«Қазақстан» және «Хабар» телеарналарындағы адамзатқа тән құндылықтарды насихаттайтын бағдарламалардың шығармашылық сипаты
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2 . 5
Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6 . 43
І тарау
Тележурналистиканың интегративтік функциясы және руханият әлеміндегі көкейкесті мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6 . 25
ІІ тарау
«Қазақстан» және «Хабар» телеарналарындағы адамзатқа тән құндылықтарды насихаттайтын бағдарламалардың шығармашылық сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 26 . 43
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 44 . 46
Сілтемелер тізбегі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 47 . 49
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2 . 5
Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6 . 43
І тарау
Тележурналистиканың интегративтік функциясы және руханият әлеміндегі көкейкесті мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6 . 25
ІІ тарау
«Қазақстан» және «Хабар» телеарналарындағы адамзатқа тән құндылықтарды насихаттайтын бағдарламалардың шығармашылық сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 26 . 43
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 44 . 46
Сілтемелер тізбегі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 47 . 49
КІРІСПЕ
Қазір жер беті халқтарының телевизиялық өнімдерсіз өмір сүре алмайтындығы баршаға аян. Бүкіл әлемдегі телеарналардың қай-қайсысын алсаңыз да адамзат үшін аянбай қызмет ететін, мақсаты мен мүддесі айқын ғаламат идеологиялық күшке айналып барады. Сондықтан көгілдір экранның құпиясы көрерменін лезде елітіп, баурап алуға дайын тұрады десек, оны телевизиялық көрсетілімдердің әр қырынан саралап беру қиынға соқпайды. Бірақ біздің айтпағымыз, сол рухани өнімдердің сипаты қазіргі адам тәрбиелеу ісіне керісінше тойтарыс беріп отыр десе де болғандай. Батыстың шым-шытырық, айқай-шу мен анайылыққа негізделген, одан қалса адам нанғысыз айуандық сипатқа тән көрсетілімдері жайында бүгінгі БАҚ аз қозғап, бәсең айтып жүрген жоқ. Сол себепті «Адамзатқа тән құндылықтарды насихаттаудағы тележурналистиканың рөлі» атты тақырыпты бітіру жұмысымызға арқау етуіміз осыдан кейін өздігінен түсінікті болса керек-ті. Өйткені, тақырып бұрын-соңды айтылып жүрген мәселелерді қайта тізбелеп шығуға емес, көтерілген мәселелерге қатысты отандық телевизиямыздың дәл қазіргі күйінде қандай қадамдарға баруын зертеп көруге жетелейді. Олай болса бітіру жұмысының мақсаты мен міндеті де айқын: бүгінгі жаһандану дәуірінің көшімен қатар жылжып бара жатқан төріміздегі көгілдір экранымыздың ұлттың жан-дүниесіне әсер етер түрлі қауіп-қатерлерден сақтану жолын анықтап, нендей іс-қимылдар жасау керектігін ой елегімізден өткізу.
Күнделікті таңертеңнен қара кешке дейінгі өмірімізде талай ақпаратты қабылдап жатырмыз. Оның тең жартысынан астамы жадымызда берік жатталып та қалады. Солардың ішінде жаманы-жақсысы да, зияны-пайдалысы да аралас жүреді. Бір өкініштісі, сол ақпараттарды елеп-екшеп, артығын, яғни санамызға улысын ысырып тастау бізде жоқ әдет. Демек, қайтсек халқымыздың мақсат-мұратымен ұштасар, ұлттық құндылықтарын насихаттайтындай, адамзаттық санасына оң ықпал етер көрсетілімдерді талдап-таразылап, оны байытудың түрлі жолдарын қарастырамыз деген мәселе бітіру жұмысының өзектілігі болып табылады. Бұл ретте жұмыс барысында зерттелетін тараулардың бірі де «Тележурналистиканың интегративтік функциясы және руханият әлеміндегі көкейкесті мәселелерге» арналып, ал басты нысаны ретінде «Қазақстан» және «Хабар» телеарналарындағы адамзатқа тән құндылықтарды насихаттайтын бағдарламалар таңдалып алынды. Яғни, аталған телеарналардың адамзатқа тән құндылықтарды насихаттаудағы шығармашылық сипаты сарапқа салынып, ондағы кемшін тұстарды дөп басып, алдын алудың амалдарын іздестіруге талпынып көрдік. Рас, соңғы кездері телеарналардан әлдеқандай «тосын» жаңалықты күтетін болып алдық. Теледидардың құдіреттілігі де осында жатыр. Ел ішіндегі елеулі жаңалықтар өте-мөте елене қоймай, керісінше әлемдегі апат, соғыс сияқты соңғы суыт хабарлар елең еткізетін жағдайға бой алып барамыз. Демек, теледидар өзінің аудиовизуалдық қасиеті арқылы адам санасын сиқырлап алуға дендеп барады. Мәселе, енді сол ақпараттардың адамзат баласына берер пайдасы мен мән-маңызында болып тұр. Ал отандық беткеұстар қос телеарнамыз – «Қазақстан» мен «Хабардың» қабілеті адам санасын дұрыс жолға бағыттап, өнегелі тәрбие көзіне айнала алып отыр ма?
Күнделікті эфир төрінен орын алып жатқан бағдарламаларды айтпағанда жұмыс барысында біз мынадай жайттарды да қаперімізге алдық. Біріншіден, аталған телеарналар жалпыадамзаттық құндылықтарды насихаттауда танымдық деректі фильмдер легін дұрыс ұсына алып жатқан жоқ. Жалпы, деректі фильмнің ұлттық мәдениетті сомдап, саралап, таразылап, байытуға келгенде берері мол берекелі шығармашылық өнім екенін айтпасқа болмас. Ең бастысы оның халықты тәрбиелеуге қосатын үлесін айрықша деп түсіну керек. «Хабар» телеарналарындағы деректі фильмдердің берілуі әлі де болса мол шығармашылықты қажет етеді. Олай дейтініміз, арналардың эфиріндегі деректі сериалдардың басым көпшілігі шетелдік туындылармен келе жатқанын мойындауымыз керек. Оған бұған
Қазір жер беті халқтарының телевизиялық өнімдерсіз өмір сүре алмайтындығы баршаға аян. Бүкіл әлемдегі телеарналардың қай-қайсысын алсаңыз да адамзат үшін аянбай қызмет ететін, мақсаты мен мүддесі айқын ғаламат идеологиялық күшке айналып барады. Сондықтан көгілдір экранның құпиясы көрерменін лезде елітіп, баурап алуға дайын тұрады десек, оны телевизиялық көрсетілімдердің әр қырынан саралап беру қиынға соқпайды. Бірақ біздің айтпағымыз, сол рухани өнімдердің сипаты қазіргі адам тәрбиелеу ісіне керісінше тойтарыс беріп отыр десе де болғандай. Батыстың шым-шытырық, айқай-шу мен анайылыққа негізделген, одан қалса адам нанғысыз айуандық сипатқа тән көрсетілімдері жайында бүгінгі БАҚ аз қозғап, бәсең айтып жүрген жоқ. Сол себепті «Адамзатқа тән құндылықтарды насихаттаудағы тележурналистиканың рөлі» атты тақырыпты бітіру жұмысымызға арқау етуіміз осыдан кейін өздігінен түсінікті болса керек-ті. Өйткені, тақырып бұрын-соңды айтылып жүрген мәселелерді қайта тізбелеп шығуға емес, көтерілген мәселелерге қатысты отандық телевизиямыздың дәл қазіргі күйінде қандай қадамдарға баруын зертеп көруге жетелейді. Олай болса бітіру жұмысының мақсаты мен міндеті де айқын: бүгінгі жаһандану дәуірінің көшімен қатар жылжып бара жатқан төріміздегі көгілдір экранымыздың ұлттың жан-дүниесіне әсер етер түрлі қауіп-қатерлерден сақтану жолын анықтап, нендей іс-қимылдар жасау керектігін ой елегімізден өткізу.
Күнделікті таңертеңнен қара кешке дейінгі өмірімізде талай ақпаратты қабылдап жатырмыз. Оның тең жартысынан астамы жадымызда берік жатталып та қалады. Солардың ішінде жаманы-жақсысы да, зияны-пайдалысы да аралас жүреді. Бір өкініштісі, сол ақпараттарды елеп-екшеп, артығын, яғни санамызға улысын ысырып тастау бізде жоқ әдет. Демек, қайтсек халқымыздың мақсат-мұратымен ұштасар, ұлттық құндылықтарын насихаттайтындай, адамзаттық санасына оң ықпал етер көрсетілімдерді талдап-таразылап, оны байытудың түрлі жолдарын қарастырамыз деген мәселе бітіру жұмысының өзектілігі болып табылады. Бұл ретте жұмыс барысында зерттелетін тараулардың бірі де «Тележурналистиканың интегративтік функциясы және руханият әлеміндегі көкейкесті мәселелерге» арналып, ал басты нысаны ретінде «Қазақстан» және «Хабар» телеарналарындағы адамзатқа тән құндылықтарды насихаттайтын бағдарламалар таңдалып алынды. Яғни, аталған телеарналардың адамзатқа тән құндылықтарды насихаттаудағы шығармашылық сипаты сарапқа салынып, ондағы кемшін тұстарды дөп басып, алдын алудың амалдарын іздестіруге талпынып көрдік. Рас, соңғы кездері телеарналардан әлдеқандай «тосын» жаңалықты күтетін болып алдық. Теледидардың құдіреттілігі де осында жатыр. Ел ішіндегі елеулі жаңалықтар өте-мөте елене қоймай, керісінше әлемдегі апат, соғыс сияқты соңғы суыт хабарлар елең еткізетін жағдайға бой алып барамыз. Демек, теледидар өзінің аудиовизуалдық қасиеті арқылы адам санасын сиқырлап алуға дендеп барады. Мәселе, енді сол ақпараттардың адамзат баласына берер пайдасы мен мән-маңызында болып тұр. Ал отандық беткеұстар қос телеарнамыз – «Қазақстан» мен «Хабардың» қабілеті адам санасын дұрыс жолға бағыттап, өнегелі тәрбие көзіне айнала алып отыр ма?
Күнделікті эфир төрінен орын алып жатқан бағдарламаларды айтпағанда жұмыс барысында біз мынадай жайттарды да қаперімізге алдық. Біріншіден, аталған телеарналар жалпыадамзаттық құндылықтарды насихаттауда танымдық деректі фильмдер легін дұрыс ұсына алып жатқан жоқ. Жалпы, деректі фильмнің ұлттық мәдениетті сомдап, саралап, таразылап, байытуға келгенде берері мол берекелі шығармашылық өнім екенін айтпасқа болмас. Ең бастысы оның халықты тәрбиелеуге қосатын үлесін айрықша деп түсіну керек. «Хабар» телеарналарындағы деректі фильмдердің берілуі әлі де болса мол шығармашылықты қажет етеді. Олай дейтініміз, арналардың эфиріндегі деректі сериалдардың басым көпшілігі шетелдік туындылармен келе жатқанын мойындауымыз керек. Оған бұған
Сілтемелер тізбегі:
1. Тұрсын Қ. Қазақ тележурналистикасы: қалыптасу, даму проблемалары. Алматы, Білім, 2006. – 220 – 225 бет.
2. Тұрсын Қ. Қазақ тележурналистикасы: қалыптасу, даму проблемалары. Алматы, Білім, 2006. 256 – 257 бет.
3. Прохоров Е.П. Введение в теорию журналистики. М. МГУ, 1995. 294 бет.
4. Тұрсын Қ. Көгілдір экран құпиясы. Алматы, Қазақ Университеті, 1998. – 198 бет.
5. Тұрсын Қ. Қазақ тележурналистикасы: қалыптасу, даму проблемалары. Алматы, Білім, 2006. 260 – 265 бет.
6. Амандосов Т.С. публицистика – дәуір үні. Алматы, Қазақстан, 1974. 55 – 65 бет.
7. Сәрсенов Ж. Көзімді жұмсамда көрем сені. // Айқын. 03.06.2006.
8. Тұрсын Қ. Қазақ тележурналистикасы: қалыптасу, даму проблемалары. Алматы, Білім, 2006. – 315 бет.
9. Омашев Н. Радио журналистика. Алматы, Экономика, 2005. – 15 бет.
10. Қазыбаев К. Ақиқатқа ар керек. Алматы, Қазақстан, 1989. – 239 бет.
11. Смирнова М.Г. Социологические исследования печати, радио и телевидения в разных капиталистических странах. М. МГУ, 1984. – 217 бет.
12. Кузнецов Г.В, Цвик В.Л. Телевизионная журналистика. М. МГУ, 1994. – 38 – 49 бет.
13. Кузнецов Г.В, Цвик В.Л. Телевизионная журналистика. М. МГУ, 1994. – 42 бет.
14. Есжанов А.Е. Қазақ халқының ұлттық рухани құндылықтары жайында. // Білім. 2006. №1. – 5 – 6 бет.
15. Мекішев Б. Әлемнің жеті кереметі. Алматы, Өнер, 1982. – 42 бет.
16. Мекішев Б. Әлемнің жеті кереметі. Алматы, Өнер, 1982. – 44 бет.
17. Серікқазы Ж. 2004 – 2006 жылдарға арналған «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы туралы. // Қазақ. 03.03.2004.
18. Шаймерденұлы Е. Жауһан жәдігерлер жаңғырады. Тарихи бағдарлама тынысы. // Егемен Қазақстан. 16.12.2006.
19. Елубай С. Ұлтты қалыпқа келтіргің келсе, ұлттық мәдениетті қолда. // Егемен Қазақстан. 10.06.2006.
20. Рақымқызы Р. Көгілдір экран балаларды қайда бастап барады. // Айқын. 17.03.2007.
21. Сәрсенов Ж. Балалар ерте есейгісі келмейді. // Айқын. 20.01.2007.
22. Бөжен Б. Қазақ ертегілерін қашан экраннан көреміз? // Қазақ әдебиеті. 25.11.2006.
23. Сәрсенов Ж. Балалар ерте есейгісі келмейді. // Айқын. 20.01.2007.
24. Есенбекова Ұ. БАҚ ұлттық мәдениет хақында. // ҚазҰУ хабаршысы. Журналистика сериясы. 2005. №14. 173 – 175 бет.
25. Сыбанбай С. Мен қазақ киносына қайран қалам. // Жас қазақ. 06.10.2006.
26. Садық М. Деректі фильмнен үлкен киноға дейін. Астана, Фолиант, 2004. – 7 – 11.
27. www.31.kz
28. www.khabar.kz
29. Садық М. Деректі фильмнен үлкен киноға дейін. Астана, Фолиант, 2004. – 26 – 31.
1. Тұрсын Қ. Қазақ тележурналистикасы: қалыптасу, даму проблемалары. Алматы, Білім, 2006. – 220 – 225 бет.
2. Тұрсын Қ. Қазақ тележурналистикасы: қалыптасу, даму проблемалары. Алматы, Білім, 2006. 256 – 257 бет.
3. Прохоров Е.П. Введение в теорию журналистики. М. МГУ, 1995. 294 бет.
4. Тұрсын Қ. Көгілдір экран құпиясы. Алматы, Қазақ Университеті, 1998. – 198 бет.
5. Тұрсын Қ. Қазақ тележурналистикасы: қалыптасу, даму проблемалары. Алматы, Білім, 2006. 260 – 265 бет.
6. Амандосов Т.С. публицистика – дәуір үні. Алматы, Қазақстан, 1974. 55 – 65 бет.
7. Сәрсенов Ж. Көзімді жұмсамда көрем сені. // Айқын. 03.06.2006.
8. Тұрсын Қ. Қазақ тележурналистикасы: қалыптасу, даму проблемалары. Алматы, Білім, 2006. – 315 бет.
9. Омашев Н. Радио журналистика. Алматы, Экономика, 2005. – 15 бет.
10. Қазыбаев К. Ақиқатқа ар керек. Алматы, Қазақстан, 1989. – 239 бет.
11. Смирнова М.Г. Социологические исследования печати, радио и телевидения в разных капиталистических странах. М. МГУ, 1984. – 217 бет.
12. Кузнецов Г.В, Цвик В.Л. Телевизионная журналистика. М. МГУ, 1994. – 38 – 49 бет.
13. Кузнецов Г.В, Цвик В.Л. Телевизионная журналистика. М. МГУ, 1994. – 42 бет.
14. Есжанов А.Е. Қазақ халқының ұлттық рухани құндылықтары жайында. // Білім. 2006. №1. – 5 – 6 бет.
15. Мекішев Б. Әлемнің жеті кереметі. Алматы, Өнер, 1982. – 42 бет.
16. Мекішев Б. Әлемнің жеті кереметі. Алматы, Өнер, 1982. – 44 бет.
17. Серікқазы Ж. 2004 – 2006 жылдарға арналған «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы туралы. // Қазақ. 03.03.2004.
18. Шаймерденұлы Е. Жауһан жәдігерлер жаңғырады. Тарихи бағдарлама тынысы. // Егемен Қазақстан. 16.12.2006.
19. Елубай С. Ұлтты қалыпқа келтіргің келсе, ұлттық мәдениетті қолда. // Егемен Қазақстан. 10.06.2006.
20. Рақымқызы Р. Көгілдір экран балаларды қайда бастап барады. // Айқын. 17.03.2007.
21. Сәрсенов Ж. Балалар ерте есейгісі келмейді. // Айқын. 20.01.2007.
22. Бөжен Б. Қазақ ертегілерін қашан экраннан көреміз? // Қазақ әдебиеті. 25.11.2006.
23. Сәрсенов Ж. Балалар ерте есейгісі келмейді. // Айқын. 20.01.2007.
24. Есенбекова Ұ. БАҚ ұлттық мәдениет хақында. // ҚазҰУ хабаршысы. Журналистика сериясы. 2005. №14. 173 – 175 бет.
25. Сыбанбай С. Мен қазақ киносына қайран қалам. // Жас қазақ. 06.10.2006.
26. Садық М. Деректі фильмнен үлкен киноға дейін. Астана, Фолиант, 2004. – 7 – 11.
27. www.31.kz
28. www.khabar.kz
29. Садық М. Деректі фильмнен үлкен киноға дейін. Астана, Фолиант, 2004. – 26 – 31.
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 2 – 5
Негізгі
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...6 – 43
І тарау
Тележурналистиканың интегративтік функциясы және руханият әлеміндегі
көкейкесті
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6
– 25
ІІ тарау
Қазақстан және Хабар телеарналарындағы адамзатқа тән
құндылықтарды насихаттайтын бағдарламалардың шығармашылық
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 26 – 43
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .. 44 – 46
Сілтемелер
тізбегі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... . 47 – 49
КІРІСПЕ
Қазір жер беті халқтарының телевизиялық өнімдерсіз өмір сүре
алмайтындығы баршаға аян. Бүкіл әлемдегі телеарналардың қай-қайсысын
алсаңыз да адамзат үшін аянбай қызмет ететін, мақсаты мен мүддесі айқын
ғаламат идеологиялық күшке айналып барады. Сондықтан көгілдір экранның
құпиясы көрерменін лезде елітіп, баурап алуға дайын тұрады десек, оны
телевизиялық көрсетілімдердің әр қырынан саралап беру қиынға соқпайды.
Бірақ біздің айтпағымыз, сол рухани өнімдердің сипаты қазіргі адам
тәрбиелеу ісіне керісінше тойтарыс беріп отыр десе де болғандай. Батыстың
шым-шытырық, айқай-шу мен анайылыққа негізделген, одан қалса адам нанғысыз
айуандық сипатқа тән көрсетілімдері жайында бүгінгі БАҚ аз қозғап, бәсең
айтып жүрген жоқ. Сол себепті Адамзатқа тән құндылықтарды насихаттаудағы
тележурналистиканың рөлі атты тақырыпты бітіру жұмысымызға арқау етуіміз
осыдан кейін өздігінен түсінікті болса керек-ті. Өйткені, тақырып бұрын-
соңды айтылып жүрген мәселелерді қайта тізбелеп шығуға емес, көтерілген
мәселелерге қатысты отандық телевизиямыздың дәл қазіргі күйінде қандай
қадамдарға баруын зертеп көруге жетелейді. Олай болса бітіру жұмысының
мақсаты мен міндеті де айқын: бүгінгі жаһандану дәуірінің көшімен қатар
жылжып бара жатқан төріміздегі көгілдір экранымыздың ұлттың жан-дүниесіне
әсер етер түрлі қауіп-қатерлерден сақтану жолын анықтап, нендей іс-қимылдар
жасау керектігін ой елегімізден өткізу.
Күнделікті таңертеңнен қара кешке дейінгі өмірімізде талай ақпаратты
қабылдап жатырмыз. Оның тең жартысынан астамы жадымызда берік жатталып та
қалады. Солардың ішінде жаманы-жақсысы да, зияны-пайдалысы да аралас
жүреді. Бір өкініштісі, сол ақпараттарды елеп-екшеп, артығын, яғни
санамызға улысын ысырып тастау бізде жоқ әдет. Демек, қайтсек халқымыздың
мақсат-мұратымен ұштасар, ұлттық құндылықтарын насихаттайтындай, адамзаттық
санасына оң ықпал етер көрсетілімдерді талдап-таразылап, оны байытудың
түрлі жолдарын қарастырамыз деген мәселе бітіру жұмысының өзектілігі болып
табылады. Бұл ретте жұмыс барысында зерттелетін тараулардың бірі де
Тележурналистиканың интегративтік функциясы және руханият әлеміндегі
көкейкесті мәселелерге арналып, ал басты нысаны ретінде Қазақстан және
Хабар телеарналарындағы адамзатқа тән құндылықтарды насихаттайтын
бағдарламалар таңдалып алынды. Яғни, аталған телеарналардың адамзатқа тән
құндылықтарды насихаттаудағы шығармашылық сипаты сарапқа салынып, ондағы
кемшін тұстарды дөп басып, алдын алудың амалдарын іздестіруге талпынып
көрдік. Рас, соңғы кездері телеарналардан әлдеқандай тосын жаңалықты
күтетін болып алдық. Теледидардың құдіреттілігі де осында жатыр. Ел
ішіндегі елеулі жаңалықтар өте-мөте елене қоймай, керісінше әлемдегі апат,
соғыс сияқты соңғы суыт хабарлар елең еткізетін жағдайға бой алып барамыз.
Демек, теледидар өзінің аудиовизуалдық қасиеті арқылы адам санасын сиқырлап
алуға дендеп барады. Мәселе, енді сол ақпараттардың адамзат баласына берер
пайдасы мен мән-маңызында болып тұр. Ал отандық беткеұстар қос телеарнамыз
– Қазақстан мен Хабардың қабілеті адам санасын дұрыс жолға бағыттап,
өнегелі тәрбие көзіне айнала алып отыр ма?
Күнделікті эфир төрінен орын алып жатқан бағдарламаларды айтпағанда
жұмыс барысында біз мынадай жайттарды да қаперімізге алдық. Біріншіден,
аталған телеарналар жалпыадамзаттық құндылықтарды насихаттауда танымдық
деректі фильмдер легін дұрыс ұсына алып жатқан жоқ. Жалпы, деректі фильмнің
ұлттық мәдениетті сомдап, саралап, таразылап, байытуға келгенде берері мол
берекелі шығармашылық өнім екенін айтпасқа болмас. Ең бастысы оның халықты
тәрбиелеуге қосатын үлесін айрықша деп түсіну керек. Хабар
телеарналарындағы деректі фильмдердің берілуі әлі де болса мол
шығармашылықты қажет етеді. Олай дейтініміз, арналардың эфиріндегі деректі
сериалдардың басым көпшілігі шетелдік туындылармен келе жатқанын
мойындауымыз керек. Оған бұған дейін Хабар арнасының эфирінен беріліп
келген Табиғат әлемі, Еуропаның ғажайып қамалдары, Расчищая джунгли
сияқты т.б. фильмдерді жатқызсақ болады. Сондай-ақ, бұлардың қатарына
“Қазақстан” телеарнасындағы Ғылым және өмір, Адамның микроорганизмдері,
Хайуанаттар әлемі, Жер жаһанға саяхат деректі сериалдарын қосамыз. Қос
телеарнадағы аталған өнімдердің, әрине, көрерменге аударма арқылы тарап
жатқаны мәлім. Ал тура сондай форматтағы туындыларды осы арналардың
өздерінің жасауына шамасы жетер еді. Дегенмен, бұл арналардағы деректі
туындылардың барлығын жоққа шығаруға болмас. Мысалы, Хабардағы мерзімді
беріліп тұратын Бір сәт және бүкіл ғұмыр, Ел ағалары, Сәулет сыры
сияқты деректі фильм жанрындағы көрсетілімдер үнемі көрермен назарында
келеді. Ал бір кездері Қазақстан телеарнасының арнайы түсіріліміне ие
болған деректі туынды – Бір бала қысқаметражды фильмінің өміршеңдік
деңгейі әлдеқайда жоғары болды. Және бұған тағы бірнеше мысалдар келтіре
беруге болады.
Қазір Россия, НТВ, BBC және Батыстың басқа да телараналарындағы
арнайы деректі фильм жасаумен айналысатын шығармашыл топтар бүгінгі мен
кешегі тарихтың беймәлім сырын, танымдық тәрбие әлемін ғажайып көк сандық
арқылы көрсетуге көшкені қашан. Бұл ретте отандық телеарналардың экранды
көркем кадрлермен өрнектей білуі дәл қазіргі күні ұлттық эфирімізге
жетіспей тұрған мәселе.
Екіншіден, аталған арналардағы отандық киноның насихатталу жайы да
ұлттық санамызды тәрбиелеуге орасан зор күш беретінін айтып өткіміз келеді.
Өкініштісі, сол тағы да шетелдік сериалдар мен түрлі бағыттағы фильмдердің
әлі де саябыр табатын емес. Ал қазіргі қазақ киносында жанрлық жан-жақтылық
жетіспейді. Бізде басынан аяғына дейін деміңді ала алмай көретін
детективтер, кейіпкерлерінің бастан кешкен хикаяларының өзі қызық шытырман
оқиғалы экшн-туындылар, өмірге деген құштарлығыңды арттырып, кинозалдан
шыға сала танымайтын адамдарыңа да әлдеқандай жақсылық жасауға ұмтылдыратын
тамаша отбасылық-тұрмыстық мелодрамалар, күлдіре отырып ойландыратын
лирикалық комедиялар, езу жиғызбайтын эксцентрика, сюжетіне ән-биі шебер
қиюласқан мюзиклдер жоқ. Сол сияқты біздің фильмдерден қазақ даласының
тамаша табиғатын да көре алмайсыз. Ал нағыз отаншылдықты оятар сезім — өз
ұлтыңның керемет сұлулығын ұғыну мен өз жеріңнің ғажайып көрікті екеніне
көз жеткізуде жатыр.
Үшіншіден, журналистика ұлттық идеологияны қалыптастырушы негізгі
құрал десек, жас ұрпақтың бойына ұлттық рухтың дәнін себу үшін және
жалпыадамзаттық құндылықтар негізіне баулуда бүгінгі жас бүлдіршіндердің,
әсіресе қазақ балаларының рухани қажеттілігін қанағаттандыру мәселесі бізде
әлі жүйесін таппай келеді. Ал балалар бағдарламасын тек ертегімен ғана
елестететін кез әлдеқайдаға өткен сияқты. Иә, балаларға арналған
хабарлардың жанры да бөлек. Маңыздылығы сол, ондай дүниені ересектер
баланың көзімен жасай білуі тиіс. Балаларға арналған бағдарламаларды
жасауда тәрбиелік пен көркемдік сипатқа аса мән берілуі шарт.
Міне, осы айтылған дүниелерді саралап, салмақтай келе түйткілдерді
шешу жолында тың ұсыныстар ұсынып, қорытынды жасау бітіру жұмысының
жаңалығын танытса керек. Ондай жаңалық өз кезегінде кез-келген БАҚ өкілі
мен ұлтын сүйер болашақ журналист қауымы үшін таптырмас азық. Жұмыстың
тәжірибелік құндылығы да осында жатыр. Ал бітіру жұмысының зерттеу әдісі
салыстыру, сараптау және ұсыныс енгізуді қатар алып жүрді. Еңбектің
құрылымы кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды, пайдаланған сілтемелер мен
әдебиеттер жиынтығын қамтыды.
І тарау
Тележурналистиканың интегративтік функциясы және руханият әлеміндегі
проблемалар
Тележурналистика бұқаралық ақпарат құралдарының бір саласы, соның
ішінде орасан зор мүмкіндіктерді иеленетін жүйе. ХХІ ғасыр адамзат
игілігіне ұсынған ұлы жаңалығы адам баласының көзқарасына, ой – санасына
тікелей әсер ететін идеологиялық құрал. Рухани нәр мен эстетикалық әсер
беретін өнердің өзгеше бір түрі. Қазіргі таңдағы уақыт аясынан ақпарат
ғасыры деген ұғымды иеленіп отырған кезеңде тележурналистиканың ақпарат
кеңістігінен алатын орны айрықша.
Тележурналистің көпшілікпен сырласуы, өзімен - өзі кеңесетін шақтары
қашанда қоғам, ел мүддесімен, адамзаттың көкейкесті арманымен ұштасып
жатады. Тележүргізуші жүрек түбінде өзін толғантқан сырын өзгеге айтады.
Телехабарда автор тақырыбын тереңнен толғап, содан әлі өзгелер көрмеген
шынайы көріністі табу жолында ізденіске түседі. Әңгімелеуші өз ойын,
айтайын дегенін әңгімелеу кезінде сарықпай тынбауы тиіс. Хабар барысында
жүргізушінің тақырып өзегінен шықпай, әңгіме көпшілікке мейлінше ұғынықты,
ықшам айтылуы тиіс. Қосалқы сөз, артық тіркес болмауы, әңгімелеушінің
айтамын дегенін жеріне жеткізіп, шағын көлемде шебер суреттелуі – парыз.
Кадрдан тыс мәтін не жүргізушінің сөйлеуі көпке ұғынықты сөйлемдерге
құрылғаны жөн. Бұл көрерменнің көрініс пен мәтінді есінде ұстап қалуына,
әрі хабар туралы өзіндік пікір қалыптастыруына. Жүргізушінің аудиториямен
жанды байланысында оның тілге жетіктігі мен майда биязы қоңыр үнді
көрермендерді теледидар алдына көптеп тартады. Әрі хабарды жүргізу
кезіндегі қонақтардың талғам таразысының қандай екендігінен жүргізушінің
хабардарлығы да студияда жылы байланысқа негіз қалап отырады.[1]
Көрермендерге экранда оқиғаны хабарлау кезінде фактілер мен теориялық
тұжырымдар, салыстырулар мен дәлелдердің, көрнекі суреттердің мол болуы
аудитория мен студия арасын жақындастыра түседі. Өйткені фактіні іріктеу,
оны сөзбен суреттеу кезінде автордың тақырыпқа шын жетіктігі айқындалып,
ашыла түседі. Көрермендер жылдар өткен сайын рухани жағынан өсіп – жетіліп,
байыпты бола бастады.
Журналист адамдармен қарым – қатынас жасай жүріп, өмірдің таңғажайып
сырларына қанығады, өзінің ой – түйсігін тереңдетеді. Бұл журналисті
байқағыштыққа тәрбиелейді, ойдан ой туғызуға көмектеседі, рухани әлемінді
байытады. Маман ретінде басқа жұрттан ерекшелігіңді байқатады. Өзгелер
аңғармағанды журналистің аңғаруына мүмкіндік береді. [2]
Қазіргі заманғы тележурналистикада әлеуметке ықпал ететін,
көрермендерге бағыт бағдар сілтейтін мүмкіндіктер жеткілікті. Теледидар
бағдарламаларындағы ықшамдылық, өткірлік, айқындылық, маңыздылық
тележурналистикаға қойылар басты шарттар. Қарапайым хабардың өзі
телепублицистикалық үнмен естіледі, оқиғалық ақпарат қоғамдық пікірді
қалыптастырады, информациялық заметка да публицистикада басқаша көрініспен
танылады - дейді, Е. Прохоров. [3] Минут, сағат сайын сан – саладан ағылып
жатқан ақпараттар тасқынында өткір де маңызды идеялар мен пікірлер
жетерлік. Бізде хабар авторы елеулі проблеманы алып, соны экранға
шығарғанымен де, оны тиімді, әсерлі жеткізу жолдарын іздестіре бермейді.
Шағын сюжет не көлемді хабар болсын, онда тақырып актуальді, тосын, тың,
маңызды болып, қоғамның мәнді проблемасын өзек етсе, әрі ол автордың
тақырыпты жан – жақты аша білуімен іштей қабысса, көрермен де одан сырт
қалмайды.
Хабардың тақырыптық ауқымы мол, идеялық деңгейі биік, әлеуметтік
философиялық мазмұны терең болуы шарт. Көркем жанрдың үлесі тек сыр шерту
емес, сонымен қатар үлкен әлеуметтік, қоғамдық, тіпті бүкіл адамзаттық
тақырып бойынша азаматтық үн көтеру, терең ой толғау, заман кеселін қозғау
болуы керек - ті. Теледидарда барлаушыға тән – тапқырлық, ғалымға тән –
тереңдік, білгірлік, күрескерге тән – табандылық, істі ақырына дейін апара
білетін алғырлық, батылдық болуға тиіс. [4] Автор мен редактор, жүргізуші
мен режиссер – оператор түсірілмек тақырыпты егжей – тегжейлі танымақ
керек. Ал қолына микрофон ұстаған тележүргізуші байқау да, байыбына бару да
оңай, өтіп жатқан күнделікті өмір ғой деп ойлайды. Қазіргі заман оның
кейіпін көріп, біліп қоюда ғана емес, ол ұшқыр қиялға нәр беретін, әр түрлі
деректердің көзге көрінуге тиіс ішкі үндестігін тап басып тануда. Бүгінгі
күннің тұтас көркем суретін көңілге таңбалау, оны ақыл – ой қазанында
қайнатып, экран көзіне лайықтап, шынайы картина дәрежесіне жеткізу үшін
өмір тұнығына терең бойлау керек.
Сценарийде бейнелердің типтік мінездерін жасау кезінде автор
өмір шындығын бұрмаламай, кездейсоқ емес, шыншыл құбылыстарды көре білуі
керек. Шеберлік ең алдымен, осыдан басталады. Сценарийдегі нақты
кейіпкерлер арқылы автор белгілі бір заманның, әлеуметтік ортаның жетекші
ерекшеліктерін танытуы тиіс. Кейіпкерді өмірде кездесетін түрлі қиындықты
жеңу үстінде көрсетсе, кей сәттерде өмірдің көлеңкелі жағын баса суреттеуге
жол беріп жатады. Өмір шындығы – жаңа өмірді, жаңа көзқарасты, жаңа қарым –
қатынасты орнықтыру тұрғысынан бейнеленеді. [5]
Теледидар бағдарламаларының тақырыбы жағынан өте ұнамды, ал мазмұны
жағынан көрермендерге мейлінше ұғынықты болуы – экран шарттылықтарының
бірі. Тақырып өмірдің өзіндегі бар құбылыстар мен әрекеттерден туындайды.
Саяси мәні бар, кезең қойып отырған міндеттерге жауап беретін, жұрттың
назарын аударатын тақырыпты таңдай білу аса қажетті шарт, - дейді
профессор Т. Амандосов. [6]
Эфирдегі телехабардың берер тағылымы мол. Ұлттық діл, ұлттық сезім,
ұлттық рух, ұлттық тәрбие, ұлттық сана, ұлттық болмыс – бітім бойымызға
ананың сүтімен, әженің тілімен, ата – бабамыздың салт – дәстүрімен
қалыптасса, соны дүние жүзі халықтарына бар артықшылығымен танытуда
телеэкранның атқаратын қызметі ұшаң – теңіз.
Аға ұрпақтың өкілдері атасы мен әжесінің аңыз – ертегілерін тыңдап,
олардың сөз саптау, ой құрау мәнерін көріп, таза қазақы ортада өсті. Ал
соңғы кездері ұлттық орта қалалық жерлерде жоқ деуге болады. Осы тұрғыдан,
жас ұрпақтың мәңгүрттену бағдарының одан әрі жалғасуын тоқтату, оларды
халқымыздың рухани дүниетаным негіздерінен ажырап қалмау ісінде ақпарат
құралдарының, соның ішінде теледидардың атқарар рөлі зор. Теледидар кеше
де, бүгін де шын мәніндегі тәрбиешіге айналып отыр. Тек, жастарымыздың
ғана емес, ол күллі елдің тәрбиешісі болуда. Ақпарат құралдары арқылы халық
санасына кез келген идеяны сіңіруге болатындығы дүниежүзілік тәжірибеде
толық дәлелденді. Демек, қазақ халқының ұлттық қайта жаңғыруы, оның
бірігуі, ұйысуы, мемлекеттігін нығайтуы сияқты аса күрделі құбылыстар
ақпарат құралдары арқылы жете түсіндірілгені орынды. Осы бағытта
теледидарға жүктелер мәдени – рухани шаралар ұшаң – теңіз. Соған орай,
кезінде халық ықыласын өзіне еріксіз тартқан Шаңырақ, Алтын сақа атты
сауықтық – тағылымдық көрсетулердің бергені мол. Бұлар бір жағынан қызықты
ойын – тамаша ретінде қабылданса, екіншіден ойын – сауық ретінде
көпшілікке, соның ішінде жас толқынға халық тарихынан, оның салт –
дәстүрлері мен ұлттық рухына тән ұғым – түсініктерінен маңызды деректер
беріп, оны ұрпақ санасына сіңіру арқылы қыруар тәрбиелік жұмыстарды
жүргізді. Мұндай бағдарламалар еңбектеген баладан, еңкейген қартқа дейін ,
үлкенді – кішіні толық қамтитын бағдарлама. Соңғы жылдары жас ұрпақтың
белгілі бір бөлігінің ұлттық тәрбиелік ортадан тыс өмір
сүруі, мәңгүрттенуі сияқты келеңсіз құбылыстармен қатар, қазақ отбасында
халқымызға жат, жағымсыз құбылыстар жиі кездесетін болды - дейді, Ш.
Битаева. [7] Бүгінгі жас балдырған ертең еліміздің тұтқасын ұстайтын азамат
болады.
Көгідір экран арқылы аудиторияға хабар таратудың маңыздылығы орасан
зор. Жаңа ақпарат ғасыры кезеңінде жоғары дәрежеде дамыған технологияның
көмегімен, қоғамдық көңіл – күйде, қарқынды түрде эволюциялық процесс жүріп
жатыр. Сондықтан теледидар табиғаты, тележүргізушінің қызметі қандай деген
мәселенің алдыңғы кезекке шығаруы заңды болып табылады. Жаңа ақпараттық
ғасыр кезеңінде электрондық бұқаралық ақпарат құралдары көпшіліктің
дүниетанымын, өзіндік көзқарасын қалыптастыруда ерекше белсенділік танытып
отыр. Өйткені, бүгінде әлем тез өзгеріп, тез жаңаруда. Адамзат өркениетінің
әлемдік даму эволюциясы жеке адамның сезіміне ақпараттың барлық түрімен
әсер етуде.
Теледидар өз бойына театр мен киноның, баспасөз бен радионың сан
қырын тоғыстырған синкретті өнер түрі болғандықтан, оның табиғатының да
күрделілігі өз - өзінен айқындала түседі. Ол тележурналистиканың негізгі
бейнелеу элементтері жанды көрініс пен дыбыс, мәнерлі сөз арқылы
аудиториямен байланыс орнатады. [8]
Теледидарда көркемдік, публицистикалық сарын жалпы журналистиканың
заңдылықтарынан туындайды. Телеэкрандағы хабарлардың көркемдік деңгейі,
ішкі құрылымының қуаты, кіріспе сөздерден бастап шарықтау шегіне, шешім
табуына дейінгі сыңарлар әрбір бағдарламаның өн бойынан көрініп отыруы
тиіс. Мысалы, теледидардың әдеби – драмалық хабарларында әдебиетке тән
көркемдік тәсілдер барынша еркін сақталып қолданылады. Эфирдегі көрініспен
қатар естілетін не сөйленетін сөздің дыбыс мүмкіндіктеріне, дауыс ырғағына
қарай құбылып, әсер, ықпалының арта түсетінін ескерсек, қойылымдардағы
әдіс, тәсілдер сөздің реңін ашып, ойдың бейнелі түрде көрермендерге
эстетикалық ләззат беріп, құлақтан кіріп, санаға сіңіп қалатындай көркем
дүниелер ұсынуына мүмкіндік туғызады. Хабарлар тілінің шұрайлылығы, онда
троптардың (эпитет, метафора, антитеза, теңеу, аллитерация, гипербола т.б)
мол қолданылуы бір мезгілде көрермендердің санасына ғана емес, сезіміне де
әсер етеді. Сондай – ақ, теледидардың акустика мен бейнеге қатар ие
екендігін ескерсек, хабардың көрерменді әсемдік әлемімен бірге тәрбиелік
қасиеттерге үндейтіні ақиқат.
Тележурналисте тарих, мәдениет, ғылым туралы жүйелі ой, толымды
пікір болмаса, мұның түйіні – теледидардың өз аудиториясын жоғалтуына
әкеліп соғады. [9] Радиолампаны ойлап табушы, американдық Ли де Форестаның
сөзімен айтсам: ... Сіздер менің балаларыма не істедіңіздер. Ол қоғамның
дамуы, әрі әсем музыка мен мәдениетті насихаттаудың өткір қаруы түрінде
ойластырылған болатын. Сіздер, оларды көшеге шығарып, тобырдан ақша жинауға
дейінгі дәрежеге дейін жеткіздіңіздер. [10] Осыған орай, бүгінде
теледидардың қоғамдық тәрбиешілік әрі ағартушылық рөліндегі маңыздылығы
баршамызды толғандырады.
Көрермен сезімінде әлдеқайда көркем фильмнің қабылдануы
кинотеатрдағыдан өзгеше. Талғамдық жағынан теледидарда көңіл – күйге әсер
етушілік кинодағыдан үстем. Ол репродукция, фильмнің ішкі құрылымын
өзгерту, көркем полотно, симфония, эстрадалық концертті қабылдау үрдісі
кезінде оны қайта жасауға тіптен құдіретті. Теледидардың комуникативтік
міндеті, оның аудиториямен тікелей қатынас кезеңінде көрерменнің түрге
деген қызығушылығын тудыратындығын осыдан байқауға болады. Олардың
кейбіреулері мыналар: телеқабылдау кезеңінде көпсериялылықтың бұлдыр сағым
түзуі; қабылдаудағы тұрақсыздығы; ұзақтығы; деректілігі; айдар тізбектің
телефильмің әсер ету тетігіне сүйенуі. Айырмашылығы, тізбек әлде айдар
тақырыбына біріккен кез келген хабарлама сюжеттік жағынан тұйық әрі шексіз
мүмкіндікке ие. Тәжірибеде телетізбек не айдардың ұзақтығы тақырыптың
мазмұнына да қатысты.
В. Вильчек, А. Вартанов, Ю. Богомолов, Р. Копылова т.б зерттеушілер,
теледидардың қайталампаздық әмбебаптығын, телехабарламаның өзіндік
эстетикалық маңызды алғы шарты деп бағалап, әрі теледидарды өнердің өзінен
бұрынғы түрлеріне мәнерлік әсерін сезінетіндігін мойындайды. [11] Шын
мәнінде, уақыт өткен сайын теледидар көпшілікпен бірте – бірте жақындасу
сатысын бастан өткеруде. Сонымен бірге экранда көрермен, шығарма және
суретшінің шынайы қатынасы іштей түсіністікке ұласып, ол өзара жымдаса
түсуде. Осының нәтижесінде теледидардағы айшық әрбіріміздің сырбаздық
сезімімізге күн сайын өзгеше бір айқындықпен әсер етуде.
Телевизионная журналистика оқулығында тележурналистиканың жеті
түрлі функциясын атап көрсетеді. Олар: ақпараттық функция, қарым – қатынас
жасау функциясы, тәрбиелеу функциясы, үгітшілдік, насихатшылдық,
ұйымдастырушылық функциясы, интегративтік функциясы, мәдени – ағартушылық
функциясы, рекреативтік функциясы. [12]
Менің дипломдық жұмысымның негізгі өзегі тележурналистиканың
интегративтік функциясы болып табылады. Яғни, интегративтік функцияның
атқаратын қызметі адамзатқа тән құндылықтарды адамзат баласының (адамға
қатысы бар) бойына сіңіру, соның бәрінің кез келген адамға қатысы бар дүние
екенін олардың әрқайсысына ұғындыру. Өмірдегі таңғажайып нәрселерге етене
араласып одан ешкімді шет қалдырмау. Әлбетте, әр көрерменнің талғамы әр
түрлі. Интегративтік (шоғырланған, бірлескен) функция теледидардағы
хабарлардың барлық түрінде дерлік жасалады. Публицистика, көркем өнер,
спорт және тағы басқа функциялармен тығыз байланысты. [13]
Осы жерде адамзатқа тән құндылықтар дегенге түсініктеме беріп кетсем.
Адамзатқа тән құндылықтар ол: халықтың ұлттық тілі, ұлттық мінез – құлқы,
ерекше адамгершілік қасиеттері, ауызша – жазбаша ұлағатты тәлім – тәрбиелік
мәні бар даналық өсиеттері, мақал – мәтелдері, әдеби және музыкалық
шығармалары, салт – дәстүрлері, ділі мен діні, ойындары, мерекелері,
халықтың еңбек құралдары, сәулет өнері, кәсібі, киімдері, тұрмыстық тұтыну
заттары мен құралдары, қолданбалы өнері және т.б. [14] Мысалы, сәулет
өнеріне жататын әлемнің жеті кереметі бүкіл адамзатқа тән ортақ құндылық.
Оған Мысыр пирамидалары, Вавилонның аспалы бағы, Эфес Артемидасының
ғибадатханасы, Галикарнас мавзолейі, Радос алыбы, Александрия маягі,
Олимпиядағы Зевс мүсіні жатады. Және де Тәж – Махал Ақ дидарлы кереметі мен
Ұлы Қытай қорғанын осы тізімге жатқызамыз. Аталған әрбір кереметтің өзіне
тән тарихы бар.
Мәселен, бірінші кереметтің қатарынан көрінген, Мысыр пирамидалары
туралы ғалымдарда қанша ой болса , осы бір тарихы дүниелер туралы
журналистердің зерттеген дүниелері де өте көп. Мысырдағы перғауындардың
(фараон) төртінші әулеті – Хафу (Хеопс) мен Хафраға (Хефрен) орнатылған
зәулім қабыр түрі заманды бастан кешсе де, өз құндылығын сақтап экран
арқылы көреременге жол тартты. Пирамидалар салынғаннан кейін Мысыр
мемлекеті үш мың жылдай өмір сүрді. Талай перғауын мен патша тақтан тайды,
алайда, Мысыр мәдениетінің бастауында дүниеге келген пирамидалар өз
еліндегі ғана емес, бүкіл дүние жүзіндегі ең құдіретті ғимарат болып
қалуда. Пирамидалардың биіктігі 137 метірлік зәулім ғимараттың әрқайсысы
мұқият өңделген 2300000 мың әктастан қаланды [15] деген мәліметтер
ғаламдардың еңбектерінде зерттеліп, БАҚ арқылы халықтың назарына
ұсынылды.. Осыған байланысты Герадоттың тарихи еңбектерінде мынанадайда
мәліметтер жоқ емес. Ғұламаның ойынша, дүниенің жеті кереметінің қатарынан
көрінген, дүние жиырма жыл бойы салынған деседі. Сондай-ақ құрылыс
жұмысымен бір мезгілде жүз мың адам айналысып, олар әрбір үш ай сайын
ауыстырылып отырған деген ақпарды оқымысты алға тартады. [16] Осы сияқты
құнды ойлар өте көп. Дегенмен сол бір кереметтің ашылмаған құпиялары
турасында шетеледік телеарналар жүйелі зерттеулер жүргізіп, халықққа құнды
бұрынды соңды айтылмаған ақапарат беруді көздейді. Мұндай, адамзаттың
рухани мәдениетінен көрерменге жаңалық ұсыну арқылы, БАҚ ұжымы жұртшылықты
тарихи мәдени оқиға ұсыну арқылы сол телеарна немес газет арқылы өз
рейтингін көтерудің бір тәсілі. Ал БАҚ-тың озық болуы қоғамда айтарлықтай
рөл ойнайды. Десекте отандық телеарналарда еліміздің тарихи мәдениетінен,
ертедегі көшпенді қазақ жұртының тұрмыс тіршілігінен мағлұмат беретін
бағдарламалар саусақпен санап аларлық.
Сол сияқты пирамидадан бөлек Вавилонның аспалы бағы, сондай-ақ Эфес
Артемидасының ғибадатханасы, Галикарнас мовзолей
туралы журналисттік зерттеу жұмыстарда жоқ емес. Сонымен қатар Қытайдағы
ұлы қорған, Александрия маягі, Омилпиядағы Зевс мүсіні Европа құрылығындағы
әлемнің жалғыз ғана кереметі. Осындай дүниелерден тұщымды мәлімет
беретін, шетелдік Evro News , ВВС, Аль жазира, сынды
телеарналарында history сынды айдарларының рухани құндылық, әр елдің төл
тарихы туралы айтары мол. Осы және өзге елдердегі көші ілгері
телеарналарда осы бір құнды дүниелерге бағдарламалар жан-жақты зертеулер
жүргізіп, аудиторияға сол ашуларды дер кезінде жеткізуді басты міндет
санайды. Мәселен Ұлыбританиядағы ВВС-1, ВВС-2, ВВС-3, ВВС-4
телеарналарында күнделікті маңызды жаңалықтан бөлек, ғаламдық тарих
қойнауынан сыр шертетін бағдарламалар легі көп. Сол сияқты АҚШ астанасы
Нью-Йюрктың өзінен тарайтын 220 телеарнаның басым бөлігі, рухани құндылықты
назардан тыс қалдырған емес. Солардың бірі NBS мемлекеттік телеарнасында
аптасына тарихқа арналған 15 минуттық History бағдарламасында Қытайдағы
Ұлы қорғанна бастап, Африка, Австралия елдеріндегі көне молалардағы
мумиялардың әрқайсысы қай дәуірге жататыны туралы бүге шігесіне дейін
зерттелген телевизялық жобалар бар. Одан қалды осы арнада ғылыми танымдық
айдарымен берілетін бағдарламаларда ғалымдардың тарихқа жасаған
саяхаттарына жарыса жария ету заңды құбылысқа айналғандай.
Ал елеміздегі рухани құндылықтардың дәріптелу қандай ? Әрине бұл
тұрғыдан ел үкіметінің алға қойған жеке саяси бағыты бар. Айталық
елемізде 1999 жылдан бастап қолға алынған мәдени мұраны қолдау жылдары
аясында көптеген Отандық телеарналарда бағдарламалар ашылып, төл
тарихымызға қатысты біраз дүниелер шетелдік аудиторияға көрсетіліп келеді.
Солардың қатарында спутник арқылы әлемнің бірнеше елдеріне тарайтын
Caspionet телеарнасында қазақтың тарихынан сыр шертетін бағдарламалар
бар. Айталық аптасына бірнеше рет history айдарымен тарайтын
бағдарламаларда еліміздің рухани құндылықтарды шетелге таныстыру болып
табылады. Бұл жобаларда еліміздің тарихынан ойып орын алған тұлғалармен,
құпиясын жасырған дархан даланың бетіндегі қорғандармен, ескерткіш,
мавзолейлерге қамтылған. 20-30 минуттық аталмыш телевизиялық жобадан өзге,
Fesses сынды айдардың мақсаты көрерменге тарихты сөзсіз, бейне арқылы
жеткізуді көздейді. Онда тарихи жерлермен бірге, елде болып жатқан
оқиғаларды суреттейді. Оның бір ерекшілігі видиолық қатарда ешқандай мәтін
берілмейді. Мәселен Caspionet телеарнасы арқылы 2006 жылдың желтоқсан
айының 26 жұлдызында Fesses айдары бойынша көне Тараз қаласындағы XV
ғасырға жататын шығыс моншасы тек интершум арқылы көрсетілді. Мұнда видео
арқылы көрермен тарихтан сол көне ғимаратты көріп қана қоймайды, адамдар
арасында соны зерттеуге деген қызығушылықтарын тудыруы мүмкін.
Бұдан бөлек елімізде рухани құндылықтарды сақтау мақсатында 2004
жылы Қазақстан Республикасы Президентінің 2004 жылғы 13 қаңтарындағы N 1277
жарлығына сәйкес еліміздің Конституциясының 44-бабының 8 тармақшасында
рухани және бiлiм беру саласын дамыту, Қазақстан Республикасының мәдени
мұрасының сақталуы мен тиiмдi пайдаланылуын қамтамасыз ету жайлы қаулы
қабылданып ұмыт болған дүниелер жаңартылып, өшкеніміз жаңғырған еді. [17]
Мәдени мұраны, соның iшiнде қазiргi заманғы ұлттық мәдениеттi, ауыз
әдебиетiн, дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарды зерделеудiң тұтастай жүйесiн құру.
Сондай-ақ көркем және ғылыми толық кестелерiн шығару арқылы ұлттық әдебиет
пен жазудың сан ғасырлық тәжiрибесiн қорыту
Қазақстанның мәдени мұрасының қазiргi жай-күйi сан ғасырлық
дәстүрлердi сақтау мен одан әрі дамыту жөнiндегi шаралар кешенiн қолдан
келгенше қамтамасыз етумен, тарих пен мәдениеттің жаңа ескерткiштерiн
ашумен, кесенелердi, ескi мешiттердi, ежелгi кенттердi тұмшалаумен, қалпына
келтiру жөнiндегi жұмыстарды жандандырумен, олардың негiзiнде жаңа тарихи-
мәдени мұражай-қорықтардың құрумен сипатталады.
Қазақстанда қазiргi уақытта тарих, археология, сәулет және мүсiн
өнерінің жылжымайтын ескерткiштерi 25 мыңнан астам, 11 мың кiтапхана, 147
мұражай, 8 тарихи-мәдени қорық-мұражай, 215 мұрағат бар деп
есептеледi.[18]
Тарихи және этнографиялық бейіндегі мемлекеттiк мұражайлардың,
Қазақстан тарихындағы есте қалатын оқиғаларға арналған мемориалдардың
тармақталған желiсi жасалды.
Қазақстанның тарихы мен мәдениетiнің қайталанбас ескерткiшi -
Түркiстан қаласындағы Қожа Ахмет Иассауи кесенесi 2003 жылғы маусымда
ЮНЕСКО-ның Дүниежүзілік мәдени мұра тiзiмiне енгiзiлдi.[19]
Астана қаласының мәдени инфрақұрылымын жақсарту жөнiнде шаралар
қолданылды: республика астанасында соңғы жылдары Қазақ музыкалық комедия
театры, мұражайды, кiтапхананы және концерт залын қамтитын Президенттік
мәдени орталығы ашылды. Ұлттық кiтапхананың құрылысы аяқталды. Киноконцерт
залы мен цирктің құрылысы жүргiзiлуде.
Тарихи-мәдени мұраны қорғау және пайдалану туралы, Мәдениет
туралы, Ұлттық мұрағат қоры және мұрағаттар туралы Қазақстан
Республикасының заңдары қабылданып, күшiне ендi.
Ішкі саясаттағы медениетті қолдауға жасалған тың қадамдар тек жүзеге
асып қана қоймай, олардың болашақта халық арасында ұмытылмай дәріптелуіне
еліміздегі БАҚ-ты қосары мол. Ол үшін басылыммен, теледидарларда арнайы
айдар немесе, бағдарламалар ашылуы маңызды. Мейлі ол деректі фильм ретінде
, немесе, жеке телевизиялық жоба болсын, өзін ақтары сөзсіз. Өйткені, ол
бағдарламалар тек танымдық бағытта ғана емес, ел жадында соның ішінде
жастар арасында патриоттық тәрбие беруде үлесі телегей теңіз.
Қазіргі таңда бала тәрбисі телевизиямен тығыз байланысты. Оған себеб
сәби кезінен бастап теледидар көріп дағдалануында. Кез келген баланың
көгілдір экраннан көргісі келетіні – әрине, мультфильм. Және бұл тұрғыдан
алғанда, қазір айтарлықтай қиындық жоқ. Тәулік бойы бір тынбайтын
Nіckelodeon, Jetіx, Fox Kіds сияқты спутниктік телеарналар отандық
экрандардың бұл тараптағы олқылығын толтырып отырғалы қашан!..
Осының салдарынан бүгінгі бүлдіршіндер өз мәдениетімен, өз
болмысымен мүлде қабыспайтын Бетман, Терминатор, Человек-Паук, Маска, Робот-
полицейский, Спайнч Боб, Сквер Пентс пен Медаботтарға еліктеп өсіп келеді.
Аты да, заты да түсініксіз осы тәрізді құбыжық бейнелердің бүлдіршін
санасын жаулағаны соншалық, перзентіңіз сіздің: Менің балам кейін
Алпамыстай асқан батыр болады! деген сөзіңізге бірден: Жоқ, мен Бетман
сияқты боламын! деген қарсылықпен жауап береді. Бұған, әрине, ол кінәлі
емес. Біз Алпамысты жыр қылып, ауызша қанша айтқаныңызбен, батырдың бейнелі
тұлғасын көзімен көрмеген, жойқын күшін, жүйрік ақылын экраннан
бақыламаған бала оған бәрібір нанбайды да, әсерленбейді де...
Қарап тұрсам, бүлдіршін біткен көз айырмай қарайтын қазіргі
мультфильмдердің дені кейіпкерлері бір-бірін аяусыз зәбірлеп, болмаса алдап-
арбап, қырып-жойып жататын кәдімгі ужас фильмдерден аумайды. Қазір
үлкендерді қойып, титтей балалардың өзінің өте агрессивті, ашушаң, қатыгез
болып бара жатқандығы көгілдір экранды жаулап алған осындай зиянды
дүниелердің кесірі екендігі күмәнсіз.
Осы ретте, баланы – жастан қолға алған қазақи, ұлттық тәрбие
қандай еді? деп еріксіз ойланамыз. Рас, біз өзіміздің қайнарымыздан қол
үзіп қалдық, тұнық бастауымыз лайланды. Ер Төстік, Тазша бала, Алдар Көсе,
Аяз би дегендер есте жоқ ескі замандардағы қараңғы халықтың еріккен
кезінде айта салған бос бір әңгімесі сияқты болды да қалды... Ал шындығына
келгенде, тарих та, мәдениет те, философия да, әдет-ғұрып пен салт-дәстүр
де тура сол ауыз әдебиетінде жатыр емес пе? Қадірін білген адам болса,
мультфильмнің де, басқа фильмнің де ашылмаған кенін тап сол арадан табар
еді. Әмен Қайдаровтың осыдан қырық жыл бұрын түсірген Қарлығаштың құйрығы
неге айыр? атты мультфильмінің күні бүгінге дейін жылы қабылданатындығы да
оның халық ертегісінің негізінде түсірілгендігінен және ең бастысы, ойлы,
тағылымды дүние екендігінен болса керек. Қазақ мультфильмінің атасы
есебіндегі Әмен қария: Мультфильмнің кейіпкерлері балаларға жақсы таныс,
жандарына жақын, түсінікті болуы қажет. Және олар бүлдіршіндерді
мейірімділікке, адамгершілікке баулып, басқа да жақсы қасиеттерге үйретуі
тиіс деп есептейді. Сөйтіп, осы ең алғашқы дүниесінің өзінде-ақ түбінде
бәрібір жақсылық жамандықты жеңеді деген ойды жеткізуге тырысқандығын
айтады. [20] Аталмыш мультфильмде бірде-бір сөз жоқ екендігіне қарамастан,
барлық мағына әрекет пен іс-қимыл арқылы-ақ беріліп тұр. Сондай-ақ Нұрғиса
Тілендиевтің арнайы жазған музыкасы да мультфильм табиғатымен әдемі үйлесім
тапқан. Немесе режиссердің келесі бір мультфильмі Ақсақ құлан туралы
айтар болсам. Әмен Қайдаровтың айтуынша, оны түсіруге Шәкен Айманов та
қатысып, дикторлық мәтінді тіпті өзі оқыған! [21] Шындығында, Тілендиев те,
Айманов та – өз ісінің үлкен шеберлері, ұлы суреткерлер. Осындай адамдардың
қатысуымен дүниеге келгендіктен де аталмыш мультфильмдердің құны ешқашан
жойылмақ емес.
Қазақ әдебиеті басылымының 2003 жылғы санында мынадай бір мәліметті
көзім шалып еді. Германияда 2000 жылы балалар арасында сауалнама
жүргізіліпті. Егер сені алыстағы аралға апарып тастаса, өзіңмен бірге не
алар едің? деген сұраққа олардың көбісі өзімен бірге теледидар, кассета,
компакт-дискілер алатынын айтыпты. Екінші орынға тамақ пен суды, үшінші
орынға барып ата-анасын жатқызған. Егер осы сауалнаманы қазіргі біздің
балалардың арасында жүргізсе, дәл осы жағдай қайталанар еді деп ойлаймын.
Себебі біздің бүлдіршіндерді тәрбиелеп жатқан да сол қара жәшік. Меніңше,
балалар бағдарламасын тек ертегімен ғана шектеп қоятын кез әлдеқашан өткен
сияқты. Неге бізде ауыз әдебиетімізге, мақал-мәтелдеріміз бен
жаңылтпаштарымыз, жұмбақтарымызға үңілу жоқ. Бізде балалар тақырыбына қалам
тартатын жазушылар жетіспейді емес, мәселе соларды іздеп, жүйеге салып,
топтастыратын журналистер жоқ па деп қаламын. Ресейдің арналарын қосып
қалсаңыз, балалар бағдарламасының сан-алуанын кезіктіресіз, ал оларды
жүргізетін де белгілі журналистер, өнер адамдары. Олар балалар түгілі,
ересек көрерменнің өзін экранға телміртіп қоярлықтай әсер береді. Бұл да
аңғаратын дүние. Түйіндей келгенде, Ыбырай Алтынсариннің айтқан мынадай бір
тамаша ойы бар еді: Егер балалар бірдемені түсінбейтін болса, онда оқытушы
оларды кінәлауға тиісті емес, оларға түсіндіре алмай отырған өзін - өзі
кінәлауы тиіс. Телеарналарда отырған басшыларымыз бен қызметкерлеріміз
алдымен осыны да ескеріп алса - дейді доцент Дәмегүл Баялиева. [22]
Ал, Ләззат Оңғар, Қазақстан Ұлттық телеарнасындағы үшінші сынып
балалар бағдарламасының редакторы былай дейді:
Балалар бағдарламасын жасау үшін алдымен көп мөлшерде қаржы керек.
Егер үлкен адамдармен сұхбат жасайтын болсаңыз, мұны балаларға арнап жүзеге
асыра алмайсыз. Демек, бейне тез ауысып отырмаса, ойнақы болмаса, көп
әңгімеге ойысып кетсе оны ешбір бала қабылдамайды. Мысалы, қазақша жасалған
бағдарлама әдетте нашар болады да, тез жабылып қалып жатады. Сонан соң
көбіне журналистер, телеарна басшылығы ондай шығынға бара бергісі келмейді.
Бізде осыған дейін балалар хабарларына екінші сорт есебінде қарап келді.
Ең басты қателігіміз сол. Қазіргі қазақ телевизиясында балаларға
бағытталған ұлттық ойындар, ертегілер жетіспейді. Керек десеңіз, әр
бүлдіршіннің жас мөлшеріне лайықты өнім қажет. Қазір экономикалық
ахуалымыздың жақсара түсуіне байланысты ата-аналар балаларына мазмұнға бай,
жақсы безендірілген қымбат кітаптарды іздеп жүріп, сатып әперетін жағдайға
жетті. Сол сияқты телеарналарымыздан да жақсы деген бағдарламаны таңдап,
балаларын сонымен тәрбиелеуге кірісе бастады. Демек, ұрпағымды қалай
баулимын деген мәселе – ең өзекті жолға түскендігін көрсетіп отыр.[23]
Дегенмен қазақ мультфиліміне көңілі толмайтын жұртшылық , әсіресе ата
–аналар бүгінгі жастарға үлгі боларлық Отандық кейіпкерлерді іздейді.
Оларды табу жолында мультипликаторларымыз еңбектенгенімен, сол дүниелердің
жүзеге асуына қаржының жоқтығына кері әсер етіп отыр. Айталық еліміздегі
кейінгі кездері қолға алынған құйыршық атты балаларға арналған дүниенің
басқа білімдері әлі күнге дейін қолдаудың жоқтығынан балдырғандардың
көзайымы бола алмай отыр. Ұлттық тәрбиемен, ана тілімізді дәріптейтін
мультфильмнің қазір екінші бөлімі жасалып, өңделу үстінде. Осы сияқты
отандық дүниедердің айтар ойы шетелдің жынойнақ мультфильмдерінене әлде
қайда бағалы болып отырғанын еліміздегі режиссерлар құптап отыр.
Бізде тек мультфильдер мен балалар бағдарламасының аяғы ақсап тұрған
жоқ, оған қоса қазақ киносынының да хал – жағдайы нашар.
Бізде өзгелерге ұялмай, қайта мақтана отырып көрсете алатын және
өзіміз де сүйсініп, көре беруден жалықпайтын қандай фильм бар? дегенде,
қай-қайсымыз да бір құшақ тізімді санамалай жөнелетініміз анық. Және
оңайлықпен мүдіре қоймаймыз, өйткені, шыны керек, оларды әлдеқашан жаттап
алғанбыз.
Кино - тәрбие құралы. Қарбалас тірлік, қым-қуыт өмір ағымына
ілесіп, жас көрермен аудиториясы болатынын мүлдем естен шығарып алған
сыңайымыз бар. Бұл өте алаңдатарлық жағдай. Соңғы кездерде етек алып, аса
жылдам жайылып бара жатқан қоғамдық дерттің тағы бірі – айуандықпен кісі
өлтіру. Бізде сотталғандардың 33 пайызы порнаграфиялық фильмдердің
әсерінен жазаға тартылады. Ал бір ғана жердегі жердегі жазасын өтеп
жатқандардың 10 пайызы шетел киноларының әсерінен қылмысқа барғандар. Соның
көбі – жастар. Ақпарат күнделігінен естіп жүргеніміздей, жасөспірім өз
мұғалімін өлтіреді, немересі әжесін бауыздап кетеді, әкесі өз туған қызын
қорлайды... Осының бәрі қазір жиі тіркелетін қылмыс түріне айналған. Кісіні
азаптап өлтіру біздің салт-дәстүрімізге аса жат нәрсе. Тарихтағы адамды
киізге орап, омыртқасын үзіп өлтіру де қазақтың болмысынан тумаған. Ол
айуандықты өзімен бірге Шыңғысхан әкелген. Ендеше, зорлық-зомбылық,
қатігездік шетел өнімдері арқылы бойымызға сіңіп жатыр десек, жалған емес.
Осы тұста айта кету керек, өмір шындығын көрерменге жеткізуде сапасы өте
төмен шетелдік киношығармаларды жасырын жолмен тасымалдаушы
киносаудагерлердің үлесі айтарлықтай болып отыр. Естеріңізде болса, осыдан
4-5 жыл бұрын Титаник шығып, елді бір дүрліктіргені белгілі. Сол кезде
Мәскеудегі кинотеатр билеттерінің бағасы 12 долларды құрапты. Бізге шетел
өнімдерінің тоқтаусыз ағылып келіп, сатылып жатқаны, біріншіден, шетел
өніміне деген сұраныстың көптігінде жатса керек. Демек, оларға деген
тосқауылдың да қажет екенін айта кеткеніміз жөн. Ал екіншіден, заң жүзінде
белгілі мөлердегі шектеу мүлдем жоқ.
2001 жылы Тіл департаментінің отырысы болды. Қоғамдық келісім,
мәдениет, ақпарат министірлігі БАҚ заңына өзгеріс енгізу жөнінде ұсыныс
жасады. Бұл ұсынысты өзіміздің ұстаздар Н. Омашев, Б. Жақып, Қ.Сақ,
С. Қозыбаев, Г. Ибраева, Ш. Нұрғожина, Р.Бегімтаева қолдап, өз
ойларын ашық жазды. Олар: “Шетел программаларына шектеу қою – ұлт мұдесін
қорғау деген сөз. Сондықтан тәуелсіз арналардағы шетел өнімдерінің таралымы
эфир уақытының 20 пайызынан аспауы керек. Сонда ғана отандық журналистика
дамып, азаматтарымыз шетел өнімін көруге мәжбүр болмайды. Сол арқылы біз
олардың құқығын қорғаймыз. Жас мамандарға да жұмыс табылады, - деп ұсыныс
айтқаны белгілі.[24] Бірақ, ұсыныс жағалай мақұлданса да, жапырылып іске
аспады. Себеп біреу-ақ, құзырлы мекемелер тарапынан қолдау болған жоқ.
Шетелде бұл мәселе баяғыда қаралып, арнайы бағдарламалар да қабылданып
қойған. Мысалы, Францияда ұлттық мәдениет пен тілді дамыту және қорғау
бағдарламасы бар. Осы бағдарлама негізінде прокатқа келген фильмдерден
түскен қаржы отандық киноөндірісін дамытуға жұмсалады екен. Фильмдерінің
бәрі сапалы, әлемдік киноайналымда рейтингі де жоғары. Сондықтан да оларда
шетел кинолары көрсетілгенмен, отандық киноға деген сұраныс өз күшінде
қалып отыр. Бізде киноөндірісіне ақша бөлінудей-ақ бөлінеді,
режиссерларымыз да түсірудей түсіріп жатады. Бірақ, жемісін халық көріп
жатқан жоқ. Тіпті киноның өзін көрерменін әбден сарылтып барып, бірақ
эфирге шығарады. Құжат бойынша “Көшпенділер” фильміне 25 млн. доллар (іс
жүзінде одан да көп болуы мүмкін) бөлініп, қомақты қаржы есебінде
түсірілген осы фильмен көп үміт күткендей едік. Оның өзі қазақ
мәдениетінен алыстау ма деп қалдық. Мына бір мәлімет пен әртістер
тізімінің өзі көп нәрсені аңғартып тұрғандай. Көшпенділер фильмін түсіру
27– қыркүйекте аяқталды. Оны монтаждау жұмысы Америкада жүргізіліп жатқаны
белгілі. Көшпенділер фильмінде қазақ жерінде ХVIII ғ. өткен нақты тарихи
оқиғалар негіз етіп алынғаны көпшілікке белгілі. Жоңғар батыры Шарышты –
Марк Дакаскос, қазақ батыры және ақылгөйі Ораздың рөлін Джейсон Скотт Ли,
Мансұр – Абылай хан оның сыңары Ералыны Голливуд жұлдыздары Куно Беккер мен
Джей Эрнандес бейнеледі. Қалдан Церен мен Әбілқайыр рөлін Досқан
Жолжақсынов пен Тұңғышбай Жаманқұлов ойнады. Көріп отырғанымыздай, басты
рөлдің көбін шетел жұлдыздары сомдаған. Сомдауын сомдағанмен, олар қазақи
болмысты аша алды ма? Міне, гәп сонда. “Көшпенділер” туралы көп пікір де,
сын да айтылды.
Соңғы 15 жылда жарық көрген қалған фильмдердің бір тобы — көрерменнің
күллі құқығын жиыстырып қойып, өз ойын өзі қызықтап кететін авторлық
шығармалар, екінші бөлігі — халқымыздың есте жоқ ескі замандардағы айтөбел
тұлғалары, әрі кетсе азаттық үшін күресі туралы тәспірлейтін тарихи
туындылар, тағы бірсыпырасы — қазақы қалыпқа, қарапайым жұртшылыққа
жақындауға тырысқанымен, кәсіби жағынан талап биігінен көріне алмай жатқан
ала-құла жобалар. Яғни, алдыңдағы самсаған бейнетаспалардан, DVD-
дискілерден әр елдің фильмдерін салыстырып отырып: Басқаның бәрін қоя
тұрып, ең әуелі мынаны көрейінші! - дейтіндей жаңа қазақ кинолентасын
таппайсың.
Мәселен, қазіргі қазақ киносында жанрлық жан-жақтылық жоқ.
Қазақстандық режиссерлер бір-бірінен аумайтын іш пыстырарлық дүниелер
түсіреді. Бізде басынан аяғына дейін деміңді ала алмай көретін детективтер,
жүрегің суылдап отыратын триллерлер, атыс-шабысы мен қуғын-сүргіні аралас
криминалды вестерндер, кейіпкерлерінің бастан кешкен хикаяларының өзі қызық
шытырман оқиғалы экшн-туындылар, өмірге деген құштарлығыңды арттырып,
кинозалдан шыға сала танымайтын адамдарыңа да әлдеқандай жақсылық жасауға
ұмтылдыратын тамаша отбасылық-тұрмыстық мелодрамалар, күлдіре отырып
ойландыратын лирикалық комедиялар, езу жиғызбайтын эксцентрика, сюжетіне ән-
биі шебер қиюласқан мюзиклдер жоқ? Қазақ киносының көрермендері осының
бәрін шеттен іздеу керек.
Біздің фильмдерде өмірге деген құштарлық жоқ. Жартысы авторлық,
жартысы тарихи, жартысы өзінің не орыс, не қазақ екенін білмейтін дүбәра
дүниелер болса, олардан қандай құштарлық күтуге болады. Дегенмен бұған тағы
да көрерменді кінәлау қиын. Олардың бәрі бірдей элитарлық ленталардың
режиссерлік ребусын шешіп отырудан, тарихи тұлғалардың қаһармандық
бейнесіне сүйсінуден немесе кейікерлерінің бітім-болмысы барынша
айқындалмаған қарадүрсін дүниелерден ләззат ала алмайды. Яғни, ересектерге
де шындыққа бергісіз ертегілер керек. Әйтпесе жұрт неге отыз жылдан бері
Элъдар Рязановтың Тағдыр тәлкегіне телміріп келеді? Неге Франсис Вебердің
Қашқындарынан жалықпайды? Жаттап алған сюжетін, сұраса түсінде де айтып
бере алатын диалогтарын қайта есіне түсіру үшін бе? Жоқ. Аталған
картиналарды әр көрген сайын өмір сүргің келеді, ертеңнен бастап бәрін
басқаша жасағың, ренжіскен адамдарыңмен қайта татуласқың келеді. Ал бізде
көрерменге осыншалықты жақсы әсер бере алатын фильмдер қазір жоқ.
Режиссерлар актер және натура таңдауда ешқандай эстетикалық
талғам көрсетпейді. Шынында да, қазақтың кейінгі жылдардағы бірде-бір
кинолентасынан көркіне көз тоятын, сымбатына жан сүйсінетін актер мен
актрисаны көре алмайсың. Бүгінгі киноға түсіп жүрген кейіпкерлердің түр-
тұлғасына қарап отырып, режиссерлер жүз адамның ішінен әдейі ең сұрықсызын
сұрыптап алған ба? деген ой келеді. Біздің киногерлер үшін әртістің сырт
келбеті ешқандай рөл ойнамайтын сияқты. Қай фильмді қарасам да, не бойы
кішкентай, не мұрны жапырайған, не көзі сығырайған, не мойны қылқиған, не
даусы шіңкілдеген, не беті табақтай, біреулер жүреді...
Кино — эстетикалық талғамды қалыптастыратын өнердің бір түрі.
Адам, әсіресе жас көрермен жақсыдан үлгі алуға, әдеміліктен әсерленуге, көз
қуантар көркемдіктен қуат алуға тырысады. Жас ұрпақ өзіне үлгі тұтар, нағыз
жігіттің және нағыз арудың идеалы санар ұлттық қаһармандарды іздесеңде
таппайсың. Орыстарда кеше Андрей Миронов пен Татьяна Друбин болса, бүгін
Михаил Пореченков пен Анастасия Заворотнюк. Америкалықтарда кеше
Майкл Дуглас пен Сандра Баллок болса, бүгін Брэд Питт пен Анжелина Джоли
бар, үнділерде кеше Амитабх Баччан мен Рекха болса, бүгін Шахрух Хан мен
Айшварья Рай бар... Әрине тұлғалы серілер мен сымбатты сұлулар қазақтан да
табылады, бірақ режиссерлердің оларды іздеп әуре болғанын байқамадым.
Сол сияқты біздің филъмдерден қазақ даласының тамаша табиғатын да
көре алмайсыз. Әйтпесе нағыз отаншылдықты оятар сезім — өз ұлтыңның керемет
сұлулығын ұғыну мен өз жеріңнің ғажайып көрікті екеніне көз жеткізу емес
пе? Оның үстіне, бізде әдейі кино түсіруге жаралғандай көркем жерлер көп
қой! Киногерлеріміз әзірге бұл жағына да аса мән беріп отырған жоқ.
Қазіргі қазақ киносында ұлттық мінез, салт-дәстүр, әдет-ғұрыпты
кездестіру мүмкін емес. Кейіпкерлердің көпшілігі қазақ болғанымен, олардың
іс-әрекетінен, ой-санасынан қазақылық байқалмайды. Шәкен Аймановтың
Атамекеніндегі немесе Серік Жармұхаммедовтың Өтелмеген парызындағы
ақсақалдардың әр қимылынан байқалып тұратын ұлттық мінез бүгінгі фильмдерде
жоққа тән. Сондай-ақ келін түсіру, қыз ұзату, шілдехана, тұсау кесу секілді
қазақы той-думан, әке мен баланың, келінмен ененің, құдамен құданың, ата
мен немеренің тек біздің халыққа ғана тән, басқалар үшін таңсық қарым-
қатынастары, содан туындайтын жөн-жосық, ырым-жоралғылардың да экраннан
көрініс тапқанын аңғармадым. Ал негізінде ұлттың кім екенін өзгелерге
танытатын саланың бірі осы кино емес пе? Біз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 2 – 5
Негізгі
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...6 – 43
І тарау
Тележурналистиканың интегративтік функциясы және руханият әлеміндегі
көкейкесті
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6
– 25
ІІ тарау
Қазақстан және Хабар телеарналарындағы адамзатқа тән
құндылықтарды насихаттайтын бағдарламалардың шығармашылық
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 26 – 43
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .. 44 – 46
Сілтемелер
тізбегі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... . 47 – 49
КІРІСПЕ
Қазір жер беті халқтарының телевизиялық өнімдерсіз өмір сүре
алмайтындығы баршаға аян. Бүкіл әлемдегі телеарналардың қай-қайсысын
алсаңыз да адамзат үшін аянбай қызмет ететін, мақсаты мен мүддесі айқын
ғаламат идеологиялық күшке айналып барады. Сондықтан көгілдір экранның
құпиясы көрерменін лезде елітіп, баурап алуға дайын тұрады десек, оны
телевизиялық көрсетілімдердің әр қырынан саралап беру қиынға соқпайды.
Бірақ біздің айтпағымыз, сол рухани өнімдердің сипаты қазіргі адам
тәрбиелеу ісіне керісінше тойтарыс беріп отыр десе де болғандай. Батыстың
шым-шытырық, айқай-шу мен анайылыққа негізделген, одан қалса адам нанғысыз
айуандық сипатқа тән көрсетілімдері жайында бүгінгі БАҚ аз қозғап, бәсең
айтып жүрген жоқ. Сол себепті Адамзатқа тән құндылықтарды насихаттаудағы
тележурналистиканың рөлі атты тақырыпты бітіру жұмысымызға арқау етуіміз
осыдан кейін өздігінен түсінікті болса керек-ті. Өйткені, тақырып бұрын-
соңды айтылып жүрген мәселелерді қайта тізбелеп шығуға емес, көтерілген
мәселелерге қатысты отандық телевизиямыздың дәл қазіргі күйінде қандай
қадамдарға баруын зертеп көруге жетелейді. Олай болса бітіру жұмысының
мақсаты мен міндеті де айқын: бүгінгі жаһандану дәуірінің көшімен қатар
жылжып бара жатқан төріміздегі көгілдір экранымыздың ұлттың жан-дүниесіне
әсер етер түрлі қауіп-қатерлерден сақтану жолын анықтап, нендей іс-қимылдар
жасау керектігін ой елегімізден өткізу.
Күнделікті таңертеңнен қара кешке дейінгі өмірімізде талай ақпаратты
қабылдап жатырмыз. Оның тең жартысынан астамы жадымызда берік жатталып та
қалады. Солардың ішінде жаманы-жақсысы да, зияны-пайдалысы да аралас
жүреді. Бір өкініштісі, сол ақпараттарды елеп-екшеп, артығын, яғни
санамызға улысын ысырып тастау бізде жоқ әдет. Демек, қайтсек халқымыздың
мақсат-мұратымен ұштасар, ұлттық құндылықтарын насихаттайтындай, адамзаттық
санасына оң ықпал етер көрсетілімдерді талдап-таразылап, оны байытудың
түрлі жолдарын қарастырамыз деген мәселе бітіру жұмысының өзектілігі болып
табылады. Бұл ретте жұмыс барысында зерттелетін тараулардың бірі де
Тележурналистиканың интегративтік функциясы және руханият әлеміндегі
көкейкесті мәселелерге арналып, ал басты нысаны ретінде Қазақстан және
Хабар телеарналарындағы адамзатқа тән құндылықтарды насихаттайтын
бағдарламалар таңдалып алынды. Яғни, аталған телеарналардың адамзатқа тән
құндылықтарды насихаттаудағы шығармашылық сипаты сарапқа салынып, ондағы
кемшін тұстарды дөп басып, алдын алудың амалдарын іздестіруге талпынып
көрдік. Рас, соңғы кездері телеарналардан әлдеқандай тосын жаңалықты
күтетін болып алдық. Теледидардың құдіреттілігі де осында жатыр. Ел
ішіндегі елеулі жаңалықтар өте-мөте елене қоймай, керісінше әлемдегі апат,
соғыс сияқты соңғы суыт хабарлар елең еткізетін жағдайға бой алып барамыз.
Демек, теледидар өзінің аудиовизуалдық қасиеті арқылы адам санасын сиқырлап
алуға дендеп барады. Мәселе, енді сол ақпараттардың адамзат баласына берер
пайдасы мен мән-маңызында болып тұр. Ал отандық беткеұстар қос телеарнамыз
– Қазақстан мен Хабардың қабілеті адам санасын дұрыс жолға бағыттап,
өнегелі тәрбие көзіне айнала алып отыр ма?
Күнделікті эфир төрінен орын алып жатқан бағдарламаларды айтпағанда
жұмыс барысында біз мынадай жайттарды да қаперімізге алдық. Біріншіден,
аталған телеарналар жалпыадамзаттық құндылықтарды насихаттауда танымдық
деректі фильмдер легін дұрыс ұсына алып жатқан жоқ. Жалпы, деректі фильмнің
ұлттық мәдениетті сомдап, саралап, таразылап, байытуға келгенде берері мол
берекелі шығармашылық өнім екенін айтпасқа болмас. Ең бастысы оның халықты
тәрбиелеуге қосатын үлесін айрықша деп түсіну керек. Хабар
телеарналарындағы деректі фильмдердің берілуі әлі де болса мол
шығармашылықты қажет етеді. Олай дейтініміз, арналардың эфиріндегі деректі
сериалдардың басым көпшілігі шетелдік туындылармен келе жатқанын
мойындауымыз керек. Оған бұған дейін Хабар арнасының эфирінен беріліп
келген Табиғат әлемі, Еуропаның ғажайып қамалдары, Расчищая джунгли
сияқты т.б. фильмдерді жатқызсақ болады. Сондай-ақ, бұлардың қатарына
“Қазақстан” телеарнасындағы Ғылым және өмір, Адамның микроорганизмдері,
Хайуанаттар әлемі, Жер жаһанға саяхат деректі сериалдарын қосамыз. Қос
телеарнадағы аталған өнімдердің, әрине, көрерменге аударма арқылы тарап
жатқаны мәлім. Ал тура сондай форматтағы туындыларды осы арналардың
өздерінің жасауына шамасы жетер еді. Дегенмен, бұл арналардағы деректі
туындылардың барлығын жоққа шығаруға болмас. Мысалы, Хабардағы мерзімді
беріліп тұратын Бір сәт және бүкіл ғұмыр, Ел ағалары, Сәулет сыры
сияқты деректі фильм жанрындағы көрсетілімдер үнемі көрермен назарында
келеді. Ал бір кездері Қазақстан телеарнасының арнайы түсіріліміне ие
болған деректі туынды – Бір бала қысқаметражды фильмінің өміршеңдік
деңгейі әлдеқайда жоғары болды. Және бұған тағы бірнеше мысалдар келтіре
беруге болады.
Қазір Россия, НТВ, BBC және Батыстың басқа да телараналарындағы
арнайы деректі фильм жасаумен айналысатын шығармашыл топтар бүгінгі мен
кешегі тарихтың беймәлім сырын, танымдық тәрбие әлемін ғажайып көк сандық
арқылы көрсетуге көшкені қашан. Бұл ретте отандық телеарналардың экранды
көркем кадрлермен өрнектей білуі дәл қазіргі күні ұлттық эфирімізге
жетіспей тұрған мәселе.
Екіншіден, аталған арналардағы отандық киноның насихатталу жайы да
ұлттық санамызды тәрбиелеуге орасан зор күш беретінін айтып өткіміз келеді.
Өкініштісі, сол тағы да шетелдік сериалдар мен түрлі бағыттағы фильмдердің
әлі де саябыр табатын емес. Ал қазіргі қазақ киносында жанрлық жан-жақтылық
жетіспейді. Бізде басынан аяғына дейін деміңді ала алмай көретін
детективтер, кейіпкерлерінің бастан кешкен хикаяларының өзі қызық шытырман
оқиғалы экшн-туындылар, өмірге деген құштарлығыңды арттырып, кинозалдан
шыға сала танымайтын адамдарыңа да әлдеқандай жақсылық жасауға ұмтылдыратын
тамаша отбасылық-тұрмыстық мелодрамалар, күлдіре отырып ойландыратын
лирикалық комедиялар, езу жиғызбайтын эксцентрика, сюжетіне ән-биі шебер
қиюласқан мюзиклдер жоқ. Сол сияқты біздің фильмдерден қазақ даласының
тамаша табиғатын да көре алмайсыз. Ал нағыз отаншылдықты оятар сезім — өз
ұлтыңның керемет сұлулығын ұғыну мен өз жеріңнің ғажайып көрікті екеніне
көз жеткізуде жатыр.
Үшіншіден, журналистика ұлттық идеологияны қалыптастырушы негізгі
құрал десек, жас ұрпақтың бойына ұлттық рухтың дәнін себу үшін және
жалпыадамзаттық құндылықтар негізіне баулуда бүгінгі жас бүлдіршіндердің,
әсіресе қазақ балаларының рухани қажеттілігін қанағаттандыру мәселесі бізде
әлі жүйесін таппай келеді. Ал балалар бағдарламасын тек ертегімен ғана
елестететін кез әлдеқайдаға өткен сияқты. Иә, балаларға арналған
хабарлардың жанры да бөлек. Маңыздылығы сол, ондай дүниені ересектер
баланың көзімен жасай білуі тиіс. Балаларға арналған бағдарламаларды
жасауда тәрбиелік пен көркемдік сипатқа аса мән берілуі шарт.
Міне, осы айтылған дүниелерді саралап, салмақтай келе түйткілдерді
шешу жолында тың ұсыныстар ұсынып, қорытынды жасау бітіру жұмысының
жаңалығын танытса керек. Ондай жаңалық өз кезегінде кез-келген БАҚ өкілі
мен ұлтын сүйер болашақ журналист қауымы үшін таптырмас азық. Жұмыстың
тәжірибелік құндылығы да осында жатыр. Ал бітіру жұмысының зерттеу әдісі
салыстыру, сараптау және ұсыныс енгізуді қатар алып жүрді. Еңбектің
құрылымы кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды, пайдаланған сілтемелер мен
әдебиеттер жиынтығын қамтыды.
І тарау
Тележурналистиканың интегративтік функциясы және руханият әлеміндегі
проблемалар
Тележурналистика бұқаралық ақпарат құралдарының бір саласы, соның
ішінде орасан зор мүмкіндіктерді иеленетін жүйе. ХХІ ғасыр адамзат
игілігіне ұсынған ұлы жаңалығы адам баласының көзқарасына, ой – санасына
тікелей әсер ететін идеологиялық құрал. Рухани нәр мен эстетикалық әсер
беретін өнердің өзгеше бір түрі. Қазіргі таңдағы уақыт аясынан ақпарат
ғасыры деген ұғымды иеленіп отырған кезеңде тележурналистиканың ақпарат
кеңістігінен алатын орны айрықша.
Тележурналистің көпшілікпен сырласуы, өзімен - өзі кеңесетін шақтары
қашанда қоғам, ел мүддесімен, адамзаттың көкейкесті арманымен ұштасып
жатады. Тележүргізуші жүрек түбінде өзін толғантқан сырын өзгеге айтады.
Телехабарда автор тақырыбын тереңнен толғап, содан әлі өзгелер көрмеген
шынайы көріністі табу жолында ізденіске түседі. Әңгімелеуші өз ойын,
айтайын дегенін әңгімелеу кезінде сарықпай тынбауы тиіс. Хабар барысында
жүргізушінің тақырып өзегінен шықпай, әңгіме көпшілікке мейлінше ұғынықты,
ықшам айтылуы тиіс. Қосалқы сөз, артық тіркес болмауы, әңгімелеушінің
айтамын дегенін жеріне жеткізіп, шағын көлемде шебер суреттелуі – парыз.
Кадрдан тыс мәтін не жүргізушінің сөйлеуі көпке ұғынықты сөйлемдерге
құрылғаны жөн. Бұл көрерменнің көрініс пен мәтінді есінде ұстап қалуына,
әрі хабар туралы өзіндік пікір қалыптастыруына. Жүргізушінің аудиториямен
жанды байланысында оның тілге жетіктігі мен майда биязы қоңыр үнді
көрермендерді теледидар алдына көптеп тартады. Әрі хабарды жүргізу
кезіндегі қонақтардың талғам таразысының қандай екендігінен жүргізушінің
хабардарлығы да студияда жылы байланысқа негіз қалап отырады.[1]
Көрермендерге экранда оқиғаны хабарлау кезінде фактілер мен теориялық
тұжырымдар, салыстырулар мен дәлелдердің, көрнекі суреттердің мол болуы
аудитория мен студия арасын жақындастыра түседі. Өйткені фактіні іріктеу,
оны сөзбен суреттеу кезінде автордың тақырыпқа шын жетіктігі айқындалып,
ашыла түседі. Көрермендер жылдар өткен сайын рухани жағынан өсіп – жетіліп,
байыпты бола бастады.
Журналист адамдармен қарым – қатынас жасай жүріп, өмірдің таңғажайып
сырларына қанығады, өзінің ой – түйсігін тереңдетеді. Бұл журналисті
байқағыштыққа тәрбиелейді, ойдан ой туғызуға көмектеседі, рухани әлемінді
байытады. Маман ретінде басқа жұрттан ерекшелігіңді байқатады. Өзгелер
аңғармағанды журналистің аңғаруына мүмкіндік береді. [2]
Қазіргі заманғы тележурналистикада әлеуметке ықпал ететін,
көрермендерге бағыт бағдар сілтейтін мүмкіндіктер жеткілікті. Теледидар
бағдарламаларындағы ықшамдылық, өткірлік, айқындылық, маңыздылық
тележурналистикаға қойылар басты шарттар. Қарапайым хабардың өзі
телепублицистикалық үнмен естіледі, оқиғалық ақпарат қоғамдық пікірді
қалыптастырады, информациялық заметка да публицистикада басқаша көрініспен
танылады - дейді, Е. Прохоров. [3] Минут, сағат сайын сан – саладан ағылып
жатқан ақпараттар тасқынында өткір де маңызды идеялар мен пікірлер
жетерлік. Бізде хабар авторы елеулі проблеманы алып, соны экранға
шығарғанымен де, оны тиімді, әсерлі жеткізу жолдарын іздестіре бермейді.
Шағын сюжет не көлемді хабар болсын, онда тақырып актуальді, тосын, тың,
маңызды болып, қоғамның мәнді проблемасын өзек етсе, әрі ол автордың
тақырыпты жан – жақты аша білуімен іштей қабысса, көрермен де одан сырт
қалмайды.
Хабардың тақырыптық ауқымы мол, идеялық деңгейі биік, әлеуметтік
философиялық мазмұны терең болуы шарт. Көркем жанрдың үлесі тек сыр шерту
емес, сонымен қатар үлкен әлеуметтік, қоғамдық, тіпті бүкіл адамзаттық
тақырып бойынша азаматтық үн көтеру, терең ой толғау, заман кеселін қозғау
болуы керек - ті. Теледидарда барлаушыға тән – тапқырлық, ғалымға тән –
тереңдік, білгірлік, күрескерге тән – табандылық, істі ақырына дейін апара
білетін алғырлық, батылдық болуға тиіс. [4] Автор мен редактор, жүргізуші
мен режиссер – оператор түсірілмек тақырыпты егжей – тегжейлі танымақ
керек. Ал қолына микрофон ұстаған тележүргізуші байқау да, байыбына бару да
оңай, өтіп жатқан күнделікті өмір ғой деп ойлайды. Қазіргі заман оның
кейіпін көріп, біліп қоюда ғана емес, ол ұшқыр қиялға нәр беретін, әр түрлі
деректердің көзге көрінуге тиіс ішкі үндестігін тап басып тануда. Бүгінгі
күннің тұтас көркем суретін көңілге таңбалау, оны ақыл – ой қазанында
қайнатып, экран көзіне лайықтап, шынайы картина дәрежесіне жеткізу үшін
өмір тұнығына терең бойлау керек.
Сценарийде бейнелердің типтік мінездерін жасау кезінде автор
өмір шындығын бұрмаламай, кездейсоқ емес, шыншыл құбылыстарды көре білуі
керек. Шеберлік ең алдымен, осыдан басталады. Сценарийдегі нақты
кейіпкерлер арқылы автор белгілі бір заманның, әлеуметтік ортаның жетекші
ерекшеліктерін танытуы тиіс. Кейіпкерді өмірде кездесетін түрлі қиындықты
жеңу үстінде көрсетсе, кей сәттерде өмірдің көлеңкелі жағын баса суреттеуге
жол беріп жатады. Өмір шындығы – жаңа өмірді, жаңа көзқарасты, жаңа қарым –
қатынасты орнықтыру тұрғысынан бейнеленеді. [5]
Теледидар бағдарламаларының тақырыбы жағынан өте ұнамды, ал мазмұны
жағынан көрермендерге мейлінше ұғынықты болуы – экран шарттылықтарының
бірі. Тақырып өмірдің өзіндегі бар құбылыстар мен әрекеттерден туындайды.
Саяси мәні бар, кезең қойып отырған міндеттерге жауап беретін, жұрттың
назарын аударатын тақырыпты таңдай білу аса қажетті шарт, - дейді
профессор Т. Амандосов. [6]
Эфирдегі телехабардың берер тағылымы мол. Ұлттық діл, ұлттық сезім,
ұлттық рух, ұлттық тәрбие, ұлттық сана, ұлттық болмыс – бітім бойымызға
ананың сүтімен, әженің тілімен, ата – бабамыздың салт – дәстүрімен
қалыптасса, соны дүние жүзі халықтарына бар артықшылығымен танытуда
телеэкранның атқаратын қызметі ұшаң – теңіз.
Аға ұрпақтың өкілдері атасы мен әжесінің аңыз – ертегілерін тыңдап,
олардың сөз саптау, ой құрау мәнерін көріп, таза қазақы ортада өсті. Ал
соңғы кездері ұлттық орта қалалық жерлерде жоқ деуге болады. Осы тұрғыдан,
жас ұрпақтың мәңгүрттену бағдарының одан әрі жалғасуын тоқтату, оларды
халқымыздың рухани дүниетаным негіздерінен ажырап қалмау ісінде ақпарат
құралдарының, соның ішінде теледидардың атқарар рөлі зор. Теледидар кеше
де, бүгін де шын мәніндегі тәрбиешіге айналып отыр. Тек, жастарымыздың
ғана емес, ол күллі елдің тәрбиешісі болуда. Ақпарат құралдары арқылы халық
санасына кез келген идеяны сіңіруге болатындығы дүниежүзілік тәжірибеде
толық дәлелденді. Демек, қазақ халқының ұлттық қайта жаңғыруы, оның
бірігуі, ұйысуы, мемлекеттігін нығайтуы сияқты аса күрделі құбылыстар
ақпарат құралдары арқылы жете түсіндірілгені орынды. Осы бағытта
теледидарға жүктелер мәдени – рухани шаралар ұшаң – теңіз. Соған орай,
кезінде халық ықыласын өзіне еріксіз тартқан Шаңырақ, Алтын сақа атты
сауықтық – тағылымдық көрсетулердің бергені мол. Бұлар бір жағынан қызықты
ойын – тамаша ретінде қабылданса, екіншіден ойын – сауық ретінде
көпшілікке, соның ішінде жас толқынға халық тарихынан, оның салт –
дәстүрлері мен ұлттық рухына тән ұғым – түсініктерінен маңызды деректер
беріп, оны ұрпақ санасына сіңіру арқылы қыруар тәрбиелік жұмыстарды
жүргізді. Мұндай бағдарламалар еңбектеген баладан, еңкейген қартқа дейін ,
үлкенді – кішіні толық қамтитын бағдарлама. Соңғы жылдары жас ұрпақтың
белгілі бір бөлігінің ұлттық тәрбиелік ортадан тыс өмір
сүруі, мәңгүрттенуі сияқты келеңсіз құбылыстармен қатар, қазақ отбасында
халқымызға жат, жағымсыз құбылыстар жиі кездесетін болды - дейді, Ш.
Битаева. [7] Бүгінгі жас балдырған ертең еліміздің тұтқасын ұстайтын азамат
болады.
Көгідір экран арқылы аудиторияға хабар таратудың маңыздылығы орасан
зор. Жаңа ақпарат ғасыры кезеңінде жоғары дәрежеде дамыған технологияның
көмегімен, қоғамдық көңіл – күйде, қарқынды түрде эволюциялық процесс жүріп
жатыр. Сондықтан теледидар табиғаты, тележүргізушінің қызметі қандай деген
мәселенің алдыңғы кезекке шығаруы заңды болып табылады. Жаңа ақпараттық
ғасыр кезеңінде электрондық бұқаралық ақпарат құралдары көпшіліктің
дүниетанымын, өзіндік көзқарасын қалыптастыруда ерекше белсенділік танытып
отыр. Өйткені, бүгінде әлем тез өзгеріп, тез жаңаруда. Адамзат өркениетінің
әлемдік даму эволюциясы жеке адамның сезіміне ақпараттың барлық түрімен
әсер етуде.
Теледидар өз бойына театр мен киноның, баспасөз бен радионың сан
қырын тоғыстырған синкретті өнер түрі болғандықтан, оның табиғатының да
күрделілігі өз - өзінен айқындала түседі. Ол тележурналистиканың негізгі
бейнелеу элементтері жанды көрініс пен дыбыс, мәнерлі сөз арқылы
аудиториямен байланыс орнатады. [8]
Теледидарда көркемдік, публицистикалық сарын жалпы журналистиканың
заңдылықтарынан туындайды. Телеэкрандағы хабарлардың көркемдік деңгейі,
ішкі құрылымының қуаты, кіріспе сөздерден бастап шарықтау шегіне, шешім
табуына дейінгі сыңарлар әрбір бағдарламаның өн бойынан көрініп отыруы
тиіс. Мысалы, теледидардың әдеби – драмалық хабарларында әдебиетке тән
көркемдік тәсілдер барынша еркін сақталып қолданылады. Эфирдегі көрініспен
қатар естілетін не сөйленетін сөздің дыбыс мүмкіндіктеріне, дауыс ырғағына
қарай құбылып, әсер, ықпалының арта түсетінін ескерсек, қойылымдардағы
әдіс, тәсілдер сөздің реңін ашып, ойдың бейнелі түрде көрермендерге
эстетикалық ләззат беріп, құлақтан кіріп, санаға сіңіп қалатындай көркем
дүниелер ұсынуына мүмкіндік туғызады. Хабарлар тілінің шұрайлылығы, онда
троптардың (эпитет, метафора, антитеза, теңеу, аллитерация, гипербола т.б)
мол қолданылуы бір мезгілде көрермендердің санасына ғана емес, сезіміне де
әсер етеді. Сондай – ақ, теледидардың акустика мен бейнеге қатар ие
екендігін ескерсек, хабардың көрерменді әсемдік әлемімен бірге тәрбиелік
қасиеттерге үндейтіні ақиқат.
Тележурналисте тарих, мәдениет, ғылым туралы жүйелі ой, толымды
пікір болмаса, мұның түйіні – теледидардың өз аудиториясын жоғалтуына
әкеліп соғады. [9] Радиолампаны ойлап табушы, американдық Ли де Форестаның
сөзімен айтсам: ... Сіздер менің балаларыма не істедіңіздер. Ол қоғамның
дамуы, әрі әсем музыка мен мәдениетті насихаттаудың өткір қаруы түрінде
ойластырылған болатын. Сіздер, оларды көшеге шығарып, тобырдан ақша жинауға
дейінгі дәрежеге дейін жеткіздіңіздер. [10] Осыған орай, бүгінде
теледидардың қоғамдық тәрбиешілік әрі ағартушылық рөліндегі маңыздылығы
баршамызды толғандырады.
Көрермен сезімінде әлдеқайда көркем фильмнің қабылдануы
кинотеатрдағыдан өзгеше. Талғамдық жағынан теледидарда көңіл – күйге әсер
етушілік кинодағыдан үстем. Ол репродукция, фильмнің ішкі құрылымын
өзгерту, көркем полотно, симфония, эстрадалық концертті қабылдау үрдісі
кезінде оны қайта жасауға тіптен құдіретті. Теледидардың комуникативтік
міндеті, оның аудиториямен тікелей қатынас кезеңінде көрерменнің түрге
деген қызығушылығын тудыратындығын осыдан байқауға болады. Олардың
кейбіреулері мыналар: телеқабылдау кезеңінде көпсериялылықтың бұлдыр сағым
түзуі; қабылдаудағы тұрақсыздығы; ұзақтығы; деректілігі; айдар тізбектің
телефильмің әсер ету тетігіне сүйенуі. Айырмашылығы, тізбек әлде айдар
тақырыбына біріккен кез келген хабарлама сюжеттік жағынан тұйық әрі шексіз
мүмкіндікке ие. Тәжірибеде телетізбек не айдардың ұзақтығы тақырыптың
мазмұнына да қатысты.
В. Вильчек, А. Вартанов, Ю. Богомолов, Р. Копылова т.б зерттеушілер,
теледидардың қайталампаздық әмбебаптығын, телехабарламаның өзіндік
эстетикалық маңызды алғы шарты деп бағалап, әрі теледидарды өнердің өзінен
бұрынғы түрлеріне мәнерлік әсерін сезінетіндігін мойындайды. [11] Шын
мәнінде, уақыт өткен сайын теледидар көпшілікпен бірте – бірте жақындасу
сатысын бастан өткеруде. Сонымен бірге экранда көрермен, шығарма және
суретшінің шынайы қатынасы іштей түсіністікке ұласып, ол өзара жымдаса
түсуде. Осының нәтижесінде теледидардағы айшық әрбіріміздің сырбаздық
сезімімізге күн сайын өзгеше бір айқындықпен әсер етуде.
Телевизионная журналистика оқулығында тележурналистиканың жеті
түрлі функциясын атап көрсетеді. Олар: ақпараттық функция, қарым – қатынас
жасау функциясы, тәрбиелеу функциясы, үгітшілдік, насихатшылдық,
ұйымдастырушылық функциясы, интегративтік функциясы, мәдени – ағартушылық
функциясы, рекреативтік функциясы. [12]
Менің дипломдық жұмысымның негізгі өзегі тележурналистиканың
интегративтік функциясы болып табылады. Яғни, интегративтік функцияның
атқаратын қызметі адамзатқа тән құндылықтарды адамзат баласының (адамға
қатысы бар) бойына сіңіру, соның бәрінің кез келген адамға қатысы бар дүние
екенін олардың әрқайсысына ұғындыру. Өмірдегі таңғажайып нәрселерге етене
араласып одан ешкімді шет қалдырмау. Әлбетте, әр көрерменнің талғамы әр
түрлі. Интегративтік (шоғырланған, бірлескен) функция теледидардағы
хабарлардың барлық түрінде дерлік жасалады. Публицистика, көркем өнер,
спорт және тағы басқа функциялармен тығыз байланысты. [13]
Осы жерде адамзатқа тән құндылықтар дегенге түсініктеме беріп кетсем.
Адамзатқа тән құндылықтар ол: халықтың ұлттық тілі, ұлттық мінез – құлқы,
ерекше адамгершілік қасиеттері, ауызша – жазбаша ұлағатты тәлім – тәрбиелік
мәні бар даналық өсиеттері, мақал – мәтелдері, әдеби және музыкалық
шығармалары, салт – дәстүрлері, ділі мен діні, ойындары, мерекелері,
халықтың еңбек құралдары, сәулет өнері, кәсібі, киімдері, тұрмыстық тұтыну
заттары мен құралдары, қолданбалы өнері және т.б. [14] Мысалы, сәулет
өнеріне жататын әлемнің жеті кереметі бүкіл адамзатқа тән ортақ құндылық.
Оған Мысыр пирамидалары, Вавилонның аспалы бағы, Эфес Артемидасының
ғибадатханасы, Галикарнас мавзолейі, Радос алыбы, Александрия маягі,
Олимпиядағы Зевс мүсіні жатады. Және де Тәж – Махал Ақ дидарлы кереметі мен
Ұлы Қытай қорғанын осы тізімге жатқызамыз. Аталған әрбір кереметтің өзіне
тән тарихы бар.
Мәселен, бірінші кереметтің қатарынан көрінген, Мысыр пирамидалары
туралы ғалымдарда қанша ой болса , осы бір тарихы дүниелер туралы
журналистердің зерттеген дүниелері де өте көп. Мысырдағы перғауындардың
(фараон) төртінші әулеті – Хафу (Хеопс) мен Хафраға (Хефрен) орнатылған
зәулім қабыр түрі заманды бастан кешсе де, өз құндылығын сақтап экран
арқылы көреременге жол тартты. Пирамидалар салынғаннан кейін Мысыр
мемлекеті үш мың жылдай өмір сүрді. Талай перғауын мен патша тақтан тайды,
алайда, Мысыр мәдениетінің бастауында дүниеге келген пирамидалар өз
еліндегі ғана емес, бүкіл дүние жүзіндегі ең құдіретті ғимарат болып
қалуда. Пирамидалардың биіктігі 137 метірлік зәулім ғимараттың әрқайсысы
мұқият өңделген 2300000 мың әктастан қаланды [15] деген мәліметтер
ғаламдардың еңбектерінде зерттеліп, БАҚ арқылы халықтың назарына
ұсынылды.. Осыған байланысты Герадоттың тарихи еңбектерінде мынанадайда
мәліметтер жоқ емес. Ғұламаның ойынша, дүниенің жеті кереметінің қатарынан
көрінген, дүние жиырма жыл бойы салынған деседі. Сондай-ақ құрылыс
жұмысымен бір мезгілде жүз мың адам айналысып, олар әрбір үш ай сайын
ауыстырылып отырған деген ақпарды оқымысты алға тартады. [16] Осы сияқты
құнды ойлар өте көп. Дегенмен сол бір кереметтің ашылмаған құпиялары
турасында шетеледік телеарналар жүйелі зерттеулер жүргізіп, халықққа құнды
бұрынды соңды айтылмаған ақапарат беруді көздейді. Мұндай, адамзаттың
рухани мәдениетінен көрерменге жаңалық ұсыну арқылы, БАҚ ұжымы жұртшылықты
тарихи мәдени оқиға ұсыну арқылы сол телеарна немес газет арқылы өз
рейтингін көтерудің бір тәсілі. Ал БАҚ-тың озық болуы қоғамда айтарлықтай
рөл ойнайды. Десекте отандық телеарналарда еліміздің тарихи мәдениетінен,
ертедегі көшпенді қазақ жұртының тұрмыс тіршілігінен мағлұмат беретін
бағдарламалар саусақпен санап аларлық.
Сол сияқты пирамидадан бөлек Вавилонның аспалы бағы, сондай-ақ Эфес
Артемидасының ғибадатханасы, Галикарнас мовзолей
туралы журналисттік зерттеу жұмыстарда жоқ емес. Сонымен қатар Қытайдағы
ұлы қорған, Александрия маягі, Омилпиядағы Зевс мүсіні Европа құрылығындағы
әлемнің жалғыз ғана кереметі. Осындай дүниелерден тұщымды мәлімет
беретін, шетелдік Evro News , ВВС, Аль жазира, сынды
телеарналарында history сынды айдарларының рухани құндылық, әр елдің төл
тарихы туралы айтары мол. Осы және өзге елдердегі көші ілгері
телеарналарда осы бір құнды дүниелерге бағдарламалар жан-жақты зертеулер
жүргізіп, аудиторияға сол ашуларды дер кезінде жеткізуді басты міндет
санайды. Мәселен Ұлыбританиядағы ВВС-1, ВВС-2, ВВС-3, ВВС-4
телеарналарында күнделікті маңызды жаңалықтан бөлек, ғаламдық тарих
қойнауынан сыр шертетін бағдарламалар легі көп. Сол сияқты АҚШ астанасы
Нью-Йюрктың өзінен тарайтын 220 телеарнаның басым бөлігі, рухани құндылықты
назардан тыс қалдырған емес. Солардың бірі NBS мемлекеттік телеарнасында
аптасына тарихқа арналған 15 минуттық History бағдарламасында Қытайдағы
Ұлы қорғанна бастап, Африка, Австралия елдеріндегі көне молалардағы
мумиялардың әрқайсысы қай дәуірге жататыны туралы бүге шігесіне дейін
зерттелген телевизялық жобалар бар. Одан қалды осы арнада ғылыми танымдық
айдарымен берілетін бағдарламаларда ғалымдардың тарихқа жасаған
саяхаттарына жарыса жария ету заңды құбылысқа айналғандай.
Ал елеміздегі рухани құндылықтардың дәріптелу қандай ? Әрине бұл
тұрғыдан ел үкіметінің алға қойған жеке саяси бағыты бар. Айталық
елемізде 1999 жылдан бастап қолға алынған мәдени мұраны қолдау жылдары
аясында көптеген Отандық телеарналарда бағдарламалар ашылып, төл
тарихымызға қатысты біраз дүниелер шетелдік аудиторияға көрсетіліп келеді.
Солардың қатарында спутник арқылы әлемнің бірнеше елдеріне тарайтын
Caspionet телеарнасында қазақтың тарихынан сыр шертетін бағдарламалар
бар. Айталық аптасына бірнеше рет history айдарымен тарайтын
бағдарламаларда еліміздің рухани құндылықтарды шетелге таныстыру болып
табылады. Бұл жобаларда еліміздің тарихынан ойып орын алған тұлғалармен,
құпиясын жасырған дархан даланың бетіндегі қорғандармен, ескерткіш,
мавзолейлерге қамтылған. 20-30 минуттық аталмыш телевизиялық жобадан өзге,
Fesses сынды айдардың мақсаты көрерменге тарихты сөзсіз, бейне арқылы
жеткізуді көздейді. Онда тарихи жерлермен бірге, елде болып жатқан
оқиғаларды суреттейді. Оның бір ерекшілігі видиолық қатарда ешқандай мәтін
берілмейді. Мәселен Caspionet телеарнасы арқылы 2006 жылдың желтоқсан
айының 26 жұлдызында Fesses айдары бойынша көне Тараз қаласындағы XV
ғасырға жататын шығыс моншасы тек интершум арқылы көрсетілді. Мұнда видео
арқылы көрермен тарихтан сол көне ғимаратты көріп қана қоймайды, адамдар
арасында соны зерттеуге деген қызығушылықтарын тудыруы мүмкін.
Бұдан бөлек елімізде рухани құндылықтарды сақтау мақсатында 2004
жылы Қазақстан Республикасы Президентінің 2004 жылғы 13 қаңтарындағы N 1277
жарлығына сәйкес еліміздің Конституциясының 44-бабының 8 тармақшасында
рухани және бiлiм беру саласын дамыту, Қазақстан Республикасының мәдени
мұрасының сақталуы мен тиiмдi пайдаланылуын қамтамасыз ету жайлы қаулы
қабылданып ұмыт болған дүниелер жаңартылып, өшкеніміз жаңғырған еді. [17]
Мәдени мұраны, соның iшiнде қазiргi заманғы ұлттық мәдениеттi, ауыз
әдебиетiн, дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарды зерделеудiң тұтастай жүйесiн құру.
Сондай-ақ көркем және ғылыми толық кестелерiн шығару арқылы ұлттық әдебиет
пен жазудың сан ғасырлық тәжiрибесiн қорыту
Қазақстанның мәдени мұрасының қазiргi жай-күйi сан ғасырлық
дәстүрлердi сақтау мен одан әрі дамыту жөнiндегi шаралар кешенiн қолдан
келгенше қамтамасыз етумен, тарих пен мәдениеттің жаңа ескерткiштерiн
ашумен, кесенелердi, ескi мешiттердi, ежелгi кенттердi тұмшалаумен, қалпына
келтiру жөнiндегi жұмыстарды жандандырумен, олардың негiзiнде жаңа тарихи-
мәдени мұражай-қорықтардың құрумен сипатталады.
Қазақстанда қазiргi уақытта тарих, археология, сәулет және мүсiн
өнерінің жылжымайтын ескерткiштерi 25 мыңнан астам, 11 мың кiтапхана, 147
мұражай, 8 тарихи-мәдени қорық-мұражай, 215 мұрағат бар деп
есептеледi.[18]
Тарихи және этнографиялық бейіндегі мемлекеттiк мұражайлардың,
Қазақстан тарихындағы есте қалатын оқиғаларға арналған мемориалдардың
тармақталған желiсi жасалды.
Қазақстанның тарихы мен мәдениетiнің қайталанбас ескерткiшi -
Түркiстан қаласындағы Қожа Ахмет Иассауи кесенесi 2003 жылғы маусымда
ЮНЕСКО-ның Дүниежүзілік мәдени мұра тiзiмiне енгiзiлдi.[19]
Астана қаласының мәдени инфрақұрылымын жақсарту жөнiнде шаралар
қолданылды: республика астанасында соңғы жылдары Қазақ музыкалық комедия
театры, мұражайды, кiтапхананы және концерт залын қамтитын Президенттік
мәдени орталығы ашылды. Ұлттық кiтапхананың құрылысы аяқталды. Киноконцерт
залы мен цирктің құрылысы жүргiзiлуде.
Тарихи-мәдени мұраны қорғау және пайдалану туралы, Мәдениет
туралы, Ұлттық мұрағат қоры және мұрағаттар туралы Қазақстан
Республикасының заңдары қабылданып, күшiне ендi.
Ішкі саясаттағы медениетті қолдауға жасалған тың қадамдар тек жүзеге
асып қана қоймай, олардың болашақта халық арасында ұмытылмай дәріптелуіне
еліміздегі БАҚ-ты қосары мол. Ол үшін басылыммен, теледидарларда арнайы
айдар немесе, бағдарламалар ашылуы маңызды. Мейлі ол деректі фильм ретінде
, немесе, жеке телевизиялық жоба болсын, өзін ақтары сөзсіз. Өйткені, ол
бағдарламалар тек танымдық бағытта ғана емес, ел жадында соның ішінде
жастар арасында патриоттық тәрбие беруде үлесі телегей теңіз.
Қазіргі таңда бала тәрбисі телевизиямен тығыз байланысты. Оған себеб
сәби кезінен бастап теледидар көріп дағдалануында. Кез келген баланың
көгілдір экраннан көргісі келетіні – әрине, мультфильм. Және бұл тұрғыдан
алғанда, қазір айтарлықтай қиындық жоқ. Тәулік бойы бір тынбайтын
Nіckelodeon, Jetіx, Fox Kіds сияқты спутниктік телеарналар отандық
экрандардың бұл тараптағы олқылығын толтырып отырғалы қашан!..
Осының салдарынан бүгінгі бүлдіршіндер өз мәдениетімен, өз
болмысымен мүлде қабыспайтын Бетман, Терминатор, Человек-Паук, Маска, Робот-
полицейский, Спайнч Боб, Сквер Пентс пен Медаботтарға еліктеп өсіп келеді.
Аты да, заты да түсініксіз осы тәрізді құбыжық бейнелердің бүлдіршін
санасын жаулағаны соншалық, перзентіңіз сіздің: Менің балам кейін
Алпамыстай асқан батыр болады! деген сөзіңізге бірден: Жоқ, мен Бетман
сияқты боламын! деген қарсылықпен жауап береді. Бұған, әрине, ол кінәлі
емес. Біз Алпамысты жыр қылып, ауызша қанша айтқаныңызбен, батырдың бейнелі
тұлғасын көзімен көрмеген, жойқын күшін, жүйрік ақылын экраннан
бақыламаған бала оған бәрібір нанбайды да, әсерленбейді де...
Қарап тұрсам, бүлдіршін біткен көз айырмай қарайтын қазіргі
мультфильмдердің дені кейіпкерлері бір-бірін аяусыз зәбірлеп, болмаса алдап-
арбап, қырып-жойып жататын кәдімгі ужас фильмдерден аумайды. Қазір
үлкендерді қойып, титтей балалардың өзінің өте агрессивті, ашушаң, қатыгез
болып бара жатқандығы көгілдір экранды жаулап алған осындай зиянды
дүниелердің кесірі екендігі күмәнсіз.
Осы ретте, баланы – жастан қолға алған қазақи, ұлттық тәрбие
қандай еді? деп еріксіз ойланамыз. Рас, біз өзіміздің қайнарымыздан қол
үзіп қалдық, тұнық бастауымыз лайланды. Ер Төстік, Тазша бала, Алдар Көсе,
Аяз би дегендер есте жоқ ескі замандардағы қараңғы халықтың еріккен
кезінде айта салған бос бір әңгімесі сияқты болды да қалды... Ал шындығына
келгенде, тарих та, мәдениет те, философия да, әдет-ғұрып пен салт-дәстүр
де тура сол ауыз әдебиетінде жатыр емес пе? Қадірін білген адам болса,
мультфильмнің де, басқа фильмнің де ашылмаған кенін тап сол арадан табар
еді. Әмен Қайдаровтың осыдан қырық жыл бұрын түсірген Қарлығаштың құйрығы
неге айыр? атты мультфильмінің күні бүгінге дейін жылы қабылданатындығы да
оның халық ертегісінің негізінде түсірілгендігінен және ең бастысы, ойлы,
тағылымды дүние екендігінен болса керек. Қазақ мультфильмінің атасы
есебіндегі Әмен қария: Мультфильмнің кейіпкерлері балаларға жақсы таныс,
жандарына жақын, түсінікті болуы қажет. Және олар бүлдіршіндерді
мейірімділікке, адамгершілікке баулып, басқа да жақсы қасиеттерге үйретуі
тиіс деп есептейді. Сөйтіп, осы ең алғашқы дүниесінің өзінде-ақ түбінде
бәрібір жақсылық жамандықты жеңеді деген ойды жеткізуге тырысқандығын
айтады. [20] Аталмыш мультфильмде бірде-бір сөз жоқ екендігіне қарамастан,
барлық мағына әрекет пен іс-қимыл арқылы-ақ беріліп тұр. Сондай-ақ Нұрғиса
Тілендиевтің арнайы жазған музыкасы да мультфильм табиғатымен әдемі үйлесім
тапқан. Немесе режиссердің келесі бір мультфильмі Ақсақ құлан туралы
айтар болсам. Әмен Қайдаровтың айтуынша, оны түсіруге Шәкен Айманов та
қатысып, дикторлық мәтінді тіпті өзі оқыған! [21] Шындығында, Тілендиев те,
Айманов та – өз ісінің үлкен шеберлері, ұлы суреткерлер. Осындай адамдардың
қатысуымен дүниеге келгендіктен де аталмыш мультфильмдердің құны ешқашан
жойылмақ емес.
Қазақ әдебиеті басылымының 2003 жылғы санында мынадай бір мәліметті
көзім шалып еді. Германияда 2000 жылы балалар арасында сауалнама
жүргізіліпті. Егер сені алыстағы аралға апарып тастаса, өзіңмен бірге не
алар едің? деген сұраққа олардың көбісі өзімен бірге теледидар, кассета,
компакт-дискілер алатынын айтыпты. Екінші орынға тамақ пен суды, үшінші
орынға барып ата-анасын жатқызған. Егер осы сауалнаманы қазіргі біздің
балалардың арасында жүргізсе, дәл осы жағдай қайталанар еді деп ойлаймын.
Себебі біздің бүлдіршіндерді тәрбиелеп жатқан да сол қара жәшік. Меніңше,
балалар бағдарламасын тек ертегімен ғана шектеп қоятын кез әлдеқашан өткен
сияқты. Неге бізде ауыз әдебиетімізге, мақал-мәтелдеріміз бен
жаңылтпаштарымыз, жұмбақтарымызға үңілу жоқ. Бізде балалар тақырыбына қалам
тартатын жазушылар жетіспейді емес, мәселе соларды іздеп, жүйеге салып,
топтастыратын журналистер жоқ па деп қаламын. Ресейдің арналарын қосып
қалсаңыз, балалар бағдарламасының сан-алуанын кезіктіресіз, ал оларды
жүргізетін де белгілі журналистер, өнер адамдары. Олар балалар түгілі,
ересек көрерменнің өзін экранға телміртіп қоярлықтай әсер береді. Бұл да
аңғаратын дүние. Түйіндей келгенде, Ыбырай Алтынсариннің айтқан мынадай бір
тамаша ойы бар еді: Егер балалар бірдемені түсінбейтін болса, онда оқытушы
оларды кінәлауға тиісті емес, оларға түсіндіре алмай отырған өзін - өзі
кінәлауы тиіс. Телеарналарда отырған басшыларымыз бен қызметкерлеріміз
алдымен осыны да ескеріп алса - дейді доцент Дәмегүл Баялиева. [22]
Ал, Ләззат Оңғар, Қазақстан Ұлттық телеарнасындағы үшінші сынып
балалар бағдарламасының редакторы былай дейді:
Балалар бағдарламасын жасау үшін алдымен көп мөлшерде қаржы керек.
Егер үлкен адамдармен сұхбат жасайтын болсаңыз, мұны балаларға арнап жүзеге
асыра алмайсыз. Демек, бейне тез ауысып отырмаса, ойнақы болмаса, көп
әңгімеге ойысып кетсе оны ешбір бала қабылдамайды. Мысалы, қазақша жасалған
бағдарлама әдетте нашар болады да, тез жабылып қалып жатады. Сонан соң
көбіне журналистер, телеарна басшылығы ондай шығынға бара бергісі келмейді.
Бізде осыған дейін балалар хабарларына екінші сорт есебінде қарап келді.
Ең басты қателігіміз сол. Қазіргі қазақ телевизиясында балаларға
бағытталған ұлттық ойындар, ертегілер жетіспейді. Керек десеңіз, әр
бүлдіршіннің жас мөлшеріне лайықты өнім қажет. Қазір экономикалық
ахуалымыздың жақсара түсуіне байланысты ата-аналар балаларына мазмұнға бай,
жақсы безендірілген қымбат кітаптарды іздеп жүріп, сатып әперетін жағдайға
жетті. Сол сияқты телеарналарымыздан да жақсы деген бағдарламаны таңдап,
балаларын сонымен тәрбиелеуге кірісе бастады. Демек, ұрпағымды қалай
баулимын деген мәселе – ең өзекті жолға түскендігін көрсетіп отыр.[23]
Дегенмен қазақ мультфиліміне көңілі толмайтын жұртшылық , әсіресе ата
–аналар бүгінгі жастарға үлгі боларлық Отандық кейіпкерлерді іздейді.
Оларды табу жолында мультипликаторларымыз еңбектенгенімен, сол дүниелердің
жүзеге асуына қаржының жоқтығына кері әсер етіп отыр. Айталық еліміздегі
кейінгі кездері қолға алынған құйыршық атты балаларға арналған дүниенің
басқа білімдері әлі күнге дейін қолдаудың жоқтығынан балдырғандардың
көзайымы бола алмай отыр. Ұлттық тәрбиемен, ана тілімізді дәріптейтін
мультфильмнің қазір екінші бөлімі жасалып, өңделу үстінде. Осы сияқты
отандық дүниедердің айтар ойы шетелдің жынойнақ мультфильмдерінене әлде
қайда бағалы болып отырғанын еліміздегі режиссерлар құптап отыр.
Бізде тек мультфильдер мен балалар бағдарламасының аяғы ақсап тұрған
жоқ, оған қоса қазақ киносынының да хал – жағдайы нашар.
Бізде өзгелерге ұялмай, қайта мақтана отырып көрсете алатын және
өзіміз де сүйсініп, көре беруден жалықпайтын қандай фильм бар? дегенде,
қай-қайсымыз да бір құшақ тізімді санамалай жөнелетініміз анық. Және
оңайлықпен мүдіре қоймаймыз, өйткені, шыны керек, оларды әлдеқашан жаттап
алғанбыз.
Кино - тәрбие құралы. Қарбалас тірлік, қым-қуыт өмір ағымына
ілесіп, жас көрермен аудиториясы болатынын мүлдем естен шығарып алған
сыңайымыз бар. Бұл өте алаңдатарлық жағдай. Соңғы кездерде етек алып, аса
жылдам жайылып бара жатқан қоғамдық дерттің тағы бірі – айуандықпен кісі
өлтіру. Бізде сотталғандардың 33 пайызы порнаграфиялық фильмдердің
әсерінен жазаға тартылады. Ал бір ғана жердегі жердегі жазасын өтеп
жатқандардың 10 пайызы шетел киноларының әсерінен қылмысқа барғандар. Соның
көбі – жастар. Ақпарат күнделігінен естіп жүргеніміздей, жасөспірім өз
мұғалімін өлтіреді, немересі әжесін бауыздап кетеді, әкесі өз туған қызын
қорлайды... Осының бәрі қазір жиі тіркелетін қылмыс түріне айналған. Кісіні
азаптап өлтіру біздің салт-дәстүрімізге аса жат нәрсе. Тарихтағы адамды
киізге орап, омыртқасын үзіп өлтіру де қазақтың болмысынан тумаған. Ол
айуандықты өзімен бірге Шыңғысхан әкелген. Ендеше, зорлық-зомбылық,
қатігездік шетел өнімдері арқылы бойымызға сіңіп жатыр десек, жалған емес.
Осы тұста айта кету керек, өмір шындығын көрерменге жеткізуде сапасы өте
төмен шетелдік киношығармаларды жасырын жолмен тасымалдаушы
киносаудагерлердің үлесі айтарлықтай болып отыр. Естеріңізде болса, осыдан
4-5 жыл бұрын Титаник шығып, елді бір дүрліктіргені белгілі. Сол кезде
Мәскеудегі кинотеатр билеттерінің бағасы 12 долларды құрапты. Бізге шетел
өнімдерінің тоқтаусыз ағылып келіп, сатылып жатқаны, біріншіден, шетел
өніміне деген сұраныстың көптігінде жатса керек. Демек, оларға деген
тосқауылдың да қажет екенін айта кеткеніміз жөн. Ал екіншіден, заң жүзінде
белгілі мөлердегі шектеу мүлдем жоқ.
2001 жылы Тіл департаментінің отырысы болды. Қоғамдық келісім,
мәдениет, ақпарат министірлігі БАҚ заңына өзгеріс енгізу жөнінде ұсыныс
жасады. Бұл ұсынысты өзіміздің ұстаздар Н. Омашев, Б. Жақып, Қ.Сақ,
С. Қозыбаев, Г. Ибраева, Ш. Нұрғожина, Р.Бегімтаева қолдап, өз
ойларын ашық жазды. Олар: “Шетел программаларына шектеу қою – ұлт мұдесін
қорғау деген сөз. Сондықтан тәуелсіз арналардағы шетел өнімдерінің таралымы
эфир уақытының 20 пайызынан аспауы керек. Сонда ғана отандық журналистика
дамып, азаматтарымыз шетел өнімін көруге мәжбүр болмайды. Сол арқылы біз
олардың құқығын қорғаймыз. Жас мамандарға да жұмыс табылады, - деп ұсыныс
айтқаны белгілі.[24] Бірақ, ұсыныс жағалай мақұлданса да, жапырылып іске
аспады. Себеп біреу-ақ, құзырлы мекемелер тарапынан қолдау болған жоқ.
Шетелде бұл мәселе баяғыда қаралып, арнайы бағдарламалар да қабылданып
қойған. Мысалы, Францияда ұлттық мәдениет пен тілді дамыту және қорғау
бағдарламасы бар. Осы бағдарлама негізінде прокатқа келген фильмдерден
түскен қаржы отандық киноөндірісін дамытуға жұмсалады екен. Фильмдерінің
бәрі сапалы, әлемдік киноайналымда рейтингі де жоғары. Сондықтан да оларда
шетел кинолары көрсетілгенмен, отандық киноға деген сұраныс өз күшінде
қалып отыр. Бізде киноөндірісіне ақша бөлінудей-ақ бөлінеді,
режиссерларымыз да түсірудей түсіріп жатады. Бірақ, жемісін халық көріп
жатқан жоқ. Тіпті киноның өзін көрерменін әбден сарылтып барып, бірақ
эфирге шығарады. Құжат бойынша “Көшпенділер” фильміне 25 млн. доллар (іс
жүзінде одан да көп болуы мүмкін) бөлініп, қомақты қаржы есебінде
түсірілген осы фильмен көп үміт күткендей едік. Оның өзі қазақ
мәдениетінен алыстау ма деп қалдық. Мына бір мәлімет пен әртістер
тізімінің өзі көп нәрсені аңғартып тұрғандай. Көшпенділер фильмін түсіру
27– қыркүйекте аяқталды. Оны монтаждау жұмысы Америкада жүргізіліп жатқаны
белгілі. Көшпенділер фильмінде қазақ жерінде ХVIII ғ. өткен нақты тарихи
оқиғалар негіз етіп алынғаны көпшілікке белгілі. Жоңғар батыры Шарышты –
Марк Дакаскос, қазақ батыры және ақылгөйі Ораздың рөлін Джейсон Скотт Ли,
Мансұр – Абылай хан оның сыңары Ералыны Голливуд жұлдыздары Куно Беккер мен
Джей Эрнандес бейнеледі. Қалдан Церен мен Әбілқайыр рөлін Досқан
Жолжақсынов пен Тұңғышбай Жаманқұлов ойнады. Көріп отырғанымыздай, басты
рөлдің көбін шетел жұлдыздары сомдаған. Сомдауын сомдағанмен, олар қазақи
болмысты аша алды ма? Міне, гәп сонда. “Көшпенділер” туралы көп пікір де,
сын да айтылды.
Соңғы 15 жылда жарық көрген қалған фильмдердің бір тобы — көрерменнің
күллі құқығын жиыстырып қойып, өз ойын өзі қызықтап кететін авторлық
шығармалар, екінші бөлігі — халқымыздың есте жоқ ескі замандардағы айтөбел
тұлғалары, әрі кетсе азаттық үшін күресі туралы тәспірлейтін тарихи
туындылар, тағы бірсыпырасы — қазақы қалыпқа, қарапайым жұртшылыққа
жақындауға тырысқанымен, кәсіби жағынан талап биігінен көріне алмай жатқан
ала-құла жобалар. Яғни, алдыңдағы самсаған бейнетаспалардан, DVD-
дискілерден әр елдің фильмдерін салыстырып отырып: Басқаның бәрін қоя
тұрып, ең әуелі мынаны көрейінші! - дейтіндей жаңа қазақ кинолентасын
таппайсың.
Мәселен, қазіргі қазақ киносында жанрлық жан-жақтылық жоқ.
Қазақстандық режиссерлер бір-бірінен аумайтын іш пыстырарлық дүниелер
түсіреді. Бізде басынан аяғына дейін деміңді ала алмай көретін детективтер,
жүрегің суылдап отыратын триллерлер, атыс-шабысы мен қуғын-сүргіні аралас
криминалды вестерндер, кейіпкерлерінің бастан кешкен хикаяларының өзі қызық
шытырман оқиғалы экшн-туындылар, өмірге деген құштарлығыңды арттырып,
кинозалдан шыға сала танымайтын адамдарыңа да әлдеқандай жақсылық жасауға
ұмтылдыратын тамаша отбасылық-тұрмыстық мелодрамалар, күлдіре отырып
ойландыратын лирикалық комедиялар, езу жиғызбайтын эксцентрика, сюжетіне ән-
биі шебер қиюласқан мюзиклдер жоқ? Қазақ киносының көрермендері осының
бәрін шеттен іздеу керек.
Біздің фильмдерде өмірге деген құштарлық жоқ. Жартысы авторлық,
жартысы тарихи, жартысы өзінің не орыс, не қазақ екенін білмейтін дүбәра
дүниелер болса, олардан қандай құштарлық күтуге болады. Дегенмен бұған тағы
да көрерменді кінәлау қиын. Олардың бәрі бірдей элитарлық ленталардың
режиссерлік ребусын шешіп отырудан, тарихи тұлғалардың қаһармандық
бейнесіне сүйсінуден немесе кейікерлерінің бітім-болмысы барынша
айқындалмаған қарадүрсін дүниелерден ләззат ала алмайды. Яғни, ересектерге
де шындыққа бергісіз ертегілер керек. Әйтпесе жұрт неге отыз жылдан бері
Элъдар Рязановтың Тағдыр тәлкегіне телміріп келеді? Неге Франсис Вебердің
Қашқындарынан жалықпайды? Жаттап алған сюжетін, сұраса түсінде де айтып
бере алатын диалогтарын қайта есіне түсіру үшін бе? Жоқ. Аталған
картиналарды әр көрген сайын өмір сүргің келеді, ертеңнен бастап бәрін
басқаша жасағың, ренжіскен адамдарыңмен қайта татуласқың келеді. Ал бізде
көрерменге осыншалықты жақсы әсер бере алатын фильмдер қазір жоқ.
Режиссерлар актер және натура таңдауда ешқандай эстетикалық
талғам көрсетпейді. Шынында да, қазақтың кейінгі жылдардағы бірде-бір
кинолентасынан көркіне көз тоятын, сымбатына жан сүйсінетін актер мен
актрисаны көре алмайсың. Бүгінгі киноға түсіп жүрген кейіпкерлердің түр-
тұлғасына қарап отырып, режиссерлер жүз адамның ішінен әдейі ең сұрықсызын
сұрыптап алған ба? деген ой келеді. Біздің киногерлер үшін әртістің сырт
келбеті ешқандай рөл ойнамайтын сияқты. Қай фильмді қарасам да, не бойы
кішкентай, не мұрны жапырайған, не көзі сығырайған, не мойны қылқиған, не
даусы шіңкілдеген, не беті табақтай, біреулер жүреді...
Кино — эстетикалық талғамды қалыптастыратын өнердің бір түрі.
Адам, әсіресе жас көрермен жақсыдан үлгі алуға, әдеміліктен әсерленуге, көз
қуантар көркемдіктен қуат алуға тырысады. Жас ұрпақ өзіне үлгі тұтар, нағыз
жігіттің және нағыз арудың идеалы санар ұлттық қаһармандарды іздесеңде
таппайсың. Орыстарда кеше Андрей Миронов пен Татьяна Друбин болса, бүгін
Михаил Пореченков пен Анастасия Заворотнюк. Америкалықтарда кеше
Майкл Дуглас пен Сандра Баллок болса, бүгін Брэд Питт пен Анжелина Джоли
бар, үнділерде кеше Амитабх Баччан мен Рекха болса, бүгін Шахрух Хан мен
Айшварья Рай бар... Әрине тұлғалы серілер мен сымбатты сұлулар қазақтан да
табылады, бірақ режиссерлердің оларды іздеп әуре болғанын байқамадым.
Сол сияқты біздің филъмдерден қазақ даласының тамаша табиғатын да
көре алмайсыз. Әйтпесе нағыз отаншылдықты оятар сезім — өз ұлтыңның керемет
сұлулығын ұғыну мен өз жеріңнің ғажайып көрікті екеніне көз жеткізу емес
пе? Оның үстіне, бізде әдейі кино түсіруге жаралғандай көркем жерлер көп
қой! Киногерлеріміз әзірге бұл жағына да аса мән беріп отырған жоқ.
Қазіргі қазақ киносында ұлттық мінез, салт-дәстүр, әдет-ғұрыпты
кездестіру мүмкін емес. Кейіпкерлердің көпшілігі қазақ болғанымен, олардың
іс-әрекетінен, ой-санасынан қазақылық байқалмайды. Шәкен Аймановтың
Атамекеніндегі немесе Серік Жармұхаммедовтың Өтелмеген парызындағы
ақсақалдардың әр қимылынан байқалып тұратын ұлттық мінез бүгінгі фильмдерде
жоққа тән. Сондай-ақ келін түсіру, қыз ұзату, шілдехана, тұсау кесу секілді
қазақы той-думан, әке мен баланың, келінмен ененің, құдамен құданың, ата
мен немеренің тек біздің халыққа ғана тән, басқалар үшін таңсық қарым-
қатынастары, содан туындайтын жөн-жосық, ырым-жоралғылардың да экраннан
көрініс тапқанын аңғармадым. Ал негізінде ұлттың кім екенін өзгелерге
танытатын саланың бірі осы кино емес пе? Біз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz