Жүсіпбек Аймауытовтың "Ақбілек" романындағы құрмалас сөйлемдер

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 32 бет
Таңдаулыға:

КІРІСПЕ

Зерттеудің өзектілігі: Сөйлемдер құрылысына қарай жай сөйлем және құрмалас сөйлем болып екі үлкен топқа бөлінеді.

Жай сөйлем бастауыш пен баяндауыштан (кейде тек баяндауыштың өзінен) құралып, бір ғана ойды білдірсе, құрмалас сөйлем кемінде екі жай сөйлемнен құралып, күрделі ойды білдіреді. Мысалы: Қоңырау соғылды. Шу лезде саябырсып, залда тыныштық орнады. Сыныпқа мұғалім мен директор кірді.

Бірінші сөйлемде қоңыраудың соғылуы туралы бір ғана ой айтылған ( қоңырау - бастауыш, соғылды - баяндауыш) ; үшінші сөйлемде де мұғалім мен директордың сыныпқа кіргендігі жайында бір ғана ой айтылып тұр ( мұғалім мен директор - біріңғай бастауыштар да, кірді - баяндауыш) ; демек, бұл екі сөйлем - құрылысына қарай жай сөйлемдер. Екінші сөйлемде шудың саябырсуы және залда тыныштықтың орнағындығы жөнінде екі ой айтылған (бірінші сөйлемнің бастауышы - шу , баяндауышы - саябырсып , екінші жай сөйлемнің бастауышы - тыныштық , баяндауышы - орнады ) . Олай болса, бұл сөйлем - құрылысына қарай құрмалас сөйлем, оның құрамында екі жай сөйлем бар.

Екі немесе бірнеше жай сөйлемнен құралып, күрделі ойды білдіретін сөйлемді құрмалас сөйлем дейміз.

Құрмалас сөйлемнің құрамындағы жай сөйлемдер өзара мынадай жолдармен байланысады:

1. Ұласпалы (тиянақсыз) интонация арқылы байланысады. Мысалы: Машина жүргізуші жігіт ұйым басшысының тапсыруымен бес бума кітап алып шыққан екен, балалар оларды қуана-қуана сатып алды. Мұнда бірінші жай сөйлемнен кейін дауыс ырғағы бәсеңдемей, көтеріңкі айтылады да, соңынан басқа бір сөйлемнің келуін тілейді. Дауыс ырғағының басеңдемей, көтеріңкі айтылуы интоноцияның тиянақсыздығын көрсетсе, бірінші жай сөйлемнің соңынан кідіріс (пауза) уақытының онша ұзаққа созылмауы интонацияның ұласпалылығын, екі жай сөйлемнің арасын байланыстырушы, біріктіруші қызмет атқарып тұрғандығын көрсетеді.

2. Жалғаулық шылаулар арқылы байланысады. Мысалы: Дәметкеннің жүрегі бұл кезде ерекше тулап кетті, өйткені, оның ойынша, осы тоқтаған тракторда немересі Қуатжан болуға тиісті. Бұл құрмаластаекі жай сөйлемнің арасын интонациямен қатар өйткені деген жалғаулық шылау байланыстырып тұр.

3. Құрмаластың құрамындағы алғашқы жай сөйлемнің баяндауышы тұлға жағынан тиянақсыз болғандықтан, соңындағы сөйлеммен құрмаласа байланысады. Мысалы: Тыңдаушы ықыласты болса, сөйлеуші шешен болады. Мұнда бірінші жай сөйлемнің баяндауышы болса деген шартты жай формасында келіп, екінші жай сөйлеммен байланысып тұр.

Құрмалас сөйлемдер байланысу тәсілдері мен құрамына қарай салалас құрмалас, сабақтас құрмалас және аралас құрмалас болып үш түрге бөлінеді.

Салалас құрмаластағы жай сөйлемдер өзара тең дәрежеде (бір-біріне бағынбай) байланысады, әрқайсысының баяндауыштары тиянақты болады. Мысалы: Шешесі қызын күні-түні күзетумен болды. Дина қатты ауырды. Кештетіп барып едік, сонда да үй іші жатпаған екен. Бұл мысалдарға қарағанда, салалас құрмаластағы жай сөйлемдердің құрылысы дербес айтылатынын жай сөйлемдермен өте ұқсас келеді.

Сабақтас құрмаластағы бірінші жай сөйлем екіншісіне бағына байланысады, яғни алғашқы жай сөйлемнің баяндауышы тиянақсыз болады. Мысалы: Шәрбала далаға шықса, аула толы балалар оқуға жиналып қалыпты. Фермада ертеңгі сауым аяқталып, бақташылар сиырларды өргізіп жатыр екен. Сырбай қанша бастырмалатқанымен, Дәулет өз сөзінен танбайды. Бұл сабақтас құрмаластардың бірінші жай сөйлемдерін екіншілерінен бөліп, өз алдына дербес айтуға келмейді, өйткені шықса (шартты рай), аяқталып (көсемше), бастырмалатқанымен (көмектес септік тұлғасындағы есімше) деген баяндауыштары тиянақсыз.

Аралас құрмалас сөйлемнің құрамында кемінде үш жай сөйлем болады, олар бір-бірімен сабақтасып та, салаласып та байланысады. Мысалы: Біз оларға таяна бергенде, әскери әдетпен Ермек орнынан тұрып еді, басқалары да көтерілді.

Мұнда бірінші жай сөйлем екіншімен сабақтаса байланысып, екіншісі соңғы жай сөйлеммен салаласа байланысқан. Сондықтан бұл - аралас құрмалас сөйлем. Сағит базарды аралап жүр еді, алдынан Қошқарбай кездескен соң, екеуі дереу пәтер үйіне қайтты. Мұндағы бірінші жай сөйлем соңында тұрған сөйлемдерге бағынбай, салаластағы сияқты, тиянақты айтылған. Ал екінші сөйлем өзінен кейінгі сөйлемге бағына байланысып тұр. Демек, бұл мысал да аралас құрмаласқа жатады.

Қазақ тіл білімінің туып, қалыптасуы, дамуы бүгінгі кемелденген шағына жетіп, биіктерге көтерілуі оның ірге тасын қалап, қазақ тілін ғылым ретінде қалыптастырған ардақты есімдермен тығыз байланысты. Қазақ тіл білімінің тарихында оның ғылыми-теориялық негізін салған ғалымдардың әрқайсысының орны ерекше. Артына қалдырған мол мұрасын арнайы зерттеуді лайық ететін біртуар ғалымның бірі-филология ғылымының докторы, профессор Сәрсен Аманжолов (1903-1958) . Қарап отырсақ, ғалым С. Аманжоловтың әрбір тілді зерттеуі диалектикалық даму көзқарастарымен ұштасып отырады. Бұдан тілдің қалпын дамуымен тығыз байланыста зерттеудің, тіл жүйесінің әр элементін қолдданыста қарастырудың ұтымды болатынын байқауға болады. Тіл біліміндегі сөйлемдер жүйесінің бүгінгі дамуы мен оның өзекті мәселерін танып білуде профессор С. Аманжоловтың ғылыми тұжырымдарын, атап айтқанда, сөйлем теориясының негізгі грамматикалық сипаттары, жай сөйлем мен құрмалас сөйлемнің ара жігін айқындату, сөйлем мүшелері түрлерін ажырату критерийлері, үйірлі мүшелі конструкциялардың жаратылысын тану, сөйлемдерді топтастыру мен олардың жіктелу принциптері, сөйлем теорясының даму жолдарына қатысты тұжырымдарын зерттеудің маңызы зор. Профессор С. Аманжоловтың ғылыми мұрасы бүгінгі ұрпақ үшін де ғылыми мәнін жоймаған, бағдарламалық мәні бар, игі пікір мен зерттеуге лайық, көптеген ғылыми еңбектерге жолбасшы болатын дүние деп танимыз. Ғалымның синтаксис теориясы жөніндегі көзқарастарының кейінгі ғылыми және теориялық тұжырымдарға негіз болғанын көрсету, оның ғылыми мұрасын бүгінгі күнгі теориялық тұжырымдармен салыстыра отырып, жан - жақты талдау оның білімділігін танытады.

Зерттеу жұмысының мақсаты. Жұмыстың негізгі мақсаты - Ж. Аймауытовтың «Ақбілек» романындағы құрмалас сөйлемдердің қолданылу аясын анықтау, яғни құрмалас сөйлемдердің түрлерін анықтау. Жазушының шығармашылық даралығын, оның көркемдік тәсілдерді қолданудағы ерекшеліктері мен заңдылықтарын саралап, романдағы құрмалас сөйлемдерді айқындауға бағытталған.

Зерттеу жұмысының міндеттері:

- құрмалас сөйлемдерге байланысты айтылған ғалымдардың пікірлеріне ғылыми талдау жасау;

- құрмалас сөйлемдерді жай сөйлемдермен салыстыра талдау;

- құрмалас сөйлемдердің түрлеріне тоқталып, романнан мысалдар келтіре отырып дәлелдеу.

Зерттеудің әдіс-тәсілдері. Курстық жұмысты жазу барысында негізгі қолданған әдіс-тәсілдер: әдебиеттерді оқу, талдау және қорытындылау, бақылау, әңгіме, сұрақ-жауап, көрнекілік, т. б.

1. 1 Құрмалас сөйлем және оның тіл білімінде зерттелуі

Қазақ тіл білімінде құрмалас сөйлемді топтастыру мәселесіне алғаш көңіл аударған А. Байтұрсынұлы «Тіл - құрал. Сөйлем жүйесі мен түрлері» атты еңбегінде құрмалас сөйлемге қатысты түсінік береді (1. 300-310) . Оны сыйыса құрмаласу және қиыса құрмаласу деп бөліп қарастырады. Автордың сыйыса құрмаласу деп берген сөйлемдері ( Ақбілек пен бәйбіше далаға шықты. ) қазіргі замандағы тілдік таным тұрғысынан талдағанда бірыңғай мүшелі жай сөйлем деп танылғанымен, аталған сөйлемнің оны құрмалас сөйлеммен парапар ететіндей әлдебір тілдік заңдылықтың негізінде қалыптасқандығын жоққа шығара алмаймыз ( салыстырыңыз: Ақбілек те далаға шықты, Бәйбіше де далаға шықты ) . Қиысқан құрмаластарды салалас, сабақтас деп жіктеп, салаластарды мағынасына қарай жиылыңқы, қайырыңқы, айырыңқы, сұйылыңқы және қойылыңқы деп бөлсе, сабақтастарды бастауыш бағыныңқы, анықтауыш бағыныңқы, пысықтауыш бағыныңқы деп бөледі. Құрмалас сөйлемді «күрделі сөйлем» деп атаған Қ. Жұбанов оны салалас және сабақтас деп жіктеп қарастырады (2. 231) . 1936 жылы орта мектептің 5-7 сыныптарына арналған «Қазақ тілінің программасында» құрмалас сөйлемдердің жасалу жолдары мен амал-тәсілдері көрсетіліп, мағыналық түрлеріне тоқталған. Құрмаласты жасайтын амал-тәсілдер салаласта: алғашқы сөйлем баяндауышы құрамындағы еді көмекші етістігі, шартты рай тұлғасы, көсемшенің - п тұлғасы, да, және, сосын дәнекерлері, сол себепті, сондықтан, сөйтіп, бірақ, сөйтсе де, я, әйтпесе, не болмаса, үйткені, неге десең т. б . жалғаулықтары , осы, сол, бұл есімдіктері; сабақтаста, негізінен, құрамында қатыстық сөздері бар шартты рай тұлғалы етістіктерге негізделген. Салалас құрмаластарды өз ішінде ыңғайлас, ереуіл, талғама, себеп-салдар, шарт жағдай деп бөледі де, сабақтастарды анықтауыш бағыныңқылы, толықтауыш бағыныңқылы, пысықтауыш бағыныңқылы деп саралайды (2. 359) .

Құрмалас сөйлемді зерттеуді алғаш рет практикалық мақсатта емес, ғылыми тұрғыдан қарастырған С. Аманжолов құрмалас сөйлемдерді салалас, сабақтас, аралас және тиянақсыз сабақтас деп төрт түрге бөліп қараса (3. 359), құрмалас сөйлемдерді арнайы зерттеген Н. Сауранбаев бұл мәселеде бірнеше пікір ұсынды: алғашқы топтастыруда құрмаластарды салалас және сабақтас деп жіктесе (4. 46), кейінірек салалас құрмалас, сабақтас құрмалас және іргелес құрмалас деп топтайды (5. 34-106), ал соңғы топтастыруда құрмаластарды 4-ке бөледі: салалас, сабақтас, аралас, үйірлі мүшелі сабақтастар (10. 520), С. Жиенбаев құрмаластың тек салалас және сабақтас деген 2 түрі бар екенін, ал аралас құрмаластың «өз алдына бір бөлек заңдары жоқ» екенін айтады (11. 33) . Н. Сауранбаев сөйлемнің бұл түрін сабақтас, салалас, іргелес деп үш үлкен топқа бөледі. Автор құрмаластың жалғаулықсыз байланысқан түрін жеке алып «іргелес» деп қарастырады.

Аталған топтастырулардың қолданыстағы топтастырулардан елеулі айырмашылықтары болғанымен, бүгінгі күн тұрғысынан алып қарағанда назар аударатын тұстары да жоқ емес.

Профессор Н. Сауранбаевтың «Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдер жүйесі» атты очергінде іргелес құрмаластар деп отырғаны - тілімізден берік орын алып, әбден қалыптасып кеткен жалғаулықсыз салалас сөйлемдер. Мұндай сөйлемдерді салаластың бір тармағы есебінде қарамай, жалпы құрмалас сөйлемнің бір түрі ретінде түсіндірген. Ондағы дәлелі - «іргелес құрмаласта салаластың да, сабақтастың да белгісі бар. Салаласқа тән белгісі - ондағы жай сөйлемдердің грамматикалық жағынан бір-бірімен тең дәрежеде құрмаласатындығы және сөйлемнің баяндауышы тиянақты қалыпты болатындығы. Ал іргелестерді сабақтастармен жақындастыратын белгі - іргелестегі жай сөйлемдер ішкі мағына жағынан бірін-бірі сипаттап, бір-біріне тәуелді болып байланысады». (10. 27-28) .

Сонымен бірге бағыныңқы компоненттің табиғатын сөйлем мүшелерінің атқаратын қызметімен теңестіре қараған ғалым: «Бағыныңқылар басыңқы сөйлемегі бір жай мүшенің қызметін атқарады, я соның орнына жүреді», - дей келіп, сабақтас құрмалас сөйлемнің түрлерін төмендегіше жіктейді:

Анықтауыш бағыныңқылы;
Толықтауыш бағыныңқылы;
Пысықтауыш бағыныңқылы - мұның өзі ішінара мезгіл, себеп-амал, мақсат пысықтауыш бағыныңқылар болып ажыратылған.
Шарт бағыныңқылы;
Қарсы бағыныңқылы;
Салыстырма бағыныңқылы сабақтас.

Үйірлі мүшесі бар сөйлемдерді ғалым екі жақты түсіндіреді: егер есімшелі сөйлемдердің өзіне қатысты бастауышы болмаса, ондайларды есімше анықтауыш үйірлі мүшелі жай сөйлем дейді де (Жабдықтарын тез жинаған орыстар соғысқа кетті), егер бастауышы болса, мұндайларды анықтауыш бағыныңқы деп түсіндіреді (Ақбілекті қолынан тартып тұрғызып, қостан алып шықты) .

Қазақ тіл білімінде құрмалас сөйлем синтаксисі мәселесінің зерттелуін Қ. Есенов үш кезеңге бөліп қарайды (14. 117) . Алғашқы кезеңге 1920-1940 жылдар аралығында жазылған А. Байтұрсынұлы мен Қ. Жұбанов, С. Жиенбаев, Х. Басымов, С. Аманжолов, Н. Сауранбаев, М. Балақаевтардың еңбектерін, екінші кезеңге 1940-1950 жылдары шыққан С. Аманжолов, С. Жиенбаев, Н. Сауранбаев, М. Балақаев, А. Ысқақов, Ғ. Бегалиевтердің еңбектерін, ал үшінші кезеңге 1950 жылдан кейінгі Т. Қордабаев, О. Төлегенов, А. Әбілқаев, Қ. Есенов, Х. Арғыновтардың зерттеулерін жатқызады. Бұған қоса осы тұста жарық көрген Р. Әміров, Қ. Мамытбеков (15), Ұ. Салиевалардың (16) зерттеулері де құрмалас сөйлем синтаксисін дамытуға зор үлес қосқанын атап кеткен орынды. Сондай-ақ аталған үш кезеңге қосымша төртінші кезеңді қосудың да артықтығы жоқ деп есептейміз. Өйткені, Қ. Есенов көрсеткен үшінші кезеңде қазақ тіл біліміндегі құрмалас сөйлем синтаксисі ілімінде теориялық мәні зор тың тұжырымдар жасалып, зерттеулер жасалды, осы салада бұрын күңгірттеу көрінген көптеген мәселелердің басы ашылды, осы сала бойынша озық идеялы аға буын ғалымдар легі қалыптасып, олар аталған ілімді жалғастырушы жас ғалымдар легін қалыптастырды. Олардың қатарында профессорлар Қ. Есенов, Р. Әмір, Т. Сайрамбаев, Б. Шалабай және т. б. ғалымдар бар. Ал төртінші кезең тоқсаныншы жылдардың аяғы мен бүгінгі күнге дейінгі кезең тек құрмалас сөйлем мәселелері ғана емес, жалпы қазақ тіл білімі, оның ішінде грамматика, синтаксис ғылымында жаңа кезең болып есептеледі. Осы кезеңде құрмалас сөйлемге тікелей немесе жанама қатысы бар отыздан астам ғылыми диссертациялар қорғалды. Бұл кезеңде бұрын зерттеушілер назарынан тыс қалып келген құрмалас сөйлемнің интонациялық ерекшеліктері, аралас құрмаластар мен көп компонентті салаластардың құрылымдық, мағыналық сипаттары, компоненттерді байланыстырушы тұлғалардың құрмалас сөйлемнің мағыналық қатарын түзудегі ерекшеліктері т. т. мәселелерімен бірге, оны жаңа арнада функционалдық грамматика, коммуникативті синтаксистің бірлігі ретінде қарау; мәтіннен тыс, оқшау жеке-жеке қарастырылатын сөйлем емес, өзіне дейінгі, өзінен кейінгі сөйлемдермен мағыналық байланыстағы бүтіннің бөлшегі ретінде қарау, тілде даяр қалпында қолданылатын, тілдік емес ортамен байланысы жоқ оқшау категория емес, тілден тыс факторлардың да ықпалы тиетін, сөйлеу процесі кезінде қалыптасатын бірлік екендігі, жұмсалым ретіне қарай бір тұлғадағы құрылымдардың әр алуан мағынаға ие болуы немесе әр түрлі тілдік тәсілдер арқылы мәндес сөйлемдер парадигмасын түзуге болатындығы күн тәртібіне қойылуда.

Осы кезеңнің үлесіне тиетін М. Базарбаева, Б. Шалабай, Ж. Жақыпов, З. Ерназарова, Б. Сағындықұлы, К. Садирова, Б. Қапалбеков, С. Қазыбаев, С. Айтжанова, А. Фазылжанова, Б. Елікбаев және т. б. зерттеушілердің еңбектері аталған мәселеге жан-жақты қарауға ықпал етері сөзсіз. Десе де, зерттеулерде құрмалас сөйлемдердің мағыналық-құрылымдық топтарына, әсіресе оны байланыстырушы формаларға, көмекші тәсілдерге басым назар аударылады да, құрмалас сөйлемдердің компоненттер сипатының жалпы сол тілдік бірлікке тигізетін ықпалы, синтаксис пен семантика арақатынасы саласының бірқатар сұрақтары әлі де зерттей түсуді қажет етеді.

Ғалым Б. Шалабай құрмалас сөйлемдерді байланыс сипатына қарай салалас және сабақтас деп бөледі де, үш немесе одан да көп предикативтік орталықтан құралған құрмаластарды көп компонентті құрмаластар деп, оны өз ішінде көп компонентті (сыңарлы) салаластар, көп бағыныңқылы сабақтастар және аралас құрмаластар деп жіктейді. Салалас құрмаластарды компоненттерінің байланысу тәсіліне қарай жалғаулықты, жалғаулықсыз деп жіктейді де, жалғаулықты салаластарды мағыналық қатынастарына қарай ыңғайлас (мезгілдес), себептес, қарсылықты, талғаулы, кезектес деп саралайды (18. 690-692) . Назар аударатын мәселе, автордың құрмаластарды, алдымен, предикатив сыңарларының санына қарай жіктеп алуы.

Ал ғалым Р. Әмірдің классификасы өзіндік жаңалығымен ерекшеленеді. Ол қазақ тілі құрмалас сөйлем жүйесіндегі үш құрылымдық түрді бөліп көрсетеді: 1. Жалғаулықты салалас құрмалас сөйлемдер;

2. Іргелес салалас құрмалас сөйлемдер;

3. Сабақтас құрмалас сөйлемдер.

Оның ішінен іргелес салаластарды бөліп алып, оны құрылыс ерекшелігіне қарай тұрақты іргелес салалас құрмалас сөйлемдер, ауыспалы іргелес салалас құрмалас сөйлемдер деп топтайды да, одан әрі төмендегідей грамматикалық-семантикалық топтарға жіктейді:

Мезгілдік іргелес салалас құрмалас сөйлемдер;
Қарсылықтық іргелес салалас құрмалас сөйлемдер;
Себептік іргелес салалас құрмалас сөйлемдер;
Шарттық іргелес салалас құрмалас сөйлемдер;
Теңдік қатынасты білдіретін іргелес салалас құрмалас сөйлемдер;
Айқындауыштық қатынасты білдіретін іргелес салалас құрмалас сөйлемдер;
Объектілік қатынасты білдіретін іргелес салалас құрмалас сөйлемдер;
Телінбе компонентті іргелес салалас құрмалас сөйлемдер;
Ауыспалы іргелес салалас құрмалас сөйлемдер.

Ал жалғаулықты салалас құрмаласты өз ішінде ыңғайлас салалас, себептес салалас, қарсылықты салалас, талғаулы және кезектес салаластар деп жіктейді (19. 695-701) .

Автордың көрсеткен іргелестері құрмалас сөйлем қалыптаса бастаған кездегі сөйлемдерден өзгеше сипатта, кейіннен пайда болған коммуникативтік талаптарды ескергендігінен туындағандығы айқын.

Қазақ тіл білімінде құрмалас сөйлемдерді топтастыруда бірнеше ұстаным негізге алынды. Дәстүрлі топтастыруда құрмаластың үш түрі көрсетіледі: салалас, сабақтас және аралас. Қазіргі тілтанымда құрмаласты топтастырудың бірнеше түрі қолданылады. Алдымен, құрылымдық ұстаным бойынша, құрмалас сөйлемдерді құрамына (құрамындағы предикатив сыңарларының санына байланысты) қарай екі үлкен топқа бөліп қарастырамыз:

екі (қос) құрамды құрамаластар;

көп құрамды құрмаластар.

Екі құрамды құрмаластардың құрамындағы компоненттердің бір-бірімен грамматикалық байланысу тәсіліне қарай салалас және сабақтас деп, ал көп құрамды құрмаластарды аралас, көп компонентті салалас, көп бағыныңқылы сабақтас деп жіктеуге болады.

Сонымен, екі құрамды салалас, сабақтас сөйлемдер мағыналарына қарай төмендегiдей түрлерге бөлiнедi: Жалғаулықты мезгiлдес салалас сөйлем мен жалғаулықсыз мезгiлдес салалас сөйлем; жалғаулықты себеп-салдар салалас сөйлем мен жалғаулықсыз себеп-салдар салалас сөйлем, жалғаулықты қарсылықты салалас сөйлем мен жалғаулықсыз қарсылықты салалас сөйлем, жалғаулықсыз шартты салалас сөйлем мен жалғаулықсыз шартты салалас сөйлем, жалғаулықты салыстырмалы салалас сөйлем мен жалғаулықсыз салыстырмалы салалас сөйлем.

Үнемi жалғаулық шылау арқылы жасалатын салалас сөйлемдер: талғаулы салалас сөйлем пен кезектес салалас сөйлем.

Жалғаулықсыз салалас сөйлемге түсiндiрмелi салалас сөйлем жатады. Көп компоненттi салалас сөйлем екi не одан да көп жай сөйлемдерден тұрады. Кейде бұл сөйлемдер сыйыса айтылады.

Құрмалас сөйлемдерді баяндауышының қай сөз табынан жасалуына қарай есімді құрмалас сөйлемдер, етістікті құрмалас сөйлемдер деп бөлуге толық негіз бар. Аталған топтастырудың қай-қайсысы болмасын, қазақ тіл білімінде бірі жеткілікті, бірі аз мөлшерде болса да талданып жүр.

Синтаксис ғылымындағы жаңа көзқарастар мен соны бағыттар жалпы құрмаластарды баяндауыштарының тұлғалық ерекшеліктеріне қарай емес, қос компоненттің арасында түзілетін мағыналық қатынасты негізге алып топтастыруды теріске шығармайды. Мағыналық ұстаным бойынша құрмаластардың төмендегідей түрлері көрсетіледі: ыңғайлас мәнді құрмаластар, шарт мәнді құрмаластар, қарсылық мәнді құрмаластар, салыстырма мәнді құрмаластар, мезгіл мәнді құрмаластар, себеп мәнді құрмаластар, амал мәнді құрмаластар, мақсат мәнді құрмаластар, түсіндірмелі мәнді құрмаластар, кезектестік және талғау мәнді құрмаластар.

Сабақтастарды байланыстырушы амалдарының қатысына қарай топтастыру дәстүрі де бар. Оның алғашқысы бойынша сабақтастар:

Есімше формаларының қатысуымен жасалатын сабақтас құрмалас сөйлемдер;
Шартты рай формаларының қатысуымен жасалатын сабақтас құрмалас сөйлемдер;
Көсемше формаларының қатысуымен жасалатын сабақтас құрмалас сөйлемдер деп жіктеледі.

Аманжолов Сәрсен Аманжолұлы (27. 12. 1903 жылы Шығыс Қазақстан облысы Ұлан ауданы Егінсу ауылы - 28. 1. 1958 жылы Алматы қаласы) - Қазақ филологиясының көрнекті қайраткері, қазақ тіл білімінің негізін салушылардың бірі, белгілі түрколог, филология ғылымдарының докторы (1948), профессор (1948), Қаз. КСР ҒА-ның корреспондент мүшесі (1954) . 1937 жылдан КПСС мүшесі.

Орта Азия мемлекеттік унверситеті педагогика факультетінің қазақ тілі мен әдебиеті бөлімін бітірген (1930) . 2-дүниежүзілік соғысқа қатысқан. 1931 ж. ҚазПИ-де оқытушы, 20 жылдай қазақ тілі кафедрасының меңгерушісі болды. 1934-1936 ж. Қазақтың ұлт мәдениетін зерттеу институтының директоры, ғыл. хатшысы қызметтерін атқарды. 1937-1942 ж. КСРО Ғылым Академиясы Қазақстан бөлімшесінің тіл және әдебиет секторын басқарды, 1946-1958 ж. Қазақстан Ғылым Академиясы Тіл және әдебиет институтында бөлім меңгерушісі болды.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.