Тележаңалықтардағы хабарлама («мессидж») тәжірибесі
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Тарау: Жаңалықты ұсынудың принципі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.1 Мессидж немесе хабарлама . репортаждың қысқаша әлқиссасы ... ... ... ... ... 7
1.2 Подводка + жүргізуші + репортаж = жаңалықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.3 Инфотеймент . тәсіл ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
2 Тарау: Тележаңалықтардағы «мессидж» тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
2.1 Қазақстандық телеарналардағы ақпараттық.сараптамалық бағдарламалар..31
2.2Ақпаратты беруді жақсарту жөніндегі ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
Сілтеме ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
Пайдаланылған әдебиет тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
1 Тарау: Жаңалықты ұсынудың принципі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.1 Мессидж немесе хабарлама . репортаждың қысқаша әлқиссасы ... ... ... ... ... 7
1.2 Подводка + жүргізуші + репортаж = жаңалықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.3 Инфотеймент . тәсіл ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
2 Тарау: Тележаңалықтардағы «мессидж» тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
2.1 Қазақстандық телеарналардағы ақпараттық.сараптамалық бағдарламалар..31
2.2Ақпаратты беруді жақсарту жөніндегі ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
Сілтеме ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
Пайдаланылған әдебиет тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
Кіріспе
Барлық бұқаралық ақпарат құралдарының дәл осылай аталуының себебі – оның не қажетпен, мысалы айтайық, «Түркістан уалаятының» не үшін жарыққа шыққандығымен түсіндіруге болады, яғни оқырманды жаңалықтармен қамтамасыз ету немесе оқырманның ақпарат сұранысын қанағаттандыру.
Ал телевидение оны жақсырақ, толықтырақ, және ең бастысы – басқа БАҚ-на қарағанда эмоцианалды жасайды. Күнделікті адамдардың көбісі, олардың арасында сіз де, ата-аналырыңыз да бар, өз күнін жаңалықтарды қарап шығудан бастайды. Бұл таңертеңгілік шәй не кофе ішетін дағды сияқты болып кеткен. Ал егер университетте не жұмыста барлығы кешегі болған оқиғаны талқылап жатқанда, сенің ештеңе де алып-қосарың, айтарың жоқ болса, ең өкініштісі сол. Жаңалықтарды үнемі бағдарлап отырса ғана, қазіргі заманғы адам өз өмірін толық қанды сүріп жатыр деп саналатыны да сондықтан.
«Телевидение – бұқаралық ақпарат құралдарының ішіндегі ең мықтысы және қуаттысы. Радиода тек қана дыбыс болса, газетте – мәтін мен статикалық суреттер (олардың сапасы да жақсы бола бермейді), ал телевидение журналистке дыбысты да, мәтінде де, видеоны да пайдалануға мүмкіндік береді. Әлемдегі көптеген мемлекеттердің әлеуметтік зерттеулер нәтижесі телевизиялық жаңалықтардың адамдардың 70% -на негізгі ақпараттық көзі болып табылатынын көрсетеді» (1).
Телеарналар көп, яғни көрсетілетін тележаңалықтар да көп.
«Мессидж» немесе «хабарлама-хаттың» тележаңалықтарда берілу тәсілдері – бүгінгі тақырыптың өзектілгін ғана емес, күнделікті өмірімізде де қаншалықты маңызды екендігін көрсетеді. Себебі, «хабарлама-хаттың» көтерер жүгі ауыр. Оның басты нысаны – адамның санасына ықпал ету. Қазіргі заманның адам үшін алаңдатар нәрселер көп болғандықтан, «хабарлама-хаттың» мақсаты – өзінің мазмұнына нандыру және дәл солай «ойлатқызу». Әр телеарнаның ұстанған саясатына қарай жаңалықтарды көрерменге ұсынудың тәсілдері әртүрлі. Яғни, кез келген бір оқиғаны әр телеарна түрлі «хабарлама-хат» арқылы, яғни түрлі қырынан береді. Сондықтан, тақырыптың маңыздылығы «ақпарат майданы», «ақпараттық саясат» деген XXI ғасырдың тіркестерімен тығыз байланысты болғандығымен де түсіндіріледі. Кез келген телеарнаның рейтингін көрсететін, бет-әлпеті болып келетін жаңалықтар болғандықтан, бәсекелік қанына сіңген американдық және батыс журналистикасы аудиторияны үнемі зерттеп, қайтсе де оның назарын өзіне аудару үшін көрерменді тартудың әдіс-тәсілдерін айқындаған (2).
Мысалы, Сіз кешкі 6-7 дейін жұмыс істедіңіз, онда таңертең-кешке жүретін жол бар, түске дейін кешеден қалып қойған жұмыстарыңызбен әлек боласыз, оның үстіне ертеңгілік жиналыста бастықтың берген тапсырмасы тағы бар, көмекші әріптесіңіз екі күн бұрын сұранып кеткенін ойыңызға түсіп қынжылтты, алдыңызға қойған 10 мақсаттың 4-уін ғана жүзеге асырып, қалғанын қайта ертеңге қалдырып қойдыңыз, бірақ ол кешкі шәй үстінде де ойыңыздан шықпады. Ертең сәрсенбінің сәтті күні дейік, жұмыс күндегідей жалғасады, ал Сіз бәрінен хабардар болып, жақсы қалыпта болуыңыз қажет. Басқа сөзбен айтқанда, алға қарай жылжу үшін өзіңізге қажетті ақпаратты сіңіріп қорыту керек.
Сондықтан Сіз осындай шаршаған күйіңізбен (ең болмағанда өздері айтып түсіндіріп беретін) тележаңалықтарды көріп шығу сіздің міндетіңіз әрі күнделікті әдетіңіз.
Ал қанша телеарна болса, сонша кешкі тележаңалықтарды көріп шығу мүмкін емес.
Жан-жақтан «тәй-тәйлап, кел-келдеген» нәресте қайсысына барарын білмей тұрған сияқты Сіз де арналарды таңдап, бірінен соң бірін ауыстыра бастайсыз.
Демек, месиджтің бірден бір қызметі осы жерде байқалады. Оның мақсаты – көрерменнің назарын өзіне аударту, сосын оны ұстап тұру, және дәл сол телесюжетті не бағдарламаны соңына дейін көруге мәжбүрлеу.
Неғұрлым үлкен аудиторияны жинау, өз жаңалықтарын тыңдата білу – телеарнаның ең бірінші мақсаты. Өздеріңіз де байқаған боларсыз, бүкіл әлемде газеттің бірінші бетіндегі жаңалықтар немесе тележаңалықтардағы бірінші берілетін блок қоғамдық пікірге ықпал етудегі стратегиялық позицияны көрсетеді деп есептелінеді. Онда айтылған мәселелер жалпыұлттыққа үндесіп кетеді. Тележаңалықтарда көрсетілген сюжет саяси жағынан екінші орында тұрса да, телевидение ол мәселені ең маңызды және басты мәселеге айналдырады.
Бір қарағанда «мессидж» (подводка) онша байқалмайтын көбіне жаңалықтарды берудегі механизмнің кішкене ғана құрамдас бөлігі ретінде қарастырылатын нәрсені зерттей келгенде осы «хабарлама-хатың» жалпы жаңалықтардың қызықтылығына, сапасына, кәсіби жасалғандығына, бұдан келіп телеарнаның рейтингі мен ұстанған ақпараттық саясатына ықпал етендігі анықталды.
Осы «мессиджтердің» түрлі болуына байланысты, қоғамды әр түрлі көз қарастар пайда болады. Алайда, олар кейде адамдарға мақсатты түрде жасалуы мүмкін болғандықтан, жолдама-хат ретінде дұрыс не қате, «жалған» болуы да ықтимал. «Журналистерге арналған «баспасөз мәлімдемелері» ПИАР қызметкерлерінің сөзінде «консерва» деп аталып, ойдан шығарғылған «мәліметтерді» жаңалықтар форматына көркемдеп, әдейі көрерменнің көруіне және есте сақтауына арналған жалған ақпарат»(3) деп санайды Тим О’Шии (O'Shea T. «Как манипулировать людьми»).
Автордың айтуы бойынша, «жаңалықтар индустриясының өнімі – ойлаудың бірдейлілігі...Ол үшін барлық оқиғаларға spin (спин) – айналым сәті, яғни, түсінік, интерпритация, шектеу, упаковка, кәмпиттің жылтырақ әдемі қағазы ойластырып табылады. Оқиғаларға нақты спин табатын «зауытқа» кірген кезде, біз насихат пен ақпараттар немесе дизинформация әлеміне енеміз”.
“Мысалға, баспасөздің Саддам Хусейннің қаруы (ОМУ) бар деген фантастикалық болжамдары Иракқа қарсы агрессияға әкелді. Әрине, осыны дәлелдейтін ештеңе табылған жоқ, алайда бұл жағдай түкке де керек емес болып шықты. Бұл қарудың болуы да мүмкін емес, бұл ЦРУ-дың таратқан мәліметі болса да, оның бәрі тек басып кіру үшін керек болды. Бұл кінәнің қажеті жойылғаннан соң ұмытып та кетуге болады, оны ешкім де байқамайды. Тек оны ешкімге айтудың қажеті жоқ. Саддам Хусейнге тиран деп берілген мінездеменің өзі мемлекетке басып кіру үшін қажет еді. Ал халықаралық құқықта, ең болмағанда кәдімгі логика тұрғысынан осы екі нәрсенің байланысын айтыңыздаршы? Тирандар көп, неге дәл осы Хусейн? Тағы қандай себептер бар? – Мінеки, мәселе қайда жатыр. Оның себебтері басқа, тек халыққа олардың ең қарапайымдарын ұсынады. Егер ондайлар жоқ болса, жағдайға байланысты әдеттегі қоржыннан алып, ойлап таба салады”(4) деп ой бөліседі Тим О’Шии.
Жұмыстың мақсаты – «хабарламаны» зерттеу барысындағы оның маңыздылығын дәлелдеу. Қазіргі заманның коммуникация жағынан дамып келе жатқан кезеңде, кез келген ақпараттың бағасы қымбаттаған “бәсеке дәуірінде” жаңалықтарды ұтымды және тартымды берудегі “хабарлама-хатты” пайдаланудың тәсілдерін анықтау. Қазақстандық тележаңалықтарын аудиториясы үлкен шетелдің тележаңалықтарымен салыстыру, олардың бай тәжірибесіне сүйене отырып, қазақстандық журналистика дамуына кішігірім болса да ықпал ететін жаңашылдық әкелу.
Жұмыстың нысаны – қазақстандық, ресейлік және шетел тележаңалықтары: ақпараттық-сараптамалық бағдарламалар, кешкі жаңалықтар, ақпарат тарататын басқа да интернет-аhпар көздері.
Жұмыс мақсатына жету жолында келесі міңдеттердің орындалуы тиіс:
Тележаңалықтарды берудегі әдіс-тәсілдерді және осыған байланысты тележурналистикадағы жаңалықтар спецификасын зертеу;
Тележаңалықтардағы «мессиджтің» дұрыс және қате берілуіне тоқталу:
Қазіргі заманға журналистика дамуының тенденцияларын қарастыру;
Отандық тележаңалықтарды жақсарту бағытында жасалып жатқан қадамдардын анықтау;
Қазіргі тележаңалықтар берілуіне шолу жасап, олардың неғұрлым жақсаруына, дамуына үлес қосатын тәсілдерді, кеңестерді, жолдарды топтастыру;
Жұмыстың деректемелік негізін ресейлік, шетел авторларының түрлі жылдарда шыққан азды-көпті еңбектері және жүргізген зерттеулері құрайды. Себебі, қазіргі журналистика батыстық механизмдермен дамып келе жатқандықтан, жаңалықты ұтымды берудің жаңаша әдіс-тәсілдерін тағы осы көздерден аламыз.
Мысалы, И. Фэнгтің «Тележаңалықтар: журналистік шеберліктің құпиялары» атты 1996 жылы жарық көрген кітабында қазіргі кездегі тележаңалықтардың даму бағыты мен жолдарын анықтап берген. Оның ішінде кез келген ақпарат немесе репотаждың жасалу жолын айта келіп, «хабарлама-хат», яғни подводка жайында жазған пікірлері деректемелік негізді құрайды.
Деректемелердің екінші бір тобы – қазақстандық телеарналардағы күнделікті кешкі және апталық қортынды жаңалықтар. Олар көбісі республикаға тарайтын телеарналардағы қазақ тілді жаңалықтар мен ресейлік арналар. Тақырыпты ашуға көмектескен «Қазақстан», «Хабар», «31-телеарна», «ОРТ-Евразия» және журналистер мен көпшілікке арнатағы дүние жүзіне жаңалық тарататын жүйелік ақпараттық көздер және қызметтер.
Интеренттегі library.ru виртуалды кітапханасынан тақырыпқа байланысты зерттеулер мен кітаптардан алынған деректер диплом жұмысын жазуда қолданылды.
Жұмыстың теориялық негізінде әр түрлі жаңалық таратушы көздер қарастырылды. Олардың ондағы пайдаланатын тәсілдері тележаңалықтар қолданатын әдістермен салыстырылып, «хабарлама-хаттың» түрлерін топтастыруға мүмкіндік туғызды. Нақты айтқанда, тарихи-салыстырмалы әдіс қолданылған болатын.
Қазіргі жаңалықтардың берілуін бағдарлап, оларды салыстыра келіп, осы жұмыста топтастырылған әдіс-тәсілдерді қазақстандық тележаңалықтарда қолдану зерттеудің ғылыми жаңалығы әрі тәжірибелік маңызы болып саналады.
Барлық бұқаралық ақпарат құралдарының дәл осылай аталуының себебі – оның не қажетпен, мысалы айтайық, «Түркістан уалаятының» не үшін жарыққа шыққандығымен түсіндіруге болады, яғни оқырманды жаңалықтармен қамтамасыз ету немесе оқырманның ақпарат сұранысын қанағаттандыру.
Ал телевидение оны жақсырақ, толықтырақ, және ең бастысы – басқа БАҚ-на қарағанда эмоцианалды жасайды. Күнделікті адамдардың көбісі, олардың арасында сіз де, ата-аналырыңыз да бар, өз күнін жаңалықтарды қарап шығудан бастайды. Бұл таңертеңгілік шәй не кофе ішетін дағды сияқты болып кеткен. Ал егер университетте не жұмыста барлығы кешегі болған оқиғаны талқылап жатқанда, сенің ештеңе де алып-қосарың, айтарың жоқ болса, ең өкініштісі сол. Жаңалықтарды үнемі бағдарлап отырса ғана, қазіргі заманғы адам өз өмірін толық қанды сүріп жатыр деп саналатыны да сондықтан.
«Телевидение – бұқаралық ақпарат құралдарының ішіндегі ең мықтысы және қуаттысы. Радиода тек қана дыбыс болса, газетте – мәтін мен статикалық суреттер (олардың сапасы да жақсы бола бермейді), ал телевидение журналистке дыбысты да, мәтінде де, видеоны да пайдалануға мүмкіндік береді. Әлемдегі көптеген мемлекеттердің әлеуметтік зерттеулер нәтижесі телевизиялық жаңалықтардың адамдардың 70% -на негізгі ақпараттық көзі болып табылатынын көрсетеді» (1).
Телеарналар көп, яғни көрсетілетін тележаңалықтар да көп.
«Мессидж» немесе «хабарлама-хаттың» тележаңалықтарда берілу тәсілдері – бүгінгі тақырыптың өзектілгін ғана емес, күнделікті өмірімізде де қаншалықты маңызды екендігін көрсетеді. Себебі, «хабарлама-хаттың» көтерер жүгі ауыр. Оның басты нысаны – адамның санасына ықпал ету. Қазіргі заманның адам үшін алаңдатар нәрселер көп болғандықтан, «хабарлама-хаттың» мақсаты – өзінің мазмұнына нандыру және дәл солай «ойлатқызу». Әр телеарнаның ұстанған саясатына қарай жаңалықтарды көрерменге ұсынудың тәсілдері әртүрлі. Яғни, кез келген бір оқиғаны әр телеарна түрлі «хабарлама-хат» арқылы, яғни түрлі қырынан береді. Сондықтан, тақырыптың маңыздылығы «ақпарат майданы», «ақпараттық саясат» деген XXI ғасырдың тіркестерімен тығыз байланысты болғандығымен де түсіндіріледі. Кез келген телеарнаның рейтингін көрсететін, бет-әлпеті болып келетін жаңалықтар болғандықтан, бәсекелік қанына сіңген американдық және батыс журналистикасы аудиторияны үнемі зерттеп, қайтсе де оның назарын өзіне аудару үшін көрерменді тартудың әдіс-тәсілдерін айқындаған (2).
Мысалы, Сіз кешкі 6-7 дейін жұмыс істедіңіз, онда таңертең-кешке жүретін жол бар, түске дейін кешеден қалып қойған жұмыстарыңызбен әлек боласыз, оның үстіне ертеңгілік жиналыста бастықтың берген тапсырмасы тағы бар, көмекші әріптесіңіз екі күн бұрын сұранып кеткенін ойыңызға түсіп қынжылтты, алдыңызға қойған 10 мақсаттың 4-уін ғана жүзеге асырып, қалғанын қайта ертеңге қалдырып қойдыңыз, бірақ ол кешкі шәй үстінде де ойыңыздан шықпады. Ертең сәрсенбінің сәтті күні дейік, жұмыс күндегідей жалғасады, ал Сіз бәрінен хабардар болып, жақсы қалыпта болуыңыз қажет. Басқа сөзбен айтқанда, алға қарай жылжу үшін өзіңізге қажетті ақпаратты сіңіріп қорыту керек.
Сондықтан Сіз осындай шаршаған күйіңізбен (ең болмағанда өздері айтып түсіндіріп беретін) тележаңалықтарды көріп шығу сіздің міндетіңіз әрі күнделікті әдетіңіз.
Ал қанша телеарна болса, сонша кешкі тележаңалықтарды көріп шығу мүмкін емес.
Жан-жақтан «тәй-тәйлап, кел-келдеген» нәресте қайсысына барарын білмей тұрған сияқты Сіз де арналарды таңдап, бірінен соң бірін ауыстыра бастайсыз.
Демек, месиджтің бірден бір қызметі осы жерде байқалады. Оның мақсаты – көрерменнің назарын өзіне аударту, сосын оны ұстап тұру, және дәл сол телесюжетті не бағдарламаны соңына дейін көруге мәжбүрлеу.
Неғұрлым үлкен аудиторияны жинау, өз жаңалықтарын тыңдата білу – телеарнаның ең бірінші мақсаты. Өздеріңіз де байқаған боларсыз, бүкіл әлемде газеттің бірінші бетіндегі жаңалықтар немесе тележаңалықтардағы бірінші берілетін блок қоғамдық пікірге ықпал етудегі стратегиялық позицияны көрсетеді деп есептелінеді. Онда айтылған мәселелер жалпыұлттыққа үндесіп кетеді. Тележаңалықтарда көрсетілген сюжет саяси жағынан екінші орында тұрса да, телевидение ол мәселені ең маңызды және басты мәселеге айналдырады.
Бір қарағанда «мессидж» (подводка) онша байқалмайтын көбіне жаңалықтарды берудегі механизмнің кішкене ғана құрамдас бөлігі ретінде қарастырылатын нәрсені зерттей келгенде осы «хабарлама-хатың» жалпы жаңалықтардың қызықтылығына, сапасына, кәсіби жасалғандығына, бұдан келіп телеарнаның рейтингі мен ұстанған ақпараттық саясатына ықпал етендігі анықталды.
Осы «мессиджтердің» түрлі болуына байланысты, қоғамды әр түрлі көз қарастар пайда болады. Алайда, олар кейде адамдарға мақсатты түрде жасалуы мүмкін болғандықтан, жолдама-хат ретінде дұрыс не қате, «жалған» болуы да ықтимал. «Журналистерге арналған «баспасөз мәлімдемелері» ПИАР қызметкерлерінің сөзінде «консерва» деп аталып, ойдан шығарғылған «мәліметтерді» жаңалықтар форматына көркемдеп, әдейі көрерменнің көруіне және есте сақтауына арналған жалған ақпарат»(3) деп санайды Тим О’Шии (O'Shea T. «Как манипулировать людьми»).
Автордың айтуы бойынша, «жаңалықтар индустриясының өнімі – ойлаудың бірдейлілігі...Ол үшін барлық оқиғаларға spin (спин) – айналым сәті, яғни, түсінік, интерпритация, шектеу, упаковка, кәмпиттің жылтырақ әдемі қағазы ойластырып табылады. Оқиғаларға нақты спин табатын «зауытқа» кірген кезде, біз насихат пен ақпараттар немесе дизинформация әлеміне енеміз”.
“Мысалға, баспасөздің Саддам Хусейннің қаруы (ОМУ) бар деген фантастикалық болжамдары Иракқа қарсы агрессияға әкелді. Әрине, осыны дәлелдейтін ештеңе табылған жоқ, алайда бұл жағдай түкке де керек емес болып шықты. Бұл қарудың болуы да мүмкін емес, бұл ЦРУ-дың таратқан мәліметі болса да, оның бәрі тек басып кіру үшін керек болды. Бұл кінәнің қажеті жойылғаннан соң ұмытып та кетуге болады, оны ешкім де байқамайды. Тек оны ешкімге айтудың қажеті жоқ. Саддам Хусейнге тиран деп берілген мінездеменің өзі мемлекетке басып кіру үшін қажет еді. Ал халықаралық құқықта, ең болмағанда кәдімгі логика тұрғысынан осы екі нәрсенің байланысын айтыңыздаршы? Тирандар көп, неге дәл осы Хусейн? Тағы қандай себептер бар? – Мінеки, мәселе қайда жатыр. Оның себебтері басқа, тек халыққа олардың ең қарапайымдарын ұсынады. Егер ондайлар жоқ болса, жағдайға байланысты әдеттегі қоржыннан алып, ойлап таба салады”(4) деп ой бөліседі Тим О’Шии.
Жұмыстың мақсаты – «хабарламаны» зерттеу барысындағы оның маңыздылығын дәлелдеу. Қазіргі заманның коммуникация жағынан дамып келе жатқан кезеңде, кез келген ақпараттың бағасы қымбаттаған “бәсеке дәуірінде” жаңалықтарды ұтымды және тартымды берудегі “хабарлама-хатты” пайдаланудың тәсілдерін анықтау. Қазақстандық тележаңалықтарын аудиториясы үлкен шетелдің тележаңалықтарымен салыстыру, олардың бай тәжірибесіне сүйене отырып, қазақстандық журналистика дамуына кішігірім болса да ықпал ететін жаңашылдық әкелу.
Жұмыстың нысаны – қазақстандық, ресейлік және шетел тележаңалықтары: ақпараттық-сараптамалық бағдарламалар, кешкі жаңалықтар, ақпарат тарататын басқа да интернет-аhпар көздері.
Жұмыс мақсатына жету жолында келесі міңдеттердің орындалуы тиіс:
Тележаңалықтарды берудегі әдіс-тәсілдерді және осыған байланысты тележурналистикадағы жаңалықтар спецификасын зертеу;
Тележаңалықтардағы «мессиджтің» дұрыс және қате берілуіне тоқталу:
Қазіргі заманға журналистика дамуының тенденцияларын қарастыру;
Отандық тележаңалықтарды жақсарту бағытында жасалып жатқан қадамдардын анықтау;
Қазіргі тележаңалықтар берілуіне шолу жасап, олардың неғұрлым жақсаруына, дамуына үлес қосатын тәсілдерді, кеңестерді, жолдарды топтастыру;
Жұмыстың деректемелік негізін ресейлік, шетел авторларының түрлі жылдарда шыққан азды-көпті еңбектері және жүргізген зерттеулері құрайды. Себебі, қазіргі журналистика батыстық механизмдермен дамып келе жатқандықтан, жаңалықты ұтымды берудің жаңаша әдіс-тәсілдерін тағы осы көздерден аламыз.
Мысалы, И. Фэнгтің «Тележаңалықтар: журналистік шеберліктің құпиялары» атты 1996 жылы жарық көрген кітабында қазіргі кездегі тележаңалықтардың даму бағыты мен жолдарын анықтап берген. Оның ішінде кез келген ақпарат немесе репотаждың жасалу жолын айта келіп, «хабарлама-хат», яғни подводка жайында жазған пікірлері деректемелік негізді құрайды.
Деректемелердің екінші бір тобы – қазақстандық телеарналардағы күнделікті кешкі және апталық қортынды жаңалықтар. Олар көбісі республикаға тарайтын телеарналардағы қазақ тілді жаңалықтар мен ресейлік арналар. Тақырыпты ашуға көмектескен «Қазақстан», «Хабар», «31-телеарна», «ОРТ-Евразия» және журналистер мен көпшілікке арнатағы дүние жүзіне жаңалық тарататын жүйелік ақпараттық көздер және қызметтер.
Интеренттегі library.ru виртуалды кітапханасынан тақырыпқа байланысты зерттеулер мен кітаптардан алынған деректер диплом жұмысын жазуда қолданылды.
Жұмыстың теориялық негізінде әр түрлі жаңалық таратушы көздер қарастырылды. Олардың ондағы пайдаланатын тәсілдері тележаңалықтар қолданатын әдістермен салыстырылып, «хабарлама-хаттың» түрлерін топтастыруға мүмкіндік туғызды. Нақты айтқанда, тарихи-салыстырмалы әдіс қолданылған болатын.
Қазіргі жаңалықтардың берілуін бағдарлап, оларды салыстыра келіп, осы жұмыста топтастырылған әдіс-тәсілдерді қазақстандық тележаңалықтарда қолдану зерттеудің ғылыми жаңалығы әрі тәжірибелік маңызы болып саналады.
(1) Кембелл Р. Жаңалықтар бөлімінің қызметін ұйымдастыру. - М,99, 3 б.
(2) Зорков Н.Н. Инфотейнмент: возникновение, функции, способы воздействия «Релга» ғылыми-мәдени журнал. – 2005. – №19. – 121 б. http://www.relga.ru/Environ/WebObjects/tgu-www.woa/wa/Main?textid=735&level1=main&level2=articles
(3) О’Шии Т. (O'Shea T.) Как манипулировать людьми. Врата восприятия, или Почему американцы верят всему, чему угодно "The doors of perception: why Americans will believe almost everything http://libereya.ru/public/vrata.html
(4) Ол да сонда
(5) Фэнг И. Теленовости: секреты журналистского мастерства. //М,85,стр.65-66.
(6) Бачина М. Ведущий информационной программы
Copyright © 1999. http://tvzone.city.tomsk.net/ved.htm
(7) Черняк А. "Томские новости"
Copyright © 1999 http://tvzone.city.tomsk.net/tnews.htm
(8) Бачина М. Ведущий информационной программы
Copyright © 1999.
(9) Ол да сонда
(10) Кембелл Р. Жаңалықтар бөлімінің қызметін ұйымдастыру. - М,99, 12 б.
(11) Г.Оганов. ТВ по - американски. - М,96, 83-84 б.б.
(12) Кембелл Р. Жаңалықтар бөлімінің қызметін ұйымдастыру. – М,99, 3 б.
(13) PR-глоссарий // PR-клуб Московской Международной Бизнес Ассоциации. – http://www.mibas.ru/Mibas/idp/clubs/pr/spellshock/ar...
(14) Цит. бойынша: Картозия Н. «Программа «Намедни»: русский инфотейнмент» // Меди@льманах. – 2003. – №3. – 11 б.
(15) Михайлов С.А. Америка Құрама Штаттарының журналистикасы. – СПб.: Изд-во Михайлова В.А., 2004.,
(16) McLuhan M. Understanding media: The Extensions of Man. – N.Y., 1967. – P.203. –Цит. бойынша: Чугунов А.В. “Ақпараттық қоғамның” концепциясының теориялық негізі: «Интернет және саясат» курсының оқу-методикалық құралы. – СПб.: СПбГУ Философия ф-нің саясаттану каф., 2000
(17) Кастельс М. Становление общества сетевых структур //Новая постиндустриальная волна на Западе: Антология /Под ред. В.Л.Иноземцева. – М.: Academia, 1990. – 494 б.
(18) Гуревич П.С. Бог поразительных преображений // Тоффлер Э. Шок будущего. – М.: АСТ, 2004. – С.5
(19) Тоффлер Э. Шок будущего. – М.: АСТ, 2004. – 391-393 б.б.
(20) Дэннис Э., Мэррилл Д. Беседы о масс–медиа. – М.: Вагриус, 1997. – 212 б.б.
(21) Олешко В. Ф. Журналистика как творчество: Учебное пособие для курсов «Основы журналистики» и «Основы творческой деятельности журналиста». – М.: РИП-холдинг, 2003. – 138 б.
(22) Картозия Н. «Программа «Намедни»: русский инфотейнмент» // Меди@льманах. – 2003. – №3. – С. 10 – 25
(23) Зорков Н.Н. Инфотейнмент: возникновение, функции, способы воздействия // «Релга» ғылыми-мәдени журнал. – 2005. – №19. – 121 б. http://www.relga.ru/Environ/WebObjects/tgu-www.woa/wa/Main?textid=735&level1=main&level2=articles
(24) Ширяева Д. Новости в стиле «инфотейнмент»: проект «Страна и мир» телеканала НТВ // «МедиаСкоп» БАҚ ғылыми-зерттеу порталы, МГУ журналистика факультеті http://www.mediascope.ru/?id_menu=4&id_menu_item=5&id_object=4&id_item=354
(25) Ол да сонда http://www.mediascope.ru/?id_menu=4&id_menu_item=5&id_object=4&id_item=354
(26) «31-телеарнаның» интернеттегі мекен-жайы http://www.31.kz/31channel/kaz/index.php?uin=1102776726&day=07&month=06&year=2006
(27) ол да сонда http://www.31.kz/31channel/kaz/index.php?uin=1110350587
(28) ол да сонда http://www.31.kz/31channel/kaz/index.php?uin=1103226112
(29) ол да сонда http://www.31.kz/31channel/index.php?uin=1103348996
Пайдаланылған әдебиет тізімі:
1. Телевизиялық журналистика: оқу құралы//М.,94.
2. Д.Моулд. Как улучшить теле выпуски новостей в странах СНГ.- 96.
3. Кембелл Р. Жаңалықтар бөлімінің қызметін ұйымдастыру. - М,99.
4. Фэнг И. Теленовости: секреты журналистского мастерства. // М,85.
5. Г.Оганов. ТВ по - американски. - М,96.
6. Голядкин Н.А. «ТВ информация в США» 1996
7. «Кузнецов Г.В. «Семь профессиональных граней журналиста ТВ» 2001
8. Кузнецов Г.В. «Так работают журналисты ТВ» 2000
9. «Подготовка телерадиорепортажа» (из французского опыта) 2000
10. Цвик В.Л. «Основы журналистского мастерства» 2004
11. Юшкявичюс Г.З. Тенденции развития современных СМИ. Оқу құралы
12. Барманкұлов М. К. Весь мир у нас в квартире. Алматы,1972.
13. Барманкұлов М. К. Телевидение: деньги или власть? - Алматы: Санат,1997.
14. Технология тележурналистики. М.,1994.
15. Копперуд Рой, Нельсон Рой Пол. Как преподносить новости. М., 1998.
16. Рэндалл Дэвид. Универсальный журналист. Алматы, 1996.
17. Charles Coates. Professional's TV News Handbook.
Rawnsley G.D. Radio Diplomacy and Propaganda. The BBC and VOA in International Politics. 1956–1964. – Houndmills etc. – 1999.
35. PR-глоссарий // PR-клуб Московской Международной Бизнес Ассоциации. – http://www.mibas.ru/Mibas/idp/clubs/pr/spellshock/ar...
36. Картозия Н. «Программа «Намедни»: русский инфотейнмент» // Меди@льманах. – 2003. – №3.
37. Михайлов С.А. Журналистика Соединенных Штатов Америки. – СПб.: Изд-во Михайлова В.А., 2004.
40. McLuhan M. Understanding media: The Extensions of Man. – N.Y., 1967
41. Кастельс М. Становление общества сетевых структур //Новая постиндустриальная волна на Западе: Антология /Под ред. В.Л.Иноземцева. – М.: Academia, 1990
43. Тоффлер Э. Шок будущего. – М.: АСТ, 2004. – С. 391-393
45. Хейзинга Й. Homo Ludens/Человек играющий. Статьи по истории культуры. – М.: Айрис-пресс, 2003. – С. 61
46. Олешко В. Ф. Журналистика как творчество: Учебное пособие для курсов «Основы журналистики» и «Основы творческой деятельности журналиста». – М.: РИП-холдинг, 2003. – С. 138.
(2) Зорков Н.Н. Инфотейнмент: возникновение, функции, способы воздействия «Релга» ғылыми-мәдени журнал. – 2005. – №19. – 121 б. http://www.relga.ru/Environ/WebObjects/tgu-www.woa/wa/Main?textid=735&level1=main&level2=articles
(3) О’Шии Т. (O'Shea T.) Как манипулировать людьми. Врата восприятия, или Почему американцы верят всему, чему угодно "The doors of perception: why Americans will believe almost everything http://libereya.ru/public/vrata.html
(4) Ол да сонда
(5) Фэнг И. Теленовости: секреты журналистского мастерства. //М,85,стр.65-66.
(6) Бачина М. Ведущий информационной программы
Copyright © 1999. http://tvzone.city.tomsk.net/ved.htm
(7) Черняк А. "Томские новости"
Copyright © 1999 http://tvzone.city.tomsk.net/tnews.htm
(8) Бачина М. Ведущий информационной программы
Copyright © 1999.
(9) Ол да сонда
(10) Кембелл Р. Жаңалықтар бөлімінің қызметін ұйымдастыру. - М,99, 12 б.
(11) Г.Оганов. ТВ по - американски. - М,96, 83-84 б.б.
(12) Кембелл Р. Жаңалықтар бөлімінің қызметін ұйымдастыру. – М,99, 3 б.
(13) PR-глоссарий // PR-клуб Московской Международной Бизнес Ассоциации. – http://www.mibas.ru/Mibas/idp/clubs/pr/spellshock/ar...
(14) Цит. бойынша: Картозия Н. «Программа «Намедни»: русский инфотейнмент» // Меди@льманах. – 2003. – №3. – 11 б.
(15) Михайлов С.А. Америка Құрама Штаттарының журналистикасы. – СПб.: Изд-во Михайлова В.А., 2004.,
(16) McLuhan M. Understanding media: The Extensions of Man. – N.Y., 1967. – P.203. –Цит. бойынша: Чугунов А.В. “Ақпараттық қоғамның” концепциясының теориялық негізі: «Интернет және саясат» курсының оқу-методикалық құралы. – СПб.: СПбГУ Философия ф-нің саясаттану каф., 2000
(17) Кастельс М. Становление общества сетевых структур //Новая постиндустриальная волна на Западе: Антология /Под ред. В.Л.Иноземцева. – М.: Academia, 1990. – 494 б.
(18) Гуревич П.С. Бог поразительных преображений // Тоффлер Э. Шок будущего. – М.: АСТ, 2004. – С.5
(19) Тоффлер Э. Шок будущего. – М.: АСТ, 2004. – 391-393 б.б.
(20) Дэннис Э., Мэррилл Д. Беседы о масс–медиа. – М.: Вагриус, 1997. – 212 б.б.
(21) Олешко В. Ф. Журналистика как творчество: Учебное пособие для курсов «Основы журналистики» и «Основы творческой деятельности журналиста». – М.: РИП-холдинг, 2003. – 138 б.
(22) Картозия Н. «Программа «Намедни»: русский инфотейнмент» // Меди@льманах. – 2003. – №3. – С. 10 – 25
(23) Зорков Н.Н. Инфотейнмент: возникновение, функции, способы воздействия // «Релга» ғылыми-мәдени журнал. – 2005. – №19. – 121 б. http://www.relga.ru/Environ/WebObjects/tgu-www.woa/wa/Main?textid=735&level1=main&level2=articles
(24) Ширяева Д. Новости в стиле «инфотейнмент»: проект «Страна и мир» телеканала НТВ // «МедиаСкоп» БАҚ ғылыми-зерттеу порталы, МГУ журналистика факультеті http://www.mediascope.ru/?id_menu=4&id_menu_item=5&id_object=4&id_item=354
(25) Ол да сонда http://www.mediascope.ru/?id_menu=4&id_menu_item=5&id_object=4&id_item=354
(26) «31-телеарнаның» интернеттегі мекен-жайы http://www.31.kz/31channel/kaz/index.php?uin=1102776726&day=07&month=06&year=2006
(27) ол да сонда http://www.31.kz/31channel/kaz/index.php?uin=1110350587
(28) ол да сонда http://www.31.kz/31channel/kaz/index.php?uin=1103226112
(29) ол да сонда http://www.31.kz/31channel/index.php?uin=1103348996
Пайдаланылған әдебиет тізімі:
1. Телевизиялық журналистика: оқу құралы//М.,94.
2. Д.Моулд. Как улучшить теле выпуски новостей в странах СНГ.- 96.
3. Кембелл Р. Жаңалықтар бөлімінің қызметін ұйымдастыру. - М,99.
4. Фэнг И. Теленовости: секреты журналистского мастерства. // М,85.
5. Г.Оганов. ТВ по - американски. - М,96.
6. Голядкин Н.А. «ТВ информация в США» 1996
7. «Кузнецов Г.В. «Семь профессиональных граней журналиста ТВ» 2001
8. Кузнецов Г.В. «Так работают журналисты ТВ» 2000
9. «Подготовка телерадиорепортажа» (из французского опыта) 2000
10. Цвик В.Л. «Основы журналистского мастерства» 2004
11. Юшкявичюс Г.З. Тенденции развития современных СМИ. Оқу құралы
12. Барманкұлов М. К. Весь мир у нас в квартире. Алматы,1972.
13. Барманкұлов М. К. Телевидение: деньги или власть? - Алматы: Санат,1997.
14. Технология тележурналистики. М.,1994.
15. Копперуд Рой, Нельсон Рой Пол. Как преподносить новости. М., 1998.
16. Рэндалл Дэвид. Универсальный журналист. Алматы, 1996.
17. Charles Coates. Professional's TV News Handbook.
Rawnsley G.D. Radio Diplomacy and Propaganda. The BBC and VOA in International Politics. 1956–1964. – Houndmills etc. – 1999.
35. PR-глоссарий // PR-клуб Московской Международной Бизнес Ассоциации. – http://www.mibas.ru/Mibas/idp/clubs/pr/spellshock/ar...
36. Картозия Н. «Программа «Намедни»: русский инфотейнмент» // Меди@льманах. – 2003. – №3.
37. Михайлов С.А. Журналистика Соединенных Штатов Америки. – СПб.: Изд-во Михайлова В.А., 2004.
40. McLuhan M. Understanding media: The Extensions of Man. – N.Y., 1967
41. Кастельс М. Становление общества сетевых структур //Новая постиндустриальная волна на Западе: Антология /Под ред. В.Л.Иноземцева. – М.: Academia, 1990
43. Тоффлер Э. Шок будущего. – М.: АСТ, 2004. – С. 391-393
45. Хейзинга Й. Homo Ludens/Человек играющий. Статьи по истории культуры. – М.: Айрис-пресс, 2003. – С. 61
46. Олешко В. Ф. Журналистика как творчество: Учебное пособие для курсов «Основы журналистики» и «Основы творческой деятельности журналиста». – М.: РИП-холдинг, 2003. – С. 138.
ТЕЛЕЖАҢАЛЫҚТАРДАҒЫ ХАБАРЛАМА (МЕССИДЖ) ТӘЖІРИБЕСІ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Тарау: Жаңалықты ұсынудың
принципі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... 7
1.1 Мессидж немесе хабарлама – репортаждың қысқаша
әлқиссасы ... ... ... ... ... 7
1.2 Подводка + жүргізуші + репортаж =
жаңалықтар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...10
1.3 Инфотеймент – тәсіл
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .14
2 Тарау: Тележаңалықтардағы мессидж
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .20
2.1 Қазақстандық телеарналардағы ақпараттық-сараптамалық бағдарламалар..31
2.2Ақпаратты беруді жақсарту жөніндегі ұсыныстар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
Сілтеме ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
Пайдаланылған әдебиет
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 48
Кіріспе
Барлық бұқаралық ақпарат құралдарының дәл осылай аталуының себебі –
оның не қажетпен, мысалы айтайық, Түркістан уалаятының не үшін жарыққа
шыққандығымен түсіндіруге болады, яғни оқырманды жаңалықтармен қамтамасыз
ету немесе оқырманның ақпарат сұранысын қанағаттандыру.
Ал телевидение оны жақсырақ, толықтырақ, және ең бастысы – басқа БАҚ-
на қарағанда эмоцианалды жасайды. Күнделікті адамдардың көбісі, олардың
арасында сіз де, ата-аналырыңыз да бар, өз күнін жаңалықтарды қарап шығудан
бастайды. Бұл таңертеңгілік шәй не кофе ішетін дағды сияқты болып кеткен.
Ал егер университетте не жұмыста барлығы кешегі болған оқиғаны талқылап
жатқанда, сенің ештеңе де алып-қосарың, айтарың жоқ болса, ең өкініштісі
сол. Жаңалықтарды үнемі бағдарлап отырса ғана, қазіргі заманғы адам өз
өмірін толық қанды сүріп жатыр деп саналатыны да сондықтан.
Телевидение – бұқаралық ақпарат құралдарының ішіндегі ең мықтысы
және қуаттысы. Радиода тек қана дыбыс болса, газетте – мәтін мен статикалық
суреттер (олардың сапасы да жақсы бола бермейді), ал телевидение
журналистке дыбысты да, мәтінде де, видеоны да пайдалануға мүмкіндік
береді. Әлемдегі көптеген мемлекеттердің әлеуметтік зерттеулер нәтижесі
телевизиялық жаңалықтардың адамдардың 70% -на негізгі ақпараттық көзі болып
табылатынын көрсетеді (1).
Телеарналар көп, яғни көрсетілетін тележаңалықтар да көп.
Мессидж немесе хабарлама-хаттың тележаңалықтарда берілу
тәсілдері – бүгінгі тақырыптың өзектілгін ғана емес, күнделікті өмірімізде
де қаншалықты маңызды екендігін көрсетеді. Себебі, хабарлама-хаттың
көтерер жүгі ауыр. Оның басты нысаны – адамның санасына ықпал ету. Қазіргі
заманның адам үшін алаңдатар нәрселер көп болғандықтан, хабарлама-хаттың
мақсаты – өзінің мазмұнына нандыру және дәл солай ойлатқызу. Әр
телеарнаның ұстанған саясатына қарай жаңалықтарды көрерменге ұсынудың
тәсілдері әртүрлі. Яғни, кез келген бір оқиғаны әр телеарна түрлі
хабарлама-хат арқылы, яғни түрлі қырынан береді. Сондықтан, тақырыптың
маңыздылығы ақпарат майданы, ақпараттық саясат деген XXI ғасырдың
тіркестерімен тығыз байланысты болғандығымен де түсіндіріледі. Кез келген
телеарнаның рейтингін көрсететін, бет-әлпеті болып келетін жаңалықтар
болғандықтан, бәсекелік қанына сіңген американдық және батыс журналистикасы
аудиторияны үнемі зерттеп, қайтсе де оның назарын өзіне аудару үшін
көрерменді тартудың әдіс-тәсілдерін айқындаған (2).
Мысалы, Сіз кешкі 6-7 дейін жұмыс істедіңіз, онда таңертең-кешке
жүретін жол бар, түске дейін кешеден қалып қойған жұмыстарыңызбен әлек
боласыз, оның үстіне ертеңгілік жиналыста бастықтың берген тапсырмасы тағы
бар, көмекші әріптесіңіз екі күн бұрын сұранып кеткенін ойыңызға түсіп
қынжылтты, алдыңызға қойған 10 мақсаттың 4-уін ғана жүзеге асырып, қалғанын
қайта ертеңге қалдырып қойдыңыз, бірақ ол кешкі шәй үстінде де ойыңыздан
шықпады. Ертең сәрсенбінің сәтті күні дейік, жұмыс күндегідей жалғасады, ал
Сіз бәрінен хабардар болып, жақсы қалыпта болуыңыз қажет. Басқа сөзбен
айтқанда, алға қарай жылжу үшін өзіңізге қажетті ақпаратты сіңіріп қорыту
керек.
Сондықтан Сіз осындай шаршаған күйіңізбен (ең болмағанда өздері айтып
түсіндіріп беретін) тележаңалықтарды көріп шығу сіздің міндетіңіз әрі
күнделікті әдетіңіз.
Ал қанша телеарна болса, сонша кешкі тележаңалықтарды көріп шығу
мүмкін емес.
Жан-жақтан тәй-тәйлап, кел-келдеген нәресте қайсысына барарын
білмей тұрған сияқты Сіз де арналарды таңдап, бірінен соң бірін ауыстыра
бастайсыз.
Демек, месиджтің бірден бір қызметі осы жерде байқалады. Оның мақсаты
– көрерменнің назарын өзіне аударту, сосын оны ұстап тұру, және дәл сол
телесюжетті не бағдарламаны соңына дейін көруге мәжбүрлеу.
Неғұрлым үлкен аудиторияны жинау, өз жаңалықтарын тыңдата білу –
телеарнаның ең бірінші мақсаты. Өздеріңіз де байқаған боларсыз, бүкіл
әлемде газеттің бірінші бетіндегі жаңалықтар немесе тележаңалықтардағы
бірінші берілетін блок қоғамдық пікірге ықпал етудегі стратегиялық
позицияны көрсетеді деп есептелінеді. Онда айтылған мәселелер жалпыұлттыққа
үндесіп кетеді. Тележаңалықтарда көрсетілген сюжет саяси жағынан екінші
орында тұрса да, телевидение ол мәселені ең маңызды және басты мәселеге
айналдырады.
Бір қарағанда мессидж (подводка) онша байқалмайтын көбіне
жаңалықтарды берудегі механизмнің кішкене ғана құрамдас бөлігі ретінде
қарастырылатын нәрсені зерттей келгенде осы хабарлама-хатың жалпы
жаңалықтардың қызықтылығына, сапасына, кәсіби жасалғандығына, бұдан келіп
телеарнаның рейтингі мен ұстанған ақпараттық саясатына ықпал етендігі
анықталды.
Осы мессиджтердің түрлі болуына байланысты, қоғамды әр түрлі көз
қарастар пайда болады. Алайда, олар кейде адамдарға мақсатты түрде жасалуы
мүмкін болғандықтан, жолдама-хат ретінде дұрыс не қате, жалған болуы да
ықтимал. Журналистерге арналған баспасөз мәлімдемелері ПИАР
қызметкерлерінің сөзінде консерва деп аталып, ойдан шығарғылған
мәліметтерді жаңалықтар форматына көркемдеп, әдейі көрерменнің көруіне
және есте сақтауына арналған жалған ақпарат(3) деп санайды Тим О’Шии
(O'Shea T. Как манипулировать людьми).
Автордың айтуы бойынша, жаңалықтар индустриясының өнімі – ойлаудың
бірдейлілігі...Ол үшін барлық оқиғаларға spin (спин) – айналым сәті, яғни,
түсінік, интерпритация, шектеу, упаковка, кәмпиттің жылтырақ әдемі қағазы
ойластырып табылады. Оқиғаларға нақты спин табатын зауытқа кірген кезде,
біз насихат пен ақпараттар немесе дизинформация әлеміне енеміз”.
“Мысалға, баспасөздің Саддам Хусейннің қаруы (ОМУ) бар деген
фантастикалық болжамдары Иракқа қарсы агрессияға әкелді. Әрине, осыны
дәлелдейтін ештеңе табылған жоқ, алайда бұл жағдай түкке де керек емес
болып шықты. Бұл қарудың болуы да мүмкін емес, бұл ЦРУ-дың таратқан
мәліметі болса да, оның бәрі тек басып кіру үшін керек болды. Бұл кінәнің
қажеті жойылғаннан соң ұмытып та кетуге болады, оны ешкім де байқамайды.
Тек оны ешкімге айтудың қажеті жоқ. Саддам Хусейнге тиран деп берілген
мінездеменің өзі мемлекетке басып кіру үшін қажет еді. Ал халықаралық
құқықта, ең болмағанда кәдімгі логика тұрғысынан осы екі нәрсенің
байланысын айтыңыздаршы? Тирандар көп, неге дәл осы Хусейн? Тағы қандай
себептер бар? – Мінеки, мәселе қайда жатыр. Оның себебтері басқа, тек
халыққа олардың ең қарапайымдарын ұсынады. Егер ондайлар жоқ болса,
жағдайға байланысты әдеттегі қоржыннан алып, ойлап таба салады”(4) деп ой
бөліседі Тим О’Шии.
Жұмыстың мақсаты – хабарламаны зерттеу барысындағы оның
маңыздылығын дәлелдеу. Қазіргі заманның коммуникация жағынан дамып келе
жатқан кезеңде, кез келген ақпараттың бағасы қымбаттаған “бәсеке дәуірінде”
жаңалықтарды ұтымды және тартымды берудегі “хабарлама-хатты” пайдаланудың
тәсілдерін анықтау. Қазақстандық тележаңалықтарын аудиториясы үлкен
шетелдің тележаңалықтарымен салыстыру, олардың бай тәжірибесіне сүйене
отырып, қазақстандық журналистика дамуына кішігірім болса да ықпал ететін
жаңашылдық әкелу.
Жұмыстың нысаны – қазақстандық, ресейлік және шетел тележаңалықтары:
ақпараттық-сараптамалық бағдарламалар, кешкі жаңалықтар, ақпарат тарататын
басқа да интернет-аhпар көздері.
Жұмыс мақсатына жету жолында келесі міңдеттердің орындалуы тиіс:
✓ Тележаңалықтарды берудегі әдіс-тәсілдерді және осыған байланысты
тележурналистикадағы жаңалықтар спецификасын зертеу;
✓ Тележаңалықтардағы мессиджтің дұрыс және қате берілуіне тоқталу:
✓ Қазіргі заманға журналистика дамуының тенденцияларын қарастыру;
✓ Отандық тележаңалықтарды жақсарту бағытында жасалып жатқан
қадамдардын анықтау;
✓ Қазіргі тележаңалықтар берілуіне шолу жасап, олардың неғұрлым
жақсаруына, дамуына үлес қосатын тәсілдерді, кеңестерді, жолдарды
топтастыру;
Жұмыстың деректемелік негізін ресейлік, шетел авторларының түрлі
жылдарда шыққан азды-көпті еңбектері және жүргізген зерттеулері құрайды.
Себебі, қазіргі журналистика батыстық механизмдермен дамып келе
жатқандықтан, жаңалықты ұтымды берудің жаңаша әдіс-тәсілдерін тағы осы
көздерден аламыз.
Мысалы, И. Фэнгтің Тележаңалықтар: журналистік шеберліктің
құпиялары атты 1996 жылы жарық көрген кітабында қазіргі кездегі
тележаңалықтардың даму бағыты мен жолдарын анықтап берген. Оның ішінде кез
келген ақпарат немесе репотаждың жасалу жолын айта келіп, хабарлама-хат,
яғни подводка жайында жазған пікірлері деректемелік негізді құрайды.
Деректемелердің екінші бір тобы – қазақстандық телеарналардағы
күнделікті кешкі және апталық қортынды жаңалықтар. Олар көбісі республикаға
тарайтын телеарналардағы қазақ тілді жаңалықтар мен ресейлік арналар.
Тақырыпты ашуға көмектескен Қазақстан, Хабар, 31-телеарна, ОРТ-
Евразия және журналистер мен көпшілікке арнатағы дүние жүзіне жаңалық
тарататын жүйелік ақпараттық көздер және қызметтер.
Интеренттегі library.ru виртуалды кітапханасынан тақырыпқа байланысты
зерттеулер мен кітаптардан алынған деректер диплом жұмысын жазуда
қолданылды.
Жұмыстың теориялық негізінде әр түрлі жаңалық таратушы көздер
қарастырылды. Олардың ондағы пайдаланатын тәсілдері тележаңалықтар
қолданатын әдістермен салыстырылып, хабарлама-хаттың түрлерін
топтастыруға мүмкіндік туғызды. Нақты айтқанда, тарихи-салыстырмалы әдіс
қолданылған болатын.
Қазіргі жаңалықтардың берілуін бағдарлап, оларды салыстыра келіп,
осы жұмыста топтастырылған әдіс-тәсілдерді қазақстандық тележаңалықтарда
қолдану зерттеудің ғылыми жаңалығы әрі тәжірибелік маңызы болып саналады.
1 Тарау. Жаңалықты ұсынудың принципі
Тамақтың иісінен-ақ асқа деген тәбет не ашылады, не жабылады – бұл
жаңалықты ұсынудың да принципі. Егер жүргізушінің сөзі сізді “әу” дегеннен-
ақ іліктіріп, қызықтырып әкетсе, журналистің дайындаған репортажын көресіз,
яғни көруге деген тәбетіңіз ашылады, ал керісінше жүргізуші мәтіні
жалықтырса, қолыңыздың оп-оңай қимылымен басқа арнаға ауыстыра саласыз.
Әлемде және аймақта соңғы сағаттарда не болғанын мәлімдейтін
репортаждар мен ауызша хабарламалардан тұратын ақпараттық шығарылымдар легі
бағдарламада әрдайым дәл және ешқашан ауыспайтын уақытта болады. Егер
жаңалықтар дәстүрлі уақытында шықпай қалса, бір төтенше жағдай болып қалды
деп есептей беріңіз.
Әрине, егер жаңалықтар уақытымен сәйкес келіп жатса, кейде
жаңалықтарда оқиға орнынан репортаж берілуі мүмкін. Бірақ СИ-ЭН-ЭН сияқты
арнайы ақпараттық арналар бар. Олар өткенді емес – дәл осы минутта не болып
жатқанды көрсетеді. Осындай ақпараттық арналардың арқасында ең шұғыл
жаңалықтарға краннан аққан су сияқты кез келген минутта қол жеткізуге
болады. Ондай жаңалықтар көп адамға керек. Әлем саясаткерлерінің көбісі өз
бөлмелеріндегі теледидарлары әдейі осы СИ-ЭН-ЭН арнасына қосылған.
Алайда, кей уақытты мынадай жағдай болады – адам 30 минутқа созылған
жаңалықтар блогын көруге мүмкіндігі жоқ. Теледидарыңды жаңалықтың басында
не соңында қос, сонда ЖАҢАЛЫҚТАРДЫҢ ТАҚЫРЫПТАРЫН біліп аласың. Мысалы,
Хабар күнде сағат 21:00де солай етеді. Яғни, ақпаратты концентратталған
түрінде және қысқа береді. Ол көрерменді өз жаңалықтарына қызықтыру, тарту,
аудиторияны жинау үшін жасалады.
1.1 Мессидж немесе хабарлама – репортаждың қысқаша әлқиссасы
Репортаж авторы, яки журналист жүргізушіге арнап 10-20 секундтық
подводка жазады. (Кейде жалпыұлттық компаниялар мен ірі жергілікті
станцияларда онымен арнайы қызметкерлер айналысады). Подводка
хабарламасында жалпы ақпарат немесе кейін айтылмайтын кез келген факт болуы
мүмкін.
Подводка немесе репортер сюжетінің кіріспесі әдетте "Сөзді — Зейін
Әліпбек жалғастырады " деп аяқталады. Көрермен бірден журналист Зейінді
естігісі келеді.
Егер сюжетте ең бірінші репортер дауысы емес, акім сөзі берілетін
болса, подводка шамалап айтқанда мынандай болуы керек: "Бұл жоспарды әкім
ұнатпайтынын Зейін Әліпбек біліп қайтты".
Подводканы әдетте жүргізуші пленкасыз тікелей эфирде оқиды. Фэнг өз
тәжірибесінен бірнеше кіріспе мысалдарын келтіреді (5).
Видеоқатар Дыбыс
Жүргізуші камераға: Синоптиктердің хабарлауына қарағанда,
подводка бүгін Флоридада нөсер жаңбыр жауады.
Дәл осы болжамды Флорида штатының
Гейнсвилл тұрғындары естігісі келмеген
еді. Себебі, көп зардап әкелген үлкен
опырылыс енді барлық тұрғылықты
аймағына қауіп төндіруде. Боб Сиркин
хабарлайды.
Жүргізуші камераға: Өткен аптада Бейрут қаласында осы
подводка соғыста әлі болмаған ең сорақы
қақтығыстар жүрді. Бейрут радиосы
хабарлауынша, 82-ден кем емес адам
қаза болды... 200-ден астамы
жараланды...
Хэл Уокердің айтуынша, Бейруттағы ескі
үйінділерден жаңаларын айыру мүмкін
емес.
Сюжет аңдатпасы (анонс)
Аңдатпа (тиз) — жаңалықтардағы бар ақпараттардың ішінен кейбір
хабарды іріктеп үстемдететін, уақыты шамамен 10 секунд болатын мәтін.
Аңдатпа бағдарлама басында жәнежаранмалық үзіліс алдында шығады. Әрине,
оның мақсаты — көрерменге түгел хабарды айтып қоймау үшін оған минимум
ақпаратты бере отырып, жарнама кезінде көрерменді теледидар алдында
қалдыру. Аңдатпада, белгілі бір ережелер бойынша, хабарламаның тақырыбы мен
оқиғаның сипаты айтылып, нәтижесінде не болғандығын хабарламайды.
Кей американдық станциялар этикалық тұрғыдан келгенде ондай
аңдатпалардан қашады. Олар көрерменді экран алдында коммерциялық жарнама
уақытысында ұстап тұру үшін адамдардың қайға-қасіретін пайдалану моральға
қарсы деп санайды. Сонда да станциялардың көпшілігі аңдатпаны адамдарды
жаңалықтарға тартудың тиімді құралы ретінде пайдаланады.
Кейде аңдатпа ретінде видеосюжеттің құйыртқы кызық көрінісі
қолданылады. Аңдатпада сұрақтар жиі кездеседі.
Видеоқатар: Дыбыс
Камераға: Бір минуттан соң Шатлдың ұшуы
жайында соңғы мәліметтер. Ал одан
кешірек Уимблдондағы Билли Джин
Кингтің ірі ұтысы және кәсіби
футболдағы есірткі туралы айтамыз.
Камераға: Осы аптада Сент-Пол мен Миннеаполисте
полицияның қаталдығына кінә тағылды.
Миннеаполис муниципалитеті ғимаратының
жанындағы демонстрация... Осы туралы
толығырақ тоқталамыз...
Кассета (төмендетілген дыбыс): Біз сіздерге Сент-Пол полиция
басқармасының реакциясын көрсетеміз.
Кассета бітеді (:12). Бұл хабарламалар — кешірек
"Жаңалықтарда".
Жаңалықтар жарнамасы
Фэнгтің айтуынша, сюжеттерді алдын ала аңдату жаңалықтар
сценаристінің міндеттеріне кіреді. Бірақ телестанциялар жалпы өзінің
жаңалықтарын да жарнамалайды. Өз өнімдерінің жарнамасын — мәтіндік не
бағдарлама үзінділерінен болсын — әдетте жүргізуші жаңалықтардың соңында
ұсынады. Ондай жарнамалық сюжеттер күрделі, салмақты түрде — графика,
музыка және т.б. қолданылып дайындалады.. Кейбір ірі станцияларда жарнама
("промо") дайындаумен жаңалықтар редакциясы емес, арнайы топтар айналысады.
Бағдарламаның немесе рубриканың жарнамасы аңдатпаға онда тек қана
тақырып берілуімен ұқсас, бірақ жарнама әдетте аңдатпадан ұзағырақ болады.
Аңдатпа көрерменді сол бағдарламада болатын хабарламаны күтуге мәжбүрлейді,
ал жарнама аудитория назарын кешірек шығатын сюжетке не бағдарламаға
тартады.
Төменде кадрдан тыс мәтінмен жарнама үлгісі берілген.
Видеоқатар Дыбыс
Кассета (табиғи дыбысы Сағат 6-да көріңіздер... Сент-Полдың
төмендетілген): бюджеттік мәселелерін шешу үшін
Балалар"пэк мэнде" ойнап жатыр машина қанша тиін жұтпақ?
(:03). Вставка:
Сент-Пол паркіндегі ойын автоматтар Ойын-сауық орталықтардың
залы. қызметкерлері видеоойындар олардың
бюджеттерін толтырады деп үміттенуде.
Ойын автоматтары орнатылды.
Орта план: ойынның таблосы, "пэк мэн"
таблосына ірі планмен өту (: 08).
Ірі план: "пэк мэн"
ұпайларды жеп жатыр (: 04). Ақша табу үшін видеоойындарды
Орта план: "пэк мэн" автоматының пайдалану — бұл эксперимент, оны қала
қасында 2 бала кеңесінің кей мүшелері қолдаса,
(: 04). басқалары сынға алып жатыр.
Ірі план: басқа ойынның таблосы
игры (: 03). Осы жайында Каролин Бруктер сағат
Жалпы план: 7-8 бала 6-да әңгімелейді.
автоматты айналып жүр.
Кассетаның соңы (: 32).
1.2 Подводка + жүргізуші + репортаж = жаңалықтар
Жаңалықтар – кез келген телекомпанияның беделі. Кім жаңалықтар
рейтингінен ұтса, сол бүкіл телеарна рейтингі бойынша ұтады...(6)
Подводка 3-5 сөйлемнен тұратын мәтіннен құралады. Мәтін неден
басталады? Ең алғашқы сөзден. Ең алғашқы тіркестен. Жанр үйлесімдігі
тұрғысынан қарағанда, алғашқы тіркес бәрін болмаса да, көп нәрсені шешеді.
Яғни, көрермен әрі қарай көре ме, көрмей ме, оқиға қызықтырып әкете ме, жоқ
па. Сол себептен алғашқы тіркестің талаптары жоғары болады.
Ешбір репортаж жүргізушінің оған арнайы айтатын аңдатпасыз (немесе
телевидениедегі подводкасыз) басталмайтыны белгілі. Көбіне, оны
репортажда толық көрсететін оқиғаның қысқа түйінін құрғақ айтып шығу немесе
репортердің сюжетінде ашатын мәселенің қойылуы деп қабылданады. Алайда,
олай болатын болса, жүргізуші жаңалық бағдарламаның видео бөліктерді жәй
ғана құрғақ байланыстырушысына айналар еді. Сондықтан да, жаңалықтардың
мықты жүргізушілері (Қымбат Досжан, Айгүл Мүкей – Хабарда, Михаил Осокин,
Татьяна Миткова – НТВда) оп-оңай, білдірпей ғана көрерменге бірінші
талпыныс жасайды, қызықтырып арбайды, репортерге не, қайда, қашан
болғандығын түсіндірмесінен құтқарып алады – оны көрермен жүргізушінің
сөзінен біледі де, репортаждағы басты қызықты күтеді. Ол осы қызыққа
репортермен бірге жетуіне болады, немесе оны бірден алғашқы іркестен-ақ
біле алады. Ендеше тіркес қандай болуы керек?
Ең бірінші талап – қысқалық. максималды мөлшері – 10-12 сөз. Тіркес
алдында тұрған міндеттері мен мөлшеріне қарап, ол қысқа тұжырымдалған сөз
болуы мүмкін. (Аққу Вашингтонға таңғы алты жарымда ұшып келді). Ол әдейі
құрғақ бола тұра, онда маңызды деталь айтылуы да мүмкін. (Коммунистер
Тульдің теміржол Депосында жабық Пленум өткізді). Ол қызықты бір жағдайдан
тұруы мүмкін. (Парламент бәйгесінің нәтижесін таңертең ешкім де болжай
алмаған еді). Осы барлық мазмұн бөліктерге – афоризмдер, маңызды детальды
көрсету, арбап басталуы (инрига) – көрерменнің репортаждың негізгі мәтініне
назарын, аса қызығушылығын тудырады. Афоризмдер репортаждың мәтініне
мифологиялық ертегідей астыртын мән береді. Көрермен осы репортаж барысында
өзі қортынды жасауға, АҚШ-қа келген Аққудың ертегі оқиғасын бағдарлауға
дайындала бастайды. Деталь одан да үлкен қызығушылықты тудырады.
Коммунистер неге, не үшін депода жиналды? Ірі оппозициялық партияға
үйреншікті емес жерде олар соншама нені шешті? Бас қосуды осы жерде өткізуі
17 жылға дейінгі кезеңдердегідей коммунистердің жұмысшы табымен жұмыс
істеуді білдіре ме екен, т.б. ақылына, тарихи білімінің деңгейіне
байланысты кете береді. Ал интрига өзінен-өзі адамды арбайды. Оны түсідіру
артық (7).
Кез келген жаңалық негізгі екі бөліктен – кадрдағы жүргізушім мен
журналистердің жаңалық репортажынан тұрады. Мынандай сөз бар, жаңалықтарды
дәмді алма күлшесімен салыстыруға болады, ондағы барлық сюжеттер – ішіндегі
алмасы да, ал жүргізуші – наны. Және ең басты міндет – Жаңалықтар деген
күлше өте дәмді болып шығу үшін алмасы мен нанын дұрыстап дайындап бөлу
керек (8).
Жаңалықтар жүргізушісі бағдарламада ерекше орын алады. Және
жүргізушінің міндеті бағдарламаны күнделікті өмір драмасы амалсыз болып
көрінбейтіндей етіп құрастырып, бере алуы тиіс. Оның саяси көз қарасы
жұмбақ болып қала беруі керек. Жүргізуші жұмысының негізгісі – оқиғалар
жайында баяндап беру. Түсінікті, тиянақты, нақты, анық, объективті.
Жүргізуші мазмұнынды көбірек қосады, оның белгілі бір нәрсеге
басымдылықтар жасауға , бағдар беруге мүмкіндігі бар. Бірінен соң бірі
берілетін видеокөрініс көрерменді жалықтырып жіберуі мүмкін, ал
жүргізушінің көрінуі видеоқатарды сиретеді. Бұл не туралы айтылып
тұрғандығын атап өту жөн. Әрине, кадрдағы жүргізуші – ол да бейне. Бірақ ол
тұрақты, сол себебтен көрермен жүргізушінің киімін қарап болған соң, оның
не туралы айтып жатқандығына құлақ салады. Сюжет басталған кезде
көрерменнің барлық назары видеоқатар үнемі ауысып тұратын экранға
бағытталады, көбіне журналистің мәтінін көрермен естімейді; сондықтан
көрсетілген және айтылған бөліктері тепе-теңдікте болғаны абзал.
Және жүргізушінің негізгі мақсаты – мәтінге өмір бітіру, дем беру.
Ол үшін жалғыз ғана ережені пайдалануы қажет – қалай сөйлесең, солай жаз.
Көрермен – ақылды, және оған бәрін тәптіштеп, шайнап берудің қажеті жоқ
(9).
Мамандар жаңалықтарды кадрдағы жүргізушімен бастауды және аяқтауға
кеңес береді. Бағдарлама жүргізушісі – қонақты қарсы алып, шығарып салатын
қожайын, яғни бағдарламаға кіргенде және одан шыққанда болуы қажет.
Сонымен, жүргізуші – бағдарлама қожайыны. Сол себепті, оның не
істеп, не айтқаны өте маңызды. Мінеки, Жаңалықтар бөлімінің қызметін
ұйымдастыру (Интерньюс семинарының мәліметтері) атты кітапта берілген
эфирде қалай сөйлеу керектігі жөнінде бірнеше пайдалы кеңестер:
1. Күткендей болып шықты деген сөздерінен...;
2. Таңқаларлық жолмен деген сөздерінен бастауға болмайды...;
3. Кешегі тақырыптың жалғасында деп айтуға...;
4. ешқашан кеше деген сөзден бастауға болмайды, әр журналист өзіне
кеше сөзін ұмыт, жаңалықтар бүгін жасалады дегенді ұран етіп
алуы керек...;
5. басқа, тағы біреу, тағы бір рет сөздерімен бастамауы
қажет...;
6. деректік қателерден қашу керек;
7. ұзын сөздерді қолданбау;
8. жаңалықтарды жақсы не жаман деп атамау жөн, нөсер жаңбыр бір
мезгілде демалушыларға жаман, ал фермерлер үшін жақсы жаңалық
болуы мүмкін (10).
Жүргізуші жаңалықтар үшін қызмет етеді, сұхбат алушы өзінің
кейіпкерін адамдарға таныстырады, шоумен көпшіліктің әрекетін ұйымдастырады
– әрқасысы өзінің нақты кәсіби міндетін орындауымен қызықты. Жаңалықтар
жүргізушінің кәсіби міндеті – адамдарды ақпараттандыру. Ол жаңалықты
қызықты етіп беруі, көрермен назарын бағдарламаның соңына дейін ұстап тұруы
қажет. Бұл оның жеке қасиеттеріне ғана емес, жаңалықтарды дұрыс тізбектей
алуына да байланысты.
Кез келген шығармашылық баяндауда көрерменге, аудиторияның нұсқамасы
болады, ол ойдың жетімді айтылуын, нақты дәлелдеуді, мысалдар мен
дәйектердің көрініс табуын талап етеді. Ал жаңалықтар журналистері мен
бағдарлама жүргізушінің мақсаты – композициясын ойластыру, қажетті бейне
материалды таңдау, телевидение қолданатын барлық құралдарды пайдалана
отырып нақты құбылыстар мен оқиғаларды белгілеу.
Алайда, жоғарыда аталған жүргізушіге қойылатын талаптарға толық
жауап беретін қазақстандық телевидениеде біреуді бөліп атын атау қиын.
Мысалға, Қымбат Хангельдина (Хабар), әрқашан жұмсақ қарапайым мәтінде
сөйлейді. Аса қаталдылық пен салмақтылық Айгүл Мүкей мен Қамбат Досжанға
тән. Оксана Василенко мен Наталья Петякшева да (КТК) дәл солай. 31-
телеарна жаңалықтары қарапайым ауыз екі сөз стилін әдеби реңмен жақсы
қолдана алады, әсіресе, қазақ тілінде Досымбек Өтеғалиев пен щрыс тілінде
Татьяна Дельцова жүргізген кезде.
Көрермен жүргізушіге сенеді не сенбейді. Көбіне, көру мен көрмеу осы
жүргізушіге байланысты.
Идеалды жүргізуші әр алуан шарттарға жауап беруі міндетті: ол сұлу,
нақтырақ айтқанда, тартымды, сымбатты болуы керек, сонымен қатар, оның бет-
әлпеті орташа типті елестеткізуі, сыртқы кейпі көпшілік арасында тараған,
барлығы қабылдайтын болуы қажет: себебі, дара сұлулық көпшілігінің әдеттегі
ойы мен талғамдарына сәйкеспей қалуы мүмкін. Экрандағы мінез-құлыққа
байланысты: жүргізуші өзін еркін, батыл ұстауы қажет, бірақ шеттен шығып
кетпеген дұрыс, ол өз-өзіне сенімді болып көрініп, бірақ өз-өзіне мақтаныш
тұтып отырмауы тиіс. Ол бәрі білгіш емес, бірақ білгір, Гарвард не
Пристонның маңдайлы ақылгөйі емес, бірақ ол сөз етілетін мәселені мейлі
ол валюта дағдарысы немесе демографиялық жарылыс, қоршаған орта ластану
қаупі немесе мектеп білім беру реформасы болсын, соны талдай алуы міндетті
(11).
Мысалға, НТВ-дағы Сегодня кешкі жаңалықтар бағдарламасының
жүргізушілері – Михаил Осокин мен Татьяна Миткова. Олардың ақпаратты
берудегі өздерінің жеке стилі бар, бұл оларға тележурналист пен аудитория
арасында тығыз байланыс орнатуға көмектеседі, ал ол болатын болса,
жаңалықтар бағдарламаларын жақсы қабылдауды орнатаныты белгілі. Олардың
жаңалықтар орын тәртібінің тізбегі сондай, бағдарлама кешегі күнге
түсірілген бүтін фильм сияқты. Бүгін бұл жаңалықтар көпшілі көретін
бағдарламалардың бірі. Адамдар салмақты, білімпаз Михаил Осокинге сенеді.
Ол сенім мен сабырлылық сезімін туғызады. Оның сүйікті әдісі – аяқтама
(концовка); ол бағдарламаны қызықты, жеңіл мысқыл тіркесімен аяқтайды.
Көрермен кейде бағдарлама соңын осы жолы Осокин не дейтінін білу үшін
көреді. Кейде бағдарламаны аяқтап жатқанда, ол көңіл аударған бір факті,
кейде тіпті дерекшік оның қосқан ойымен, ирониясымен өмірлік қағидаға
айналып кетеді, бұл – адам жанында өмір сүре беретін сөз соңы.
Татьяна Миткова – тартымды, сүйкімді жүргізуші, ол эфирде жұмыс
істеп тұрған кезде әрқашанда жаңалықтарда басқа адамдардың – журналистердің
қатысуын атап өтеді. Мысалы, оның Эфирде менің әріптесрім және мен
дайындаған жаңалықтар деген сөзінде. Ол келесі кімнің репортажын
көретінгімізді үнемі айтады. Және бұл көрермендерге ұнайды. Олар көрерменге
ең қызықты, ең маңызды жаңалықтарды дайындаған бүкіл топтың қызметін
сезеді. Бағдарлама барысында салмақты болған Татьяна Миткова соңында
қоштасқанда ашық, жайдарлы жымиысымен , елесі күнге сәттілік тілегімен
көрермендерде тек жағымды сезім қалдырады. Бұл олардың Миткованың
жаңалықтарын көру үшін міндетті түрде НТВ арнасын қосатынына кепілдік
береді.
Осылайша, жаңалықтар бағдарламаларының санының көбеюіне байланысты
жаңалықтарды тізбектеу мен бағдарламаны жүргізудің маңыздылығыартып келеді.
Қай жаңалықтан бастау керек? Қайсысымен аяқтау қажет? Бөтен, бәсекелес
ақпараттық алаңға кетіп қалмас үшін қасысымен көрерменнің назарын ұстап
тұру жөн? Көрермен үшін күрес қатал болған сайын жаңалықтар бағдарламалары
соғұрлым динамикалық, технологиялық болады. Әрине, осы жерде жүргізуші –
көрермен назарын байлайтын не тартпайтын темірқазық тұлғасы ерекше маңызды
болып келеді. Өзінің көрінуін күттіруге не күттірмеуге мәжбүрлейді.
Көрермендер барлығын: жүргізушінің кез келген тіркесті ерекшелеуге
қолданатын дауыс жиілігін, интонацияны, түрлі басымдылықтарды қабылдайды.
Дауыс жағымды болғандықтан және тек осы фактінің арқасында ғана адамдар
бағдарламаны көруі мүмкін. Ғылыми-методологиялық еңбекте сөз сөйлеудің
белгілі бір талаптар бар:
1. Дикция кемшіліктерсіз нақты, анық болу керек.
2. Дауыс ырғағы өте жоғары не қою болмау қажет.
3. Дауыста белгеле бір өзіне тән даралық, танымалдылық болуы дұрыс.
4. Сөйлеу (сөз) жылдамдығы аса тез не өте жайбасар болмауы тиіс,
ақпарат шұғыл және анық дету керек, алайда, көрерммен журналист
жеткізіп жатқанның барлығын да қорытып үлгеруі қажет (12).
1.3 Инфотеймент – тәсіл ретінде
Infotainment – бұл термин екі сөздің аббревиатуралық бірігу
нәтижесінде пайда болды: ақпарат (information) пен көңіл көтеру
(entertainment) және продюсерлердің жаңалықты көңіл көтеру бағдарламаның
пішінінде немесе көңіл көтерушілік реңімен беру ынтасын көрсетеді (13).
Қазіргі ресейлік жаңалықтарда инфотейментті пайдалану қолға алынған.
Оның ең бірінші нұсқасы – Леонид Парфеновтың Намедни ақпараттық
сараптамалық бағдарламасы болды. Қазақстандық телеарналарда да осы тәсілдің
көріністері 31-телеарна жаңалықтарында байқалады.
Инфортеймент АҚШ-та 80-жылдары пайда болды. Сол жылдары басталған
ақпараттық бағдарлама рейтингтерінің төмендеуі журналистерді телевизиялық
жаңалықтардың форматын өзгертуге мәжбүрледі. Ең бірінші, ақпаратты таңдау
принципі өзгерді – ресмиліктің шамасы азайып, әлеуметтік және мәдени
тақырыптарға хабарламалардың саны арта түсті. Екіншіден, ақпаратты берудегі
әдіс-тәсілдер өзгерді: репортаждарда бірінші етіп барлық көрерменге қызықты
детальдарды шығарды. Жаңалықтардың арасында бөлек топ – ақпараттық-көңіл
көтеру бағдармалары бөлініп шықты. Бұл бағытта алғашқы болып 60 минут
(CBS) деп аталатын апталық бағдарлама болды, онда жүргізушілер белсенді
түрде репортаждарға щқиғаларға деген өз қарым-қатынасын қосып, сондай-ақ
американдық телевидениесіне мүлдем жат болу үшін журналистер репортаждар
кейіпкерлерімен қатарласып кадрде көріне бастады.
CBS тәжірибесін басқа да арналар бірден аударып алды. Атап айтқанда,
NBC продюсері Нил Шарипо қортынды жаңалықтарды әсерлі съемка, графика,
қиял, спецэффектілерді пайдалана отырып, ойлап шығару керек... Сенсациялық
версткада ең маңызды болып көрінетінді асып түсуі керек дегенді ұстанатын
(14), осылайша әдетте адамдар күннің (аптаның) соңында негізгі
жаңалықтармен таныс болады. Осы принцип бойынша да ABC де (2020) және
CBS (48 hours) те істеді. Ал Fox News инфотейментті бүкіл арнаның негізі
етіп қойды. Сөйтіп, 1970 жылдадағы зерттеу көрсеткендей, оқырманды бұдан
былай қатты жаңалық қызықтырмайды екен (15).
Осындый процестің пайда болатынын ақпараттық қоғам теоретиктері
талай рет болжаған еді. Маршалл Маклюэн электронды қоғам туралы айтақан
алғашқыларының бірі болды. Коммуникация технологияларының ішінде
телевидениені ең ықпалды деп санаған Маклюэн кез келген әлеуметтік-
экономикалық жүйе дамуындағы шешуші фактор ретінде қарастырылды.
Телевидение мозайка сияқты әлемнің суретін құрастырады, ал сурет өмірді бір-
бірімен байланыспайтын логикалық мағыналық хабарламалар жиынтығы ретінде
ұсынады (жаңалықтар бағдарламсында уақыттың қысқа бөлшегінде әр облыстар
мен дәуірлерден түрлі масштабты және түрлі ракурсты ақпарат көрсетілуі
мүмкін).
Анасының теледидарымен қоса әлемнің барлық кеңістіктері мен
мезгілдерін жарнама арқылы емген ұрпақтардың санасына мінездеме бере
отырып Маклюэн демократиялық бостандық көбірек көрінетін жері, адамдар
саясатпен емес, басындағы қайызғақпен, ішектерінің дұрыс жұмысымен,
қызылетінің ауруымен, артық салмағы мен қанайналымының нашарлығымен
айналысады [16] деп атап өтеді. Жаңа ақпараттық ортадағы адамдарды
әлеуметтік мәселелер әлде қайда аз толғандырады, адамдар оларды глобальды
мозайканың елеусіз элементтері ретінде қабылдайды.
Азаматтық қоғамдағы ұйымдар мен институттар қызметіне деген
адамдардың қызығушылығының төмендеуі туралы М. Кательс те болжаған. Оның
байқағаны бойынша, болып жатқан процестер саяси өмірдің мінезін
(характерін) түрін өзгертіп жіберді. Билекке апарар жол БАҚ арқылы имиджті
қалыптастыру арқылы өтетін болды. Қоғам, электорат көңіл көтеретін
ақпаратқа сұранысты қалыптастырып шаршы топ (публика) бейнесіне
айналуда. Ақыр соңында, бұқаралық ақпарат құралдары жүйесін иемденіп
отырған билік, осы жүйелердің тілі мен құрылымынан көрініс тапқан ағым
билігінен кейін екінші орында [17].
Осыған ұқсас қортындыларға Э. Тоффлер де келген болатын. Оның айтуы
бойынша, ақпараттық қоғам құндылықтар мен идеалдардың ұзаққа
созылмайтындығымен, сұраныстың уақытша болуымен, ғылыми-техникалық ақпарат
көлемінің қауырт молаюымен, өмір құбылыстарының әр алуандығының қауіпті
өсуінен, субмәдениеттердің көптігімен сипатталады. Бізді қоршаған әлем өте
үлкен жылдамдықпен үнемі өзгеріп отырады, бұл жағдай адамды бейімделудің
шегіне қояды. Нәтижесінде, адам ерекше психологиялық қалыпқа – футурошок-
қа түседі (келешектен шошыну), ол жақын болашақ алдында қорқыныштан пайда
болған реалдық сезімді, өмірде икемделе алу қасиетін таңқаларлық аяқ асты
жоғалтумен сипатталады [18].
Ақпаратты асыра қаьылдаған адам рацоналды ойлау мен дұрыс ортақ
шешім қабылдау мүмкіндігінен айырылады. Екпінді ақпарат ағын жағдайында өз
мәселелерін шешу қабілетсіздігі эскейпизмді – шынайылықтан қашуды
тудырады. Эскейпизм келесі пішіндердің біреуіне айналуы мүмкін:
- шынайылықтан корқып оқшаулану - адам жаңа ақпаратты қабылдаудан
тайсалмай бас тартады, өзін-өзі алдап, өзгеріс дәлелдерінің бәрін әншейін
елес деп қорытады;
- мамандану – адам кәсіби саладағы барлық өзгерістерді бақылап
отырады, алайда, алдындағы адам сияқты әлеуметтік, экономикалық, саяси
процестерге жабық күйінде қала береді;
- реверсионизм – дәл қазіргі кезде орынсыз және жөнсіз бұрынғы
сәтті болған бірсарынды бейімге оралуға құмар болу, қоршаған орта әсерінің
деңгейі күшті болған сайын ондай адам өткен іс-әрекет тәртібін
табандылықпен қайталай береді;
- шамадан тыс оңайлылық - ондай адам оны жұтып жіберейін деп
қауіп төндіріп тұрған жаңалықтың түгелдей кешенін түсіндіре алатын
қарапайым, нақышты теңдеу іздейді; есірткі көмегімен ұмытылуды іздеген
студенттер және екіқабат бойжеткендер көптеген майда проблемаларды шеше
алмай, өздеріне үлкен біреуін тауып алып, осылайша тіршілігін уақытша
оңайлатуымен ұқсас [19].
Футурологтардың теорияларын назарға ала отырып, ақпараттық қоғам
жағдайында қарапайым адамға (тұрғылықты адамға) ақиқатқа сәйкес әлем
картинасын құрау өте қиын деген қортынды жасауға болады. Сәйкесінше,
әлеуметтік жауапкершілікті журналист ақпаратты тексеріп таңдаған кезде тек
қана қоғам (ойын-сауықты ғана жиі қалайтын) ұсынатын сұраныстардан
қортындылай алмайды. Екінші жағынан, көрерменнің (оқырманның, тыңдарманның)
психикасын салмақты ақпаратпен ауырлату да қатерге – аудиторияны жоғалтып
алуға апаруы мүмкін.
Д.Мэррил ұстанымы жақынырақ келеді, ол былай дейді: баспасөз
оқырманға редактор қажет деп шешкен олар нені білгісі келетін және керегін
беруі тиіс... Адамдар өзіне керек нәрсені білгісі келеді. Ал оларға керек
нәрсе – бұл олар әрқашан білгісі келе бермейтін нәрсе, ...адамдар ешқашанда
ойламаған оларға керек заттар бар... Жақсы редактор – бұл журналистің
жауапкершілігі оқырманды маңызды және пайдалы жаңалықтармен
қамтамасыздандыруында екендігін түсінетін адам, сосын осы жаңалықтар
адамдарға қызықты және тартымды болуы міндетті емес. Сонымен бірге,
редактор осы жаңалықтарды оқырманға жеткізу үшін оған деңгейі әлдеқайда
төмен жаңалықты да, мысалы, сенсациялық хабарламаны, ұсынуы міндетті
екендігін де біледі. Жақсы редактор екіжақты прагматист пен реалист болады,
бірақ тек қана көңіл көтеретін немесе өз оқушысына ақыл үйреткіш біржақты
болмауы тиіс. Жақсы редактор ананы да, мынаны да, келесісін де жасайды.
Редакторға тек реалист болу аздық етеді, оқырманға таңдау құқығын берген
жағдайда ол таңдамайтын да болар деген ақпаратты та оқырманға жеткізу керек
дегенге сену үшін оған идеалист болу қажет. Бұл жағдайда редактор
тәрбиешіге ұқсатылады [20].
Ақпарат қысымындағы шаршаған адам жағдайында көрерменге жаңа
мәліметтер алдында үрейленуді жеңуіне мүмкіндік беретін ақпарат ұсынудың
жаңа тәсілдері журналистика үшін ерекше мәнге ие бола бастайды. Осыған
байланысты журналист пен аудитория арасындағы алшақтықты жеңуге
көмектесетін ойыннан басталуы үлкен қызығушылық тудырады. Ойын мәселесі
зерттеушілер назарын баяғыдан өзіне аударып келеді, және оның табиғатын
түсіндіретін бүгінгі ғылымда көптеген теориялар бар. Осы бағыттағы
зерттемеге елеулі үлес қосқандар Спенсер, Бюлер, Гросс, Фрейд, Бейтендейк,
Пиаже, Фромм, Хейзинга, Берн. Бұл мәселемен ресейлік зерттеушілерінен К.Д.
Ушинский, Г.В. Плеханов, С.Л. Рубинштейн, Л.С. Выготский, А.Н. Леонтьев,
Д.Б. Эльконин, М.М. Бахтин, В.А. Сухомлинский, В.С. Мухина айналысты.
Мынаны атап өткен жөн, журналистикада ойынды пайдалану мүмкіндіктері
көрерменнің көңілін көтерумен шектелмейді, өйткені интеллектуалды ойын
ежелден адамға әлемді тануға көмектескен болатын. Егер Хейзинги теориясына
оралатын болсақ, данышпансу адамзат тарихының басында-ақ ойын пішінінде,
атап айтсақ, сакральды жұмбақ жасыру түрінде болған. Осы орайда В.Ф. Олешко
[21] байқатқан ойын мен бұқаралық-коммуникативтік қызмет ұқсастығы әбден
заңды көрінеді
Олешконың айтуынша, жалпы журналистика және тележурналистикадағы
ойын бастамасы атап айтқанда екі жолмен іске асады: 1) ойынның өзі арқылы,
2) дәстүрлі журналистік өнімдер аясындағы әртүрлі шығармашылық әдістер
арқылы. Оған көп нәрсені жатқызуға болады: дәстүрден тыс жаңа жанрлар,
оқиға мен құбылыстарды берудегі басқаша қырынан келу, айтушының мәнді даыс
ырғағы (телевидение мен радиода), көркемдеу детальдары, сонымен бірге,
әрине, лексикалық-синтактикалық амалдар. Басты шарт – осы амалдар көрермен
және журналистік туынды арасында емін-еркін қарым-қатынас ахуалын тудыруы
қажет. Тұтынушы нәтижесінде сәтті шыққан салыстырудан, ирониядан,
каламбурдан рахаттануы керек.
Ресейлік телевидениесіндегі инфортеймент жасауға бел буған алғашқы
бағдарлама Леонид Парфеновтың Намедни-і (2001-2004 ж.ж.) болған. НТВ шеф-
редакторы Николай Картозия Намедни бағдарламасы: орыс инфотейменті [22]
деген мақалада осы бағдарлама концепциясын жасақтау барысында журналистер
саналы түрде американдық тәжірибеге сүйенгендігін атап өтеді.
Бағдарлама құрастырушыларының басты міндетіз аптаның басты
жаңалықтардың көрсету, олардың экспресс-талдауы, талқылау, себеп-салдарлық
баланысы мен үрдісін анықтау деп жария етті. Осы алдына қойған міндетте
ешқандай таңқаларлық немесе революциялық ештеңе де жоқ. Реселік телевидение
үшін әдеттен тыс болған нәрсе ақпаратты ұсыну тәсілдері еді. Ол бағдарлама
концепциясының негізіне салынған, мысалы, сюжет уақытын қысқарту,
оқиғалардың метафоралық-образды айтылуы, жаңалықтардың заттандыру,
детальдарға, өзгеше кейіпкерлерге және жағдаяттарға деген аса қызығушылық
сияқты әдіс-тәсілдер.
Күнделікті жаңалықтар мен инфотеймент
Қазіргі уақытта таза ақпараттық бағдарламаларда көңіл көтеру болып
бастаудың рөлі артып келеді. Мысалға, События: время московское (ТВЦ
телеарнасы) бағдарламасының халықаралық қатынастарға байланысты және АҚШ
президенті Джорш Бушқа арналған сюжетінің біреуін алайық (26.04.2005).
Тақырыптың басты кейіпкері ірі саяси қайраткер болса да, сюжет мүлдем
саясатқа тиіспейді, журналистердің назарында – Буштың жеке сымбаттылығы,
осының өзі қапараттық бағдарлама үшін өзгешелік. Мазмұны мынаған еліп
тіреледі: әлемдегі 15 елдің әйел адамдары Буштың сексуалдығын 10-балдық
көрсеткіш бойынша бағалаған кезде, барлық жерлерде оның рейтингі 2 балдан
төмен болған. Әйелдер Джордж Бушқа өз шашы мен киіміне сынмен бағалауды
және жалпы имиджін өзгертуді ұсынды. Тақырыптың таңдауы да, оны ашудың
тәсілі де ақсүйектер өмір хроникасынан алынған, жалпы қазіргі кезде саясат
әлем мықтыларының тусовкасы ретінде жиі айтылады, көрсетіледі. Сюжет 1
минуттан аспайды, алайда, ол бағдарлама алдындағы аңдатпада басты
оқиғалардың қатарында көрсетілді. Көңіл көтеру бағдармаларының тәсілдері
ақпараттық бағдарламаларда да көрініс табуының бірден бір мысалы бола
алады.
Жоғарыда айтылғандардың барлығынан мынадай қортынды жасауға болады:
1. XX ғасырдың 70-жылдарының соңында АҚШ-та өткізілегн
әлеуметтік зерттеу қоғамның салмақты ақпараттан шарғанын
көсетті. Сол жылдары американдық урналистикада ақпараттық
бағдарламалардың рейтингі төмендеу процесіне тап болды.
Осындай қауіпті құбылысты көптеген ақпараттық қоғамды
зерттеушілер болжаған болатын. Адамның миы келіп түсіп
жатқан ақпарат көлемімен толып асып кетуде, Э. Тофлер
айтқан жеке бейімделудің нашар пішіндері жиі кездесіп:
үркітетін ақпардың оқшаулануы, мамандануы,
реверсионизмі, шамадан тыс оңайлылық. Стресс пен
проблемалардан кету ынтасы ақиқаттан қашуды –
эскейпизмді туғызды. Журналистика осы процестердің
сыртында қалмау керек, ол адамды жаңа ақпар алдындағы
уайым мен мазассыздықтан құтқару үшін, және
журналистиканың дәстүрлі ағартушылық функциясын сақтап
қалып, адамға демде өзгеріп отырған қоршаған ортасын тану
үшін ақпаратты ұсынудың жаңа пішінін табуы қажет. Осы
талаптардың жауабы ретінде инфотеймент пайда болды.
2. Инфотеймент интеллектуалды ойын дәстүрі негізінде,
көрермен білдіртпей арнайы әдістер арқылы эвристикадық
процеске еніп кету арқылы жүзеге асады. Мысалы,
жаңалықтардың әдейілеп бөлек фактілерге, образдарға, көз
қарастарға бөлшектеу аудиторияны журналистің ұсынған
бөліктерінен оқмиғаның картинасын құрастыруға мәжбүрлейді.
Сондықтан, инфотеймент жәй ғана көңіл көтеретін ақпаратты
ұсынудың тәсілі ғана емес, ол одан да күрделірек нәрсе.
Адамның басқа қызмет түрлерінен айыратын ойынның маңызды
ерекшелігі нәтижесіне қарамастан процес әрекетінің өзінен
ләззат беретін қасиеті болып табылады (К.Бюллердің
функцияналдық рахаттанудың теориясы). Оның үстіне
ойышылармен бір іс-әрекет ретінде сезінбейтін ойын адамның
дамуна ықпал етеді. Хейзинги көрсеткендей, адамзат
мәдениетінің барлық түрлері: поэзия, филосфия, музыка, би,
бейнелеу өнері, әділсот және т.б. – ең алғашқы рет ойын
пішінінде пайда болған. Осылайша, инфотеймент көңіл көтеру
жанрына сүйене отырып, адамзат психикаының терең
қасиеттеріне үндеу тастайды.
3. Дем алдыратын болып басталу ақпараттық-сараптамалық
бағдарламада мазмұны жағынан да, ақпардыұсынудеңгей інде
көрініс табады. Инфотейменттің мазмұнына әсер етуі быай
түсіндереледі: журналист объектісі тек қана құбылыстың,
оқиғаның мәні емес, таңырыптың ашылуына аса бір мағынасы
бола бермейтін, бірақ сюжеттерді бейнелі және эмоцианалды
жағынан байыта түсетін оқиғаның жарық детальдары да
журналист назарына ілігеді. Тағы да бір тенденция – бұл
әлеуметтік және саяси өзгерістер нақты (жеке) адамның
бейнесі арқылы көрсетіле басталды. Ақпаратты ұсыну
деңгейінде келесі әдіс-тәсілдер байқалады: визуальды
проблемалар, қанық бейнелеу, ақпаратты әдейі оңайлату,
жеңілдету, кадрдың ойналуы, репортер рөлінің артуы (кейда
ол өзі репортаждың ажырамас бөлшегі болады). Материалды
ұсынуда лингвистикалық амалдар – тілдік ойын мен ирония
маңызды рөль атқарады. Сонымен бірге репортаж құрамына
интриганы кіргізген кезде, және инфотеймент принциптерін
пайдаланатын бағдарламалардағы ақпараттық хабарламаларды
берудің салыстырмалы қарқындылығын қолдану репортаж
драматизмін байқауға болады. Аталған әдіс-тәсілдер
аудитория назарын өзіне аударып қана қоймай, ойын арқылы
оны ағарту функциясын атқарады.
Инфотеймент тәсілдерін қолдану (қолданбау) телевизиялық ақпараттық
бағдарлама концепциясына байланысты (23).
Намедни шеф-редакторы Николай Картозияның айтуы бойынша,
Америкада қазіргі уақытта жаңалықтарды үш негізгі бағыт бар: дәстүрлі
жаңалықтар, инфотеймент жанрындағы жаңалақтар, және үшіншісі – ашық әдеттен
тыс... Бірінші және екінші жанр күшті бәсекеске түсуде (24)... Оның сөзіне
қарағанда, ресейлік ТВ-да бірінші дәстүрлі сапалы түріне НТВ-да 1990-
жылдары шыққан жаңалықтарды жатқызуға болады, олар көбіне әлеуметтік
мәселелерді, криминал, жемқорлықты көсететін, ұстамды Би-Би-Сиге
бейімделді. Осы НТВ жаңалықтарының сәтті болып шығуы мәселелерді теледидар
арқылы шешетін кезең, сол кезде көпшілікке шығу уақыты болғанға
байланысты болды. Оған қоса түрлі қызықты оқиғалар көп болатын. Редакторлар
шынымен-ақ бірінші орынға не қою қажеттігі туралы ойланатын... Бұл көбіне
Б.Ельцин білігінің стилімен байланысты болды. Ал 2000 жылы биліктің стилі
өзгерді. Қазір ең бастысы тыныш және көпшіл болмау (25).
2 Тарау. Тележаңалықтарда мессидж тәжірибесі
Әлемде және аймақта соңғы сағаттарда не болғанын мәлімдейтін
репортаждар мен ауызша хабарламалардан тұратын ақпараттық шығарылымдар легі
бағдарламада әрдайым дәл және ешқашан ауыспайтын уақытта болады. Егер
жаңалықтар дәстүрлі уақытында шықпай қалса, бір төтенше жағдай болып қалды
деп есептей беріңіз.
Әрине, егер жаңалықтар уақытымен сәйкес келіп жатса, кейде
жаңалықтарда оқиға орнынан репортаж берілуі мүмкін. Бірақ СИ-ЭН-ЭН сияқты
арнайы ақпараттық арналар бар. Олар өткенді емес – дәл осы минутта не болып
жатқанды көрсетеді. Осындай ақпараттық арналардың арқасында ең шұғыл
жаңалықтарға краннан аққан су сияқты кез келген минутта қол жеткізуге
болады. Ондай жаңалықтар көп адамға керек. Әлем саясаткерлерінің көбісі өз
бөлмелеріндегі теледидарлары әдейі осы СИ-ЭН-ЭН арнасына қосылған.
Алайда, кей уақытты мынадай жағдай болады – адам 30 минутқа созылған
жаңалықтар блогын көруге мүмкіндігі жоқ. Теледидарыңды жаңалықтың басында
не соңында қос, сонда ЖАҢАЛЫҚТАРДЫҢ ТАҚЫРЫПТАРЫН біліп аласың. Мысалы,
Хабар күнде сағат 21-де солай етеді. Яғни, ақпаратты концентратталған
түрінде және қысқа береді.
Мессидж белгілі бір оқиғаның қандай мазмұнда болатыныа жауап берсе,
екінші жағынан, қызықты болуымен телеарнаға аудитория жинайды,
көрермендерді өз жаңалықтарын көргізу үшін аңдатпа даярлайды. Басында
келтірген мысалдан аңдатпа да ықшамдалған адам эмоциясына әсер ететін
хабарлама-хаттардан тұратынын байқауға болады.
Бірінші, мессиджтің аудитория назарын тарту тәсілі ретінде
қолданылуын қазақстанық телепарналардан қарастырып көрейк.
Адамның көңіліне, сана-сезіміне әсер еткіштердің бірі – эмоция.
НЕГЕ? НЕ ҮШІН? деген сұрақтарды тудыру мақсатетеді.
Сондықтан кез келген ақпарат мәтіні эмоцияға бағытталып жазылады.
Мысалы, Бас прокуратура депутаттардың басқан ізін аңдиды (07.06.2006),
бұл 31-телеарна Информбюро жаңалықтарының бірінші ақпаратының алғашқы
сөйлемі (26). Не үшін аңдитынының жауабын келесі подводкадан білуге болады:
...Бұл туралы бүгін депутат ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Тарау: Жаңалықты ұсынудың
принципі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... 7
1.1 Мессидж немесе хабарлама – репортаждың қысқаша
әлқиссасы ... ... ... ... ... 7
1.2 Подводка + жүргізуші + репортаж =
жаңалықтар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...10
1.3 Инфотеймент – тәсіл
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .14
2 Тарау: Тележаңалықтардағы мессидж
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .20
2.1 Қазақстандық телеарналардағы ақпараттық-сараптамалық бағдарламалар..31
2.2Ақпаратты беруді жақсарту жөніндегі ұсыныстар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
Сілтеме ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
Пайдаланылған әдебиет
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 48
Кіріспе
Барлық бұқаралық ақпарат құралдарының дәл осылай аталуының себебі –
оның не қажетпен, мысалы айтайық, Түркістан уалаятының не үшін жарыққа
шыққандығымен түсіндіруге болады, яғни оқырманды жаңалықтармен қамтамасыз
ету немесе оқырманның ақпарат сұранысын қанағаттандыру.
Ал телевидение оны жақсырақ, толықтырақ, және ең бастысы – басқа БАҚ-
на қарағанда эмоцианалды жасайды. Күнделікті адамдардың көбісі, олардың
арасында сіз де, ата-аналырыңыз да бар, өз күнін жаңалықтарды қарап шығудан
бастайды. Бұл таңертеңгілік шәй не кофе ішетін дағды сияқты болып кеткен.
Ал егер университетте не жұмыста барлығы кешегі болған оқиғаны талқылап
жатқанда, сенің ештеңе де алып-қосарың, айтарың жоқ болса, ең өкініштісі
сол. Жаңалықтарды үнемі бағдарлап отырса ғана, қазіргі заманғы адам өз
өмірін толық қанды сүріп жатыр деп саналатыны да сондықтан.
Телевидение – бұқаралық ақпарат құралдарының ішіндегі ең мықтысы
және қуаттысы. Радиода тек қана дыбыс болса, газетте – мәтін мен статикалық
суреттер (олардың сапасы да жақсы бола бермейді), ал телевидение
журналистке дыбысты да, мәтінде де, видеоны да пайдалануға мүмкіндік
береді. Әлемдегі көптеген мемлекеттердің әлеуметтік зерттеулер нәтижесі
телевизиялық жаңалықтардың адамдардың 70% -на негізгі ақпараттық көзі болып
табылатынын көрсетеді (1).
Телеарналар көп, яғни көрсетілетін тележаңалықтар да көп.
Мессидж немесе хабарлама-хаттың тележаңалықтарда берілу
тәсілдері – бүгінгі тақырыптың өзектілгін ғана емес, күнделікті өмірімізде
де қаншалықты маңызды екендігін көрсетеді. Себебі, хабарлама-хаттың
көтерер жүгі ауыр. Оның басты нысаны – адамның санасына ықпал ету. Қазіргі
заманның адам үшін алаңдатар нәрселер көп болғандықтан, хабарлама-хаттың
мақсаты – өзінің мазмұнына нандыру және дәл солай ойлатқызу. Әр
телеарнаның ұстанған саясатына қарай жаңалықтарды көрерменге ұсынудың
тәсілдері әртүрлі. Яғни, кез келген бір оқиғаны әр телеарна түрлі
хабарлама-хат арқылы, яғни түрлі қырынан береді. Сондықтан, тақырыптың
маңыздылығы ақпарат майданы, ақпараттық саясат деген XXI ғасырдың
тіркестерімен тығыз байланысты болғандығымен де түсіндіріледі. Кез келген
телеарнаның рейтингін көрсететін, бет-әлпеті болып келетін жаңалықтар
болғандықтан, бәсекелік қанына сіңген американдық және батыс журналистикасы
аудиторияны үнемі зерттеп, қайтсе де оның назарын өзіне аудару үшін
көрерменді тартудың әдіс-тәсілдерін айқындаған (2).
Мысалы, Сіз кешкі 6-7 дейін жұмыс істедіңіз, онда таңертең-кешке
жүретін жол бар, түске дейін кешеден қалып қойған жұмыстарыңызбен әлек
боласыз, оның үстіне ертеңгілік жиналыста бастықтың берген тапсырмасы тағы
бар, көмекші әріптесіңіз екі күн бұрын сұранып кеткенін ойыңызға түсіп
қынжылтты, алдыңызға қойған 10 мақсаттың 4-уін ғана жүзеге асырып, қалғанын
қайта ертеңге қалдырып қойдыңыз, бірақ ол кешкі шәй үстінде де ойыңыздан
шықпады. Ертең сәрсенбінің сәтті күні дейік, жұмыс күндегідей жалғасады, ал
Сіз бәрінен хабардар болып, жақсы қалыпта болуыңыз қажет. Басқа сөзбен
айтқанда, алға қарай жылжу үшін өзіңізге қажетті ақпаратты сіңіріп қорыту
керек.
Сондықтан Сіз осындай шаршаған күйіңізбен (ең болмағанда өздері айтып
түсіндіріп беретін) тележаңалықтарды көріп шығу сіздің міндетіңіз әрі
күнделікті әдетіңіз.
Ал қанша телеарна болса, сонша кешкі тележаңалықтарды көріп шығу
мүмкін емес.
Жан-жақтан тәй-тәйлап, кел-келдеген нәресте қайсысына барарын
білмей тұрған сияқты Сіз де арналарды таңдап, бірінен соң бірін ауыстыра
бастайсыз.
Демек, месиджтің бірден бір қызметі осы жерде байқалады. Оның мақсаты
– көрерменнің назарын өзіне аударту, сосын оны ұстап тұру, және дәл сол
телесюжетті не бағдарламаны соңына дейін көруге мәжбүрлеу.
Неғұрлым үлкен аудиторияны жинау, өз жаңалықтарын тыңдата білу –
телеарнаның ең бірінші мақсаты. Өздеріңіз де байқаған боларсыз, бүкіл
әлемде газеттің бірінші бетіндегі жаңалықтар немесе тележаңалықтардағы
бірінші берілетін блок қоғамдық пікірге ықпал етудегі стратегиялық
позицияны көрсетеді деп есептелінеді. Онда айтылған мәселелер жалпыұлттыққа
үндесіп кетеді. Тележаңалықтарда көрсетілген сюжет саяси жағынан екінші
орында тұрса да, телевидение ол мәселені ең маңызды және басты мәселеге
айналдырады.
Бір қарағанда мессидж (подводка) онша байқалмайтын көбіне
жаңалықтарды берудегі механизмнің кішкене ғана құрамдас бөлігі ретінде
қарастырылатын нәрсені зерттей келгенде осы хабарлама-хатың жалпы
жаңалықтардың қызықтылығына, сапасына, кәсіби жасалғандығына, бұдан келіп
телеарнаның рейтингі мен ұстанған ақпараттық саясатына ықпал етендігі
анықталды.
Осы мессиджтердің түрлі болуына байланысты, қоғамды әр түрлі көз
қарастар пайда болады. Алайда, олар кейде адамдарға мақсатты түрде жасалуы
мүмкін болғандықтан, жолдама-хат ретінде дұрыс не қате, жалған болуы да
ықтимал. Журналистерге арналған баспасөз мәлімдемелері ПИАР
қызметкерлерінің сөзінде консерва деп аталып, ойдан шығарғылған
мәліметтерді жаңалықтар форматына көркемдеп, әдейі көрерменнің көруіне
және есте сақтауына арналған жалған ақпарат(3) деп санайды Тим О’Шии
(O'Shea T. Как манипулировать людьми).
Автордың айтуы бойынша, жаңалықтар индустриясының өнімі – ойлаудың
бірдейлілігі...Ол үшін барлық оқиғаларға spin (спин) – айналым сәті, яғни,
түсінік, интерпритация, шектеу, упаковка, кәмпиттің жылтырақ әдемі қағазы
ойластырып табылады. Оқиғаларға нақты спин табатын зауытқа кірген кезде,
біз насихат пен ақпараттар немесе дизинформация әлеміне енеміз”.
“Мысалға, баспасөздің Саддам Хусейннің қаруы (ОМУ) бар деген
фантастикалық болжамдары Иракқа қарсы агрессияға әкелді. Әрине, осыны
дәлелдейтін ештеңе табылған жоқ, алайда бұл жағдай түкке де керек емес
болып шықты. Бұл қарудың болуы да мүмкін емес, бұл ЦРУ-дың таратқан
мәліметі болса да, оның бәрі тек басып кіру үшін керек болды. Бұл кінәнің
қажеті жойылғаннан соң ұмытып та кетуге болады, оны ешкім де байқамайды.
Тек оны ешкімге айтудың қажеті жоқ. Саддам Хусейнге тиран деп берілген
мінездеменің өзі мемлекетке басып кіру үшін қажет еді. Ал халықаралық
құқықта, ең болмағанда кәдімгі логика тұрғысынан осы екі нәрсенің
байланысын айтыңыздаршы? Тирандар көп, неге дәл осы Хусейн? Тағы қандай
себептер бар? – Мінеки, мәселе қайда жатыр. Оның себебтері басқа, тек
халыққа олардың ең қарапайымдарын ұсынады. Егер ондайлар жоқ болса,
жағдайға байланысты әдеттегі қоржыннан алып, ойлап таба салады”(4) деп ой
бөліседі Тим О’Шии.
Жұмыстың мақсаты – хабарламаны зерттеу барысындағы оның
маңыздылығын дәлелдеу. Қазіргі заманның коммуникация жағынан дамып келе
жатқан кезеңде, кез келген ақпараттың бағасы қымбаттаған “бәсеке дәуірінде”
жаңалықтарды ұтымды және тартымды берудегі “хабарлама-хатты” пайдаланудың
тәсілдерін анықтау. Қазақстандық тележаңалықтарын аудиториясы үлкен
шетелдің тележаңалықтарымен салыстыру, олардың бай тәжірибесіне сүйене
отырып, қазақстандық журналистика дамуына кішігірім болса да ықпал ететін
жаңашылдық әкелу.
Жұмыстың нысаны – қазақстандық, ресейлік және шетел тележаңалықтары:
ақпараттық-сараптамалық бағдарламалар, кешкі жаңалықтар, ақпарат тарататын
басқа да интернет-аhпар көздері.
Жұмыс мақсатына жету жолында келесі міңдеттердің орындалуы тиіс:
✓ Тележаңалықтарды берудегі әдіс-тәсілдерді және осыған байланысты
тележурналистикадағы жаңалықтар спецификасын зертеу;
✓ Тележаңалықтардағы мессиджтің дұрыс және қате берілуіне тоқталу:
✓ Қазіргі заманға журналистика дамуының тенденцияларын қарастыру;
✓ Отандық тележаңалықтарды жақсарту бағытында жасалып жатқан
қадамдардын анықтау;
✓ Қазіргі тележаңалықтар берілуіне шолу жасап, олардың неғұрлым
жақсаруына, дамуына үлес қосатын тәсілдерді, кеңестерді, жолдарды
топтастыру;
Жұмыстың деректемелік негізін ресейлік, шетел авторларының түрлі
жылдарда шыққан азды-көпті еңбектері және жүргізген зерттеулері құрайды.
Себебі, қазіргі журналистика батыстық механизмдермен дамып келе
жатқандықтан, жаңалықты ұтымды берудің жаңаша әдіс-тәсілдерін тағы осы
көздерден аламыз.
Мысалы, И. Фэнгтің Тележаңалықтар: журналистік шеберліктің
құпиялары атты 1996 жылы жарық көрген кітабында қазіргі кездегі
тележаңалықтардың даму бағыты мен жолдарын анықтап берген. Оның ішінде кез
келген ақпарат немесе репотаждың жасалу жолын айта келіп, хабарлама-хат,
яғни подводка жайында жазған пікірлері деректемелік негізді құрайды.
Деректемелердің екінші бір тобы – қазақстандық телеарналардағы
күнделікті кешкі және апталық қортынды жаңалықтар. Олар көбісі республикаға
тарайтын телеарналардағы қазақ тілді жаңалықтар мен ресейлік арналар.
Тақырыпты ашуға көмектескен Қазақстан, Хабар, 31-телеарна, ОРТ-
Евразия және журналистер мен көпшілікке арнатағы дүние жүзіне жаңалық
тарататын жүйелік ақпараттық көздер және қызметтер.
Интеренттегі library.ru виртуалды кітапханасынан тақырыпқа байланысты
зерттеулер мен кітаптардан алынған деректер диплом жұмысын жазуда
қолданылды.
Жұмыстың теориялық негізінде әр түрлі жаңалық таратушы көздер
қарастырылды. Олардың ондағы пайдаланатын тәсілдері тележаңалықтар
қолданатын әдістермен салыстырылып, хабарлама-хаттың түрлерін
топтастыруға мүмкіндік туғызды. Нақты айтқанда, тарихи-салыстырмалы әдіс
қолданылған болатын.
Қазіргі жаңалықтардың берілуін бағдарлап, оларды салыстыра келіп,
осы жұмыста топтастырылған әдіс-тәсілдерді қазақстандық тележаңалықтарда
қолдану зерттеудің ғылыми жаңалығы әрі тәжірибелік маңызы болып саналады.
1 Тарау. Жаңалықты ұсынудың принципі
Тамақтың иісінен-ақ асқа деген тәбет не ашылады, не жабылады – бұл
жаңалықты ұсынудың да принципі. Егер жүргізушінің сөзі сізді “әу” дегеннен-
ақ іліктіріп, қызықтырып әкетсе, журналистің дайындаған репортажын көресіз,
яғни көруге деген тәбетіңіз ашылады, ал керісінше жүргізуші мәтіні
жалықтырса, қолыңыздың оп-оңай қимылымен басқа арнаға ауыстыра саласыз.
Әлемде және аймақта соңғы сағаттарда не болғанын мәлімдейтін
репортаждар мен ауызша хабарламалардан тұратын ақпараттық шығарылымдар легі
бағдарламада әрдайым дәл және ешқашан ауыспайтын уақытта болады. Егер
жаңалықтар дәстүрлі уақытында шықпай қалса, бір төтенше жағдай болып қалды
деп есептей беріңіз.
Әрине, егер жаңалықтар уақытымен сәйкес келіп жатса, кейде
жаңалықтарда оқиға орнынан репортаж берілуі мүмкін. Бірақ СИ-ЭН-ЭН сияқты
арнайы ақпараттық арналар бар. Олар өткенді емес – дәл осы минутта не болып
жатқанды көрсетеді. Осындай ақпараттық арналардың арқасында ең шұғыл
жаңалықтарға краннан аққан су сияқты кез келген минутта қол жеткізуге
болады. Ондай жаңалықтар көп адамға керек. Әлем саясаткерлерінің көбісі өз
бөлмелеріндегі теледидарлары әдейі осы СИ-ЭН-ЭН арнасына қосылған.
Алайда, кей уақытты мынадай жағдай болады – адам 30 минутқа созылған
жаңалықтар блогын көруге мүмкіндігі жоқ. Теледидарыңды жаңалықтың басында
не соңында қос, сонда ЖАҢАЛЫҚТАРДЫҢ ТАҚЫРЫПТАРЫН біліп аласың. Мысалы,
Хабар күнде сағат 21:00де солай етеді. Яғни, ақпаратты концентратталған
түрінде және қысқа береді. Ол көрерменді өз жаңалықтарына қызықтыру, тарту,
аудиторияны жинау үшін жасалады.
1.1 Мессидж немесе хабарлама – репортаждың қысқаша әлқиссасы
Репортаж авторы, яки журналист жүргізушіге арнап 10-20 секундтық
подводка жазады. (Кейде жалпыұлттық компаниялар мен ірі жергілікті
станцияларда онымен арнайы қызметкерлер айналысады). Подводка
хабарламасында жалпы ақпарат немесе кейін айтылмайтын кез келген факт болуы
мүмкін.
Подводка немесе репортер сюжетінің кіріспесі әдетте "Сөзді — Зейін
Әліпбек жалғастырады " деп аяқталады. Көрермен бірден журналист Зейінді
естігісі келеді.
Егер сюжетте ең бірінші репортер дауысы емес, акім сөзі берілетін
болса, подводка шамалап айтқанда мынандай болуы керек: "Бұл жоспарды әкім
ұнатпайтынын Зейін Әліпбек біліп қайтты".
Подводканы әдетте жүргізуші пленкасыз тікелей эфирде оқиды. Фэнг өз
тәжірибесінен бірнеше кіріспе мысалдарын келтіреді (5).
Видеоқатар Дыбыс
Жүргізуші камераға: Синоптиктердің хабарлауына қарағанда,
подводка бүгін Флоридада нөсер жаңбыр жауады.
Дәл осы болжамды Флорида штатының
Гейнсвилл тұрғындары естігісі келмеген
еді. Себебі, көп зардап әкелген үлкен
опырылыс енді барлық тұрғылықты
аймағына қауіп төндіруде. Боб Сиркин
хабарлайды.
Жүргізуші камераға: Өткен аптада Бейрут қаласында осы
подводка соғыста әлі болмаған ең сорақы
қақтығыстар жүрді. Бейрут радиосы
хабарлауынша, 82-ден кем емес адам
қаза болды... 200-ден астамы
жараланды...
Хэл Уокердің айтуынша, Бейруттағы ескі
үйінділерден жаңаларын айыру мүмкін
емес.
Сюжет аңдатпасы (анонс)
Аңдатпа (тиз) — жаңалықтардағы бар ақпараттардың ішінен кейбір
хабарды іріктеп үстемдететін, уақыты шамамен 10 секунд болатын мәтін.
Аңдатпа бағдарлама басында жәнежаранмалық үзіліс алдында шығады. Әрине,
оның мақсаты — көрерменге түгел хабарды айтып қоймау үшін оған минимум
ақпаратты бере отырып, жарнама кезінде көрерменді теледидар алдында
қалдыру. Аңдатпада, белгілі бір ережелер бойынша, хабарламаның тақырыбы мен
оқиғаның сипаты айтылып, нәтижесінде не болғандығын хабарламайды.
Кей американдық станциялар этикалық тұрғыдан келгенде ондай
аңдатпалардан қашады. Олар көрерменді экран алдында коммерциялық жарнама
уақытысында ұстап тұру үшін адамдардың қайға-қасіретін пайдалану моральға
қарсы деп санайды. Сонда да станциялардың көпшілігі аңдатпаны адамдарды
жаңалықтарға тартудың тиімді құралы ретінде пайдаланады.
Кейде аңдатпа ретінде видеосюжеттің құйыртқы кызық көрінісі
қолданылады. Аңдатпада сұрақтар жиі кездеседі.
Видеоқатар: Дыбыс
Камераға: Бір минуттан соң Шатлдың ұшуы
жайында соңғы мәліметтер. Ал одан
кешірек Уимблдондағы Билли Джин
Кингтің ірі ұтысы және кәсіби
футболдағы есірткі туралы айтамыз.
Камераға: Осы аптада Сент-Пол мен Миннеаполисте
полицияның қаталдығына кінә тағылды.
Миннеаполис муниципалитеті ғимаратының
жанындағы демонстрация... Осы туралы
толығырақ тоқталамыз...
Кассета (төмендетілген дыбыс): Біз сіздерге Сент-Пол полиция
басқармасының реакциясын көрсетеміз.
Кассета бітеді (:12). Бұл хабарламалар — кешірек
"Жаңалықтарда".
Жаңалықтар жарнамасы
Фэнгтің айтуынша, сюжеттерді алдын ала аңдату жаңалықтар
сценаристінің міндеттеріне кіреді. Бірақ телестанциялар жалпы өзінің
жаңалықтарын да жарнамалайды. Өз өнімдерінің жарнамасын — мәтіндік не
бағдарлама үзінділерінен болсын — әдетте жүргізуші жаңалықтардың соңында
ұсынады. Ондай жарнамалық сюжеттер күрделі, салмақты түрде — графика,
музыка және т.б. қолданылып дайындалады.. Кейбір ірі станцияларда жарнама
("промо") дайындаумен жаңалықтар редакциясы емес, арнайы топтар айналысады.
Бағдарламаның немесе рубриканың жарнамасы аңдатпаға онда тек қана
тақырып берілуімен ұқсас, бірақ жарнама әдетте аңдатпадан ұзағырақ болады.
Аңдатпа көрерменді сол бағдарламада болатын хабарламаны күтуге мәжбүрлейді,
ал жарнама аудитория назарын кешірек шығатын сюжетке не бағдарламаға
тартады.
Төменде кадрдан тыс мәтінмен жарнама үлгісі берілген.
Видеоқатар Дыбыс
Кассета (табиғи дыбысы Сағат 6-да көріңіздер... Сент-Полдың
төмендетілген): бюджеттік мәселелерін шешу үшін
Балалар"пэк мэнде" ойнап жатыр машина қанша тиін жұтпақ?
(:03). Вставка:
Сент-Пол паркіндегі ойын автоматтар Ойын-сауық орталықтардың
залы. қызметкерлері видеоойындар олардың
бюджеттерін толтырады деп үміттенуде.
Ойын автоматтары орнатылды.
Орта план: ойынның таблосы, "пэк мэн"
таблосына ірі планмен өту (: 08).
Ірі план: "пэк мэн"
ұпайларды жеп жатыр (: 04). Ақша табу үшін видеоойындарды
Орта план: "пэк мэн" автоматының пайдалану — бұл эксперимент, оны қала
қасында 2 бала кеңесінің кей мүшелері қолдаса,
(: 04). басқалары сынға алып жатыр.
Ірі план: басқа ойынның таблосы
игры (: 03). Осы жайында Каролин Бруктер сағат
Жалпы план: 7-8 бала 6-да әңгімелейді.
автоматты айналып жүр.
Кассетаның соңы (: 32).
1.2 Подводка + жүргізуші + репортаж = жаңалықтар
Жаңалықтар – кез келген телекомпанияның беделі. Кім жаңалықтар
рейтингінен ұтса, сол бүкіл телеарна рейтингі бойынша ұтады...(6)
Подводка 3-5 сөйлемнен тұратын мәтіннен құралады. Мәтін неден
басталады? Ең алғашқы сөзден. Ең алғашқы тіркестен. Жанр үйлесімдігі
тұрғысынан қарағанда, алғашқы тіркес бәрін болмаса да, көп нәрсені шешеді.
Яғни, көрермен әрі қарай көре ме, көрмей ме, оқиға қызықтырып әкете ме, жоқ
па. Сол себептен алғашқы тіркестің талаптары жоғары болады.
Ешбір репортаж жүргізушінің оған арнайы айтатын аңдатпасыз (немесе
телевидениедегі подводкасыз) басталмайтыны белгілі. Көбіне, оны
репортажда толық көрсететін оқиғаның қысқа түйінін құрғақ айтып шығу немесе
репортердің сюжетінде ашатын мәселенің қойылуы деп қабылданады. Алайда,
олай болатын болса, жүргізуші жаңалық бағдарламаның видео бөліктерді жәй
ғана құрғақ байланыстырушысына айналар еді. Сондықтан да, жаңалықтардың
мықты жүргізушілері (Қымбат Досжан, Айгүл Мүкей – Хабарда, Михаил Осокин,
Татьяна Миткова – НТВда) оп-оңай, білдірпей ғана көрерменге бірінші
талпыныс жасайды, қызықтырып арбайды, репортерге не, қайда, қашан
болғандығын түсіндірмесінен құтқарып алады – оны көрермен жүргізушінің
сөзінен біледі де, репортаждағы басты қызықты күтеді. Ол осы қызыққа
репортермен бірге жетуіне болады, немесе оны бірден алғашқы іркестен-ақ
біле алады. Ендеше тіркес қандай болуы керек?
Ең бірінші талап – қысқалық. максималды мөлшері – 10-12 сөз. Тіркес
алдында тұрған міндеттері мен мөлшеріне қарап, ол қысқа тұжырымдалған сөз
болуы мүмкін. (Аққу Вашингтонға таңғы алты жарымда ұшып келді). Ол әдейі
құрғақ бола тұра, онда маңызды деталь айтылуы да мүмкін. (Коммунистер
Тульдің теміржол Депосында жабық Пленум өткізді). Ол қызықты бір жағдайдан
тұруы мүмкін. (Парламент бәйгесінің нәтижесін таңертең ешкім де болжай
алмаған еді). Осы барлық мазмұн бөліктерге – афоризмдер, маңызды детальды
көрсету, арбап басталуы (инрига) – көрерменнің репортаждың негізгі мәтініне
назарын, аса қызығушылығын тудырады. Афоризмдер репортаждың мәтініне
мифологиялық ертегідей астыртын мән береді. Көрермен осы репортаж барысында
өзі қортынды жасауға, АҚШ-қа келген Аққудың ертегі оқиғасын бағдарлауға
дайындала бастайды. Деталь одан да үлкен қызығушылықты тудырады.
Коммунистер неге, не үшін депода жиналды? Ірі оппозициялық партияға
үйреншікті емес жерде олар соншама нені шешті? Бас қосуды осы жерде өткізуі
17 жылға дейінгі кезеңдердегідей коммунистердің жұмысшы табымен жұмыс
істеуді білдіре ме екен, т.б. ақылына, тарихи білімінің деңгейіне
байланысты кете береді. Ал интрига өзінен-өзі адамды арбайды. Оны түсідіру
артық (7).
Кез келген жаңалық негізгі екі бөліктен – кадрдағы жүргізушім мен
журналистердің жаңалық репортажынан тұрады. Мынандай сөз бар, жаңалықтарды
дәмді алма күлшесімен салыстыруға болады, ондағы барлық сюжеттер – ішіндегі
алмасы да, ал жүргізуші – наны. Және ең басты міндет – Жаңалықтар деген
күлше өте дәмді болып шығу үшін алмасы мен нанын дұрыстап дайындап бөлу
керек (8).
Жаңалықтар жүргізушісі бағдарламада ерекше орын алады. Және
жүргізушінің міндеті бағдарламаны күнделікті өмір драмасы амалсыз болып
көрінбейтіндей етіп құрастырып, бере алуы тиіс. Оның саяси көз қарасы
жұмбақ болып қала беруі керек. Жүргізуші жұмысының негізгісі – оқиғалар
жайында баяндап беру. Түсінікті, тиянақты, нақты, анық, объективті.
Жүргізуші мазмұнынды көбірек қосады, оның белгілі бір нәрсеге
басымдылықтар жасауға , бағдар беруге мүмкіндігі бар. Бірінен соң бірі
берілетін видеокөрініс көрерменді жалықтырып жіберуі мүмкін, ал
жүргізушінің көрінуі видеоқатарды сиретеді. Бұл не туралы айтылып
тұрғандығын атап өту жөн. Әрине, кадрдағы жүргізуші – ол да бейне. Бірақ ол
тұрақты, сол себебтен көрермен жүргізушінің киімін қарап болған соң, оның
не туралы айтып жатқандығына құлақ салады. Сюжет басталған кезде
көрерменнің барлық назары видеоқатар үнемі ауысып тұратын экранға
бағытталады, көбіне журналистің мәтінін көрермен естімейді; сондықтан
көрсетілген және айтылған бөліктері тепе-теңдікте болғаны абзал.
Және жүргізушінің негізгі мақсаты – мәтінге өмір бітіру, дем беру.
Ол үшін жалғыз ғана ережені пайдалануы қажет – қалай сөйлесең, солай жаз.
Көрермен – ақылды, және оған бәрін тәптіштеп, шайнап берудің қажеті жоқ
(9).
Мамандар жаңалықтарды кадрдағы жүргізушімен бастауды және аяқтауға
кеңес береді. Бағдарлама жүргізушісі – қонақты қарсы алып, шығарып салатын
қожайын, яғни бағдарламаға кіргенде және одан шыққанда болуы қажет.
Сонымен, жүргізуші – бағдарлама қожайыны. Сол себепті, оның не
істеп, не айтқаны өте маңызды. Мінеки, Жаңалықтар бөлімінің қызметін
ұйымдастыру (Интерньюс семинарының мәліметтері) атты кітапта берілген
эфирде қалай сөйлеу керектігі жөнінде бірнеше пайдалы кеңестер:
1. Күткендей болып шықты деген сөздерінен...;
2. Таңқаларлық жолмен деген сөздерінен бастауға болмайды...;
3. Кешегі тақырыптың жалғасында деп айтуға...;
4. ешқашан кеше деген сөзден бастауға болмайды, әр журналист өзіне
кеше сөзін ұмыт, жаңалықтар бүгін жасалады дегенді ұран етіп
алуы керек...;
5. басқа, тағы біреу, тағы бір рет сөздерімен бастамауы
қажет...;
6. деректік қателерден қашу керек;
7. ұзын сөздерді қолданбау;
8. жаңалықтарды жақсы не жаман деп атамау жөн, нөсер жаңбыр бір
мезгілде демалушыларға жаман, ал фермерлер үшін жақсы жаңалық
болуы мүмкін (10).
Жүргізуші жаңалықтар үшін қызмет етеді, сұхбат алушы өзінің
кейіпкерін адамдарға таныстырады, шоумен көпшіліктің әрекетін ұйымдастырады
– әрқасысы өзінің нақты кәсіби міндетін орындауымен қызықты. Жаңалықтар
жүргізушінің кәсіби міндеті – адамдарды ақпараттандыру. Ол жаңалықты
қызықты етіп беруі, көрермен назарын бағдарламаның соңына дейін ұстап тұруы
қажет. Бұл оның жеке қасиеттеріне ғана емес, жаңалықтарды дұрыс тізбектей
алуына да байланысты.
Кез келген шығармашылық баяндауда көрерменге, аудиторияның нұсқамасы
болады, ол ойдың жетімді айтылуын, нақты дәлелдеуді, мысалдар мен
дәйектердің көрініс табуын талап етеді. Ал жаңалықтар журналистері мен
бағдарлама жүргізушінің мақсаты – композициясын ойластыру, қажетті бейне
материалды таңдау, телевидение қолданатын барлық құралдарды пайдалана
отырып нақты құбылыстар мен оқиғаларды белгілеу.
Алайда, жоғарыда аталған жүргізушіге қойылатын талаптарға толық
жауап беретін қазақстандық телевидениеде біреуді бөліп атын атау қиын.
Мысалға, Қымбат Хангельдина (Хабар), әрқашан жұмсақ қарапайым мәтінде
сөйлейді. Аса қаталдылық пен салмақтылық Айгүл Мүкей мен Қамбат Досжанға
тән. Оксана Василенко мен Наталья Петякшева да (КТК) дәл солай. 31-
телеарна жаңалықтары қарапайым ауыз екі сөз стилін әдеби реңмен жақсы
қолдана алады, әсіресе, қазақ тілінде Досымбек Өтеғалиев пен щрыс тілінде
Татьяна Дельцова жүргізген кезде.
Көрермен жүргізушіге сенеді не сенбейді. Көбіне, көру мен көрмеу осы
жүргізушіге байланысты.
Идеалды жүргізуші әр алуан шарттарға жауап беруі міндетті: ол сұлу,
нақтырақ айтқанда, тартымды, сымбатты болуы керек, сонымен қатар, оның бет-
әлпеті орташа типті елестеткізуі, сыртқы кейпі көпшілік арасында тараған,
барлығы қабылдайтын болуы қажет: себебі, дара сұлулық көпшілігінің әдеттегі
ойы мен талғамдарына сәйкеспей қалуы мүмкін. Экрандағы мінез-құлыққа
байланысты: жүргізуші өзін еркін, батыл ұстауы қажет, бірақ шеттен шығып
кетпеген дұрыс, ол өз-өзіне сенімді болып көрініп, бірақ өз-өзіне мақтаныш
тұтып отырмауы тиіс. Ол бәрі білгіш емес, бірақ білгір, Гарвард не
Пристонның маңдайлы ақылгөйі емес, бірақ ол сөз етілетін мәселені мейлі
ол валюта дағдарысы немесе демографиялық жарылыс, қоршаған орта ластану
қаупі немесе мектеп білім беру реформасы болсын, соны талдай алуы міндетті
(11).
Мысалға, НТВ-дағы Сегодня кешкі жаңалықтар бағдарламасының
жүргізушілері – Михаил Осокин мен Татьяна Миткова. Олардың ақпаратты
берудегі өздерінің жеке стилі бар, бұл оларға тележурналист пен аудитория
арасында тығыз байланыс орнатуға көмектеседі, ал ол болатын болса,
жаңалықтар бағдарламаларын жақсы қабылдауды орнатаныты белгілі. Олардың
жаңалықтар орын тәртібінің тізбегі сондай, бағдарлама кешегі күнге
түсірілген бүтін фильм сияқты. Бүгін бұл жаңалықтар көпшілі көретін
бағдарламалардың бірі. Адамдар салмақты, білімпаз Михаил Осокинге сенеді.
Ол сенім мен сабырлылық сезімін туғызады. Оның сүйікті әдісі – аяқтама
(концовка); ол бағдарламаны қызықты, жеңіл мысқыл тіркесімен аяқтайды.
Көрермен кейде бағдарлама соңын осы жолы Осокин не дейтінін білу үшін
көреді. Кейде бағдарламаны аяқтап жатқанда, ол көңіл аударған бір факті,
кейде тіпті дерекшік оның қосқан ойымен, ирониясымен өмірлік қағидаға
айналып кетеді, бұл – адам жанында өмір сүре беретін сөз соңы.
Татьяна Миткова – тартымды, сүйкімді жүргізуші, ол эфирде жұмыс
істеп тұрған кезде әрқашанда жаңалықтарда басқа адамдардың – журналистердің
қатысуын атап өтеді. Мысалы, оның Эфирде менің әріптесрім және мен
дайындаған жаңалықтар деген сөзінде. Ол келесі кімнің репортажын
көретінгімізді үнемі айтады. Және бұл көрермендерге ұнайды. Олар көрерменге
ең қызықты, ең маңызды жаңалықтарды дайындаған бүкіл топтың қызметін
сезеді. Бағдарлама барысында салмақты болған Татьяна Миткова соңында
қоштасқанда ашық, жайдарлы жымиысымен , елесі күнге сәттілік тілегімен
көрермендерде тек жағымды сезім қалдырады. Бұл олардың Миткованың
жаңалықтарын көру үшін міндетті түрде НТВ арнасын қосатынына кепілдік
береді.
Осылайша, жаңалықтар бағдарламаларының санының көбеюіне байланысты
жаңалықтарды тізбектеу мен бағдарламаны жүргізудің маңыздылығыартып келеді.
Қай жаңалықтан бастау керек? Қайсысымен аяқтау қажет? Бөтен, бәсекелес
ақпараттық алаңға кетіп қалмас үшін қасысымен көрерменнің назарын ұстап
тұру жөн? Көрермен үшін күрес қатал болған сайын жаңалықтар бағдарламалары
соғұрлым динамикалық, технологиялық болады. Әрине, осы жерде жүргізуші –
көрермен назарын байлайтын не тартпайтын темірқазық тұлғасы ерекше маңызды
болып келеді. Өзінің көрінуін күттіруге не күттірмеуге мәжбүрлейді.
Көрермендер барлығын: жүргізушінің кез келген тіркесті ерекшелеуге
қолданатын дауыс жиілігін, интонацияны, түрлі басымдылықтарды қабылдайды.
Дауыс жағымды болғандықтан және тек осы фактінің арқасында ғана адамдар
бағдарламаны көруі мүмкін. Ғылыми-методологиялық еңбекте сөз сөйлеудің
белгілі бір талаптар бар:
1. Дикция кемшіліктерсіз нақты, анық болу керек.
2. Дауыс ырғағы өте жоғары не қою болмау қажет.
3. Дауыста белгеле бір өзіне тән даралық, танымалдылық болуы дұрыс.
4. Сөйлеу (сөз) жылдамдығы аса тез не өте жайбасар болмауы тиіс,
ақпарат шұғыл және анық дету керек, алайда, көрерммен журналист
жеткізіп жатқанның барлығын да қорытып үлгеруі қажет (12).
1.3 Инфотеймент – тәсіл ретінде
Infotainment – бұл термин екі сөздің аббревиатуралық бірігу
нәтижесінде пайда болды: ақпарат (information) пен көңіл көтеру
(entertainment) және продюсерлердің жаңалықты көңіл көтеру бағдарламаның
пішінінде немесе көңіл көтерушілік реңімен беру ынтасын көрсетеді (13).
Қазіргі ресейлік жаңалықтарда инфотейментті пайдалану қолға алынған.
Оның ең бірінші нұсқасы – Леонид Парфеновтың Намедни ақпараттық
сараптамалық бағдарламасы болды. Қазақстандық телеарналарда да осы тәсілдің
көріністері 31-телеарна жаңалықтарында байқалады.
Инфортеймент АҚШ-та 80-жылдары пайда болды. Сол жылдары басталған
ақпараттық бағдарлама рейтингтерінің төмендеуі журналистерді телевизиялық
жаңалықтардың форматын өзгертуге мәжбүрледі. Ең бірінші, ақпаратты таңдау
принципі өзгерді – ресмиліктің шамасы азайып, әлеуметтік және мәдени
тақырыптарға хабарламалардың саны арта түсті. Екіншіден, ақпаратты берудегі
әдіс-тәсілдер өзгерді: репортаждарда бірінші етіп барлық көрерменге қызықты
детальдарды шығарды. Жаңалықтардың арасында бөлек топ – ақпараттық-көңіл
көтеру бағдармалары бөлініп шықты. Бұл бағытта алғашқы болып 60 минут
(CBS) деп аталатын апталық бағдарлама болды, онда жүргізушілер белсенді
түрде репортаждарға щқиғаларға деген өз қарым-қатынасын қосып, сондай-ақ
американдық телевидениесіне мүлдем жат болу үшін журналистер репортаждар
кейіпкерлерімен қатарласып кадрде көріне бастады.
CBS тәжірибесін басқа да арналар бірден аударып алды. Атап айтқанда,
NBC продюсері Нил Шарипо қортынды жаңалықтарды әсерлі съемка, графика,
қиял, спецэффектілерді пайдалана отырып, ойлап шығару керек... Сенсациялық
версткада ең маңызды болып көрінетінді асып түсуі керек дегенді ұстанатын
(14), осылайша әдетте адамдар күннің (аптаның) соңында негізгі
жаңалықтармен таныс болады. Осы принцип бойынша да ABC де (2020) және
CBS (48 hours) те істеді. Ал Fox News инфотейментті бүкіл арнаның негізі
етіп қойды. Сөйтіп, 1970 жылдадағы зерттеу көрсеткендей, оқырманды бұдан
былай қатты жаңалық қызықтырмайды екен (15).
Осындый процестің пайда болатынын ақпараттық қоғам теоретиктері
талай рет болжаған еді. Маршалл Маклюэн электронды қоғам туралы айтақан
алғашқыларының бірі болды. Коммуникация технологияларының ішінде
телевидениені ең ықпалды деп санаған Маклюэн кез келген әлеуметтік-
экономикалық жүйе дамуындағы шешуші фактор ретінде қарастырылды.
Телевидение мозайка сияқты әлемнің суретін құрастырады, ал сурет өмірді бір-
бірімен байланыспайтын логикалық мағыналық хабарламалар жиынтығы ретінде
ұсынады (жаңалықтар бағдарламсында уақыттың қысқа бөлшегінде әр облыстар
мен дәуірлерден түрлі масштабты және түрлі ракурсты ақпарат көрсетілуі
мүмкін).
Анасының теледидарымен қоса әлемнің барлық кеңістіктері мен
мезгілдерін жарнама арқылы емген ұрпақтардың санасына мінездеме бере
отырып Маклюэн демократиялық бостандық көбірек көрінетін жері, адамдар
саясатпен емес, басындағы қайызғақпен, ішектерінің дұрыс жұмысымен,
қызылетінің ауруымен, артық салмағы мен қанайналымының нашарлығымен
айналысады [16] деп атап өтеді. Жаңа ақпараттық ортадағы адамдарды
әлеуметтік мәселелер әлде қайда аз толғандырады, адамдар оларды глобальды
мозайканың елеусіз элементтері ретінде қабылдайды.
Азаматтық қоғамдағы ұйымдар мен институттар қызметіне деген
адамдардың қызығушылығының төмендеуі туралы М. Кательс те болжаған. Оның
байқағаны бойынша, болып жатқан процестер саяси өмірдің мінезін
(характерін) түрін өзгертіп жіберді. Билекке апарар жол БАҚ арқылы имиджті
қалыптастыру арқылы өтетін болды. Қоғам, электорат көңіл көтеретін
ақпаратқа сұранысты қалыптастырып шаршы топ (публика) бейнесіне
айналуда. Ақыр соңында, бұқаралық ақпарат құралдары жүйесін иемденіп
отырған билік, осы жүйелердің тілі мен құрылымынан көрініс тапқан ағым
билігінен кейін екінші орында [17].
Осыған ұқсас қортындыларға Э. Тоффлер де келген болатын. Оның айтуы
бойынша, ақпараттық қоғам құндылықтар мен идеалдардың ұзаққа
созылмайтындығымен, сұраныстың уақытша болуымен, ғылыми-техникалық ақпарат
көлемінің қауырт молаюымен, өмір құбылыстарының әр алуандығының қауіпті
өсуінен, субмәдениеттердің көптігімен сипатталады. Бізді қоршаған әлем өте
үлкен жылдамдықпен үнемі өзгеріп отырады, бұл жағдай адамды бейімделудің
шегіне қояды. Нәтижесінде, адам ерекше психологиялық қалыпқа – футурошок-
қа түседі (келешектен шошыну), ол жақын болашақ алдында қорқыныштан пайда
болған реалдық сезімді, өмірде икемделе алу қасиетін таңқаларлық аяқ асты
жоғалтумен сипатталады [18].
Ақпаратты асыра қаьылдаған адам рацоналды ойлау мен дұрыс ортақ
шешім қабылдау мүмкіндігінен айырылады. Екпінді ақпарат ағын жағдайында өз
мәселелерін шешу қабілетсіздігі эскейпизмді – шынайылықтан қашуды
тудырады. Эскейпизм келесі пішіндердің біреуіне айналуы мүмкін:
- шынайылықтан корқып оқшаулану - адам жаңа ақпаратты қабылдаудан
тайсалмай бас тартады, өзін-өзі алдап, өзгеріс дәлелдерінің бәрін әншейін
елес деп қорытады;
- мамандану – адам кәсіби саладағы барлық өзгерістерді бақылап
отырады, алайда, алдындағы адам сияқты әлеуметтік, экономикалық, саяси
процестерге жабық күйінде қала береді;
- реверсионизм – дәл қазіргі кезде орынсыз және жөнсіз бұрынғы
сәтті болған бірсарынды бейімге оралуға құмар болу, қоршаған орта әсерінің
деңгейі күшті болған сайын ондай адам өткен іс-әрекет тәртібін
табандылықпен қайталай береді;
- шамадан тыс оңайлылық - ондай адам оны жұтып жіберейін деп
қауіп төндіріп тұрған жаңалықтың түгелдей кешенін түсіндіре алатын
қарапайым, нақышты теңдеу іздейді; есірткі көмегімен ұмытылуды іздеген
студенттер және екіқабат бойжеткендер көптеген майда проблемаларды шеше
алмай, өздеріне үлкен біреуін тауып алып, осылайша тіршілігін уақытша
оңайлатуымен ұқсас [19].
Футурологтардың теорияларын назарға ала отырып, ақпараттық қоғам
жағдайында қарапайым адамға (тұрғылықты адамға) ақиқатқа сәйкес әлем
картинасын құрау өте қиын деген қортынды жасауға болады. Сәйкесінше,
әлеуметтік жауапкершілікті журналист ақпаратты тексеріп таңдаған кезде тек
қана қоғам (ойын-сауықты ғана жиі қалайтын) ұсынатын сұраныстардан
қортындылай алмайды. Екінші жағынан, көрерменнің (оқырманның, тыңдарманның)
психикасын салмақты ақпаратпен ауырлату да қатерге – аудиторияны жоғалтып
алуға апаруы мүмкін.
Д.Мэррил ұстанымы жақынырақ келеді, ол былай дейді: баспасөз
оқырманға редактор қажет деп шешкен олар нені білгісі келетін және керегін
беруі тиіс... Адамдар өзіне керек нәрсені білгісі келеді. Ал оларға керек
нәрсе – бұл олар әрқашан білгісі келе бермейтін нәрсе, ...адамдар ешқашанда
ойламаған оларға керек заттар бар... Жақсы редактор – бұл журналистің
жауапкершілігі оқырманды маңызды және пайдалы жаңалықтармен
қамтамасыздандыруында екендігін түсінетін адам, сосын осы жаңалықтар
адамдарға қызықты және тартымды болуы міндетті емес. Сонымен бірге,
редактор осы жаңалықтарды оқырманға жеткізу үшін оған деңгейі әлдеқайда
төмен жаңалықты да, мысалы, сенсациялық хабарламаны, ұсынуы міндетті
екендігін де біледі. Жақсы редактор екіжақты прагматист пен реалист болады,
бірақ тек қана көңіл көтеретін немесе өз оқушысына ақыл үйреткіш біржақты
болмауы тиіс. Жақсы редактор ананы да, мынаны да, келесісін де жасайды.
Редакторға тек реалист болу аздық етеді, оқырманға таңдау құқығын берген
жағдайда ол таңдамайтын да болар деген ақпаратты та оқырманға жеткізу керек
дегенге сену үшін оған идеалист болу қажет. Бұл жағдайда редактор
тәрбиешіге ұқсатылады [20].
Ақпарат қысымындағы шаршаған адам жағдайында көрерменге жаңа
мәліметтер алдында үрейленуді жеңуіне мүмкіндік беретін ақпарат ұсынудың
жаңа тәсілдері журналистика үшін ерекше мәнге ие бола бастайды. Осыған
байланысты журналист пен аудитория арасындағы алшақтықты жеңуге
көмектесетін ойыннан басталуы үлкен қызығушылық тудырады. Ойын мәселесі
зерттеушілер назарын баяғыдан өзіне аударып келеді, және оның табиғатын
түсіндіретін бүгінгі ғылымда көптеген теориялар бар. Осы бағыттағы
зерттемеге елеулі үлес қосқандар Спенсер, Бюлер, Гросс, Фрейд, Бейтендейк,
Пиаже, Фромм, Хейзинга, Берн. Бұл мәселемен ресейлік зерттеушілерінен К.Д.
Ушинский, Г.В. Плеханов, С.Л. Рубинштейн, Л.С. Выготский, А.Н. Леонтьев,
Д.Б. Эльконин, М.М. Бахтин, В.А. Сухомлинский, В.С. Мухина айналысты.
Мынаны атап өткен жөн, журналистикада ойынды пайдалану мүмкіндіктері
көрерменнің көңілін көтерумен шектелмейді, өйткені интеллектуалды ойын
ежелден адамға әлемді тануға көмектескен болатын. Егер Хейзинги теориясына
оралатын болсақ, данышпансу адамзат тарихының басында-ақ ойын пішінінде,
атап айтсақ, сакральды жұмбақ жасыру түрінде болған. Осы орайда В.Ф. Олешко
[21] байқатқан ойын мен бұқаралық-коммуникативтік қызмет ұқсастығы әбден
заңды көрінеді
Олешконың айтуынша, жалпы журналистика және тележурналистикадағы
ойын бастамасы атап айтқанда екі жолмен іске асады: 1) ойынның өзі арқылы,
2) дәстүрлі журналистік өнімдер аясындағы әртүрлі шығармашылық әдістер
арқылы. Оған көп нәрсені жатқызуға болады: дәстүрден тыс жаңа жанрлар,
оқиға мен құбылыстарды берудегі басқаша қырынан келу, айтушының мәнді даыс
ырғағы (телевидение мен радиода), көркемдеу детальдары, сонымен бірге,
әрине, лексикалық-синтактикалық амалдар. Басты шарт – осы амалдар көрермен
және журналистік туынды арасында емін-еркін қарым-қатынас ахуалын тудыруы
қажет. Тұтынушы нәтижесінде сәтті шыққан салыстырудан, ирониядан,
каламбурдан рахаттануы керек.
Ресейлік телевидениесіндегі инфортеймент жасауға бел буған алғашқы
бағдарлама Леонид Парфеновтың Намедни-і (2001-2004 ж.ж.) болған. НТВ шеф-
редакторы Николай Картозия Намедни бағдарламасы: орыс инфотейменті [22]
деген мақалада осы бағдарлама концепциясын жасақтау барысында журналистер
саналы түрде американдық тәжірибеге сүйенгендігін атап өтеді.
Бағдарлама құрастырушыларының басты міндетіз аптаның басты
жаңалықтардың көрсету, олардың экспресс-талдауы, талқылау, себеп-салдарлық
баланысы мен үрдісін анықтау деп жария етті. Осы алдына қойған міндетте
ешқандай таңқаларлық немесе революциялық ештеңе де жоқ. Реселік телевидение
үшін әдеттен тыс болған нәрсе ақпаратты ұсыну тәсілдері еді. Ол бағдарлама
концепциясының негізіне салынған, мысалы, сюжет уақытын қысқарту,
оқиғалардың метафоралық-образды айтылуы, жаңалықтардың заттандыру,
детальдарға, өзгеше кейіпкерлерге және жағдаяттарға деген аса қызығушылық
сияқты әдіс-тәсілдер.
Күнделікті жаңалықтар мен инфотеймент
Қазіргі уақытта таза ақпараттық бағдарламаларда көңіл көтеру болып
бастаудың рөлі артып келеді. Мысалға, События: время московское (ТВЦ
телеарнасы) бағдарламасының халықаралық қатынастарға байланысты және АҚШ
президенті Джорш Бушқа арналған сюжетінің біреуін алайық (26.04.2005).
Тақырыптың басты кейіпкері ірі саяси қайраткер болса да, сюжет мүлдем
саясатқа тиіспейді, журналистердің назарында – Буштың жеке сымбаттылығы,
осының өзі қапараттық бағдарлама үшін өзгешелік. Мазмұны мынаған еліп
тіреледі: әлемдегі 15 елдің әйел адамдары Буштың сексуалдығын 10-балдық
көрсеткіш бойынша бағалаған кезде, барлық жерлерде оның рейтингі 2 балдан
төмен болған. Әйелдер Джордж Бушқа өз шашы мен киіміне сынмен бағалауды
және жалпы имиджін өзгертуді ұсынды. Тақырыптың таңдауы да, оны ашудың
тәсілі де ақсүйектер өмір хроникасынан алынған, жалпы қазіргі кезде саясат
әлем мықтыларының тусовкасы ретінде жиі айтылады, көрсетіледі. Сюжет 1
минуттан аспайды, алайда, ол бағдарлама алдындағы аңдатпада басты
оқиғалардың қатарында көрсетілді. Көңіл көтеру бағдармаларының тәсілдері
ақпараттық бағдарламаларда да көрініс табуының бірден бір мысалы бола
алады.
Жоғарыда айтылғандардың барлығынан мынадай қортынды жасауға болады:
1. XX ғасырдың 70-жылдарының соңында АҚШ-та өткізілегн
әлеуметтік зерттеу қоғамның салмақты ақпараттан шарғанын
көсетті. Сол жылдары американдық урналистикада ақпараттық
бағдарламалардың рейтингі төмендеу процесіне тап болды.
Осындай қауіпті құбылысты көптеген ақпараттық қоғамды
зерттеушілер болжаған болатын. Адамның миы келіп түсіп
жатқан ақпарат көлемімен толып асып кетуде, Э. Тофлер
айтқан жеке бейімделудің нашар пішіндері жиі кездесіп:
үркітетін ақпардың оқшаулануы, мамандануы,
реверсионизмі, шамадан тыс оңайлылық. Стресс пен
проблемалардан кету ынтасы ақиқаттан қашуды –
эскейпизмді туғызды. Журналистика осы процестердің
сыртында қалмау керек, ол адамды жаңа ақпар алдындағы
уайым мен мазассыздықтан құтқару үшін, және
журналистиканың дәстүрлі ағартушылық функциясын сақтап
қалып, адамға демде өзгеріп отырған қоршаған ортасын тану
үшін ақпаратты ұсынудың жаңа пішінін табуы қажет. Осы
талаптардың жауабы ретінде инфотеймент пайда болды.
2. Инфотеймент интеллектуалды ойын дәстүрі негізінде,
көрермен білдіртпей арнайы әдістер арқылы эвристикадық
процеске еніп кету арқылы жүзеге асады. Мысалы,
жаңалықтардың әдейілеп бөлек фактілерге, образдарға, көз
қарастарға бөлшектеу аудиторияны журналистің ұсынған
бөліктерінен оқмиғаның картинасын құрастыруға мәжбүрлейді.
Сондықтан, инфотеймент жәй ғана көңіл көтеретін ақпаратты
ұсынудың тәсілі ғана емес, ол одан да күрделірек нәрсе.
Адамның басқа қызмет түрлерінен айыратын ойынның маңызды
ерекшелігі нәтижесіне қарамастан процес әрекетінің өзінен
ләззат беретін қасиеті болып табылады (К.Бюллердің
функцияналдық рахаттанудың теориясы). Оның үстіне
ойышылармен бір іс-әрекет ретінде сезінбейтін ойын адамның
дамуна ықпал етеді. Хейзинги көрсеткендей, адамзат
мәдениетінің барлық түрлері: поэзия, филосфия, музыка, би,
бейнелеу өнері, әділсот және т.б. – ең алғашқы рет ойын
пішінінде пайда болған. Осылайша, инфотеймент көңіл көтеру
жанрына сүйене отырып, адамзат психикаының терең
қасиеттеріне үндеу тастайды.
3. Дем алдыратын болып басталу ақпараттық-сараптамалық
бағдарламада мазмұны жағынан да, ақпардыұсынудеңгей інде
көрініс табады. Инфотейменттің мазмұнына әсер етуі быай
түсіндереледі: журналист объектісі тек қана құбылыстың,
оқиғаның мәні емес, таңырыптың ашылуына аса бір мағынасы
бола бермейтін, бірақ сюжеттерді бейнелі және эмоцианалды
жағынан байыта түсетін оқиғаның жарық детальдары да
журналист назарына ілігеді. Тағы да бір тенденция – бұл
әлеуметтік және саяси өзгерістер нақты (жеке) адамның
бейнесі арқылы көрсетіле басталды. Ақпаратты ұсыну
деңгейінде келесі әдіс-тәсілдер байқалады: визуальды
проблемалар, қанық бейнелеу, ақпаратты әдейі оңайлату,
жеңілдету, кадрдың ойналуы, репортер рөлінің артуы (кейда
ол өзі репортаждың ажырамас бөлшегі болады). Материалды
ұсынуда лингвистикалық амалдар – тілдік ойын мен ирония
маңызды рөль атқарады. Сонымен бірге репортаж құрамына
интриганы кіргізген кезде, және инфотеймент принциптерін
пайдаланатын бағдарламалардағы ақпараттық хабарламаларды
берудің салыстырмалы қарқындылығын қолдану репортаж
драматизмін байқауға болады. Аталған әдіс-тәсілдер
аудитория назарын өзіне аударып қана қоймай, ойын арқылы
оны ағарту функциясын атқарады.
Инфотеймент тәсілдерін қолдану (қолданбау) телевизиялық ақпараттық
бағдарлама концепциясына байланысты (23).
Намедни шеф-редакторы Николай Картозияның айтуы бойынша,
Америкада қазіргі уақытта жаңалықтарды үш негізгі бағыт бар: дәстүрлі
жаңалықтар, инфотеймент жанрындағы жаңалақтар, және үшіншісі – ашық әдеттен
тыс... Бірінші және екінші жанр күшті бәсекеске түсуде (24)... Оның сөзіне
қарағанда, ресейлік ТВ-да бірінші дәстүрлі сапалы түріне НТВ-да 1990-
жылдары шыққан жаңалықтарды жатқызуға болады, олар көбіне әлеуметтік
мәселелерді, криминал, жемқорлықты көсететін, ұстамды Би-Би-Сиге
бейімделді. Осы НТВ жаңалықтарының сәтті болып шығуы мәселелерді теледидар
арқылы шешетін кезең, сол кезде көпшілікке шығу уақыты болғанға
байланысты болды. Оған қоса түрлі қызықты оқиғалар көп болатын. Редакторлар
шынымен-ақ бірінші орынға не қою қажеттігі туралы ойланатын... Бұл көбіне
Б.Ельцин білігінің стилімен байланысты болды. Ал 2000 жылы биліктің стилі
өзгерді. Қазір ең бастысы тыныш және көпшіл болмау (25).
2 Тарау. Тележаңалықтарда мессидж тәжірибесі
Әлемде және аймақта соңғы сағаттарда не болғанын мәлімдейтін
репортаждар мен ауызша хабарламалардан тұратын ақпараттық шығарылымдар легі
бағдарламада әрдайым дәл және ешқашан ауыспайтын уақытта болады. Егер
жаңалықтар дәстүрлі уақытында шықпай қалса, бір төтенше жағдай болып қалды
деп есептей беріңіз.
Әрине, егер жаңалықтар уақытымен сәйкес келіп жатса, кейде
жаңалықтарда оқиға орнынан репортаж берілуі мүмкін. Бірақ СИ-ЭН-ЭН сияқты
арнайы ақпараттық арналар бар. Олар өткенді емес – дәл осы минутта не болып
жатқанды көрсетеді. Осындай ақпараттық арналардың арқасында ең шұғыл
жаңалықтарға краннан аққан су сияқты кез келген минутта қол жеткізуге
болады. Ондай жаңалықтар көп адамға керек. Әлем саясаткерлерінің көбісі өз
бөлмелеріндегі теледидарлары әдейі осы СИ-ЭН-ЭН арнасына қосылған.
Алайда, кей уақытты мынадай жағдай болады – адам 30 минутқа созылған
жаңалықтар блогын көруге мүмкіндігі жоқ. Теледидарыңды жаңалықтың басында
не соңында қос, сонда ЖАҢАЛЫҚТАРДЫҢ ТАҚЫРЫПТАРЫН біліп аласың. Мысалы,
Хабар күнде сағат 21-де солай етеді. Яғни, ақпаратты концентратталған
түрінде және қысқа береді.
Мессидж белгілі бір оқиғаның қандай мазмұнда болатыныа жауап берсе,
екінші жағынан, қызықты болуымен телеарнаға аудитория жинайды,
көрермендерді өз жаңалықтарын көргізу үшін аңдатпа даярлайды. Басында
келтірген мысалдан аңдатпа да ықшамдалған адам эмоциясына әсер ететін
хабарлама-хаттардан тұратынын байқауға болады.
Бірінші, мессиджтің аудитория назарын тарту тәсілі ретінде
қолданылуын қазақстанық телепарналардан қарастырып көрейк.
Адамның көңіліне, сана-сезіміне әсер еткіштердің бірі – эмоция.
НЕГЕ? НЕ ҮШІН? деген сұрақтарды тудыру мақсатетеді.
Сондықтан кез келген ақпарат мәтіні эмоцияға бағытталып жазылады.
Мысалы, Бас прокуратура депутаттардың басқан ізін аңдиды (07.06.2006),
бұл 31-телеарна Информбюро жаңалықтарының бірінші ақпаратының алғашқы
сөйлемі (26). Не үшін аңдитынының жауабын келесі подводкадан білуге болады:
...Бұл туралы бүгін депутат ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz