық ингредиенттер өтеді.
Өндірістер арқылы ауыр металдар ауаға, суға, топырақ арқылы адам
денесіне түсіп, денсаулығына әсер етіп, түрлі ауруларды туғызады. Таралған
аурулар: өкпе, асқазанның қабынуы, бүйрек ауруының көбеюі, нәрестеге ауаның
жетіспеуі, қан айналым жүйесі. Жалпы қатерлі ісік аурудың көбеюі қаланың
экологиялық баллансының бұзылуы.[5]
1.2 Ауыр металдардың ауаға әсері
Атмосфера дегеніміз - Жерді онымен айнала жүріп оны қоршап тұрған
газды ортаны айтамыз. Атмосфера жер бетіндегі барлық тіршілік
процесстерінің жүруін қамтамасыз етіп, адамзат тіршілігінің барлық
жақтарына үлкен әсер етеді.
Бізді қоршап тұрған ауаның құрамын жерде тіршілік пайда болатын
кездегісіндей таза деуге болмайды. Тіпті ауа құрамын жер бетінде техника
шыққанға дейінгі көздерде де баяу болса да өзгеріп отырған. Көп уақыт бойы
көзге көрінбейтін ауа шексіз көп және сарқылмайтын.лайда, адам қолымен
жасаған көптеген техника, завод - фабрикалар, көлік, ауыл - шаруашылық,
құрылыс кәсіп орындары, коммуналды - тұрмыстық мекемелер, шаң - тозаң мен
қалдықтары атмосфераға бөліп шығаратын қалдық газдарының мөлшері өте көп.
Бұл сөзсіз атмосфераның таза ауасына ықпалын тигізбей қоймайды.[7]
Металлургия кәсіпорындарымен ластайды, олардың ішінде темір,
қорғасын, мыс, мышьяк, қалайы, никель, көмір, күкірт, түтін, глинозем, тағы
басқа қалдықтар бар.
Жылу электр станцияларының қалдықтарын жағатын отынға, оның химиялық
құрамына және жағу әдістеріне байланысты болады. Көмір жаққанда ауаға күл,
күйе, шаң-тозаң қосылады. Қуаты орташа жылу электр станциялары ауаға сағат
сайын 5 тонна күкірт түтін мен 16-17 тонна күл қосады.
Адамзат қоғамы 20 млрд. тонна темір өндірсе, түрлі техника, құрал-
жабдықтар, қондырғылардағы мөлшері 6 млрд. тонна ғана, олай болса 14 млрд.
тонна темір қоршаған ортаға таралып, ластап отыр. Жыл сайын өндірілген
сынап пен қорғасынның 80-90% биосфераға таралады. Ал, көмір жанған кезде
күл және түрлі газдармен бірге қоршаған ортаға таралатын кейбір
элементтердің мөлшері олардың өндірілген мөлшерінен де асып түседі, яғни
магний-1,5есе; молибден-3 есе; мышьяк-7 есе,; уран, титан-10 есе; алюминий,
иод, кобальт-15 есе; сынап-50 есе; литий, ванадий, стронций, берилий, цезий-
100 деген есе; галий, германий-1000 есе; итрий-10 000 есе[10].
Атмосфералық ауаға ең қолайсыз әсер тигізетін автокөлік болып
табылады. Бензин қозғалтқышынан тасталатын жанусыз қалған көмірсутектер мен
олардың толық жанбауынан шыққан өнімдердің мөлшері дизель тонна шамасында
көміртек тотығы, 56 млн. тонн көмірсутек, 28 млн. тонна азот тотығын ауаға
қосады. Бұл газдар құрамында 200-ден астам өте күрделі заттар қосындылары
бар. Автодизель отынын жаққанда-24,5 кг азот тотығы бөлінеді. Бензин
қозғалтқышымен қамтамасыз етілген әр 15000 км жүргенде 4350 кг оттекті
жұмсайды. Бұл жағдайда қоршаған ортаға 3250 кг көміртек диоксиді, 530 кг
көміртек оксиді, 93 кг көмірсутектері, 27 кг азот оксиді шығарылады.
Карбюраторы және дизельді қозғалтқыштардан шығатын пайдаланылған газда 200-
ге жуық химиялық қосылыстар болады, олардың ішінде улылығы жоғарларға
қорғасын, көміртек пен азот оксидтері, көмірсутектер, бенз(а)перен жатады.
Пайдаланылған газдағы көмірсутектерінің мөлшері қозғалтқыштың жұмыс
істеуіне байланысты.
Автокөлік қозғалтқыштарында жану процесінен шығатын ең қауіпті
құрауыштың бірі бензиндегі тетраэтилқорғасынан түзілген пайдаланылған
газдағы қорғасын қосылыстары. 1 литр бензинді жаққанда ауаға 200-700 мг
қорғасын бөлініп отырады. Металды тотықтырғанда адамның өңеші мен өкпесіне
зиян әкеледі. Қорғасын ауаға автокөліктерден тарайды. Кейбір қорғасын этиль
тәрізді сұйық заттардың құрамына тетраэтилқорғасын түрінде қосылып
антидетонатр ретінде пайдаланылады. Жоғары сортты 1 литр бензинде 0,4 грамм
қорғасын болса, оның 0,3 грамм автокөліктерден бөлінген газбен ауаға келіп
қосылады. Көліктер көп жүретін тас жолдардың әрбір километріне күн сайын
500-700 граммнан қорғасын түсіп жатады. Шектеулі- рұқсат етілген
қорғасынның ауадағы мөлшері 0,0007 мг м3 аспауы тиіс.[5]
Келешекте жан–жақты ластанған және атмосфераны ластаушы деңгейі қуат
көзіне, шығарымдының жағдайына және метеорологиялық жағдайына байланысты.
Атмосфераның ауыр металдармен ластануы-ғылыми техникалық прогресстің аса
маңызды мәселелерінің бірі болып отыр.[24]
1.3 Ауыр металдардың суға әсері
Су – табиғат байлықтарының қымбатты түрлерінің бірі. Дүние жүзінде
көптеген өнім мен тағамға айырбас боларлық заттар табылғанымен, суды
алмастыратын зат табылған жоқ. Су – түсі, иісі және дәмі жоқ сұйық зат,
жақсы ерітуші, үстіңгі кернеуі өте жоғары, айқын капиллярлық қасиеті бар.
Судың жалпы мөлшері–1386 млнкм3.
Суды негізінен ластайтын көздерге өнеркәсіптік және коммуналдық
канализациялардың ақаба сулары, өндіріс қалдықтары, құрамында әр түрлі
агрохимикаттары бар егістік жер қыртысының шайындысы, суармалы жүйенің
дренажды суы, мал шаруашылығындағы, су қоймаларына аэрогенді ластағыштардың
болуы.[33]
Біз үшін ауыз судың маңызы үлкен. Олардың қоры өте аз. Су қорының
қорлықта біркелкі таралғандығынан, халық санының өсуінен және өндіріс пен
ауыл-шаруашылығының қарқынды дамуынан қалыптасып отыр. Табиғи сулардың
химиялық әрекетінің нәтижесінде қалалар санының көптеп өсуі суды
пайдаланудың ғана емес, сулардың да өсуіне әкеп соғуда. Ауыл - шаруашылық
және өндіріс орындары ағынды сулармен бірге өзендер суына ластаушы заттарды
да ағызады. Ауыз судың сапасын бақылау үшін зиянды заттардың шектеулі –
рұқсат етілген мөлшері бекітілген. 1 литр суда зиянды заттар мына мөлшерден
(млл) көп болмауы керек кадмий – 0,01; кобальт-1,0; метал–3,0; мышьяк-
0,05; сынап–0,005; қорғасын–0,1; керосин– 0,1; мұнай – 0,1; Судың, әсіресе
ауыз судың сапасы халықтың денсаулығын анықтайтын маңызды факторлардың бірі
болып табылады (Кесте 1). Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының
мәліметтері бойынша судың сапасының төмен болуы себебі шамамен 5 млн. адам
(әсіресе балалар) өлімге ұшыраған, әр түрлі дәрежеде уланған адамдардың
саны 500 млн-нан 1 млрд-қа дейін жетеді. Судағы химиялық элементтердің
жиынтығы жануарлар мен адамның қанының құрамына жақын болады. Бұл өмірдің
суда пайда болғанының дәлелі бола алады.[14]
Жер асты суында мырыш, сынап, қорғасын, кадмий, мышьяк ШРК
жүздеген, фтор, берилий ШРК 200-30, нитрит ШРК 3-30, азот аммонимі ШРК 50
жетеді. Коммуналды - тұрмыстық қажет қалада бір кісіге тәулігіне 300-ден
420л дейін су жұмсалады. Теңіз суында ванадий, темір, қорғасын, мырыш, мыс,
иод элементері ластап отыр.
Кесте 1 Ауыз суына токсинді заттардың концентрациясының коэффициенті.
Заттың аты Қауіпті ШРК мгл Концентрация
дәрежесі коэффициенті Сі
Ккі
Қорғасын 2 0,03 0,03 0,001
Мырыш 3 5,0 - -
Мыс 3 1,0 0,0008 0,0008
Мышьяк 2 - -
0,05
Кадмий 2 0,8 0,0008
0,001
Сынап 1 0,2 0,0001
0,0001
Темір 3 0,3 1,9 0,571
Сульфат 4 500 - -
Нитрат 3 45 - -
Өскемен қаласындағы сутоғандардағы коммуналды - тұрмыстық қызметте
тазаланбаған қалдықтардың көлемін төмендету маңызды рөл атқарады. Сонымен
қатар тұрмыстық су қалдықтары да мыңдаған тонна метал, май, химиялық уытты
заттар келіп қосылады.[32]
Жылына 100 млн м3 суды технологиялық қажетке қолданылады.
Қышқылды жауын - шашынның немесе ақаба сулар әсерінен ластау
нәтижесінде сулы ортаның pH мағынасын өзгеруі әсерінен төмендеуі алюминий
және ауыр металдар қосылыстарының ерігіштігін жоғарлатады, еріген түрге
айналған қосылыстар өсімдіктер мен ағзаларды уландырады. Содан кейін олар
адам ағзасына өтіп әр түрлі ауруларға шалдықтырады. Өндірістің әр түрлі
салаларында, құрамында – сынап, хром, кадмий, мырыш, мыс, никель, мышьяк
және де басқа элементтерді және олардың қосылыстарын пайдалану, қолданған
судың осы заттармен ластануына мүмкіншілік туғызады. Су қоймаларының
негізгі ластаушысына толық тазартылмайтын өнеркәсіптік қалдықты сулар.
Өнеркәсіпте 1 т өнім алу үшін болат, шойын 15-20 м3; кальцийленген
сода–5000; пластмаса 500 -1000 т.с.с., су жұмсалады.
Соңғы жылдары суды, өндірістік, тұрмыстық қажетіне және
ауыл–шаруашылығына жұмсау жылдан – жылға көбейіп отыр.. Мысалы, 1 тонна
болат қорытуға 300г су қажет болса, соншама мыс шығаруға 500, қағаз
шығаруға 1000, 1 тонна бидай өндіруге 1500г, күріш өсіруге 4000, мақта
өсіруге 10000 тонна су кетеді. Өндірістік қалдықтарда сода, күкірт қышқылы,
азотты тыңайтқышта, түрлі метал тұздары, басқа да минералды қалдықтар
сияқты органикалық емес қоспалар көбеюде.[21]
1.4 Ауыр металдардың топыраққа әсері
Литосфера – барлық тірі ағзаға керекті минералдық элементтермен
қамтамасыз ететін экожүйелердің ірі компоненті, қалыңдығы 30-80 см. Топырақ
дегеніміз – жердің аналық жынысы, жер бетінде тіршілік ететін орта,
өсімдіктер мен жануарлар дүниелері қатысуымен, климаттық әсерінен мыңдаған
- миллиондаған жылдар бойы қалыптасқан табиғи күрделі зат. Топырақ
ғажайыптылығы – ондағы өмір сүретіндердің тығыздығы. Топырақ ең маңызды
байлық екендігін айта келіп, К. Маркс, еңбек–байлықтың әкесі болса, топырақ
– анасы деген. Топырақ ешнәрсеге айырбастамайтан ресурс.[1]
Ауадағы радиоактивті заттар, ауыр металдар, күкірт қышқылы зиянды
қалдықтар топырақты міндетті түрде ластамай қоймайды. Пестицидтер мен
минералды тыңайтқыштар, ауыр металдар мөлшерден тыс қолданылса топырақ
уланады. Өндірістік қалдықтардағы көмірсутектер, көмір қышқыл газы,
күкіртті ангидрид, түрлі металдар топырақтың құрамын өзгертіп оның
құнарлығын төмендетеді.
Түсті металлургия кәсіпорынының топырақ құрамындағы қорғасын мөлшері
15 есеге дейін көп. Металлургия өндірісінен жыл сайын топыраққа жүздеген
мың.тонна мыс, мырыш, кобальт, он мыңдаған тонна қорғасын, сынап, никель
тозаңдары қонады. Суперфосфот тыңайтқыштарын шығаратын зауыт 500 метр
қашықтықтағы топырақты мышьяк нормасы 20–25 еседен көп. Отынға
пайдаланылатын тас көмірде де ауыр металдар аралас болғандықтан, олар да
ластанудың көзі күшті болып табылады.[4]
Автокөліктер ауаны қорғасын элементін ластаумен қатар, топырақты да
уландырады, яғни одан шыққан түтін құрамында қорғасын оксидтерінің
(сульфат, нитрит), дисперсті (майда) түйірлерінде жол бойының 300–400
метрлік бөлігіндегі топыраққа толық қонады. Биологиялық айналымға кірген
ауыр металдар айналымы топырақ - өсімдік –мал–адам. Соңында адам ағзасына
жетіп, оны ауруға ұшыратады. Әсіресе, адамға улы заттар – сынап, кадмий,
қорғасын, мырыш, яғни зияндылығы мырыш пен мыс жатады.
Топырақта ауыр металдар су ерігіш ион түрінде алмасады және адсорбция
формасында үзілген күйінде кездеседі.
Ал, қала топырағы ауыр металдардың норма мөлшерінен жылдан– жылға
көбейіп отыр. Сонымен қатар, кейбір мәдени өсімдіктерді зиянкес ауыр
қоздырғыштардан қорғауда (жүзім, мақта, томат) өсіруде құрамында ауыр
металдар кездесетін преппараттарды қолдану. Олар өз кезегінде
саңырауқұлақтардың өсуіне кері әсер етеді, ол екінші жағынан ауыр метал
ретінде өсімдіктердің өсіп – дамуына да теріс әсер етеді. Құрамында ауыр
металдар бар фунгицидтерді де пайдалану негізінен топырақтың беткі
қабатында олардың көп жинақталуына келеді. Ванадий элементі миграцияларында
кешенді ерітінді қосылыстары және олардың органикалық заттары мен гумустық
қышқылдың маңызы зор. Бірақ, ваннадий элементінің концентрациясының
жоғарлауы адам денсаулығына қауіпті, яғни қауіпті концентрациясы 0,1
мгдм3 құрайды, ал қалыпты концентрациясы 0,001 мгдм3. Сонымен қатар, көп
жылдар ішінде адамның шаруашылыққа қолданған топырақ ресурсы айтарлықтай
нұсқасын тигізді, құнарлы топырақ мол егіннің негізі болып табылады. Тек
қане топырақ эрозиялары 20 жылда 20 – 25% құрайды, нәтижесінде 1% гумусты
жоғалтады. Жердің ондаған мың гектарын өндіріс обьектілері, тау қазбалары,
қатты тұрмыстық қалдықтардың полигондары, яғни олардың саны 17 млн.
тоннасын құрайды (кесте 2).[25]
Кесте 2 Зерттеудің нәтижесінде топырақ бетіндегі өндіріс қалдықтарының
көрсеткіші.
Заттың аты Зерттеу
нәтижесіндегі Орташа көрсеткіші Жалпы
орташа қосындысы жағдайы
Қорғасын 26,0 61,0 85,5
Мырыш 221,0 58,0 205,0
Мыс 107,0 120,25 150,1
Кадмий 0,34 0,890 0,54
Мышьяк 4,0 6,0 7,0
Сынап 1,2 3,2 1,25
Темір 7505 7882 12690
Топырақтың ауыр металдармен ластану масштабтарын сандардан көруге
болады. Бұзылған топырақты қайтадан қалпына келтіру әдісінің бірі
рекультивация болып табылады, бірақ ол өте баяу жүреді. Мысалы, металдар
салыстырмалы түрде топырақта тез жиналады және металдар баяу, бірнеше
жылдан кейін топырақтан шығады (кесте 3): жартылай кетіру кезеңіне цинк 50
жылға, кадмий 1100 жылға, мыс 1500 жылға, қорғасын бірнеше мың жылға дейін.
Адамзат қоғамы алдында тұрған және әлі де маңызды болып қала беретін аса
маңызды қалпына келу қабілетін сақтап қалуға барынша жағдай жасау.[35]
Кесте 3 Топырақ құрамында ауыр металдардың көбеюі.
Элементтің аты Құрамында көбеюі, ШРК топырақ үшін (Жалпы
құрғақ топырақта мгкг құрамы),
мгкг
жылына 10 жылда
Кадмий 0,0111 0,11 3
Сынап 0,0139 0,14 2
Никель 0,1111 1,11 50
қорғасын, хром,мыс 0,6667 6,67 100
Цинк 1,6667 16,67 300
1.5 Қорғасын элементінің адам денсаулығына тигізетін
әсері
Қорғасын – Менделеевтің периодты системасының IV тобындағы
химиялық элемент, рет номері 82, атом массасы 207,19. Қорғасын – қоңыр-көк
металл, 17450C қайнайды, ρ=11,34 гл. Суда ерімейді. Табиғи қорғасынның 4
тұрақты изотобы бар. Қорғасын өте ерте заманнан белгілі, одан жасалатын
заттарда бірталай жер қыртысындағы мөлшері 1,6*10-3, ал жеке күйінде сирек,
қосылыстары жиі кездеседі. Ең маңызды кені –галенит – қорғасын жылтыры PbS,
сирек кездесетін минералды, мыс, клаусталит PbSe, алтаит PbFe т.б. Қорғасын
бос күйінде көкшіл - сұр түсті, ең жұмсақ және ауыр метал, оңай балқиды,
пышақпен оңай кесіледі. Ауада тотығып, сырты жұқа қабыршақпен қапталады, ол
одан әрі тотықтырмайды. Химиялық қосылыстарда II және IV валентті. Суда
еритін қосылыстарының бәрі улы. Қорғасын-политропты у оның жоғары мөлшері
Qорт–2,4 мг м3 ауа құрамында байқалады.[30]
Кесте 4 Адамға орта фактор әсер етуі. (Т. А. Кузовников бойынша)
№ Аурулар Қоршаған ортаның факторы
п\п
1 Қан айналу 1 Химиялық заттармен ластанған атмосфералық ауаның
жүйесінің ауруы жиынтық индексі
(жүрек, тамыр) 2 Микроэлементтер территориясы (кальций,магний,
мыс, селен,йод,цинк және т.б.)
2 Дем алу 1 Химиялық заттармен, шаң, күкірт және көміртегі
органдарының оксидтерімен атмосфералық ауаның ластануы.
аурулары
3 Ас қорыту органның 1 У химикаттармен су және тағам өнімдерінің
ауруы ластануы
2 Жергілікті микроэлементтер
3 Атмосфералық ауаның химиялық заттармен ластануы.
4 Эндокрин жүйесінің 1 Атмосфералық ауаның ластануы.
ауруы 2 Микроэлемент территориясы, ауыр металдардың
тұздары
5 Қан ауруы 1 Микроэлемент территориясы, әсіресе хром,
кобальт, темір
6 Табиғи аллергиялық 1 Атмосфералық ауа ластануының жиынтық индиксі
аурулар
7 Тері және тері 1 Ішкі ортада микроэлементтің артып қалуы немесе
клетчаткаларының жетіспеушілігі
аурулары 2 Табиғи факторлармен химиялық заттар
атмосфералық ауаны ластанған
8 Жүктілік 1 Химиялық заттармен атмосфералық ауаның ластануы
патологиясы және 2 Қоршаған ортаның ластануы
туа біткен 3 Ішкі ортада микроэлементтің артып қалуы немесе
аномалия жетіспеушілігі
10 Зәр шығару органның1 Микроэлементтердің артып қалуы немесе
ауруы жетіспеушілігі
2 Атмосфералық ауаның ластануы
3 Ауыз суының қаттылығы және құрамы
Соңғы жүз жылдықта қорғасынды өндірісте, транспортта
қолданылады. Құрамында қорғасын элементі болатын полиметалды рудалар метал
өндірудің негізгі шикізаты болып есептеледі. Қорғасын өнеркәсіп пен
техникада кең пайдаланылатын түсті метал, ол атмосфераның коррозия және
қышқылдар әсеріне төзімді болғандықтан химиялық аппаратуралар (әсіресе
күкірт қышқылы өндірісінде) және кабель, оқ, бытыра дайындағанда,
радиоактивті сәулелерінен қорғануда, медицинада кең қолданылады. Сонымен
қатар, қалдық сақтағыш қоймаларда жинақталған уақытында байланысты өндіріс
қалдықтарындағы қорғасын мөлшері 0,4-0,7% кейде, 1,5% жетеді. Осыған орай,
бұл техногенді қалдықтар ұзақ уақыт жатқан сайын олардағы микроэлементтер
зияндылығы қоршаған орта үшін арта түсіру де сөзсіз. Коррозиялық ортада
мұржаларды өндіргенде, мұнайды тазартқанда, қорғасын қосылып,
тетраэтилқорғасын, аккумуляторлар, кабель, химиялық машинақұрылысы,
металлургияда, керамикалық, электр батареяны өндіргенде қалдықтардың
құрамында қорғасын болады. Жұмыс зонасындағы ауадағы қорғасынның ШРК
мынадай: түсті металлургия өндірісінде 20-50, электротехника 20–100 көп,
помографиясында 6–10.[29]
Қала тұрғындарында қорғасынның мөлшері жоғары, яғни шекті мөлшерден 6
есе көп болып шықты.
Қорғасын қатты токсинді: жалпы токсинді, күйгелек, канцорогенді,
мутагенді, тетрогенді, гонадотоксикалық әрекеті бар, жекжат әрекеті, жүйке
- жүйесіне перификалық және таң орталығына шақырады, қан жүйесіне, ауызда
метал дәмі шығады, сілекейдің ағуы, құсу, бас ауруы, бас айналу, оптикалық
невроз, бас - сүйек қысымының жоғарлауы (Кесте 4). Бет терісі сұрғылт және
ағарып кетеді, анемия ауруына шалдығады. ШРК 0,0003мг м3, бірінші
дәрежелі қауіптілігіне жатады. Қорғасынның түрлі қосылысы токсинге ие
болады: аз токсинді стеорит қорғасын, неорганикалық қышқылдың токсинді
тұздары (қорғасын хлоры, қорғасын сульфаты және т.б.) жоғары токсинді
алкильді қосылыс, тетраэтилқорғасын.[11]
Адам ағзасында қорғасынның көпшілік бөлігі азық-түлік өнімімен
түседі, темекі шеккенде, топырақтың қорғасынмен ластанады. Көптеген ауыр
металдар ағзалардың тіршілігіне қажет және микроэлементтер тобына жатады.
Сонымен қатар олар тірі ағзалар үшін улы. Қорғасын ақуыздармен жеңіл
байланысып, майда еріп, жинақталады. Қорғасынның қоршаған орта мен ағзада
жинақталуының негізгі көзі – отынды жағу, пестицидтер, кейбір органикалық
қосылыстар, өндірістік қалдықтар... Қорғасын тірі ағзаға әрекет ететін
жоғары қауіпті дәрежеге жатқызады. Қорғасын адамға едәуір токсинді жағынан
қауіпті және ағзаға жиналады. Атмосфералық ауаға 1-2% қорғасын түседі,
бірақ қорғасынның көпшілік бөлігі адам ағзасына жиналады. Қалада 10 млн.
астам халық тұрғынында 0,1-0,2 мкг м3 қорғасын болады. Топырақ қорғасынмен
ластанып, адам ағзасына азық - түлік өнімі арқылы түседі, көбінде
балалардың ағзасында байқауға болады. Қала топырағында қорғасынның
концентрациясы жоғары болады. Адам ағзасына қорғасын өнімінен, ауадан,
судан, ауыл- шаруашылығында малды тамақтындырғанда түседі. Сонымен қатар,
дайын өнімдерді өндіргенде, консервадағы таза балық, мұздалған ет балықта,
маллюскада, шаянтәріздіде қорғасынның дәрежесі жоғары болады. Концервадағы
өнімдердің бетін жапқанда қорғасын 60% ұстайды. Қазақстанда аптасына 1
адамға 65,25 мг немесе 1,25 мг адам ағзасына қорғасын түседі. Кейбір
өндіріс қалаларында қорғасын тамақ өнімі арқылы тәулік бойынша балаларда
және үлкен жастағы адамдарға 1-3 жыл ішінде 14 мкг қорғасын түседі, 4-6
жастағылар 64 мкг, 7-14 жастағылар 68 мкг, 14-17 жастағылар– 87 мкг.
Көптеген сынақ бойынша қорғасын бірінші орында. 2006 жылы интоксикациялық
Pb 11,7% құрады. Зардап шеккендердің саны 7,5 адам. Диогностикада 9,4%
өсті. Жұмысшылардың ішінен әйелдердің 40% қорғасыннан зардап шекті. Әйел
адам үшін қорғасын өте қауіпті, ол элементінің қабілеті әйел адамның кеуде
сүтіне жиналады. Қорғасын тыныс жолдары және тері арқылы денеге өтіп
қандағы қызыл заттарды азайтып, жүйке жүйесіне зияның тигізеді, қанның
азаюына, ұмытшақ болуына, көз ауруына және ұрпақсыздыққа әкеп соғады.
Бірінші орында балаларға, халыққа қорғасын адам ағзасына жиналауының
әсерінен көптеген ауруға шалдығады. Қорғасын және оның қосылыстары,
(әсіресе органикалық қосылыстары өте улы) ағзада тыныс органдары арқылы
ішек-қарын жолына түсіп уландырады.
Одан сақталу үшін өндірісте зиянсыз қорғасын қосылыстарын пайдалану,
жұмыс орынын қорғасын шаңынан тазарту, жұмысшыларды дәрігерлік тексеруден
өткізіп тұру қажет.[18]
1.6 Мыстың денсаулыққа тигізетін әсері
Мыс – металдардың кіші тобы ол адамның денсаулығына қажет. Бұл метал
метабалиялық процесі кезінде аминқышқылы және май қышқылын қажет етеді.
Ағзада мыс қаншалықты көп? Үлкен жастағы адамдардың салмағына
байланыста мыс 1,4–2,1 мг құрайды. Сондықтан, дені сау адамның салмағы 60
кг сай шамаман бір грамм мыста 110 мг құрайды. Бірақ, ағзаның орташа
қызмет етуіне бұл мөлшер өте кішкентай.
Бұл қалай жұмыс істейді? Ферментті туындату үшін кейбір протеиндер
мен мыстың қосылыстары катализаторларға әрекет етеді, яғни ағзаның көптеген
функциясына көмек көрсетеді. Биохимиялық реакциясына қажет ететін энергия
көзін қамтамасыз етеді. Коллаген және иілімдіге өзара байланысын орнатуға
көмек көрсетеді, нәтижесінде ұлпа қосылыстарын қалпына келтіріп жәрдем
көрсетеді. Бұл жүрекке және қан тамыры үшін өте маңызды. Зерттеу
жүргізілген нәтижесінің болжамы кезінде, мыс тапшылығы-фактордың бірі -
жүрек ауруын өркендейді.[32]
Мысты мөлшерін көп аламыз ба? Осы уақытқа дейін көптеген адамдар мыс
мөлшерін көп пайдаланады. Алайда, қазіргі кездегі зерттеушілер олай
санамайды. Мысалы, бірыңғай тағамға талдау жүргізген уақытта құрамында
метал бар екенін мақсаттады. Өскемен қаласының 25% тұрғындары мыс мөлшерін
пайдаланылады. Өскемен қаласында өндіріс орыны жақсы дамығаннан бірыңғай
тағамдарды күнделікті керек уақытында кейбір диеталарда қамтамасыз етеді. 1-
3 жасқа дейінгі балалар 0,4 мг мыс, ал үлкендер күніне 1,2 мг мысты
қолданылады. Сонымен қатар, теңбе-тең диетаны ұстайтындар күніне 1 мг мысты
құрайды. Ауыл - шаруашылық өнімінің сұрақтар ұйымы және Денсаулық сақтау
ұйымы әйел және ер адамдар үшін мыс мөлшері күніне 12 мг аспауы тиіс. Тұқым
қуалау ауруы, яғни Wilsona ауруы ағзада орасан зор мөлшерде мысты сақтайды
және бауыры зақымдануынан зардап шегеді. Егер мыстан қатты уланған жағдайда
құсу, жүрек айну белгісін білдіреді.[15]
Мыс қандай өнімді құрайды? Кейбір тағам өнімдері мысты құрайды. Бұлар
жаңғақ, тұқым (мак және күбағыс), бауыр. Табиғи өнімдер, нан дәні, ет,
балық. Сонымен қатар, құбыр арқылы мыс ауыз суына келеді.
Медицинадағы мыс. Медицинада мысты мың жыл қолданып келеді, мысалы
ретінде кеуде жарақаттанғанда өңдейді және ауыз суын тазартқанда. Кейін,
ғылыми зерттеулер бойынша, көптеген ауруларда және сүйек аурулары ісінген
кезінде мыс көмектеседі.
Мыс токсині. Мыспен өткір улануы-сирек жағдай, мыс нитратын немесе
мыс сульфатының ерітіндісін шекті жағдайда қолданылады. Органикалық мыс
тұзы - құсудың қуатты заты. Үнемі мыспен улануы өте сирек кездеседі.[25]
Мыс және денсаулық. Мыстың белгіл – бір мөлшері денсаулыққа таяныш.
Өсімдік және жануардың денсаулығына мыс қажет, кейін тағам арқылы адамға
жеткізеді. Көбінде мыс тағам мөлшеріне қарай түседі. Мыс микроэлемент болып
табылады, бұл өміршең функциясы. Мыс – гемоглобиннің негізгі компоненті,
қан жасушасында оттегіні тасымалдауға жауапты, С дәрумені – икемділігін
қалыптастырады, протеин теріге жәрдем беруін қажет етеді. Супероксид
дисмутаз молекуласының орталық компаненті жасуша зақымдануына қарсы бос
радикалдарын бізден қорғайды. Екіншіден, мыс ceruloplasmin ақуызын
қалыптастырады, бұл зақымданған бос радикалдардан қорғайды. Мыс орталық
нерв жүйесіне қажет, бұл медиатор және норадреналин өндірісінде компанент
түрінде қатысады, ол қобалжу процесіне жауап береді. Мыс өндірісінде
қатысады ол қан қысымын, жазылу тынысын реттейді. Соңғы ғылыми зерттеулер
бойынша мыс адамның денсаулығында қатерлі ісік ауруын, жүректің қан тамыр
ауруын және иммунді жүйесін жақсарту көрсеткішін көрсетеді. Мыс тапшылығы
негізінен анемия, артрит ауруын тудырады. Menkes синдромы – генетиканы
бұзады, бойға әсер етеді, теріде бұрыс дақтар және қабілетінің әлсіздігі.
Wilson ауруы – тұқым қуалаудың генетикалық ауруы, ағзадан мысты шығаруға
икемі жоқ, сондықтан ұлпада мыс жиналып бауыр ауруға шалдығады және ойлау
қабілетін төмендетеді. Мұндаймен ауыратын адамдар мысқоспасын қолдануға
болмайды.
Үлкен жастағы адамдар күніне 1,5 - 3 мг мысты қолдану қажет, яғни мыс
тапшылығы дамымас үшін. Мыспен уланған бірнеше эффектіні байқадық,
күнделікте 20 мг мысты қолданса құсу процесін тудырады. Адам ағзасында 50 –
120 мг мыс мөлшерін таптық. Ағзада метабалиялық және бауыр, ми, бүйрек
және жүректе активтілігі жоғары. Мыс мөлшері бар тағам нормасын
ұсынады.[33]
Зиянды жасушаларын мыс қорғайды ма? Бос радикалдар сіздердің
ағзаларында орналасқан, ұнамсыз жағдай, дені сау жасушаларды
қышқылдандырады. Ғалымдардың айтуынша, қышқыл жасушалар жүрек қан тамыр
және қатерлі ісік ауруларын қоздырады. Ағзаны қышқылдану процесі болмас
үшін мыс үлкен рөл атқарады. Ағзадағы бос радикалды нейтрализациялау үшін
мыс көмектеседі, яғни бұзылған жасушаларды орына келтіру.
Сүйек және терінің ахуалын сақтап қалу үшін мыс көмектеседі ме? Ұлпа
қосылыстарын құруға мыс қажет, ол бір органды екінші органмен
байланыстырады; қан тамырларын және жүректі қуаттандырады; теріні қатайтады
және сүйектің мықтылығына көмектеседі. Коллагенді белгілі бір нысанға
кетіру үшін, сүйек және тері ұлпасын біріктіруге мыс үлкен рөл атқарады.
Мыс және темір. Мыс және темір оптимальді игілігі ретінде екеуі
бірігіп жұмыс істейді. Қалай? темір тотығының қосылысы кезінде темірдің
жаңаруына ағза үшін қажет және ұлпа қосылысынан темірді тасымалдауға мыс
көмектеседі. Мыс тапшылығынан анемия ауруына тап болады.
Ағза мысты қалай қабылдап алады? Ағза мысты өзі өндірмейді ол тағам
қосылыстарынан және тағамдардан алады. Жұмсақ және жеңіл өндірілген
тағамдардан мыс үлкен мөлшерде келіп түседі. Адамдар құрамында үлкен
мөлшерде мыс бар тағамды, сонымен қатар құрамында мыс концентрациясы жоғары
тағамдарды қолдануды қажет етеді, яғни астық, тұтас нан, арахис, күнбағыс
дәндер, бауыр және шоколод. Мультидәрумендерде де мыс қосылысы бар.[15]
Мыс: Тым көп немесе жетіспейді ме? Мыс тапшылығы шындап симптомы,
бірақ зерттеулердің көрсеткіші бойынша адамдар күнделікті тағамдарында
мысты жеткілікті нормада қабылдамайды. Шала туған нәрестелерде және кейбір
балалар мыс тапшылығына ерекше бейім. Menkes ауруы – мыс метаболизмін
бұзады ол мыс тапшылығына әкеледі. Ал Wilsona ауруы керісінше мыс баяу
дәрежеде шығарылады. Нәтижесінде ұлпада, бауырда, мида мыс жиналады.
Мыс зерттеген кезіндегі сонылық? Көптеген зерттеулер бойынша мыстың
денсаулыққа ұнамды әсерін қарастырайық. Кең диапазондағы денсаулыққа ұнамды
потенциалды әсері мынадай: эмбрионның дамуына, остеопороз және сүйекті
қайта қалпына келтіру, нейродегенератив және жүректің қан тамыр ауруларына
мыс әсер етеді. [16]
1.7 Кадмий элементінің адам денсаулығына тигізетін әсері
Кадмий – Менделеевтің периодты жүйесінің II тобындағы химиялық
элемент; рет номері 48; атом массасы 112,40. Табиғи кадмийдің сегіз тұрақты
тобы бар. Кадмийді 1817 неміс химигі Ф. Штромейер мырыш карбонатынан
тапқан. Кадмий сирек элемент, жер қыртысындағы салмақ мөлшері 1,3*10м-5%,
мырышпен аралас, оның рудаларында кездеседі. Кадмий – ақ түсті, жылтыр,
жұмсақ, созылғыш метал. p=8,65 гсм3; балқу t=320,9; қайнау t 7670C; жылу
және электр тоғын жақсы өткізеді, қосылыстарында екі валентті. Қатты
қыздырғанда жанып ашық қоңыр түсін беріп, кадмий тотығына айналады. 7000C
балқымай бірден буланады. Кадмий галогендермен оңай әрекеттесіп
галогенидтер түзеді.
Ауыр металдарға жататын кадмий ең қауіпті орта уыттаушылардың бірі
болып саналады. Табиғи ортада кадмий өте аз мөлшерде кездеседі сондықтан да
оның улаушы әсері тек жуырда ғана анықталады. Соңғы 3-4 он жылдықтарда ол
техникалық қолданыстарда жие ұшыраса бастады. Ол мазут пен дизелді оттынның
құрамында болады.
Адамның денсаулығына зиянды әсер ететін факторлардың ішінде әр түрлі
ластаушы заттардың бірі болып табылады. Адамның іс-әрекетінің нәтижесінде
биосфераға, оған тән емес 4 млн астам заттар шығарады. Жыл сайын қоршаған
ортаға мыңдаған жаңа заттар шығарады. Олардың көпшілігі ксенобиотиктер
(грек тілінен аударғанда xenos – бөтен), яғни адам мен басқа тірі ағзалар
үшін бөтен заттар.[16]
Кадмий кез келген түрінде қауіпті – ішке қабылданған 30-40 мг мөлшері
өлімге апарып соғуы мүмкін. Сондықтан да материалдың құрамында кадмийі бар
сусын ішу де қауіпті. Бұл кездері ішке жұтылған кадмий мөлшері адам
ағзасына өте баяу шығатындықтан (тәулігіне 0,1%) оп–оңай–ақ созылмалы улану
туу мүмкін. Оның алғашқы симптомдары – бүйрек пен жүйке – жүйесінің қызметі
бұзылады; кейінірек арқа мен аяқ сүйектерінде қатты ауырсынуы пайда болады
сондай–ақ, өкпе қызметі де. Бұдан өзге, кадмийдің канцерогенді әсері де
болуы мүмкін. Кадмийдің табиғи ортадан алып тастау мүмкін емес дерлік,
сондықтан да онда күннен – күнге жинақталып, түрлі жолдар арқылы адамның
қоректік тізбегіне түседі. Тағамда кадмий құрамының жоғары болмауына көп
жағдайда өндірістік газдар себепкер болады. Кадмийдің тамақ өнімдерінде
барынша көп жинақталады одан 2 мгкг дейін кадмий элементін тапты.
Ағзада кадмий бірінші кезекте бүйрекке жиналады, шекті концентрацияға
жеткен кезде – бүйректің 1г салмағына шамамен 0,2 мг кадмий – ауыр улану
мен емделмейтін дерлік сырқат пайда болады. Тек бүйрек ұлпасының 1г
концентрациясына 0,2г артқан соң ауыр симптомдар пайда болады, яғни ентігу,
зерде ақуыздардың болуы, қан аздық, бүйрек кемістігі... Бұдан басқа, кадмий
жыныс бездеріне (ең алдымен аталық бездерге) айқын уытты әсерін тигізеді.
Адам ағзасына түсетін кадмийдің мөлшері оның құрамында кадмийі бар тамақ
өнімдерін пайдалануына ғана емес диетасына да байланысты болады. Атап
айтқанда, темірдің тіпті аз ғана жетіспеушілігіне кадмийдің жинақталуын
айтарлықтай күшейтуі мүмкін. Сондықтан да, әйел адамдар ерлерге қарағанда
кадмиймен улануға көп бейім келеді, әсіресе жүкті әйілдерге ерекше қауіп
төнеді. Сондықтан да темірдің орнын толтыруға ұмтылу керек. Жалпы, қанда
темірдің жеткілікті мөлшерде болуы кадмийдің жинақталуын тоқтататын болса
керек. Кадмиймен уланғанда Д дәруменін көп мөлшерде қолдану қажет. Кадмий
сондай – ақ шашқа да жиналады. Адам мүдделерін патологиялық –анатомиялық
зерттегенде соңғы 50 жылда топырақтағы кадмий құрамының үздіксіз өскендігі
анықталды. Шылым шегетіндердің ағзалары шылым шекпейтіндерге қарағанда
орташа мөлшерде кадмий көп болады. Бір шылымда шамамен 2 нг жуық кадмий
бар. Егер күніне 28 шылым шегетіндерді алсақ, онда олардың бүйректері мен
бауырындағы кадмийдің мөлшері шылым шекпейтіндермен салыстырғанда екі есеге
дерлік артық.[33]
1.8 Сынап элементінің адам десаулығына тигізетін әсері
Сынап – II тобындағы химиялық элемент, рет номері 80, атом массасы
200; 59. Табиғи сынаптың тұрақты жеті изотопы бар. Радиоактивті изотоптары
жасанды жолмен алынған. Метал сынап және оның сульфиді ертеден белгілі. Жер
қыртысындағы салмақ мөлшері 4,5*10м-6%. Сынаптың белгілі минералдылығы 35,
олардың ең маңыздысы–киноварь. Сынап – күміс түсті жылтыр, бөлме
температурасы сұйық метал, сұйық сынаптың тығыздығы 13,52 гсм3; балқу t =
38,890C; қайнау t = 357,250C; қалыпты температурасы буланады, оның буы улы.
Химиялық активтілігі нашар, азот қышқылында, патша сұйықтығында ериді.
Қосылыстарында I және II валентті. Метал сынап күйдіргіш натрий, хлор
өндірістерінде, органикалық қосылыстар алуда катализатор ретінде, электр,
радиотехникада, күркіреуік сынап қопарғыш зат, сынап иодиді бактерицидтер
ретінде сынап нитраты аналитикалық химияда қолданылады.
Сынап (Hydrargyrum - сұйық күміс) басқа металдарға қарағанда өзінің
қасиеті жағынан ерекше. Бұл метал қоршаған ортада және тірі организмінде
ұдайы болады, адам ағзасында сынап 13 мг құрайды. Қоршаған ортадан адам
ағзасына түскенде сынап барлық мүшеге жайылады, яғни субжасуша құрылымы
арқылы. Жасушада сынап біркелкі емес бөлінгенін байқаған: 54% еріген
фракцияда жиналған, 11% митохондрияда, 6% микрасомада. Басқа металдарға
қарағанда сынап өзінің ерекше қасиетімен және техника мен ғылымда кең
қолдануымен белгілі. Сынапты электротехника, металлургия, медицинада,
ауыл–шаруашылығында және тағы басқа аудандарда қолданады.[37]
Сынап буы міндетті түрде атмосфера арқылы литосфераға және бірен –
сараны гидросфераға түседі. Көптеген өндірістер, сынап шикізатын өндіруі,
сонымен қатар сынап құралымен дәрі – дәрмек дайындау әсерінен сынап буы
атмосфераға түседі. Сынаптың көптеген бөлігі көмір тасында, мұнай және
газда болады, бұл өнімдер жану нәтижесінде атмосфераға түседі, яғни 1 м3
ауада 2*10-8 сынап буы болады. Шындығында, жаңбыр суында еріп қармен
адсорбция процесіне түсіп, сынап атмосферадағы жауын – шашынмен Жерге
түседі. Жылдық көрсеткіші бойынша сынап Жерге орташа есеппен, атмосфералық
жауын – шашын арқылы 500000 км3,ал гидросфераға 500000 т сынап, нәтижесінде
сынап өнімі 5 есеге дейін көтеріледі.
Атмосферадан сынапты алып тастау процесі мынадай: гидросферадағы суды
адсорбциялау,сондай – ақ атмосферада хлорид және сынап сульфидінің пайда
болуын, топырақтағы сынап буын адсорбциялау, темір тотығын, марганец,
алюминий және тағы басқаларды гидраттау арқылы атмосферадағы сынапты жою
процесі болады. Осыған орай табиғатта сынап айналамы жүреді.
Сынап топырақтан өсімдікке (ағаш, шөп), жеміс – жидек және көкеніске
түседі, сондықтан азық – түлік өнімінде және жануар тегінде шағын мөлшерін
құрайды.
Осыған орай, кез келген адамның ағзасында тіпті сынап металымен жұмыс
істемегендер де және біраз жерде сынап жиналған жерде болмасада, әрқашанда
санап элементінің кейбір мөлшері болады. Ағзада сынаптың жетіспеуі,
молшылықпен тең және функцияның бұзылуына әкеліп соғады.
Сынап токсинді әрекетке ие. Сынаптың биологиялық спектр әрекеті кең
көлемді. Егер сынап теріге әсер етсе, онда тереңгі қабатта орналасқан
жасушаға дейін зақымдалады. Сынап органикалық қосылыста ерекше токсинді
болып табылатын: метилэтилмеркурхлорид. Сынап адам ағзасында түрлі
жолдармен іске асады: асқазан (18-20%), бауыр (18-20%), сілекей темірі
(18-20%), және т.б.[22]
Өндірістегі сынап қалдығы тұрғындардың денсаулығына әсер етеді,
нәтижесінде тұрғындардың көз ауруы, жоғарғы демалу жолында өткір жұқпалы
аурудың таралуы, анамалияның туу, асқорту жүйесі, жүйке – жүйесі, сезім
жүйесі... Сынап өндірісі бар тұрғындардың денсаулығы, әсіресе әйел адамдар
да бақылау тобымен салыстырғанда 2–4 рет төмен, ал 1,5 тен 5 км
тұрғындарында 4–5 рет бедеулік ауруы дамыды, нәтижесінде 50% әйелдер
әртүрлі жағдайда босанады. Белгілер бойынша, туылған нәрестелер де
психологиялық дәрежесі кеш сонымен қатар анасының шашында метилсынап
болғанын және ШРК 165-320мгк. Ағзаға сынаптың биотикалық әсері иммундік
белсенділігі болып табылады. Сынаптың әсері лимфоцит белсенділігіне әсерін
тигізеді.
Сынап буының әрекеті, сынап металының токсинді әрекетінен
айырмашылығы бар, яғни сынап қосылысы адам ағзасына әсерін тигізеді және
сынаптың улануы негізгі көзі болып табылады. [22]
Сынап канцерогенді затқа жатады, ол ағзада көп уақытқа дейін сақталып
кіти түйіршіктер туады және қатерлі ісік ауруына ие болады.
Бірақ оның негізгі көзі сынап буы, олардың көптеген қосылысы,
сонымен қатар бірінші орынды органикалық сынап алады. Органикалық сынап
қосылысы ферменттік - у, ол қанға және ұлпаға көп мөлшерде түсіп улану
процесі жүреді. Сынап буы қанға түскенде алдымен ағзада сынап атомы түрінде
айналымға түседі, кейін сынап ферменттік қышқылға қауіптенеді және ақуыз
молекуласының қосылысына түсіп бір – бірімен байланысады.
Сынап ионы, ферменттің көп бөлігін және көбінесе энзим тиолосы (тірі
ағзадағы зат алмасу рөлін атқарады). Жүйке – жүйесі ағза үшін өмірлік
маңызы бар. Ұлпа айналымы бұзылса қызмет жүйелерін негізінде жүйке –
жүйесін бұзады. Сондықтан сынап интоксикациясы жүйке – жүйесін бұзылу
нәтижесінде сынаптың зиянды әрекеті екенін білдіреді. Қандай жағдайда
болмасын улану дәрежесі ағзадағы жеке ерекшелігіне байланысты. Балалар және
әйел адамдар сынаптың улануына өте сезімтал болады.[37]
Сынап өндіріс жағдайында бу және шаңдағы сынап қосылысы адам ағзасына
негізінен өкпе арқылы түседі. Бірақ кейбір жағдайда еріген сынап қосылысы
кесіп алған жағдайда қанға түсіп жараға немесе теріге сіңеді. Нәтижесінде,
ағзаға сынап сіңіп, айналымға түседі. Сынаптың көптеген бөлігі мида,
бауырда, бүйректе және жүректе сақталады.
Сынап, ағзада сақталады, көрсіткіштер бойынша сынап тұзымен улануы
40% дейін бүйректен, 30-25% сілекей темірімен сынап сыртқа шығады, бірақ
сілекейді қайта жұтқанда сынаптың көптеген бөлігі ағзаға қайта түседі.
Ағзадан сынап өте баяу мерзімде ол біркелкі шықпайды, кейде шабыс арқылы,
бір ай көлемінде айналымға түсіп барып шығады.[11]
2 ӨСКЕМЕН ҚАЛАСЫНЫҢ ТҰРҒЫНДАРЫНЫҢ ДЕНСАУЛЫҒЫНА АУЫР
МЕТАЛДАРДЫҢ ӘСЕР ЕТУІНЕ БАҒА БЕРУ ЖӘНЕ ТАЛДАУ
2.1 Өскемен қаласының экологиялық жағдайына шолу
Өскемен қаласы ШҚО-ның әкімшілік орталығы болып табылады. Өскемен
территориясы екі өзен ағысымен түйіскен, яғни Үлбі және Ертіс. Халық саны
315 мың. Өскемен қаласы Қазақстан бойынша өндірісі дамыған қала болып
саналады.
Өскемен қаласында климат ұдайы өзгеріске ұшырайды. Ертіс өзені
бірнеше бөліктерге бөлініп, өзінің су деңгейін көтереді. Метеостанция
аймағы салыстырмалы жел режимі мен әрдайым қайталанып отырған тұмандар
төменгі температурада екенін белгілейді, әсіресе суық жыл мезгілінде.
Сурет 1 Ауа температурасының жылдық көрсеткіші
Метеостанция аэропорт аймағында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz