Бастауыш сынып оқушыларына экологиялық тәрбие берудегі ырым тыйымдардың тәрбиелік мәні
Бастауыш сынып оқушыларына экологиялық тәрбие берудегі ырым .тыйымдардың тәрбиелік мәні
Диплом жұмысы
Тақырыбы: Бастауыш сынып оқушыларына экологиялық тәрбие берудегі ырым .тыйымдардың тәрбиелік мәні
Мамандық 050102 . «Бастауышта оқытудың педагогикасы және әдістемесі» (ОАБ)
Орындаған:
Ғылыми жетекші:
Мазмұны
Кіріспе
І. бөлім. Экологиялық тәрбиенің теориялық.әдіснамалық негіздері.
1.1 Экологиялық тәрбиенің зерттелу мәселелері
1.2 Экологиялық жұмыстарды ұйымдастырудың қазіргі бағыттары
1.3. Экологиялық жұмыстарды ұйымдастырудың педагогикалық
шарттары
ІІ бөлім. Бастауыш сынып оқушыларына экологиялық тәрбие берудегі
ырым . тыйымдардың тәрбиелік мәні.
2.1 Экологиялық тәрбиенің ұлттық тәрбиемен сабақтастығы
2.2 Экологиялық тәрбие берудегі ырым .тыйымдардың тәрбиелік мәні
2.3 Пән мұғалімдерінің экологиялық жұмыстарды ұйымдастыруы
2.4 Қазақтың ырым .тыйымдарын пайдалану арқылы экологиялық жұмыстарды ұйымдастыру формалары мен әдістері
III. Эксперименттік тәжірибелік зерттеу жұмыстары
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Қосымшалар
Диплом жұмысы
Тақырыбы: Бастауыш сынып оқушыларына экологиялық тәрбие берудегі ырым .тыйымдардың тәрбиелік мәні
Мамандық 050102 . «Бастауышта оқытудың педагогикасы және әдістемесі» (ОАБ)
Орындаған:
Ғылыми жетекші:
Мазмұны
Кіріспе
І. бөлім. Экологиялық тәрбиенің теориялық.әдіснамалық негіздері.
1.1 Экологиялық тәрбиенің зерттелу мәселелері
1.2 Экологиялық жұмыстарды ұйымдастырудың қазіргі бағыттары
1.3. Экологиялық жұмыстарды ұйымдастырудың педагогикалық
шарттары
ІІ бөлім. Бастауыш сынып оқушыларына экологиялық тәрбие берудегі
ырым . тыйымдардың тәрбиелік мәні.
2.1 Экологиялық тәрбиенің ұлттық тәрбиемен сабақтастығы
2.2 Экологиялық тәрбие берудегі ырым .тыйымдардың тәрбиелік мәні
2.3 Пән мұғалімдерінің экологиялық жұмыстарды ұйымдастыруы
2.4 Қазақтың ырым .тыйымдарын пайдалану арқылы экологиялық жұмыстарды ұйымдастыру формалары мен әдістері
III. Эксперименттік тәжірибелік зерттеу жұмыстары
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Қосымшалар
Кіріспе
Жұмыстың өзектілігі. Тәуелсіз Қазақстан Республикасының дамуы стратегиясында көрсетілгендей, жас ұрпаққа экологиялық білім мен тәрбие беруді жетілдіру педагогика ғылымында негізгі міндеттердің бірінен саналады. Ендеше, экологиялық тәрбие жұмысын мектеп жасына дейінгі балалардан бастап жүргізу – бүгінгі күннің өмірлік талабынан, табиғи қажеттіліктен туындап отырған мәселе. Жалпы білім беретін мектептердің бастауыш сыныптарында экологиялық тәрбие жұмысын жүргізуде мынандай екі ұстанымды басшылыққа алу ұсынылады:
1. Балаларға табиғат туралы қарапайым мағлұмат беріп, оның әдемілігін көріп, сезіне білуге үйрету арқылы рухани жан дүниесін дамыту;
2. Балалардың табиғат туралы білімдерін тереңдетіп, оның әдемілігін көріп, сезіне білуге үйрету арқылы рухани жан дүниесін дамыту;
Бұдан балалардың ізгілікті – адамгершілік қасиеттерін қалыптастыруда экологиялық тәрбие берудің құқықтық үлгісіне сәйкес, экологиялық тәрбие жұмысын адамгершілік, эстетикалық және халақтық педагогиканың тағылымы мол мұраларын пайдалану арқылы жүргізу қажеттілігі байқалады.
«Адамға ең бірінші білім емес, тәрбие берілуі керек, тәрбиесіз берілген білім-адамзаттың жауы, ол келешекте оның барлық өміріне апат әкеледі» - деген ғұлама ғалым Әбу Насыр Әл-Фарабидің көрегендік сөзі егемен қазақ елі үшін де тәрбие саласындағы бағдарламаларды мемлекеттік тұрғыдан қайта көз сүзіп қараудың қажеттігін алға тартып отыр.[1]
Адамның тура және жанама іс-әрекеттерінің қатысында еліміздің экологиялық жағдайының асқындап, оның дүниежүзілік қауіпті жағдайға айналып отырғандығы бәрімізге мәлім. Сондықтан да қоғамның қазіргі талабы - әрбір адамның экологиялық сауатты, мәдениетті болуы. Осы тұста білім саласының барлық буынына экологиялық мазмұнның берілу қажеттігі туындайды. Қажеттілік экологиялық білім беру мәселесін шешуді төменнен жоғары қарай жүргізілуін, оны жеке пәндермен ғылыми негізде ұштастыра және тәжірибе жүзіне дамыта оқыту барысында, барлық мүмкіндіктерін тиімді пайдаланумен байланыстырады. Сонда бесіктен бастап, ата-анаға дейін экологиялық тәрбие, мәдениет дағдысын қалыптасу қажеттігі туындайды.
Зерттеу пәні: Экологиялық тәрбие берудегі ырым –тыйымдар.
Зерттеудің объектісі:
Бастауыш мектептерде экологиялық жұмыстарды ұйымдастыру.
Зерттеу жұмысының мақсаты:
Бастауыш сынып оқушыларына экологиялық тәрбие беруде ырым –тыйымдарды пайдалануды зерттеу.
Зерттеудің болжамы:
Егер, жеке тұлғалық бағдар негізінде ырымдармен тыйымдарды қолдануда бастауыш мектепте оқушыларға экологиялық жұмыстардың мазмұндық, ұйымдастырушылық және әдістемелік шарттарын жасаса, бұл олардың елге, жерге, табиғатқа деген көзқарасын арттырады, өйткені ол білім беру жүйесіне қойылып отырған қазіргі заман талаптарынан шығады.
Зерттеудің міндет тері :
1. Зерттеудің теориялық негізі ретінде бастауыш мектепте экологиялық жұмыстардың даму бағыттарын ашып көрсету.
2. Бастауыш мектепте сыныптан тыс экологиялық жұмыстардың мәні мен ерекшеліктеріне мазмұндық сипаттама беру.
3. Бастауыш мектепте ырымдармен тыйымдардың экологиялық тәрбие беруде тәрбиелік мүмкіндіктерін айқындау.
4. Бастауыш мектепте сыныптан тыс экологиялық жұмыстарды ұйымдастыруды қамтамасыз ететін педагогикалық шарттарды негіздеу.
Зерттеудің әдістері :
Педагогикалық, психологиялық әдебиеттерді талдау, әңгіме, әңгімелесу, сауалнама, құжаттарды талдау.
Зерттеудің теориялық және практикалық мәні :
1. Зерттеу барысында бастауыш мектепте экологиялық жұмыстардың диагностикалық деңгейі жасалынды.
2. Зерттеу мақсатына байланысты әдістермен әдістемелерді практикалық іске асыру жолдары жүйеге енгізілді.
Зерттеуде қолданылатын әдістермен әдістемелер: Зерттелетін мәселе бойынша философиялық, психологиялық - педагогикалық тәжірибені зерттеу; констатациялық эксперимент: қалыптастырушы және тексеру кезеңдері; Бақылау, әңгімелесу, сауалнама.
Зерттеудің кезеңдері: Бірінші кезеңде – зерттеудің ғылыми аппараты айқындалып, тақырыптың теориялық мәселелері тұжырымдалды.
Екінші кезеңде – эксперименттік зерттеулердің мазмұны анықталып, қалыптастырушы эксперимент жүргізілді.
Үшінші кезең – зерттеу нәтижелері жүйеге келтірілді, талдау жасалды. Зерттеудің қорытындысы жасалды.
Зерттеу базасы: Бастауыш сынып оқушыларымен ата аналары
Дипломдық жұмыс құрылымы : кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттермен деректер тізімінен тұрады.
Жұмыстың өзектілігі. Тәуелсіз Қазақстан Республикасының дамуы стратегиясында көрсетілгендей, жас ұрпаққа экологиялық білім мен тәрбие беруді жетілдіру педагогика ғылымында негізгі міндеттердің бірінен саналады. Ендеше, экологиялық тәрбие жұмысын мектеп жасына дейінгі балалардан бастап жүргізу – бүгінгі күннің өмірлік талабынан, табиғи қажеттіліктен туындап отырған мәселе. Жалпы білім беретін мектептердің бастауыш сыныптарында экологиялық тәрбие жұмысын жүргізуде мынандай екі ұстанымды басшылыққа алу ұсынылады:
1. Балаларға табиғат туралы қарапайым мағлұмат беріп, оның әдемілігін көріп, сезіне білуге үйрету арқылы рухани жан дүниесін дамыту;
2. Балалардың табиғат туралы білімдерін тереңдетіп, оның әдемілігін көріп, сезіне білуге үйрету арқылы рухани жан дүниесін дамыту;
Бұдан балалардың ізгілікті – адамгершілік қасиеттерін қалыптастыруда экологиялық тәрбие берудің құқықтық үлгісіне сәйкес, экологиялық тәрбие жұмысын адамгершілік, эстетикалық және халақтық педагогиканың тағылымы мол мұраларын пайдалану арқылы жүргізу қажеттілігі байқалады.
«Адамға ең бірінші білім емес, тәрбие берілуі керек, тәрбиесіз берілген білім-адамзаттың жауы, ол келешекте оның барлық өміріне апат әкеледі» - деген ғұлама ғалым Әбу Насыр Әл-Фарабидің көрегендік сөзі егемен қазақ елі үшін де тәрбие саласындағы бағдарламаларды мемлекеттік тұрғыдан қайта көз сүзіп қараудың қажеттігін алға тартып отыр.[1]
Адамның тура және жанама іс-әрекеттерінің қатысында еліміздің экологиялық жағдайының асқындап, оның дүниежүзілік қауіпті жағдайға айналып отырғандығы бәрімізге мәлім. Сондықтан да қоғамның қазіргі талабы - әрбір адамның экологиялық сауатты, мәдениетті болуы. Осы тұста білім саласының барлық буынына экологиялық мазмұнның берілу қажеттігі туындайды. Қажеттілік экологиялық білім беру мәселесін шешуді төменнен жоғары қарай жүргізілуін, оны жеке пәндермен ғылыми негізде ұштастыра және тәжірибе жүзіне дамыта оқыту барысында, барлық мүмкіндіктерін тиімді пайдаланумен байланыстырады. Сонда бесіктен бастап, ата-анаға дейін экологиялық тәрбие, мәдениет дағдысын қалыптасу қажеттігі туындайды.
Зерттеу пәні: Экологиялық тәрбие берудегі ырым –тыйымдар.
Зерттеудің объектісі:
Бастауыш мектептерде экологиялық жұмыстарды ұйымдастыру.
Зерттеу жұмысының мақсаты:
Бастауыш сынып оқушыларына экологиялық тәрбие беруде ырым –тыйымдарды пайдалануды зерттеу.
Зерттеудің болжамы:
Егер, жеке тұлғалық бағдар негізінде ырымдармен тыйымдарды қолдануда бастауыш мектепте оқушыларға экологиялық жұмыстардың мазмұндық, ұйымдастырушылық және әдістемелік шарттарын жасаса, бұл олардың елге, жерге, табиғатқа деген көзқарасын арттырады, өйткені ол білім беру жүйесіне қойылып отырған қазіргі заман талаптарынан шығады.
Зерттеудің міндет тері :
1. Зерттеудің теориялық негізі ретінде бастауыш мектепте экологиялық жұмыстардың даму бағыттарын ашып көрсету.
2. Бастауыш мектепте сыныптан тыс экологиялық жұмыстардың мәні мен ерекшеліктеріне мазмұндық сипаттама беру.
3. Бастауыш мектепте ырымдармен тыйымдардың экологиялық тәрбие беруде тәрбиелік мүмкіндіктерін айқындау.
4. Бастауыш мектепте сыныптан тыс экологиялық жұмыстарды ұйымдастыруды қамтамасыз ететін педагогикалық шарттарды негіздеу.
Зерттеудің әдістері :
Педагогикалық, психологиялық әдебиеттерді талдау, әңгіме, әңгімелесу, сауалнама, құжаттарды талдау.
Зерттеудің теориялық және практикалық мәні :
1. Зерттеу барысында бастауыш мектепте экологиялық жұмыстардың диагностикалық деңгейі жасалынды.
2. Зерттеу мақсатына байланысты әдістермен әдістемелерді практикалық іске асыру жолдары жүйеге енгізілді.
Зерттеуде қолданылатын әдістермен әдістемелер: Зерттелетін мәселе бойынша философиялық, психологиялық - педагогикалық тәжірибені зерттеу; констатациялық эксперимент: қалыптастырушы және тексеру кезеңдері; Бақылау, әңгімелесу, сауалнама.
Зерттеудің кезеңдері: Бірінші кезеңде – зерттеудің ғылыми аппараты айқындалып, тақырыптың теориялық мәселелері тұжырымдалды.
Екінші кезеңде – эксперименттік зерттеулердің мазмұны анықталып, қалыптастырушы эксперимент жүргізілді.
Үшінші кезең – зерттеу нәтижелері жүйеге келтірілді, талдау жасалды. Зерттеудің қорытындысы жасалды.
Зерттеу базасы: Бастауыш сынып оқушыларымен ата аналары
Дипломдық жұмыс құрылымы : кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттермен деректер тізімінен тұрады.
Қолданылған әдебиеттер
1.Аль – Фараби. Избранные трактаты. Алматы, 1994.
2. Айдарханов Т, Сапанов Ә. Арал мен Каспий дерті неде деген сұраққа жауап таба алдық па? //Егеменді Қазақстан 1994 ж. 5- қаңтар.
3.Шілдебаев Ж. Экологиялық білім мен тәрбиенің рөлі // Қазақстан мектебі, 2004ж № 8.
4.Науырыз: Жаңғырған салт-дәстүрлер. Құрастырған М. Қазбеков. Алматы : Қазақстан , 1991 ж.
5.Диваев Ә. Тарту. Құрастырған, алғы сөзін және түсіндірмелерін жазған Ф. Оразаева. Алматы: Ана тілі, 1992ж.
6. Қанарбайева Б. Малды теппе, ақты төкпе.... «Ана тілі» газеті, № 45, 11 қараша 1994ж.
7. Әуесбай Т. Ұй тұрмысындағы тыйым сөздер. «Ана тілі» газеті, №49, 8 маусым 1995ж.
8. Назарбаев Н. «Қазақстан – 2030» Жолдауы
9. Ахметов Ш. Қазақ балаларын халық дәстүрлері арқылы тәрбиелеу. Алматы 1996ж
10. Агеев В.В. Этнопсихология и этнопедагогика .А. 2002
11. Сейдімбекова А. Тыйым. «Ана тілі» газеті, №51,21 желтоқсан 1995ж.
12. Аймаганбетова О.Х. Основы этнопсихологий. А. 2003
13. Ананьев Б.Г Избранные психологические труды: 1т. М.; Педагогика, 1980
14. Дүйсембекова Ш.Д. Педагогика (қысқаша дәрістер курсы) Семей,2004.
15. Тілегенова А. Табиғатым – тағдырым // Бастауыш мектеп, №10. 2004.
16. Ақатаев С. Шағалалар неге мас болады? // Қазақ Әдебиеті 1986 ж. 24 бет.
17. Бобылева Л. Повышеие эффективности экологического воспитания. // Биология в школе 1996 г. 57-59 стр.
18. Биноградова Н.Ф. Экологическое воспитание младщих школьников //проблемы и перспективы начальной школы 1997 г. 36-40 стр.
19. Город, природа человек. // Проблемы экологического воспитания М. Мысль 1992 г.
20. Лаптаева И. Окружаюший мир и подросток. Биология в школе 1997 г.26-29 стр.
21. Мамедов Н. Суравегина И. Подготовка учахщися по экологий. Биология в школе 1996 г. 25-28 стр.
22. Монсеев Н. Экологическое оброзавание. Биология в школе 1996 г. 29-32 стр.
23. Черная Г. Охрана природы и поэзия. Биология в школе 1991 г. 63-64 стр
24. Суравегина И. Методическая система экологического воспитания. Педагогика 1996 г. 47-51 стр
25. Шербаков А. Школьный заповедник- полигон экологического образования.// Рудный Алтай 1997.
26. Суюнбаев Ж. Городские экскурсии и экологическая культура. Наука Казакстана 1997 г. 12 стр.
27. Есеналина Н. Этнопедагогика үлгісінде экологиялық тәрбие беру // Бастауыш мектеп №12, 2004ж.
28. Мұхамедрахымова Ғ, Шайхеслямова Қ, Экологиялық жаңаша ойлау мектеп қабырғасынан бастап тәрбиеленуі тиіс // Қазақстан мектебі,№3,2004ж.
29. Бейсенова Ә, Шілдебаев Ж. Экология (Оқу құралы) Алматы,1999ж.
30. Майор Ф. Воспитание – сверх задача: Обращение к глобальному формулу по защите окружающей среды и развитию. М, 1990г.
31. Манкеш А.Е. Табиғатты бағала да аяла. Алматы,2000ж.
32. Манкеш А. Жас ұрпаққа экологиялық тәрбие берудің бағыттары //Қазақстан мектебі, № 4,2004ж.
33. Манкеш А.Е. Экологиялық тәрбие негізінде баланың рухани жан дүниесін дамыту // Білім берудегі менеджмент №3, 2001ж.
34. Әбиев.Ж., Бабаев.С., Құдиярова.А. Педагогика Дарын-Алматы-2004ж.
35. Дүйсембекова Ш.Тәрбие үрдісінің ерекшеліктері (оқытушыларға, студенттерге көмекші құрал), Семей, 2003 ж.
36. Табылдиев Ә., Қазақ этнопедагогикасы Алматы Санат-2001ж.
37. Жарықбаев Қ., Қалиев.С., Қазақ тәлім-тәрбиесі. Алматы, Санат, 1995ж.
38. Этнопсихология және Этнопедагогика (Ғылыми жинақ), Алматы,2003.
39. Нұрмағанбетов С., Овчинникова Р. Мектептегі кластан тыс жұмыстар. –А., Мектеп, 1969ж.
40. Қырқалов В.П., Шпитальник П.Э. Оқушыларды сабақтан тыс уақытта тәрбиелеу. А., Мектеп, 1975ж.
41. Макаренко И.С., Оқушыларды тәрбиелеудің үлгі мазмұны. А., Мектеп, 1978ж.
42. Әбілова З. Этнопедагогика. А., 1997ж.
43. Айғабылова Н. Бала мінезінің қалыптасуы және оны тәрбиелеу жолдары. А., Өнер.1972ж.
44. Әбиев Ж. Жаңа адамды қалыптастыру. Алматы, 1988ж.
45. Бабанский Ю. Педагогика. Москва, 1988г.
46. Сағындықов Е. Педагогика (дәрістер курсы) Алматы.1999ж.
47. Қоянбаев Ж.Б. Педагогика Алматы,1992ж.
48. Сейталиев Қ. Тәрбие теориясы. Алматы 1986ж.
49. Сазонов В.П. Организация воспитателной работы в классе. Москва, 2000г.
50. Шаймерденова К. Мектептегі оқу-тәрбие жұмысын халық педагогикасы негізінде жүргізу жұмысының бағыт-бағдары. Алматы.1993ж.
51. Оразбекқызы А. Экологиялық жағдай мәз емес //Ертіс өңірі 29-сәуір 2004ж.
52. Нұрланұлы С. Экология жайы алаңдатып отыр // Ертіс өңірі 18-наурыз 2004ж.
53. Сембай М. Дегелең дерті // Ертііс өңірі 29-сәуір 2004ж.
54. Айнақұлов.С. Аралды аман сақтаймыз //Парасат №4 2003ж.
55. Жылқышыбаева Қ. Ядролық «мұрадан» қалған «жәдігерлер» // Ертіс өңірі 18-қараша 2004ж.
56. Момынбаев Б., Мұздыбаева Т. Адамның әлеуметтік дамуына түрлі экологиялық факторлардың әсері. // Білім берудегі менеджмент №5 2003ж.
57. Қалымбетов Т. Экология және ашық кен Алматы, Қазақстан, 1998ж.
58. Тұяқбаев Н., Арыстанов К. Жер қойнауына саяхат Алматы, Мектеп 1989ж.
59. Қанарбаева Б. Өлікке байланысты нанымдар. «Ана тілі» газеті, № 43, 9 қараша 1995ж.
60. Ата салтыңды аяла (Қазақ салт дәстүрлері туралы таным). Құрастырған Н. Ақбаев, Алматы: Ана тілі, 1998ж.
1.Аль – Фараби. Избранные трактаты. Алматы, 1994.
2. Айдарханов Т, Сапанов Ә. Арал мен Каспий дерті неде деген сұраққа жауап таба алдық па? //Егеменді Қазақстан 1994 ж. 5- қаңтар.
3.Шілдебаев Ж. Экологиялық білім мен тәрбиенің рөлі // Қазақстан мектебі, 2004ж № 8.
4.Науырыз: Жаңғырған салт-дәстүрлер. Құрастырған М. Қазбеков. Алматы : Қазақстан , 1991 ж.
5.Диваев Ә. Тарту. Құрастырған, алғы сөзін және түсіндірмелерін жазған Ф. Оразаева. Алматы: Ана тілі, 1992ж.
6. Қанарбайева Б. Малды теппе, ақты төкпе.... «Ана тілі» газеті, № 45, 11 қараша 1994ж.
7. Әуесбай Т. Ұй тұрмысындағы тыйым сөздер. «Ана тілі» газеті, №49, 8 маусым 1995ж.
8. Назарбаев Н. «Қазақстан – 2030» Жолдауы
9. Ахметов Ш. Қазақ балаларын халық дәстүрлері арқылы тәрбиелеу. Алматы 1996ж
10. Агеев В.В. Этнопсихология и этнопедагогика .А. 2002
11. Сейдімбекова А. Тыйым. «Ана тілі» газеті, №51,21 желтоқсан 1995ж.
12. Аймаганбетова О.Х. Основы этнопсихологий. А. 2003
13. Ананьев Б.Г Избранные психологические труды: 1т. М.; Педагогика, 1980
14. Дүйсембекова Ш.Д. Педагогика (қысқаша дәрістер курсы) Семей,2004.
15. Тілегенова А. Табиғатым – тағдырым // Бастауыш мектеп, №10. 2004.
16. Ақатаев С. Шағалалар неге мас болады? // Қазақ Әдебиеті 1986 ж. 24 бет.
17. Бобылева Л. Повышеие эффективности экологического воспитания. // Биология в школе 1996 г. 57-59 стр.
18. Биноградова Н.Ф. Экологическое воспитание младщих школьников //проблемы и перспективы начальной школы 1997 г. 36-40 стр.
19. Город, природа человек. // Проблемы экологического воспитания М. Мысль 1992 г.
20. Лаптаева И. Окружаюший мир и подросток. Биология в школе 1997 г.26-29 стр.
21. Мамедов Н. Суравегина И. Подготовка учахщися по экологий. Биология в школе 1996 г. 25-28 стр.
22. Монсеев Н. Экологическое оброзавание. Биология в школе 1996 г. 29-32 стр.
23. Черная Г. Охрана природы и поэзия. Биология в школе 1991 г. 63-64 стр
24. Суравегина И. Методическая система экологического воспитания. Педагогика 1996 г. 47-51 стр
25. Шербаков А. Школьный заповедник- полигон экологического образования.// Рудный Алтай 1997.
26. Суюнбаев Ж. Городские экскурсии и экологическая культура. Наука Казакстана 1997 г. 12 стр.
27. Есеналина Н. Этнопедагогика үлгісінде экологиялық тәрбие беру // Бастауыш мектеп №12, 2004ж.
28. Мұхамедрахымова Ғ, Шайхеслямова Қ, Экологиялық жаңаша ойлау мектеп қабырғасынан бастап тәрбиеленуі тиіс // Қазақстан мектебі,№3,2004ж.
29. Бейсенова Ә, Шілдебаев Ж. Экология (Оқу құралы) Алматы,1999ж.
30. Майор Ф. Воспитание – сверх задача: Обращение к глобальному формулу по защите окружающей среды и развитию. М, 1990г.
31. Манкеш А.Е. Табиғатты бағала да аяла. Алматы,2000ж.
32. Манкеш А. Жас ұрпаққа экологиялық тәрбие берудің бағыттары //Қазақстан мектебі, № 4,2004ж.
33. Манкеш А.Е. Экологиялық тәрбие негізінде баланың рухани жан дүниесін дамыту // Білім берудегі менеджмент №3, 2001ж.
34. Әбиев.Ж., Бабаев.С., Құдиярова.А. Педагогика Дарын-Алматы-2004ж.
35. Дүйсембекова Ш.Тәрбие үрдісінің ерекшеліктері (оқытушыларға, студенттерге көмекші құрал), Семей, 2003 ж.
36. Табылдиев Ә., Қазақ этнопедагогикасы Алматы Санат-2001ж.
37. Жарықбаев Қ., Қалиев.С., Қазақ тәлім-тәрбиесі. Алматы, Санат, 1995ж.
38. Этнопсихология және Этнопедагогика (Ғылыми жинақ), Алматы,2003.
39. Нұрмағанбетов С., Овчинникова Р. Мектептегі кластан тыс жұмыстар. –А., Мектеп, 1969ж.
40. Қырқалов В.П., Шпитальник П.Э. Оқушыларды сабақтан тыс уақытта тәрбиелеу. А., Мектеп, 1975ж.
41. Макаренко И.С., Оқушыларды тәрбиелеудің үлгі мазмұны. А., Мектеп, 1978ж.
42. Әбілова З. Этнопедагогика. А., 1997ж.
43. Айғабылова Н. Бала мінезінің қалыптасуы және оны тәрбиелеу жолдары. А., Өнер.1972ж.
44. Әбиев Ж. Жаңа адамды қалыптастыру. Алматы, 1988ж.
45. Бабанский Ю. Педагогика. Москва, 1988г.
46. Сағындықов Е. Педагогика (дәрістер курсы) Алматы.1999ж.
47. Қоянбаев Ж.Б. Педагогика Алматы,1992ж.
48. Сейталиев Қ. Тәрбие теориясы. Алматы 1986ж.
49. Сазонов В.П. Организация воспитателной работы в классе. Москва, 2000г.
50. Шаймерденова К. Мектептегі оқу-тәрбие жұмысын халық педагогикасы негізінде жүргізу жұмысының бағыт-бағдары. Алматы.1993ж.
51. Оразбекқызы А. Экологиялық жағдай мәз емес //Ертіс өңірі 29-сәуір 2004ж.
52. Нұрланұлы С. Экология жайы алаңдатып отыр // Ертіс өңірі 18-наурыз 2004ж.
53. Сембай М. Дегелең дерті // Ертііс өңірі 29-сәуір 2004ж.
54. Айнақұлов.С. Аралды аман сақтаймыз //Парасат №4 2003ж.
55. Жылқышыбаева Қ. Ядролық «мұрадан» қалған «жәдігерлер» // Ертіс өңірі 18-қараша 2004ж.
56. Момынбаев Б., Мұздыбаева Т. Адамның әлеуметтік дамуына түрлі экологиялық факторлардың әсері. // Білім берудегі менеджмент №5 2003ж.
57. Қалымбетов Т. Экология және ашық кен Алматы, Қазақстан, 1998ж.
58. Тұяқбаев Н., Арыстанов К. Жер қойнауына саяхат Алматы, Мектеп 1989ж.
59. Қанарбаева Б. Өлікке байланысты нанымдар. «Ана тілі» газеті, № 43, 9 қараша 1995ж.
60. Ата салтыңды аяла (Қазақ салт дәстүрлері туралы таным). Құрастырған Н. Ақбаев, Алматы: Ана тілі, 1998ж.
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 55 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 55 бет
Таңдаулыға:
Дипломдық жұмыс: Бастауыш сынып оқушыларына экологиялы тәрбие берудегі ырым тыйымдардың тәрбиелік мәні
Бастауыш сынып оқушыларына экологиялық тәрбие берудегі ырым - тыйымдардың тәрбиелік мәні
Диплом жұмысы
Тақырыбы: Бастауыш сынып оқушыларына экологиялық тәрбие берудегі ырым - тыйымдардың тәрбиелік мәні
Мамандық 050102 - Бастауышта оқытудың педагогикасы және әдістемесі (ОАБ)
Орындаған:
Ғылыми жетекші:
Мазмұны
Кіріспе
І- бөлім. Экологиялық тәрбиенің теориялық-әдіснамалық негіздері.
1.1 Экологиялық тәрбиенің зерттелу мәселелері
1.2 Экологиялық жұмыстарды ұйымдастырудың қазіргі бағыттары
1.3. Экологиялық жұмыстарды ұйымдастырудың педагогикалық
шарттары
ІІ бөлім. Бастауыш сынып оқушыларына экологиялық тәрбие берудегі
ырым - тыйымдардың тәрбиелік мәні.
2.1 Экологиялық тәрбиенің ұлттық тәрбиемен сабақтастығы
2.2 Экологиялық тәрбие берудегі ырым - тыйымдардың тәрбиелік мәні
2.3 Пән мұғалімдерінің экологиялық жұмыстарды ұйымдастыруы
2.4 Қазақтың ырым - тыйымдарын пайдалану арқылы экологиялық жұмыстарды ұйымдастыру формалары мен әдістері
III. Эксперименттік тәжірибелік зерттеу жұмыстары
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Қосымшалар
Кіріспе
Жұмыстың өзектілігі. Тәуелсіз Қазақстан Республикасының дамуы стратегиясында көрсетілгендей, жас ұрпаққа экологиялық білім мен тәрбие беруді жетілдіру педагогика ғылымында негізгі міндеттердің бірінен саналады. Ендеше, экологиялық тәрбие жұмысын мектеп жасына дейінгі балалардан бастап жүргізу - бүгінгі күннің өмірлік талабынан, табиғи қажеттіліктен туындап отырған мәселе. Жалпы білім беретін мектептердің бастауыш сыныптарында экологиялық тәрбие жұмысын жүргізуде мынандай екі ұстанымды басшылыққа алу ұсынылады:
1. Балаларға табиғат туралы қарапайым мағлұмат беріп, оның әдемілігін көріп, сезіне білуге үйрету арқылы рухани жан дүниесін дамыту;
2. Балалардың табиғат туралы білімдерін тереңдетіп, оның әдемілігін көріп, сезіне білуге үйрету арқылы рухани жан дүниесін дамыту;
Бұдан балалардың ізгілікті - адамгершілік қасиеттерін қалыптастыруда экологиялық тәрбие берудің құқықтық үлгісіне сәйкес, экологиялық тәрбие жұмысын адамгершілік, эстетикалық және халақтық педагогиканың тағылымы мол мұраларын пайдалану арқылы жүргізу қажеттілігі байқалады.
Адамға ең бірінші білім емес, тәрбие берілуі керек, тәрбиесіз берілген білім-адамзаттың жауы, ол келешекте оның барлық өміріне апат әкеледі - деген ғұлама ғалым Әбу Насыр Әл-Фарабидің көрегендік сөзі егемен қазақ елі үшін де тәрбие саласындағы бағдарламаларды мемлекеттік тұрғыдан қайта көз сүзіп қараудың қажеттігін алға тартып отыр.[1]
Адамның тура және жанама іс-әрекеттерінің қатысында еліміздің экологиялық жағдайының асқындап, оның дүниежүзілік қауіпті жағдайға айналып отырғандығы бәрімізге мәлім. Сондықтан да қоғамның қазіргі талабы - әрбір адамның экологиялық сауатты, мәдениетті болуы. Осы тұста білім саласының барлық буынына экологиялық мазмұнның берілу қажеттігі туындайды. Қажеттілік экологиялық білім беру мәселесін шешуді төменнен жоғары қарай жүргізілуін, оны жеке пәндермен ғылыми негізде ұштастыра және тәжірибе жүзіне дамыта оқыту барысында, барлық мүмкіндіктерін тиімді пайдаланумен байланыстырады. Сонда бесіктен бастап, ата-анаға дейін экологиялық тәрбие, мәдениет дағдысын қалыптасу қажеттігі туындайды.
Зерттеу пәні: Экологиялық тәрбие берудегі ырым - тыйымдар.
Зерттеудің объектісі:
Бастауыш мектептерде экологиялық жұмыстарды ұйымдастыру.
Зерттеу жұмысының мақсаты:
Бастауыш сынып оқушыларына экологиялық тәрбие беруде ырым - тыйымдарды пайдалануды зерттеу.
Зерттеудің болжамы:
Егер, жеке тұлғалық бағдар негізінде ырымдармен тыйымдарды қолдануда бастауыш мектепте оқушыларға экологиялық жұмыстардың мазмұндық, ұйымдастырушылық және әдістемелік шарттарын жасаса, бұл олардың елге, жерге, табиғатқа деген көзқарасын арттырады, өйткені ол білім беру жүйесіне қойылып отырған қазіргі заман талаптарынан шығады.
Зерттеудің міндет тері :
1. Зерттеудің теориялық негізі ретінде бастауыш мектепте экологиялық жұмыстардың даму бағыттарын ашып көрсету.
2. Бастауыш мектепте сыныптан тыс экологиялық жұмыстардың мәні мен ерекшеліктеріне мазмұндық сипаттама беру.
3. Бастауыш мектепте ырымдармен тыйымдардың экологиялық тәрбие беруде тәрбиелік мүмкіндіктерін айқындау.
4. Бастауыш мектепте сыныптан тыс экологиялық жұмыстарды ұйымдастыруды қамтамасыз ететін педагогикалық шарттарды негіздеу.
Зерттеудің әдістері :
Педагогикалық, психологиялық әдебиеттерді талдау, әңгіме, әңгімелесу, сауалнама, құжаттарды талдау.
Зерттеудің теориялық және практикалық мәні :
1. Зерттеу барысында бастауыш мектепте экологиялық жұмыстардың диагностикалық деңгейі жасалынды.
2. Зерттеу мақсатына байланысты әдістермен әдістемелерді практикалық іске асыру жолдары жүйеге енгізілді.
Зерттеуде қолданылатын әдістермен әдістемелер: Зерттелетін мәселе бойынша философиялық, психологиялық - педагогикалық тәжірибені зерттеу; констатациялық эксперимент: қалыптастырушы және тексеру кезеңдері; Бақылау, әңгімелесу, сауалнама.
Зерттеудің кезеңдері: Бірінші кезеңде - зерттеудің ғылыми аппараты айқындалып, тақырыптың теориялық мәселелері тұжырымдалды.
Екінші кезеңде - эксперименттік зерттеулердің мазмұны анықталып, қалыптастырушы эксперимент жүргізілді.
Үшінші кезең - зерттеу нәтижелері жүйеге келтірілді, талдау жасалды. Зерттеудің қорытындысы жасалды.
Зерттеу базасы: Бастауыш сынып оқушыларымен ата аналары
Дипломдық жұмыс құрылымы : кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттермен деректер тізімінен тұрады.
І- бөлім. Экологиялық тәрбиенің теориялық-әдіснамалық негіздері.
1.1 Экологиялық тәрбиенің зерттелу мәселелері
Экология - жоғарыда аталған қарым-қатынастарын реттеп тұратын принциптерді анықтауды, қарастыруды мақсат ететін ғылым деген америка ғалымы Э.Макфедьен. Қоршаған ортадағы үйлесімділіктің бұзылуы адамзат пен табиғаттың, қоғамның экономикалық құлдырауына, қоғамның бірті-бірте күйреуіне әкеліп тірейді.
Бұл ғылымғы алғаш қызыға қараған Аристотель болса, оның оқушысы Ботаниканың әкесі атанған Теофраст өз еңбектерінде өсімдіктерге де топографиялық, географиялық жағдайлардың ықпал ететінін, климат пен ауа райының, өсімдіктердің өсуіне, жемісінің түсуіне, гүлінің исіне де әсер ететінін атап көрсеткен. Екі мың жыл бойы өсімдіктер мен жан-жануарлардың қоршаған ортамен байланысы зерттеліп келген. Табиғатты үнемдеу туралы пікірді айтқан Карл Линней болғанымен, экология сөзін алғаш австрияның ғалымы - Э.Геккель болды (ботаник, зоолог, морфолог, биолог, эколог) Ол Экология - табиғатты үнемдеу туралы ғылым деп анықтаған және экология - организм мен қоршаған ортаның бір - біріне қарым - қатынасы туралы жалпы ғылым деп түсіндірген.
Экология (грек оікоs - үй, мекен, және ... логия) - тірі организмдердің тіршілік ортасымен арақатынасын зерттейтін биология ғылымына Экология терминін 1866 жылы биолог Э.Геккль ұсынған. Экологияның негізі организм мен ортаның бірлестігі және организмдердіңэволюциялық процесінде өзгеруі деген ұғымнан туындаған. Қазіргі экология ортаның жеке әсерлерінің және олардың жиынтығының өсімдік пен жануарлар организміне тигізетін әсерін популяция санын сақтау жолын, оның құрылымын, биогеоценоз және экосистема әрекеттері заңдылықтарын т.б. зерттейді.[2] Біріккен Ұлттар Ұйымының шешімі бойынша жыл сайын маусым айының бесінші жұлдызы қоршаған ортаны қорғаудың бүкіл дүниежүзілік күні деп аталып өтілуде. Қазіргі кезде барлық елдерде бүкіл адамзат қауымына, оның ішінде жас ұрпаққа экологиялық білім мен тәрбие беруге ерекше көңіл бөлінуде.
Педагогикалық бұл бағыттағы соңғы жылдардағы ізденіс, зерттеу нәтижелері (Я.С.Сабаев, Л.А.Родова, А.П.Момотова) жастардың табиғат қорғау жұмыстарына белсене қатысатынын дәлелдейді.
Табиғатты қорғауға бағытталған тәжірибелік жұмыстарды ұйымдастыруда балалардың жас шамасын және олардың психологиялық ерекшеліктерін ескерудің мәні зор. Жас ұрпаққа экологиялық тәрбие беруді барлық тәрбие саласы бойынша кешенді жүргізіп, әрбір жұмыстың нақты мазмұнына сүйене отырып, іске асыру қажет.
1974 жылы америка экологы Гарри Коммонер Замкнутый круг деген кітабында төмендегі экологиялық тәрбие берудің бірнеше заңдылықтарын атап көрсеткен болатын.
Міне, осы заңдылықтар бүгінгі таңда да көкейкесті заңдылықтар. Оны оқып үйрену, түсіну әр адамның міндеті.
Бүгінгі таңда табиғат - анаға тіземізді батырып, көкірегін қарумен тілгілеп, қопарыс жасап, ойран салудан табиғат әсемдігінен, үйлесімділігінен айырылды, экологиялық дағдарыс жекелеген ел көлемінен асып, бүкіл әлемдік қасіретке, проблемаға айналып отыр. Біздің елімізде 160-қа жуық қала күрделі экологиялық жағдайда - табиғи орта ластанған. Аралдай теңіз жоғалып кетуі қаупінде тұр. Өзен суларында 20 есе ратық мұнай, т.б. зиянды өнімдер бар. Бүгінгі таңда табиғатты қорғап қалу шешуін талап етіп отырған мәселе. Атап айтсақ, ол Арал тағдыры. Арал теңізінің суының тартылып, балығының азайғаны дүние жүзінде сирек кездесетін жағдай. Онда 34 түрлі балық болған, қазір олардың бәрі жойылып бітті.
Табиғат - ананы қорғау - адамзаттың парызы. Осыны жас ұрпаққа ұғындыра тәрбиелеу - мектептің (орта, орта арнаулы, жоғары мектептің) міндеті.Қазақстан Республикасы тәуелсіздік жолына түскеннен бастап, халыққа білім беру, тәрбие беру саласында жүргізген саясатында мына екі жағдайды үнемі ескеріп отырады. Оның біріншісі, Кеңес одағы құрамында болған жылдарда халыққа білім беру, тәрбие беру ісінде жинақталған құнды тәжірибені мүмкіндігінше пайдалану, екіншісі тәуелсіздікке байланысты мемлекеттің қоғамдық-саяси құрылысы мен экономикасындағы қайта құруларды ескере отырып халыққа білім беру, тәрбие беру саласын да тиімді жаңалықтарды кеңінен енгізу.
Осы жағдайларға сәйкес білім беру, тәрбие беру аймағына алдыменен жаңаша ғылыми тұрғыда қарау қажет болды. Қазақстанда енді ғана қалыптасып келе жатқан экологиялық, саяси, экономикалық және әлеуметтік жағдайларды ескере отырып, Қазақстан мектебінің үлгісі-моделі жасалды. Бұл модель Қазақстан Республткасының дүниежүзілік білім кеңістігіне елдің және мемлекеттік тіл мен қазақ халқы мәдениетінің қажеттілігі мен дамуын, сондай-ақ Қазақстандағы басқа да халықтардың тілдері мен мәдениетін сақтауды және дамытуды қамтамасыз етуі тиіс еді.
Ескеретін бір жағдай, 1991 жылдың соңына дейін, яғни Қазақстан Кеңес одағы құрамында болған кезде халыққа білім беру, тәрбие беру саласына қатысты нормативтік негіздер мен заңдар одақтық талаптарды ескере отырып жасалған болатын, сондықтан да оларда ұлттық ерекшеліктерге көңіл бөлінбеді. Осыны ескере отырып Қазақстан Үкіметі республиканың тәуелсіздігі жарияланысымен іле-шала 1992 жылы 18 қаңтарда Білім туралы заңды қабылдады, онда тәуелсіз мемлекеттің орта білім жүйесінің мақсаты мен міндеттері анықталған еді. Бұл заңда білім берудің басты міндеттері-жеке тұлғаны ұлттық және дүниежүзілік мәдениеттің адамзат жинаған құндылықтарына тәрбиелеу, сонымен қатар оның қалаған мектебінде, қалаған тілде оқуына мемлекет қажетті жағдай жасайтыны атап көрсетілді. Заңға байланысты білім беру, тәрбие беру мекемелері жоғарыда жасалып келген ұсақ қамқорлықтан құтылып, оқыту мен тәрбиелеудің бағдарламаларын, формалары мен әдістерін өздігінше таңдауға заң жүзінде мүмкіндік алды. Мұның өзі білімнің мемлекеттік емес секторының дамуына, білім саласына қызмет көрсету рыногінің ұлғаюына мүмкіндік жасады. Түрлі мамандыққа баулитын лицей, гимназия сияқты жаңа типті оқу орындары пайда болды, жеке пәндерді тереңдетіп оқытатын мектептер саны көбейді.
Өркениетті елдердің экологиялық тәрбие беру және табиғатты қорғаудың жалпы стратегиясын жасап белгілеуі, соған байданысты іс-шараны үйлестіріп отыруы Біріккен Ұлттар Ұйымының білім беру, ғылым мен мәдениет (ЮНЕСКО) жөніндегі мәселелер деңгейінде жүзеге асырылып келеді. Сол себепті ЮНЕСКО-ның Бас директорыФ.Майор экология мәселесін барлық оқу бағдарламасына өзек ете отырып, оны мектепке дейінгі мекемелерден бастап жоғары оқу орындарына дейін жүргізу, мұғалімдер мен басқару аппаратын осы бағытта дайындау экологиялық проблеманы шешудегі ең маңызды фактор болуы тиіс деп есептейді. Оның біздер, адамдар - табиғаттың бөлшегі, біз өз ағаштарымыз бен өзендерімізді, егістік пен орманымызды жанымыздай сүйе білуге тиіспіз, осы қарапайым қағиданы әрбір бүлдіршіннің бойына сіңіре білмесек, онда қоршаған ортаны қорғаудағы қазіргі қол жеткізіп жүргеніміз тек жадағай түсінік болып қала береді, - деген болатын.
Алғаш рет ғылыми әдебиеттерде табиғат қорғауды педагогикалық проблема деп көрсеткен профессор В.Н.Скалон: Гүлденген табиғат арман емес, бұл - шындық, бірақ оны сақтау көбіне бізге, біздің балаларымызды тәрбиелеу іскерлігімізге байланысты - дей келііп, - Баланы жастайынан тірі затты аяушылыққа дағдыландыруға тиістіміз, мейлі ол жануар болсын, мейлі ол өсімдік болсын - деген еді.
Бүгінгі таңда халық ағарту саласы алдына жаңа да биік талаптар қойылып отыр. Жеткіншек ұрпаққа біліммен жан-жақты тәрбие беруді одан әрі жетілдіру ісін түбегейлі жақсарту міндеті тұр. Қазақстан Республикасының Білім беру туралы заңында мемлекеттік маңызы зор шаралар қатарында оқу-тәрбие ісі де терең талданып, мектеп реформасына байланысты көтерілген мәселелерді шешуге мүдделікпен қарап, мазмұнды жұмыспен ат салысу керектігі атап айтылды. Республикамызда білім беру жүйесінің міндеттерін ойдағыдай шешу, заңда атап көрсетілгендей, бүкіл тәрбие ісін жинақты жүргізуге, идеялық-саяси, еңбек және адамгершілік тәрбиесінің тығыз бірлігін қамтамасыз етуге байланысты. Егер оқу-тәрбие барысының даму кезеңдеріне бір сәт көз жіберіп қарасақ, қазақ мектептерін былай қойғанда, алғашқы кездерде орта білім беретін орыс мектептерінде сыныптан және мектептен тыс жұмыстардың ролі тіптен жоқтың қасы болды. Тек алпысыншы жылдарда ғана бұл жұмыстар Қазақстанның түпкір-түпкірінде орналасқан барлық ауыл, қала мектептерінде шұғыл қолға алына бастады. Оқушылар шығармашылығын дамытуда сыныптан, мектептен тыс жұмыстар үлкен рол атқарады. Ол үшін сыныптан және мектептен тыс жұмыстарды ұйымдастырудың ең тиімді деген түрлері мен әдістерін іріктеп ала білудің маңызы өте зор. Сыныптан және мектептен тыс жұмыстар белгілі бір пән бойынша білім негіздерін оқушыларға үйретіп қоймайды, сонымен қатар болашақ жастарды өмірге әзірлеп, мамандықты еркін таңдай білулеріне көп септігін тигізеді.
Экологиялық білім беру бағдарламасы. Ол білім беру ұйымдарымен республикалық басқа да мекемелерінің үздіксіз экологиялақ білім беруге бағытталған қызметін қолдап, үйлестіруді мақсат етеді.
Білім беру саласы бойынша қабылданған осы және басқа да бағдарламалардың орындалуын үкімет, білім және ғылым минстрлігі, өкіметтің жергілікті органдары үнемі бақылауға алған. Үкімет олардың орындалу барысында мониторинг жүргізіп отырады.
Халықтық тәрбие хатқа түскен ереже күйінде емес, тәжірибелік негізінде жұрттың этникалық мінезінде қалыптасады. Болашақ ұрпақты табиғат сырын ұғып - түсініп, онымен жақын қарым - қатынаста болуға тәрбиелеуге ерекше мән берген ата - бабаларымыз өмірдің өзінен қалыптасқан кейбір салт - дәстүрлерді елеп - екшеп, жақсысын санада сақтап, жаманынан жирендіріп отырған. Мәселен, күнделікті тұрмыс - тіршілікте обал - сауап, ынсап - қанағат қағидаларын берік ұстаған олар табиғаттың ешқандай жанды - жансыз туындыларына қиянат жасамаған. Табиғатпен үйлесімді қарым - қатынас жасаудағы дәстүрдің озық үлгілерін кейінгі ұрпаққа мұра етіп қалдырған. Халық даналығынан туған Орман - жер сәулеті, ел дәулеті, Атаңнан мал қалғанша, тал қалсын, Күте білсең, жер жомарт, т.б. аталы сөздер бала құлағына жастайынан сіңіп, ұлттық рухын қалыптастырады.[3]
Табиғат жайындағы ақындардың мұндай жан айқайы, өнегелі өсиеттері - баланың экологиялық мәдениеті мен жан дүниесн дамытуда баға жетпес дүниелер.
Ал, көрнекті ағартушы М.Жұмабаев балалық шақта алынған әсер ер жеткенде адамның ақалының, ой-пікірінің һәм мінезінің қандай дәрежеде болуына негіз салады,- деді. Балаға кішкене кезінде табиғат әсері күшті болатындығына ерекше мән беріп, жаратылыста неше түрлі сұлулықтың бәрі бар. Бала бұлақтың былдырын, судың сылдырын, жапырақтың сыбдырын, орманның күңіренгенін, теңіздің гүрілдегенін естісін, жымыңдаған жұлдыздар себілген көк шатырды, түрлі-түсті кемпірқосағын, буыны жоқ бұраңдаған қайыңды көрсін. Жаратылыс сұлу.Бала сол сұлу жаратылыстың құшағында болсын. Осылайша балада сұлулық сезімдері еріксіз оянады - деген тұжырым жасайды. Әрине, жас кезінен табиғат сұлулығынан әсер алып өскен баланың оны аялай білу сезімі де қатар дамитындығына шек келтіруге болмайды деп жазды.
Ағартушы айтып отырған мұндай сезімдер мектепке деиінгі мекемелер мен баланы мектепалды дайындау сыныптарынан басталып, әрі қарай жалғасын тапқанда ғана нәтижелі болары сөзсіз. Сонда ғана бала бойындағы табиғаттан алған әсерлі сезімі есейе келе оның қоршаған ортаны қадірлеуімен, оған деген қамқорлық сезімімен ұштасуына , сөйтіп экологиялық тәрбиенің алғашқы нышаны қалыптасуына жетелейді.
Республика бойынша оқушылардың мектепте, оқу орындарында білім алуы, мектептердің ішкі жағдайының жақсаруы, техникамен, көрнекті-құралдармен, жиһаздармен жабдықталуы біршама шешілген мәселе. Дегенмен оқушылардың мектептен кейінгі бос уақытын тиімді ұйымдастыру, олармен жүргізілетін сыныптан және мектептен тыс тәрбие жұмыстарын нақты жоспарлау, бағдарламалар жасау күні бүгінгі дейін өз шешімін таппай келеді. Соның салдарынан байқаулар, кездесулер, көрмелер тек қана наухандық сипат алып отырған сыңайлы. Оқушылардың мектептен тыс уақытының көптігі белгілі. Алайда, сол бос уақытты тиімді пайдаланбауынан жастар арасында келеңсіздіктер мен ірілі-ұсақты қылмыстардың кездесіп жататыны кім-кімді болса да алаңдататыны ақиқат. Бұған айғақ ретінде Бөбек қорының президенті Сара Назарбаеваның тәртіп сақшыларымен өткізген кеңесінде үлкен ділгірлік болып көтерілді. Оқушыларды темір тордың ар-жағында ұстағанша, тәрбиені күшейту керектігі айтылды. Ендеше, мектептен тыс мекемелерде жүргізілетін сыныптан және мектептен тыс тәрбие жұмыстарының мән-мазмұнын арттырмай, тәуелсіз еліміздің ірге тасын биіктетіп, бекітетін жастарды табу қиынға соқпақ.
1.2 Экологиялық жұмыстарды ұйымдастырудың қазіргі бағыттары
Табиғат адамзаттың өмір кешуіне мүмкіндік тудырып, жер - ана елді асырап бағып, орман - тоғай елге дәулет ретінде, су, ауа райы денсаулықтың кепілі ретінде көрініс тауып отырғанын халық даналығы дөп басып түсіндірген.
Табиғат - ана адамзатты осыншама байлықпен қамтамасыз етіп, өсріп - өрбітіп отырғанда, адамзатта өз тарапынан оған қамқор болуы парыз. Көл-көсір табиғат байлығын үстемелеп молайтып, ұқыптап пайдалану, көзінің қарашығындай сақтау, жанашырлықпен қорғау әр адамның міндеті.
Жаратылыс әлемінің сұлулығы, байлықтары, әлем мен кеңістіктің құдіретті рухы адамзаттың көңіл-күйін, денсаулығын, оған деген құштарлығын, ынтықтығын, сүйспеншілігін дамытады. Сондықтан табиғат пен адам арасындағы үйлесімділік диалектикалық дамудың көзі болып есептеледі. Өйткені, экология адам баласының өмір сүруіне, жалпы планетаның амандығына әсер ететін ғылым ғана емес, ол тірі организмдердің, өсімдіктер мен жануарлардың, хайуанаттардың да ортамен қарым - қатынасын зерттеуге бағытталған ғылым.
Экологиялық тәрбие бала шақтан басталуы тиіс. Баланың алғашқы қалыптасуы, көзқарасының, азаматтық санасының жүйеге түсуі экологиялық жауапкершілікті сезіну мен бірге тәрбиеленуі керек. Түпкі мақсаттың бірлігі жүргізілетін оқу - - тәрбие жұмыстарының жүйелілігін, оқу, тәрбие мазмұнының құралдарымен әдістерінің бір жүйеге ыңғайлануын қарастыруды талап етеді. Оның бәрі табиғатқа біртұтас көзқарасты қалыптастырып, жас адамның бойында қамқорлық, аяушылық, жауапкершіліік сезіміін оятады. Жас ұрпаққа экологиялық білім мен тәрбие беру міндеттерін шешу, олардың қоршаған ортаны ой және сезім арқылы түсініп, тәжірибелік іс - әрекеттерінің қалыптасуына мүмкіндік жасайды. Теориялық таным мен эмоциялық сезіну және тәжірибелік белсенділік балалардың табиғатпен қатынасының әртүрлі жақтарын қалыптастыруды қамтамасыз етеді.
Экология тек биология ғылымының саласы ретінде қаралу шеңберінен шығып, қазір көптеген ғылым салаларының басын біріктіретін синтетикалық ғылымға айналды.
Барлық ғылым салалары мен экономикалық шаруашылық жұмыстарын жүргізушілердің негізгі қызметі қоршаған ортаның байлығын ысырап етпеуге бағытталуда, өйткені табиғат адам мен оның мүддесіін қорғайтын ғылымның бәріне де ортақ.
Қоршаған ортаның бірлігін үйретудің тұтас жүйесі бұл саладағы негізгі проблеманы туған өлкенің жануарлары мен өсімдіктері дүниесінің байлығын сезіну мен қорғау, оны адамның айналамыздағы табиғаттың басты өзгешелігі ретінде түсінуі, басты идеяны, табиғат адам өмірініің негізгі көзі, адам еңбек ететін, демалатын орын, адамның еңбегі, оның тұтастығын сақтауға арналатыны және экологиялық ұғымдарды айырып алуды қажет етеді. Әрбір азамат өзін қоршаған ортаның құрылысын, оның ерекшеліктерін, заңдылықтарын, оларды бұзбай сақтаудың жолдарын, табиғатты қорғаудағы өзінің жауапкершілігін білуге міндетті.[4]
Экологиялық тәрбиенің мақсат міндеті жас ұрпаққа өзі мекен еткен табиғи ортаның әсемдігін, мөлдірлігін көре, түсіне, сезіне, сүйе білуге үйрету, тұнық ауасын бұзбауға, үйлесімділігін сақтауға, қамқорлықпен, жанашырлықпен, мейрімділікпен, сезімталдықпен, қатынас жасауға тәрбиелеу. Табиғат қазынасын ұқыпты пайдаланып, аялауға, үнемдеп жұмсауға үйрету. Жас ұрпаққа табиғатты қорғау мен байлығын ысырап етпеудің ғылыми негіздерін, басты заңдылықтарын үйрету.
· Дүниедегінің бәрі барлығымен байланысты.
· Дүниедегі бар материя жоғалмайды, бір орыннан екінші орынға (желмен, сумен, т.б.) ауысады, бір молекулалы формадан екнші формаға айналады.
· Табиғат бәрінен де артық біледі.
· Ешнәрсе тегін істелмейді, бәрінің де өтеуі болады. Ұтыс, ұтылыс болмайды.
· Шындық тазалайды. Шындықтың маңдайы жарық.
Экологиялық тәрбие берудегі осы біртұтас байланысты шартты түрде бөле отырып, ең соңғысына, балалардың табиғатты жаңартуға бағытталған тәжірибелік іс - шараларының кейбір педагогикалық аспектіісін қарастырамыз.
Ол төмендегідей экологиялық міндеттерді жүзеге асырады:
1. Табиғи ортаны сақтау: жануарларға, құстарға, балықтарға қамқорлық жасау, қоректендіру, ұялар жасап, оны орнату.
2. Табиғи ортаны жақсарту: алаңдарды көгалдандыру, бұлақ көздерін ашу, айналасына ағаш егу, көшелерді, аулаларды, айналаны көгалдандыру.
3. Эстетикалық бағалы өңірлерді сақтау.
4. Экологиямен айналысқан ғалымдардың еңбектерін оқып үйрену.
5. Экология тақырыбына кештер, кездесулер, кітап оқушылар конференцияларын өткізу.
6. Экологиялық тақырыпқа дәрістер, әңгімелер, баяндамалар, сұрақ-жауап кештерін өткізу.
7. Орта арнаулы оқу орындарында табиғатқа экскурсиялар ұйымдастыру, викториналар жасау, шештіру.
8. Невада - Семей қозғалысы туралы әңгімелер циклын ұйымдастыру.
Тәрбие - халықтың ғасырлар бойы жинақтаған іріктеп алған озық тәжірибесі мен ізгі қасиеттерін жас ұрпақтың бойына сіңіру, баланың қоршаған ортадағы қарым-қатынасын, дүние танымын, өмірге деген көзқарасын және соған сай мінез-құлқын қалыптастыру. Қазіргі қоғамның саяси және экономикалық жағдайының өзгеру кезінде, әлеуметтік үлкен өзгерістер байқалуда. Оның өзі қоғамда үлкен проблемаларды тудырады.[5] Мысалы:
1. Қоғамда әлеуметтік жағынан адамдар бай, кедей болып бөлінгені анық байқалуда;
2. Көпшілік жанұялық бірлігінің, түсінушілігінің бұзылуы;
3. Жасөспірімдер арасында қылмыстың, нашақорлықтың өсуі;
4. Жұмыссыздықтың әлі де белең алуы;
5. Діни ұйымдардың кобеюі;
6. Халықаралық экстремизм мен терроризмнің өрлеуі;
7. Өз ана тілін, ұлтының салт-дәстүрін үйренуге ынта-жігердің аздығы.
Қоғамның осы кездегі қалыптасқан келеңсіз жағдайлары тәрбиенің мектепте, жанұяда, қоғамда бүгінгі таңда ерекше орын алатындығын көрсетеді. Осы мәселелерді ескере отырып болашақ егеменді елдің азаматын тәрбиелеуде мынадай мақсат қою керек: дені сау, ұлттық сана-сезімі оянған, рухани ойлау дәрежесі биік, мәдениетті, парасатты, ар ожданы мол, еңбекқор, іскер, өзін-өзі сын көзбен қарап дамыта алатын, саяси экономикалық жағынан жетілген, өмірде кездескен қиыншылықтарды шеше білетін бойында игі қасиеттері бар адамдарды тәрбиелеп шығару. Осыған орай оқушыны жан-жақты мәдениетті тұлға етіп қалыптастыру үшін сыныптан және мектептен тыс жұмыстардың жүйелі құрылуына ерекше көңіл бөлген жөн.
Жеке тұлғаның қалыптасып дамуы үздіксіз сипатта болатыны бізге мәлім. Оның жүзеге асуы тек сабақ жүйесінде ғана емес, сабақтан тыс жүргізілетін әр түрлі тәрбиелік әрекеттермен ұштасады. Ол әдетте сыныптан тыс және мектептен тыс жұмыс болып бөлінеді. Олар тәрбие берудің жалпы жүйесінің ажырамас бөлігін құрайды. Оқушылармен оқудан тыс жүргізілетін бұл тәрбие жұмыстарының мақсаты-сабақ үстінде жүзеге асыратын тәрбие міндеттерін толықтыру және тереңдету, олардың қабілеттерін неғұрлым толық ашу, белгілі бір нәрсеге қызығушылығы мен ынтасын ояту, қоғамдық белсенділіктерін шыңдау, бос уақытын дұрыс ұйымдастыруды көздейді.
Сыныптан тыс экологиялық жұмыстарының маңызы, тәрбие үрдісінің бірізділігін қамтамасыз ету. Сыныптан тыс экологиялық жұмыстарының дәстүрлі қалыптасқан түрлері өте көп. Оны таңдау тәрбиенің жалпы немесе жекелеген оқушылардың тәрбие міндеттеріне байланысты атқарылады.
1. Тақырыптық сынып сағаттарын өткізу және оған дайындық жұмыстарын ұйымдастыру: қабырға газетін шығару, альбом жасау, плакаттар, лозунгтар әзірлеу, нақыл сөздер жазу, оқушыларға ән, би, күй, тақпақ оқуды үйрету.
2. Қызықты кездесулер, кештер, ертеңгіліктер өткізу (ақын-жазушылармен, әртістермен, соғыс ардагерлерімен және интернационалдық жауынгерлермен).
3. Сыныптағы саяси хабарламаның жүргізілуін ұйымдастыру: тақырыптық, шолулық, жедел хабар.
4. Әр түрлі тақырыпта ән айту, би билеу, өлең оқу, сурет салуға арналған байқауларды ұйымдастыру
5. Оқушылардың қолымен жасалған шығармашылық жұмыстарына сай көрмелер өткізу.
6. Көңілділер мен тапқырлар клубы байқауларының жұмысын жүргізу.
7. Оқушылармен ток-шоу, дөңгелек стол, пікір талас, әңгіме түрінде тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру
8. Спорттық жарыстар өткізу: шахмат, дойбы, тоғыз құмалақ, волейбол, баскетбол, футбол, шаңғы тебу т.с.с.
9. Оқушылардың оқудан тыс қызықты кітап, газеттер мен журналдар оқуын, оны өзара талқылауын, пікір алысуын ұйымдастыру
10. Әдебиет пәні және мектеп кітапхана қызметкерімен бірлесе отырып оқырмандар конференциясын өткізіп отыру.
11. Мектептегі үйірме жұмыстарына оқушылардың талап-тілектері, спорттық, өлке тану, жас техниктер т.б.
12. Үйірме жұмыстарының нәтижесіне сай байқаулар, олимпиада, жарыстар өткізу.
13. Атамекен бағдарламасына сай жұмыстарды жүргізу.
14. Мейрам күндерін, Республиканың атаулы мейрамдарын атап өту.
15. Сынып жиналыстарын өткізу.
16. Оқушылардың сыныптағы, мектептегі кезекшілігін, жалпы тазалыққа қатысуын, кабинетті жабдықтау, темір сынықтарын жинау, оқу-өндірістік алаңын жөндеу, мектеп маңайын тазалау, безендіру, сенбіліктерге қатысу секілді қоғамдық пайдалы жұмыстарын ұйымдастыру, олардың нәтижелеріне талдау жасап отыру.
17. Мұражайларға, көрмелерге, демалыс-мәдени орындарға, кино, театр, өндіріс орындарына саяхат жасау.
18. Соғыс, еңбек ардагерлеріне, жалғызлікті қарттарға көмек көрсету жұмыстарын ұйымдастыру.
19. Оқушылардың қысқы, жазғы демалыстары кезінде мәдени жорықтарын ұйымдастыру.
20. Мектептен тыс тәрбие мекемелерінің жұмысына қатысу.
Баланың жеке тұлға болып қалыптасуына тәрбиенің табиғаттың қатысында, табиғат арқылы берілуіне байланысты екендігін бүгінде ғылыми педагогикалық зерттеулер дәлелдеп отыр. Табиғатпен қарым-қатынас баланың ойлау, есте сақтау, бақылағыштық қабілеттеріне, сана-сезімінің жылдам өсіп жетілуіне, түйсігіне т.б. оңды әсер ету мүмкіндігі шексіз. Себебі, Адам табиғи тірі ағзаның бірі. Адам өзінің болмысы мен игерген білім жүйесі нәтижесінде өзін кейінгі өмір кезеңдерінде көрсете алады.
Кейінгі кездегі мектептерге арналып шығарылып жатқан жаңа оқулықтарда экологиялық түсініктер беріліп жүр. Себебі, жоғары мектеп өзінің іргетасы саналып жүрген орта мектептерден сапалық өзгерістерді талап етеді. Кезкелген пәнді оқытуда, ондағы тақырып материалдарының мәтінінің мазмұнын баяндағанда, түсіндіргенде оған табиғатты қорғау және көркейту шараларын үйретуді көздейтін, табиғат байлықтарына жауапкершілікпен қарайтын, яғни экологиялық білімді орнықтырудың мүмкіндіктерін арттыратын педагогикалық іс-әрекет қажеттіігі туындайды. Осы қажеттлік қанағаттандырылса ғана тұлғаны экологиялық тәрбиеге қалыптастыру үрдісінің алғашқы сатысы жүзеге асырылды деуіміізге болады. [6]
Оқу үрдісі тәрбие үрдісінің құрамдас бөлігі ретінде жалпы мақсаттан бастау алып, ортақ белгілі бір талаптарға жүгінетіні белгілі. Сондықтан да мектеп қабырғасында жас ұрпаққа экологиялық білім ме тәрбие берудің мақсаты - білім мен білікті қалыптастыру ғана емес, ол тұлғаның дүниетанымын дамытып, жан - жақты етіп тәрбиелеу.
Сабақ оқу үрдісіндегі тәрбие жұмысының шешуші құраушыларының бірі болғандықтан, экологиялық білім берудегі оқу және тәрбие жұмысы біртұтас екендігі өзінен-өзі белгілі. Бастауыш сыныптардан бастап біліім беру үрдісінде аймақтық, ұлттық, географиялық ерекшеліктерді негізге ала отырып, экологиялық білім иен тәрбиені пәндермен өзара сабақтастыра, бір-біріне кіріктіре отырып беруді қалыптастыру қажет.
Жас ұрпаққа экологиялық білім мен тәрбие беруде халықтық педагогиканың алатын орны ерекше. Себебі, ол тариха тәлімдік тәжірибелердің мәйегі ретінде ұрпақтан-ұрпаққа мұра ретінде беріліп келе жатқан, іскерлік пен дағдылардың, салт-дәстүр, әдет-ғұрыптардың жиынтығы.
1.3. Экологиялық жұмыстарды ұйымдастырудың педагогикалық шарттары
Сыныптан тыс экологиялық жұмысының түрлері көп. Қандай формада жүргізуді сынып жетекшісі таңдап алады. Сыныптан тыс экологиялық тәрбие жұмыстарының мектеп баспасөз кғонференциясы, мектеп радиогазеті, конкурстар тақырыбы, ауызша журналдар, белгілі тақырыпқа әңгіме өткізу сияқты мәселелер жатады. Бұлардың әрқайсысын тақырыбына қарай түрлендіріп отыру жетекшінің шеберлігіне байлаысты. Шамамен осындай тақырыптарға үлгі материалдар беріледі және тақырыптық тізімдер көрсетіледі. Материалды тауып, оны жоспарлап алу- әр жетекшінің міндеті. Сабақтан тыс уақытта оқушылармен ұйымдастырылатын жұмыстарға қойылатын негізгі талаптар мыналар: оқудан және сабақтан тыс жұмыстардың етене бірлігі, оқудан тыс уақытта әрбір оқушыға оның мүддесін, бейімділігі мен қабілеттілігін ескере отырып, пайдалы іс тапсыру; жоғары идеялық пен мақсаттылық, қоғамдық пайдалы бағыттылық, сан алуандық, тартымдылық, сыныптан және мектептен тыс істердің романтикасы; оқушылардың өзін- өзі басқару ұйымдарының рөлін арттыру; мектептердің, мекептен тыс мекемелер мен ұйымдардың өзара әрекеті; оқушылардың сабақтан тыс уақытын ұйымдастыруға жұртшылықтың, ата- аналардың қатысуы болып табылады.
Оқудан және сыныптан тыс экологиялық жұмыстардың оқушылармен етене бірлігі. Сыныптан тыс уақытта оқушылардың белгілі мақсаттағы іс- әрекеті бүкіл тәрбие жүйесіндегі құрамды бөлік болып табылады. Сыныптан тыс экологиялық жұмысының нәтижелері мектеп оқушыларының білімге деген құмарлығы, қоғамдық істерге қатысу талабының қаншама дамығандығымен анықталады. Сыныптан тыс экологиялық жұмысы едәуір дәрежеде сабақ үстінде басталады да, сол жағдайдың өзінде оның логикалық жалғасы болып табылады. Оқыту әдістері неғұрлым жетіле түскен сайын үйірмелерді, конкурстарды, олимпиадаларды және т.б. ұйымдастырудың да қажеттігі соғұрлым арта түседі. Қандай да болсын пәнге мектеп оқушылардың қызығуын арттыруды оқу программасының шеңбері іс жүзінде қанағаттандыра алмайды. Оқу және оқудан тыс жұмыстардың бірыңғай жүйеде бір мақсатқа бағындырыла құрылуы қажеттігі осыдан келіп туады.
Мұндай жүйені жүзеге асыруда жалпы мектептік жұмыс жоспарының ролі зор. Ол мұғалімдердің әрқайсысына әр баланың бойындағы үздік қасеттердің бәрін дамытып, оның қабілеттері мен дарынының гүлденуіне толық жол ашатындай шараларды белгілеуге мүмкіндік береді. Егер мұнда сынып жетекшісінің, мұғалімнің, ата- ананың, жұртшылықтың ролі анықталған болса, мұндай жоспар соғұрлым пәрменді болады. Бірақ жоспар болғанмен де, ол істің табысты болуына кепілдік бере алмайды. Мектеп директоры, сыныптан және мектептен тыс тәрбие жұмысының ұйымдастырушысы сынып жетекшілерінің қызметін үнемі бағыттап отыруы, тәрбие мәселелері педагогикалық кеңестер мен әдістемелік бірлестіктерге үнемі қамқорлық жасайтын пән болуы үшін үздік мұғалімдердің тәжірибесін таратуы қажет.[7]
Сыныптан тыс жүргізілетін экологиялық жұмыстардың әрқайсысының өзіндік ерекшеліктері бола тұра, бірдей ортақ принциптері де болады:
1. Сыныптан тыс экологиялық жұмыс түрлеріне оқушыларды қатыстыру ерікті түрде іске асырылады. Бұл жұмыстардың қандай түріне қатысқысы келеді, қай түрін қалайтынын оқушы өзі таңдайды. Сыныптан тыс экологиялық жұмыс түрлері мен немесе мектептен тыс мекемелер жұмысымен оқушыларды қамту үшін (анкета тарату, әңгімелесу арқылы т.б. жолдармен) күн ілгері оқушыларды зерттеп білу қажет.
2. Оқушы қатыстырылған қандай жұмыстың түрі болса да оның қоғамдық бағыты болу керек. Оқушы өзі қатысып, айналысып жүрген ісінің қоғам үшін, адам өмірі үшін қажет, пайдалы іс екенін білу керек.
3. Сныптан тыс экологиялық жүргізілетін жұмыс түрін белгілегенде оқушы инициативасына, ұсынысына, құштарлығы мен құмарлығына сүйенген жөн. Бұл принцип әсіресе қазір ерекше көңіл бөлуді қажет етеді. Өйткені қазіргі халық белсенділігін қажетсінетін демократиялық бағыт жас ұрпақтың өсуіне осы талапты ерекше қояды.
4. Ұйымдастырылған жұмыс түрі оқушылардың белсеніп қатысуын тілейтіндей, ізденушілікке итермелейтіндей болу керек.
5. Балалар мен ұйымдастырылатын жұмыстардың бұл түрінде романтика және ойын басым болу керек. Көбінесе қызығушылық пен эмоциялық әсер етерліктей болғаны жөн.
6.Нәтижелі болуы үшін бұл жұмыстардың нақты белгіленген күні, мерзімі немесе айқын жасалған графигі болуы керек.
7.Тәрбие жұмысының кешенді түрде іске асырылу талабы үнемі сақталып отыруы қажет. Яғни жүргізілетін тәрбие жұмыстарының бәрінде мақсат тұтастығы, көзделген міндет бірлігі, оның мазмұны мен жүргізілуге қойылатын талап белгілі қатаң сақталуы керек. Мұндай тұтастық пен бірлік баланың санасына, сезіміне және тәртібіне ықпал ету мүмкіндігін туғызады.
8.Соңғы жылдары сыныптан тыс экологиялық жүргізілетін жұмыстарға оқушыларды түгел қатыстыру принципі іске асырылуда. Мұның жақсы нәтиже беріп жүргендері де бар. Мұндай жүргізілетін жұмыстың мазмұны мен түрін балалардың ұғымына, жас ерекшелігіне сәйкес келетіндей етіп таңдау керек.
9. Барлық жұмыс түріне тартылатын оқушымен жұмыс жүргізгенде жас және дара ерекшеліктерін ескеру қажет.
Енді мектеп қабырғасында сабақтан немесе сыныптан тыс жүргізілетін экологиялық жұмыстардың түріне, ұйымдастыру жолына тоқталайық. Мектеп өмірінде кеңінен орын тапқан сыныптан тыс жұмыстың бір түрі - үйірме Үйірмелер түрі: Жас натуралистер, Өлке танушы химиктер үйірмесі, Табиғатты қорғау үйірмесі, Орманды қорғаушылар үйірмесі т.б. Бұларға мұғалімдер немесе ата- аналар арасынан мамандығы бар біреу жетекшілік етеді.
Сыныптан тыс экологиялық жұмыстың екінші бір тиімді түрі тақырыптық кештер мен ертеңгіліктер.Бұл жұмыс түрі оқушының танымдық мүмкіндігін кеңейтеді. Белгілі бір тақырыпқа арналып өткізіледі. Мысалы, Табиғатты қорғау - сенің міндетің, Мен және экология т.б.
Оқушылардың адамгершілік қасиетін нығайтуда, табиғатты қорғауға деген көзқарасын қалыптастыруда, қоғамдық көзқарасқа сенімін арттыруда моральдық тақырыпқа арнап сұрақ - жауап кешін өткізу де өте қажет.
Үлкен тәрбиелік үлгі ретінде ықпал ету үшін мектепке қонақ шақырудың немесе кездесу өткізудің де мәні зор. Кездесуде де айқын мақсат болу керек. Қонақ жай мереке күніне келе ме, жоқ мамандықтың мән- жайын айтуға келе ме?,- деген сияқты күн ілгері тәрбиелік мақсаты анықталып отыру қажет. Мектеп өмірінде бұрыннан бар, ал қазіргі өмір бағыты бұрынғыдан ерекше бір түрі - сайыстар, түрлі байқаулар мен олимпиада, турнирлер мен фистивальдар немесе тапқыр мен ептілердің, іскерлер мен шешендердің, ой тапқырлығы мен қимыл шапшаңдығын қоғамның болашағына үлес қосуға әзірленген кадрдың білімділігі мен іскерлік сапасын жақсарту міндетін іске асыру мақсатында ерекше тиімді. Сондықтан бұл жұмыстардың түрін кеңінен өрістету- бүгінгі күннің тілегі.
Оқушының елін, жерін жете тануда, өз өлкесін білуде тиімді жұмыс түрі - туристік және өлкетану жұмысы. Қазіргі уақытта жастарға өзі шыққан тегін, түп- тамырын жете білмеу, оны қадірлемеу сияқты айтып көбірек тағылып отырған жағдайда, олқылықтың орнын толтыру мақсатында бұл жұмыстардың тиімді екені анық. Мұражайлар жұмысы арқылы олардың тәрбиелік ролін арттыру үшін ондағы экспозицияларды, мұражай мүліктерінің орындарын жиі өзгертіп, оларды толықтырып, жаңартып, кейде жеке тақырыптық көрме түрлеріне айналдырып тарихи күндерге үндестіре өзгертіп отыру қажет. Қызықты етіп шығарған қабырға газеттерінің де тәрбиелік мәні зор. Сол сияқты оқушылар шығармашылығына жол ашатын ауызша журнал деп аталатын жұмыстар да тәрбиелік ықпал етеді. Қазіргі ұлттық дәстүрге мән берумен байланысты қазақ мектептерін де өткізіліп жүрген айтыстар- осы бағыттағы жұмыс түрі.
Соңғы жылдарда мектеп өмірінің дәстүріне айналып, тиімді нәтиже беріп жүрген жұмыстың бір түрі- оқушылардың біліміне қоғамдық байқау жүргізу. Бұл байқау тоқсан ішінде бір рет жеке пәндерден жүргізіледі. Егер бұл байқауға арналған дайындық жұмысы ойланып жүргізілсе, үлкен тәрбиелік мәнге ие болады. Дайындық кезінде жақсы оқитын оқушылардан кеңесшілер дайындалып, олар өздерінің жолдастарына көмектесу тиіс. Оған қоса олар кабинеттер жабдықталуына, көрнекі құралдардың түгелденуіне жауапты болады, мұғаліммен бірлесе отырып, қоғамдық байқауға іліккен пәннен сұрақ әзірлеуге қатысады. Оқушылардың мұндай жұмыстарға қатысуы оқушының өзін- өзі бағалау өз тұсынан іс істеуге ұмтылысын арттырады.
Соңғы жылдарда сыныптан тыс денешынықтыру - спорттық жұмыстардың жүргізілуіне көп көңіл арттырылуда. Мектеп тарапынан оқушыларды түгел қамту мақсатымен жаппай спорттық ойын түрлері көп ұйымдастырылуда.
Мектеп басшылары мен педагогтық ұжым оқушыларды тәрбиелеудің негізгі орталығы мектеп екенін жақсы біледі. Әр педагог сыныптан тыс жүргізілетін экологиялық жұмыстардың жүйесін ұтымды ойластыруға міндетті. Сыныптан тыс экологиялық жұмыстардың мазмұны оқушының теориялық білімін кеңейте, молықтыра түсуге лайықталып, оқушылардың жеке қабілетін дамыта түсерліктей болған жөн. Сыныптан тыс экологиялық жұмысы материалының мазмұндылығы идеялық, методикалық сапасы мұғалімнің шеберлігіне, ұйымдастыру тәсіліне байланысты. Оқушыларға әңгіменің тақырыбын ұғындырып, материал табуға, ізденуге тапсырма берілуі қажет. Балалар мұғалімнің тапсырмасын орындай отырып, мәселенің мән-мазмұнына қанығады, пайдалы жағын ұғады. Сыныптан тыс экологиялық жұмысын жүргізгенде, еңбек және эстетикалық тәрбиенің қалыптасуына жүргізілген жұмыстардың әсерінің болуын қарастырған жөн.
Мұғалім сыныптан тыс экологиялық жұмыстарға оқушыларды түгелдей қытыстыра отырып, ұялшақ, бұйығы, нашар үлгеретін балаларды танып біледі, оларға нақты көмек көрсетуге, қабілетін арттыру үшін іске үздіксіз жаттықтыруға міндетті. Мұның өзі жүйелі және жоспарлы шығармашылық еңбек арқылы іске асады.
Сыныптан тыс экологиялық жұмыстарды жүргізгенде, оған оқушыларды көптеп қатыстыру жағын ойластыру керек. Сыныптан тыс экологиялық жұмыстар қабілетті кейбір оқушылардың үлесіне тимей, барлық оқушыны қамтитын дәрежеде болады.
Оқыту мен тәрбие жұмысы тұтас процесс есебінде оқушының ақыл - ойын жетілдіріп және моральдық адамгершілік сапасын қалыптастыруға бағытталуы керек.
Сыныптан тыс экологиялық жұмыстарды негізгі екі бағытқа бөлуге болады: біріншісіне оқушылардың жалпы жан- жақты тәрбиесі жатады. Әсіресе шәкірттерді саяси - идеялық, моральдық - адамгершілік, еңбекшілдік , эстетикалық жағынанан тәрбиелеуге және олардың тәртібін нығайтуға көңіл бөлу керек. Бұл бағыттағы жұмыстар мектептің жылдық жоспарында көрсетіледі.
Екінші бағыттағы мәселелерге жастары шамалас оқушылар тобынна арналған сыныптық жұмыстар. Бұл сынып жетекшісінің жұмыс жоспарында көрсетіледі. Жұмыстың бұл бағыттағы түрлеріне оқушылармен әңгіме, шәкірттердің жеке кітап оқуы, оқылған кітаптарға конференция ұйымдастыру, музыкалық шығармаларды тыңдау және сол бойынша балалармен әңгімелесу, баяндамалар жасату, балалардың тақпақ, өлең, ертегі айтып беруі тарихи оқиғалар туралы әңгімелер айтқызу, монтаждар құрастыру т.б. жатады.
Сыныптан тыс экологиялық тәрбие жұмыстарында педагогтар мыналарды есте ұстағаны абзал:
1. Сыныптан тыс экологиялық жұмыстарға оқушыларды түгелдей қамту
2. Әрбір оқушылардың талап - тілегі мен қабілетін ескере отырып тапсырмалар беру.
3. Сыныптан тыс экологиялық тәрбие жұмыстарының процесінде балалардың инициативасын үздік дамыту және қоғамдық тапсырманы ықыласпен жақсы орындағандарды мадақтап отыру.
4. Балаларды қоғамдық істердің ұйымдастырушысы болуға және жетекшінің айтқанына бағынып, тәртіп сақтауға дағдыландыру.
5. Балаларды жоғары идеялықтың үлгі - өнегесіне, ғылым негіздерін үйреніп білуге тәрбиелеу.
6. Сынып ұжымын білімге, жаңаға құштар да асқақ арманды ұшқыр, ойлы шабытты етіп тәрбиелеу, үздіксіз алға ұмтылдырып отыру.
ІІ бөлім. Бастауыш сынып оқушыларына экологиялық тәрбие берудегі ырым - тыйымдардың тәрбиелік мәні.
2.1 Экологиялық тәрбиенің ұлттық тәрбиемен сабақтастығы
Экологиялық білім мен тәрбиені бала жанына сіңіруде ауыз-әдебиет үлгілерін пайдаланудың да орны ерекше. Мысалы, Ер - еліне, гүл - жеріне, Ер - туған жеріне, Батыр туса - ел ырысы, жаңбыр жауса - жер ырысы, Қарағайға қарап тал өсер, қырға қарап бала өсер, Тау бұлағымен көрікті, бұлақ құрағымен көрікті, Атаңнан мал қалғанша, тал қалсын, Дәрі шөптен шығады, дана ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Бастауыш сынып оқушыларына экологиялық тәрбие берудегі ырым - тыйымдардың тәрбиелік мәні
Диплом жұмысы
Тақырыбы: Бастауыш сынып оқушыларына экологиялық тәрбие берудегі ырым - тыйымдардың тәрбиелік мәні
Мамандық 050102 - Бастауышта оқытудың педагогикасы және әдістемесі (ОАБ)
Орындаған:
Ғылыми жетекші:
Мазмұны
Кіріспе
І- бөлім. Экологиялық тәрбиенің теориялық-әдіснамалық негіздері.
1.1 Экологиялық тәрбиенің зерттелу мәселелері
1.2 Экологиялық жұмыстарды ұйымдастырудың қазіргі бағыттары
1.3. Экологиялық жұмыстарды ұйымдастырудың педагогикалық
шарттары
ІІ бөлім. Бастауыш сынып оқушыларына экологиялық тәрбие берудегі
ырым - тыйымдардың тәрбиелік мәні.
2.1 Экологиялық тәрбиенің ұлттық тәрбиемен сабақтастығы
2.2 Экологиялық тәрбие берудегі ырым - тыйымдардың тәрбиелік мәні
2.3 Пән мұғалімдерінің экологиялық жұмыстарды ұйымдастыруы
2.4 Қазақтың ырым - тыйымдарын пайдалану арқылы экологиялық жұмыстарды ұйымдастыру формалары мен әдістері
III. Эксперименттік тәжірибелік зерттеу жұмыстары
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Қосымшалар
Кіріспе
Жұмыстың өзектілігі. Тәуелсіз Қазақстан Республикасының дамуы стратегиясында көрсетілгендей, жас ұрпаққа экологиялық білім мен тәрбие беруді жетілдіру педагогика ғылымында негізгі міндеттердің бірінен саналады. Ендеше, экологиялық тәрбие жұмысын мектеп жасына дейінгі балалардан бастап жүргізу - бүгінгі күннің өмірлік талабынан, табиғи қажеттіліктен туындап отырған мәселе. Жалпы білім беретін мектептердің бастауыш сыныптарында экологиялық тәрбие жұмысын жүргізуде мынандай екі ұстанымды басшылыққа алу ұсынылады:
1. Балаларға табиғат туралы қарапайым мағлұмат беріп, оның әдемілігін көріп, сезіне білуге үйрету арқылы рухани жан дүниесін дамыту;
2. Балалардың табиғат туралы білімдерін тереңдетіп, оның әдемілігін көріп, сезіне білуге үйрету арқылы рухани жан дүниесін дамыту;
Бұдан балалардың ізгілікті - адамгершілік қасиеттерін қалыптастыруда экологиялық тәрбие берудің құқықтық үлгісіне сәйкес, экологиялық тәрбие жұмысын адамгершілік, эстетикалық және халақтық педагогиканың тағылымы мол мұраларын пайдалану арқылы жүргізу қажеттілігі байқалады.
Адамға ең бірінші білім емес, тәрбие берілуі керек, тәрбиесіз берілген білім-адамзаттың жауы, ол келешекте оның барлық өміріне апат әкеледі - деген ғұлама ғалым Әбу Насыр Әл-Фарабидің көрегендік сөзі егемен қазақ елі үшін де тәрбие саласындағы бағдарламаларды мемлекеттік тұрғыдан қайта көз сүзіп қараудың қажеттігін алға тартып отыр.[1]
Адамның тура және жанама іс-әрекеттерінің қатысында еліміздің экологиялық жағдайының асқындап, оның дүниежүзілік қауіпті жағдайға айналып отырғандығы бәрімізге мәлім. Сондықтан да қоғамның қазіргі талабы - әрбір адамның экологиялық сауатты, мәдениетті болуы. Осы тұста білім саласының барлық буынына экологиялық мазмұнның берілу қажеттігі туындайды. Қажеттілік экологиялық білім беру мәселесін шешуді төменнен жоғары қарай жүргізілуін, оны жеке пәндермен ғылыми негізде ұштастыра және тәжірибе жүзіне дамыта оқыту барысында, барлық мүмкіндіктерін тиімді пайдаланумен байланыстырады. Сонда бесіктен бастап, ата-анаға дейін экологиялық тәрбие, мәдениет дағдысын қалыптасу қажеттігі туындайды.
Зерттеу пәні: Экологиялық тәрбие берудегі ырым - тыйымдар.
Зерттеудің объектісі:
Бастауыш мектептерде экологиялық жұмыстарды ұйымдастыру.
Зерттеу жұмысының мақсаты:
Бастауыш сынып оқушыларына экологиялық тәрбие беруде ырым - тыйымдарды пайдалануды зерттеу.
Зерттеудің болжамы:
Егер, жеке тұлғалық бағдар негізінде ырымдармен тыйымдарды қолдануда бастауыш мектепте оқушыларға экологиялық жұмыстардың мазмұндық, ұйымдастырушылық және әдістемелік шарттарын жасаса, бұл олардың елге, жерге, табиғатқа деген көзқарасын арттырады, өйткені ол білім беру жүйесіне қойылып отырған қазіргі заман талаптарынан шығады.
Зерттеудің міндет тері :
1. Зерттеудің теориялық негізі ретінде бастауыш мектепте экологиялық жұмыстардың даму бағыттарын ашып көрсету.
2. Бастауыш мектепте сыныптан тыс экологиялық жұмыстардың мәні мен ерекшеліктеріне мазмұндық сипаттама беру.
3. Бастауыш мектепте ырымдармен тыйымдардың экологиялық тәрбие беруде тәрбиелік мүмкіндіктерін айқындау.
4. Бастауыш мектепте сыныптан тыс экологиялық жұмыстарды ұйымдастыруды қамтамасыз ететін педагогикалық шарттарды негіздеу.
Зерттеудің әдістері :
Педагогикалық, психологиялық әдебиеттерді талдау, әңгіме, әңгімелесу, сауалнама, құжаттарды талдау.
Зерттеудің теориялық және практикалық мәні :
1. Зерттеу барысында бастауыш мектепте экологиялық жұмыстардың диагностикалық деңгейі жасалынды.
2. Зерттеу мақсатына байланысты әдістермен әдістемелерді практикалық іске асыру жолдары жүйеге енгізілді.
Зерттеуде қолданылатын әдістермен әдістемелер: Зерттелетін мәселе бойынша философиялық, психологиялық - педагогикалық тәжірибені зерттеу; констатациялық эксперимент: қалыптастырушы және тексеру кезеңдері; Бақылау, әңгімелесу, сауалнама.
Зерттеудің кезеңдері: Бірінші кезеңде - зерттеудің ғылыми аппараты айқындалып, тақырыптың теориялық мәселелері тұжырымдалды.
Екінші кезеңде - эксперименттік зерттеулердің мазмұны анықталып, қалыптастырушы эксперимент жүргізілді.
Үшінші кезең - зерттеу нәтижелері жүйеге келтірілді, талдау жасалды. Зерттеудің қорытындысы жасалды.
Зерттеу базасы: Бастауыш сынып оқушыларымен ата аналары
Дипломдық жұмыс құрылымы : кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттермен деректер тізімінен тұрады.
І- бөлім. Экологиялық тәрбиенің теориялық-әдіснамалық негіздері.
1.1 Экологиялық тәрбиенің зерттелу мәселелері
Экология - жоғарыда аталған қарым-қатынастарын реттеп тұратын принциптерді анықтауды, қарастыруды мақсат ететін ғылым деген америка ғалымы Э.Макфедьен. Қоршаған ортадағы үйлесімділіктің бұзылуы адамзат пен табиғаттың, қоғамның экономикалық құлдырауына, қоғамның бірті-бірте күйреуіне әкеліп тірейді.
Бұл ғылымғы алғаш қызыға қараған Аристотель болса, оның оқушысы Ботаниканың әкесі атанған Теофраст өз еңбектерінде өсімдіктерге де топографиялық, географиялық жағдайлардың ықпал ететінін, климат пен ауа райының, өсімдіктердің өсуіне, жемісінің түсуіне, гүлінің исіне де әсер ететінін атап көрсеткен. Екі мың жыл бойы өсімдіктер мен жан-жануарлардың қоршаған ортамен байланысы зерттеліп келген. Табиғатты үнемдеу туралы пікірді айтқан Карл Линней болғанымен, экология сөзін алғаш австрияның ғалымы - Э.Геккель болды (ботаник, зоолог, морфолог, биолог, эколог) Ол Экология - табиғатты үнемдеу туралы ғылым деп анықтаған және экология - организм мен қоршаған ортаның бір - біріне қарым - қатынасы туралы жалпы ғылым деп түсіндірген.
Экология (грек оікоs - үй, мекен, және ... логия) - тірі организмдердің тіршілік ортасымен арақатынасын зерттейтін биология ғылымына Экология терминін 1866 жылы биолог Э.Геккль ұсынған. Экологияның негізі организм мен ортаның бірлестігі және организмдердіңэволюциялық процесінде өзгеруі деген ұғымнан туындаған. Қазіргі экология ортаның жеке әсерлерінің және олардың жиынтығының өсімдік пен жануарлар организміне тигізетін әсерін популяция санын сақтау жолын, оның құрылымын, биогеоценоз және экосистема әрекеттері заңдылықтарын т.б. зерттейді.[2] Біріккен Ұлттар Ұйымының шешімі бойынша жыл сайын маусым айының бесінші жұлдызы қоршаған ортаны қорғаудың бүкіл дүниежүзілік күні деп аталып өтілуде. Қазіргі кезде барлық елдерде бүкіл адамзат қауымына, оның ішінде жас ұрпаққа экологиялық білім мен тәрбие беруге ерекше көңіл бөлінуде.
Педагогикалық бұл бағыттағы соңғы жылдардағы ізденіс, зерттеу нәтижелері (Я.С.Сабаев, Л.А.Родова, А.П.Момотова) жастардың табиғат қорғау жұмыстарына белсене қатысатынын дәлелдейді.
Табиғатты қорғауға бағытталған тәжірибелік жұмыстарды ұйымдастыруда балалардың жас шамасын және олардың психологиялық ерекшеліктерін ескерудің мәні зор. Жас ұрпаққа экологиялық тәрбие беруді барлық тәрбие саласы бойынша кешенді жүргізіп, әрбір жұмыстың нақты мазмұнына сүйене отырып, іске асыру қажет.
1974 жылы америка экологы Гарри Коммонер Замкнутый круг деген кітабында төмендегі экологиялық тәрбие берудің бірнеше заңдылықтарын атап көрсеткен болатын.
Міне, осы заңдылықтар бүгінгі таңда да көкейкесті заңдылықтар. Оны оқып үйрену, түсіну әр адамның міндеті.
Бүгінгі таңда табиғат - анаға тіземізді батырып, көкірегін қарумен тілгілеп, қопарыс жасап, ойран салудан табиғат әсемдігінен, үйлесімділігінен айырылды, экологиялық дағдарыс жекелеген ел көлемінен асып, бүкіл әлемдік қасіретке, проблемаға айналып отыр. Біздің елімізде 160-қа жуық қала күрделі экологиялық жағдайда - табиғи орта ластанған. Аралдай теңіз жоғалып кетуі қаупінде тұр. Өзен суларында 20 есе ратық мұнай, т.б. зиянды өнімдер бар. Бүгінгі таңда табиғатты қорғап қалу шешуін талап етіп отырған мәселе. Атап айтсақ, ол Арал тағдыры. Арал теңізінің суының тартылып, балығының азайғаны дүние жүзінде сирек кездесетін жағдай. Онда 34 түрлі балық болған, қазір олардың бәрі жойылып бітті.
Табиғат - ананы қорғау - адамзаттың парызы. Осыны жас ұрпаққа ұғындыра тәрбиелеу - мектептің (орта, орта арнаулы, жоғары мектептің) міндеті.Қазақстан Республикасы тәуелсіздік жолына түскеннен бастап, халыққа білім беру, тәрбие беру саласында жүргізген саясатында мына екі жағдайды үнемі ескеріп отырады. Оның біріншісі, Кеңес одағы құрамында болған жылдарда халыққа білім беру, тәрбие беру ісінде жинақталған құнды тәжірибені мүмкіндігінше пайдалану, екіншісі тәуелсіздікке байланысты мемлекеттің қоғамдық-саяси құрылысы мен экономикасындағы қайта құруларды ескере отырып халыққа білім беру, тәрбие беру саласын да тиімді жаңалықтарды кеңінен енгізу.
Осы жағдайларға сәйкес білім беру, тәрбие беру аймағына алдыменен жаңаша ғылыми тұрғыда қарау қажет болды. Қазақстанда енді ғана қалыптасып келе жатқан экологиялық, саяси, экономикалық және әлеуметтік жағдайларды ескере отырып, Қазақстан мектебінің үлгісі-моделі жасалды. Бұл модель Қазақстан Республткасының дүниежүзілік білім кеңістігіне елдің және мемлекеттік тіл мен қазақ халқы мәдениетінің қажеттілігі мен дамуын, сондай-ақ Қазақстандағы басқа да халықтардың тілдері мен мәдениетін сақтауды және дамытуды қамтамасыз етуі тиіс еді.
Ескеретін бір жағдай, 1991 жылдың соңына дейін, яғни Қазақстан Кеңес одағы құрамында болған кезде халыққа білім беру, тәрбие беру саласына қатысты нормативтік негіздер мен заңдар одақтық талаптарды ескере отырып жасалған болатын, сондықтан да оларда ұлттық ерекшеліктерге көңіл бөлінбеді. Осыны ескере отырып Қазақстан Үкіметі республиканың тәуелсіздігі жарияланысымен іле-шала 1992 жылы 18 қаңтарда Білім туралы заңды қабылдады, онда тәуелсіз мемлекеттің орта білім жүйесінің мақсаты мен міндеттері анықталған еді. Бұл заңда білім берудің басты міндеттері-жеке тұлғаны ұлттық және дүниежүзілік мәдениеттің адамзат жинаған құндылықтарына тәрбиелеу, сонымен қатар оның қалаған мектебінде, қалаған тілде оқуына мемлекет қажетті жағдай жасайтыны атап көрсетілді. Заңға байланысты білім беру, тәрбие беру мекемелері жоғарыда жасалып келген ұсақ қамқорлықтан құтылып, оқыту мен тәрбиелеудің бағдарламаларын, формалары мен әдістерін өздігінше таңдауға заң жүзінде мүмкіндік алды. Мұның өзі білімнің мемлекеттік емес секторының дамуына, білім саласына қызмет көрсету рыногінің ұлғаюына мүмкіндік жасады. Түрлі мамандыққа баулитын лицей, гимназия сияқты жаңа типті оқу орындары пайда болды, жеке пәндерді тереңдетіп оқытатын мектептер саны көбейді.
Өркениетті елдердің экологиялық тәрбие беру және табиғатты қорғаудың жалпы стратегиясын жасап белгілеуі, соған байданысты іс-шараны үйлестіріп отыруы Біріккен Ұлттар Ұйымының білім беру, ғылым мен мәдениет (ЮНЕСКО) жөніндегі мәселелер деңгейінде жүзеге асырылып келеді. Сол себепті ЮНЕСКО-ның Бас директорыФ.Майор экология мәселесін барлық оқу бағдарламасына өзек ете отырып, оны мектепке дейінгі мекемелерден бастап жоғары оқу орындарына дейін жүргізу, мұғалімдер мен басқару аппаратын осы бағытта дайындау экологиялық проблеманы шешудегі ең маңызды фактор болуы тиіс деп есептейді. Оның біздер, адамдар - табиғаттың бөлшегі, біз өз ағаштарымыз бен өзендерімізді, егістік пен орманымызды жанымыздай сүйе білуге тиіспіз, осы қарапайым қағиданы әрбір бүлдіршіннің бойына сіңіре білмесек, онда қоршаған ортаны қорғаудағы қазіргі қол жеткізіп жүргеніміз тек жадағай түсінік болып қала береді, - деген болатын.
Алғаш рет ғылыми әдебиеттерде табиғат қорғауды педагогикалық проблема деп көрсеткен профессор В.Н.Скалон: Гүлденген табиғат арман емес, бұл - шындық, бірақ оны сақтау көбіне бізге, біздің балаларымызды тәрбиелеу іскерлігімізге байланысты - дей келііп, - Баланы жастайынан тірі затты аяушылыққа дағдыландыруға тиістіміз, мейлі ол жануар болсын, мейлі ол өсімдік болсын - деген еді.
Бүгінгі таңда халық ағарту саласы алдына жаңа да биік талаптар қойылып отыр. Жеткіншек ұрпаққа біліммен жан-жақты тәрбие беруді одан әрі жетілдіру ісін түбегейлі жақсарту міндеті тұр. Қазақстан Республикасының Білім беру туралы заңында мемлекеттік маңызы зор шаралар қатарында оқу-тәрбие ісі де терең талданып, мектеп реформасына байланысты көтерілген мәселелерді шешуге мүдделікпен қарап, мазмұнды жұмыспен ат салысу керектігі атап айтылды. Республикамызда білім беру жүйесінің міндеттерін ойдағыдай шешу, заңда атап көрсетілгендей, бүкіл тәрбие ісін жинақты жүргізуге, идеялық-саяси, еңбек және адамгершілік тәрбиесінің тығыз бірлігін қамтамасыз етуге байланысты. Егер оқу-тәрбие барысының даму кезеңдеріне бір сәт көз жіберіп қарасақ, қазақ мектептерін былай қойғанда, алғашқы кездерде орта білім беретін орыс мектептерінде сыныптан және мектептен тыс жұмыстардың ролі тіптен жоқтың қасы болды. Тек алпысыншы жылдарда ғана бұл жұмыстар Қазақстанның түпкір-түпкірінде орналасқан барлық ауыл, қала мектептерінде шұғыл қолға алына бастады. Оқушылар шығармашылығын дамытуда сыныптан, мектептен тыс жұмыстар үлкен рол атқарады. Ол үшін сыныптан және мектептен тыс жұмыстарды ұйымдастырудың ең тиімді деген түрлері мен әдістерін іріктеп ала білудің маңызы өте зор. Сыныптан және мектептен тыс жұмыстар белгілі бір пән бойынша білім негіздерін оқушыларға үйретіп қоймайды, сонымен қатар болашақ жастарды өмірге әзірлеп, мамандықты еркін таңдай білулеріне көп септігін тигізеді.
Экологиялық білім беру бағдарламасы. Ол білім беру ұйымдарымен республикалық басқа да мекемелерінің үздіксіз экологиялақ білім беруге бағытталған қызметін қолдап, үйлестіруді мақсат етеді.
Білім беру саласы бойынша қабылданған осы және басқа да бағдарламалардың орындалуын үкімет, білім және ғылым минстрлігі, өкіметтің жергілікті органдары үнемі бақылауға алған. Үкімет олардың орындалу барысында мониторинг жүргізіп отырады.
Халықтық тәрбие хатқа түскен ереже күйінде емес, тәжірибелік негізінде жұрттың этникалық мінезінде қалыптасады. Болашақ ұрпақты табиғат сырын ұғып - түсініп, онымен жақын қарым - қатынаста болуға тәрбиелеуге ерекше мән берген ата - бабаларымыз өмірдің өзінен қалыптасқан кейбір салт - дәстүрлерді елеп - екшеп, жақсысын санада сақтап, жаманынан жирендіріп отырған. Мәселен, күнделікті тұрмыс - тіршілікте обал - сауап, ынсап - қанағат қағидаларын берік ұстаған олар табиғаттың ешқандай жанды - жансыз туындыларына қиянат жасамаған. Табиғатпен үйлесімді қарым - қатынас жасаудағы дәстүрдің озық үлгілерін кейінгі ұрпаққа мұра етіп қалдырған. Халық даналығынан туған Орман - жер сәулеті, ел дәулеті, Атаңнан мал қалғанша, тал қалсын, Күте білсең, жер жомарт, т.б. аталы сөздер бала құлағына жастайынан сіңіп, ұлттық рухын қалыптастырады.[3]
Табиғат жайындағы ақындардың мұндай жан айқайы, өнегелі өсиеттері - баланың экологиялық мәдениеті мен жан дүниесн дамытуда баға жетпес дүниелер.
Ал, көрнекті ағартушы М.Жұмабаев балалық шақта алынған әсер ер жеткенде адамның ақалының, ой-пікірінің һәм мінезінің қандай дәрежеде болуына негіз салады,- деді. Балаға кішкене кезінде табиғат әсері күшті болатындығына ерекше мән беріп, жаратылыста неше түрлі сұлулықтың бәрі бар. Бала бұлақтың былдырын, судың сылдырын, жапырақтың сыбдырын, орманның күңіренгенін, теңіздің гүрілдегенін естісін, жымыңдаған жұлдыздар себілген көк шатырды, түрлі-түсті кемпірқосағын, буыны жоқ бұраңдаған қайыңды көрсін. Жаратылыс сұлу.Бала сол сұлу жаратылыстың құшағында болсын. Осылайша балада сұлулық сезімдері еріксіз оянады - деген тұжырым жасайды. Әрине, жас кезінен табиғат сұлулығынан әсер алып өскен баланың оны аялай білу сезімі де қатар дамитындығына шек келтіруге болмайды деп жазды.
Ағартушы айтып отырған мұндай сезімдер мектепке деиінгі мекемелер мен баланы мектепалды дайындау сыныптарынан басталып, әрі қарай жалғасын тапқанда ғана нәтижелі болары сөзсіз. Сонда ғана бала бойындағы табиғаттан алған әсерлі сезімі есейе келе оның қоршаған ортаны қадірлеуімен, оған деген қамқорлық сезімімен ұштасуына , сөйтіп экологиялық тәрбиенің алғашқы нышаны қалыптасуына жетелейді.
Республика бойынша оқушылардың мектепте, оқу орындарында білім алуы, мектептердің ішкі жағдайының жақсаруы, техникамен, көрнекті-құралдармен, жиһаздармен жабдықталуы біршама шешілген мәселе. Дегенмен оқушылардың мектептен кейінгі бос уақытын тиімді ұйымдастыру, олармен жүргізілетін сыныптан және мектептен тыс тәрбие жұмыстарын нақты жоспарлау, бағдарламалар жасау күні бүгінгі дейін өз шешімін таппай келеді. Соның салдарынан байқаулар, кездесулер, көрмелер тек қана наухандық сипат алып отырған сыңайлы. Оқушылардың мектептен тыс уақытының көптігі белгілі. Алайда, сол бос уақытты тиімді пайдаланбауынан жастар арасында келеңсіздіктер мен ірілі-ұсақты қылмыстардың кездесіп жататыны кім-кімді болса да алаңдататыны ақиқат. Бұған айғақ ретінде Бөбек қорының президенті Сара Назарбаеваның тәртіп сақшыларымен өткізген кеңесінде үлкен ділгірлік болып көтерілді. Оқушыларды темір тордың ар-жағында ұстағанша, тәрбиені күшейту керектігі айтылды. Ендеше, мектептен тыс мекемелерде жүргізілетін сыныптан және мектептен тыс тәрбие жұмыстарының мән-мазмұнын арттырмай, тәуелсіз еліміздің ірге тасын биіктетіп, бекітетін жастарды табу қиынға соқпақ.
1.2 Экологиялық жұмыстарды ұйымдастырудың қазіргі бағыттары
Табиғат адамзаттың өмір кешуіне мүмкіндік тудырып, жер - ана елді асырап бағып, орман - тоғай елге дәулет ретінде, су, ауа райы денсаулықтың кепілі ретінде көрініс тауып отырғанын халық даналығы дөп басып түсіндірген.
Табиғат - ана адамзатты осыншама байлықпен қамтамасыз етіп, өсріп - өрбітіп отырғанда, адамзатта өз тарапынан оған қамқор болуы парыз. Көл-көсір табиғат байлығын үстемелеп молайтып, ұқыптап пайдалану, көзінің қарашығындай сақтау, жанашырлықпен қорғау әр адамның міндеті.
Жаратылыс әлемінің сұлулығы, байлықтары, әлем мен кеңістіктің құдіретті рухы адамзаттың көңіл-күйін, денсаулығын, оған деген құштарлығын, ынтықтығын, сүйспеншілігін дамытады. Сондықтан табиғат пен адам арасындағы үйлесімділік диалектикалық дамудың көзі болып есептеледі. Өйткені, экология адам баласының өмір сүруіне, жалпы планетаның амандығына әсер ететін ғылым ғана емес, ол тірі организмдердің, өсімдіктер мен жануарлардың, хайуанаттардың да ортамен қарым - қатынасын зерттеуге бағытталған ғылым.
Экологиялық тәрбие бала шақтан басталуы тиіс. Баланың алғашқы қалыптасуы, көзқарасының, азаматтық санасының жүйеге түсуі экологиялық жауапкершілікті сезіну мен бірге тәрбиеленуі керек. Түпкі мақсаттың бірлігі жүргізілетін оқу - - тәрбие жұмыстарының жүйелілігін, оқу, тәрбие мазмұнының құралдарымен әдістерінің бір жүйеге ыңғайлануын қарастыруды талап етеді. Оның бәрі табиғатқа біртұтас көзқарасты қалыптастырып, жас адамның бойында қамқорлық, аяушылық, жауапкершіліік сезіміін оятады. Жас ұрпаққа экологиялық білім мен тәрбие беру міндеттерін шешу, олардың қоршаған ортаны ой және сезім арқылы түсініп, тәжірибелік іс - әрекеттерінің қалыптасуына мүмкіндік жасайды. Теориялық таным мен эмоциялық сезіну және тәжірибелік белсенділік балалардың табиғатпен қатынасының әртүрлі жақтарын қалыптастыруды қамтамасыз етеді.
Экология тек биология ғылымының саласы ретінде қаралу шеңберінен шығып, қазір көптеген ғылым салаларының басын біріктіретін синтетикалық ғылымға айналды.
Барлық ғылым салалары мен экономикалық шаруашылық жұмыстарын жүргізушілердің негізгі қызметі қоршаған ортаның байлығын ысырап етпеуге бағытталуда, өйткені табиғат адам мен оның мүддесіін қорғайтын ғылымның бәріне де ортақ.
Қоршаған ортаның бірлігін үйретудің тұтас жүйесі бұл саладағы негізгі проблеманы туған өлкенің жануарлары мен өсімдіктері дүниесінің байлығын сезіну мен қорғау, оны адамның айналамыздағы табиғаттың басты өзгешелігі ретінде түсінуі, басты идеяны, табиғат адам өмірініің негізгі көзі, адам еңбек ететін, демалатын орын, адамның еңбегі, оның тұтастығын сақтауға арналатыны және экологиялық ұғымдарды айырып алуды қажет етеді. Әрбір азамат өзін қоршаған ортаның құрылысын, оның ерекшеліктерін, заңдылықтарын, оларды бұзбай сақтаудың жолдарын, табиғатты қорғаудағы өзінің жауапкершілігін білуге міндетті.[4]
Экологиялық тәрбиенің мақсат міндеті жас ұрпаққа өзі мекен еткен табиғи ортаның әсемдігін, мөлдірлігін көре, түсіне, сезіне, сүйе білуге үйрету, тұнық ауасын бұзбауға, үйлесімділігін сақтауға, қамқорлықпен, жанашырлықпен, мейрімділікпен, сезімталдықпен, қатынас жасауға тәрбиелеу. Табиғат қазынасын ұқыпты пайдаланып, аялауға, үнемдеп жұмсауға үйрету. Жас ұрпаққа табиғатты қорғау мен байлығын ысырап етпеудің ғылыми негіздерін, басты заңдылықтарын үйрету.
· Дүниедегінің бәрі барлығымен байланысты.
· Дүниедегі бар материя жоғалмайды, бір орыннан екінші орынға (желмен, сумен, т.б.) ауысады, бір молекулалы формадан екнші формаға айналады.
· Табиғат бәрінен де артық біледі.
· Ешнәрсе тегін істелмейді, бәрінің де өтеуі болады. Ұтыс, ұтылыс болмайды.
· Шындық тазалайды. Шындықтың маңдайы жарық.
Экологиялық тәрбие берудегі осы біртұтас байланысты шартты түрде бөле отырып, ең соңғысына, балалардың табиғатты жаңартуға бағытталған тәжірибелік іс - шараларының кейбір педагогикалық аспектіісін қарастырамыз.
Ол төмендегідей экологиялық міндеттерді жүзеге асырады:
1. Табиғи ортаны сақтау: жануарларға, құстарға, балықтарға қамқорлық жасау, қоректендіру, ұялар жасап, оны орнату.
2. Табиғи ортаны жақсарту: алаңдарды көгалдандыру, бұлақ көздерін ашу, айналасына ағаш егу, көшелерді, аулаларды, айналаны көгалдандыру.
3. Эстетикалық бағалы өңірлерді сақтау.
4. Экологиямен айналысқан ғалымдардың еңбектерін оқып үйрену.
5. Экология тақырыбына кештер, кездесулер, кітап оқушылар конференцияларын өткізу.
6. Экологиялық тақырыпқа дәрістер, әңгімелер, баяндамалар, сұрақ-жауап кештерін өткізу.
7. Орта арнаулы оқу орындарында табиғатқа экскурсиялар ұйымдастыру, викториналар жасау, шештіру.
8. Невада - Семей қозғалысы туралы әңгімелер циклын ұйымдастыру.
Тәрбие - халықтың ғасырлар бойы жинақтаған іріктеп алған озық тәжірибесі мен ізгі қасиеттерін жас ұрпақтың бойына сіңіру, баланың қоршаған ортадағы қарым-қатынасын, дүние танымын, өмірге деген көзқарасын және соған сай мінез-құлқын қалыптастыру. Қазіргі қоғамның саяси және экономикалық жағдайының өзгеру кезінде, әлеуметтік үлкен өзгерістер байқалуда. Оның өзі қоғамда үлкен проблемаларды тудырады.[5] Мысалы:
1. Қоғамда әлеуметтік жағынан адамдар бай, кедей болып бөлінгені анық байқалуда;
2. Көпшілік жанұялық бірлігінің, түсінушілігінің бұзылуы;
3. Жасөспірімдер арасында қылмыстың, нашақорлықтың өсуі;
4. Жұмыссыздықтың әлі де белең алуы;
5. Діни ұйымдардың кобеюі;
6. Халықаралық экстремизм мен терроризмнің өрлеуі;
7. Өз ана тілін, ұлтының салт-дәстүрін үйренуге ынта-жігердің аздығы.
Қоғамның осы кездегі қалыптасқан келеңсіз жағдайлары тәрбиенің мектепте, жанұяда, қоғамда бүгінгі таңда ерекше орын алатындығын көрсетеді. Осы мәселелерді ескере отырып болашақ егеменді елдің азаматын тәрбиелеуде мынадай мақсат қою керек: дені сау, ұлттық сана-сезімі оянған, рухани ойлау дәрежесі биік, мәдениетті, парасатты, ар ожданы мол, еңбекқор, іскер, өзін-өзі сын көзбен қарап дамыта алатын, саяси экономикалық жағынан жетілген, өмірде кездескен қиыншылықтарды шеше білетін бойында игі қасиеттері бар адамдарды тәрбиелеп шығару. Осыған орай оқушыны жан-жақты мәдениетті тұлға етіп қалыптастыру үшін сыныптан және мектептен тыс жұмыстардың жүйелі құрылуына ерекше көңіл бөлген жөн.
Жеке тұлғаның қалыптасып дамуы үздіксіз сипатта болатыны бізге мәлім. Оның жүзеге асуы тек сабақ жүйесінде ғана емес, сабақтан тыс жүргізілетін әр түрлі тәрбиелік әрекеттермен ұштасады. Ол әдетте сыныптан тыс және мектептен тыс жұмыс болып бөлінеді. Олар тәрбие берудің жалпы жүйесінің ажырамас бөлігін құрайды. Оқушылармен оқудан тыс жүргізілетін бұл тәрбие жұмыстарының мақсаты-сабақ үстінде жүзеге асыратын тәрбие міндеттерін толықтыру және тереңдету, олардың қабілеттерін неғұрлым толық ашу, белгілі бір нәрсеге қызығушылығы мен ынтасын ояту, қоғамдық белсенділіктерін шыңдау, бос уақытын дұрыс ұйымдастыруды көздейді.
Сыныптан тыс экологиялық жұмыстарының маңызы, тәрбие үрдісінің бірізділігін қамтамасыз ету. Сыныптан тыс экологиялық жұмыстарының дәстүрлі қалыптасқан түрлері өте көп. Оны таңдау тәрбиенің жалпы немесе жекелеген оқушылардың тәрбие міндеттеріне байланысты атқарылады.
1. Тақырыптық сынып сағаттарын өткізу және оған дайындық жұмыстарын ұйымдастыру: қабырға газетін шығару, альбом жасау, плакаттар, лозунгтар әзірлеу, нақыл сөздер жазу, оқушыларға ән, би, күй, тақпақ оқуды үйрету.
2. Қызықты кездесулер, кештер, ертеңгіліктер өткізу (ақын-жазушылармен, әртістермен, соғыс ардагерлерімен және интернационалдық жауынгерлермен).
3. Сыныптағы саяси хабарламаның жүргізілуін ұйымдастыру: тақырыптық, шолулық, жедел хабар.
4. Әр түрлі тақырыпта ән айту, би билеу, өлең оқу, сурет салуға арналған байқауларды ұйымдастыру
5. Оқушылардың қолымен жасалған шығармашылық жұмыстарына сай көрмелер өткізу.
6. Көңілділер мен тапқырлар клубы байқауларының жұмысын жүргізу.
7. Оқушылармен ток-шоу, дөңгелек стол, пікір талас, әңгіме түрінде тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру
8. Спорттық жарыстар өткізу: шахмат, дойбы, тоғыз құмалақ, волейбол, баскетбол, футбол, шаңғы тебу т.с.с.
9. Оқушылардың оқудан тыс қызықты кітап, газеттер мен журналдар оқуын, оны өзара талқылауын, пікір алысуын ұйымдастыру
10. Әдебиет пәні және мектеп кітапхана қызметкерімен бірлесе отырып оқырмандар конференциясын өткізіп отыру.
11. Мектептегі үйірме жұмыстарына оқушылардың талап-тілектері, спорттық, өлке тану, жас техниктер т.б.
12. Үйірме жұмыстарының нәтижесіне сай байқаулар, олимпиада, жарыстар өткізу.
13. Атамекен бағдарламасына сай жұмыстарды жүргізу.
14. Мейрам күндерін, Республиканың атаулы мейрамдарын атап өту.
15. Сынып жиналыстарын өткізу.
16. Оқушылардың сыныптағы, мектептегі кезекшілігін, жалпы тазалыққа қатысуын, кабинетті жабдықтау, темір сынықтарын жинау, оқу-өндірістік алаңын жөндеу, мектеп маңайын тазалау, безендіру, сенбіліктерге қатысу секілді қоғамдық пайдалы жұмыстарын ұйымдастыру, олардың нәтижелеріне талдау жасап отыру.
17. Мұражайларға, көрмелерге, демалыс-мәдени орындарға, кино, театр, өндіріс орындарына саяхат жасау.
18. Соғыс, еңбек ардагерлеріне, жалғызлікті қарттарға көмек көрсету жұмыстарын ұйымдастыру.
19. Оқушылардың қысқы, жазғы демалыстары кезінде мәдени жорықтарын ұйымдастыру.
20. Мектептен тыс тәрбие мекемелерінің жұмысына қатысу.
Баланың жеке тұлға болып қалыптасуына тәрбиенің табиғаттың қатысында, табиғат арқылы берілуіне байланысты екендігін бүгінде ғылыми педагогикалық зерттеулер дәлелдеп отыр. Табиғатпен қарым-қатынас баланың ойлау, есте сақтау, бақылағыштық қабілеттеріне, сана-сезімінің жылдам өсіп жетілуіне, түйсігіне т.б. оңды әсер ету мүмкіндігі шексіз. Себебі, Адам табиғи тірі ағзаның бірі. Адам өзінің болмысы мен игерген білім жүйесі нәтижесінде өзін кейінгі өмір кезеңдерінде көрсете алады.
Кейінгі кездегі мектептерге арналып шығарылып жатқан жаңа оқулықтарда экологиялық түсініктер беріліп жүр. Себебі, жоғары мектеп өзінің іргетасы саналып жүрген орта мектептерден сапалық өзгерістерді талап етеді. Кезкелген пәнді оқытуда, ондағы тақырып материалдарының мәтінінің мазмұнын баяндағанда, түсіндіргенде оған табиғатты қорғау және көркейту шараларын үйретуді көздейтін, табиғат байлықтарына жауапкершілікпен қарайтын, яғни экологиялық білімді орнықтырудың мүмкіндіктерін арттыратын педагогикалық іс-әрекет қажеттіігі туындайды. Осы қажеттлік қанағаттандырылса ғана тұлғаны экологиялық тәрбиеге қалыптастыру үрдісінің алғашқы сатысы жүзеге асырылды деуіміізге болады. [6]
Оқу үрдісі тәрбие үрдісінің құрамдас бөлігі ретінде жалпы мақсаттан бастау алып, ортақ белгілі бір талаптарға жүгінетіні белгілі. Сондықтан да мектеп қабырғасында жас ұрпаққа экологиялық білім ме тәрбие берудің мақсаты - білім мен білікті қалыптастыру ғана емес, ол тұлғаның дүниетанымын дамытып, жан - жақты етіп тәрбиелеу.
Сабақ оқу үрдісіндегі тәрбие жұмысының шешуші құраушыларының бірі болғандықтан, экологиялық білім берудегі оқу және тәрбие жұмысы біртұтас екендігі өзінен-өзі белгілі. Бастауыш сыныптардан бастап біліім беру үрдісінде аймақтық, ұлттық, географиялық ерекшеліктерді негізге ала отырып, экологиялық білім иен тәрбиені пәндермен өзара сабақтастыра, бір-біріне кіріктіре отырып беруді қалыптастыру қажет.
Жас ұрпаққа экологиялық білім мен тәрбие беруде халықтық педагогиканың алатын орны ерекше. Себебі, ол тариха тәлімдік тәжірибелердің мәйегі ретінде ұрпақтан-ұрпаққа мұра ретінде беріліп келе жатқан, іскерлік пен дағдылардың, салт-дәстүр, әдет-ғұрыптардың жиынтығы.
1.3. Экологиялық жұмыстарды ұйымдастырудың педагогикалық шарттары
Сыныптан тыс экологиялық жұмысының түрлері көп. Қандай формада жүргізуді сынып жетекшісі таңдап алады. Сыныптан тыс экологиялық тәрбие жұмыстарының мектеп баспасөз кғонференциясы, мектеп радиогазеті, конкурстар тақырыбы, ауызша журналдар, белгілі тақырыпқа әңгіме өткізу сияқты мәселелер жатады. Бұлардың әрқайсысын тақырыбына қарай түрлендіріп отыру жетекшінің шеберлігіне байлаысты. Шамамен осындай тақырыптарға үлгі материалдар беріледі және тақырыптық тізімдер көрсетіледі. Материалды тауып, оны жоспарлап алу- әр жетекшінің міндеті. Сабақтан тыс уақытта оқушылармен ұйымдастырылатын жұмыстарға қойылатын негізгі талаптар мыналар: оқудан және сабақтан тыс жұмыстардың етене бірлігі, оқудан тыс уақытта әрбір оқушыға оның мүддесін, бейімділігі мен қабілеттілігін ескере отырып, пайдалы іс тапсыру; жоғары идеялық пен мақсаттылық, қоғамдық пайдалы бағыттылық, сан алуандық, тартымдылық, сыныптан және мектептен тыс істердің романтикасы; оқушылардың өзін- өзі басқару ұйымдарының рөлін арттыру; мектептердің, мекептен тыс мекемелер мен ұйымдардың өзара әрекеті; оқушылардың сабақтан тыс уақытын ұйымдастыруға жұртшылықтың, ата- аналардың қатысуы болып табылады.
Оқудан және сыныптан тыс экологиялық жұмыстардың оқушылармен етене бірлігі. Сыныптан тыс уақытта оқушылардың белгілі мақсаттағы іс- әрекеті бүкіл тәрбие жүйесіндегі құрамды бөлік болып табылады. Сыныптан тыс экологиялық жұмысының нәтижелері мектеп оқушыларының білімге деген құмарлығы, қоғамдық істерге қатысу талабының қаншама дамығандығымен анықталады. Сыныптан тыс экологиялық жұмысы едәуір дәрежеде сабақ үстінде басталады да, сол жағдайдың өзінде оның логикалық жалғасы болып табылады. Оқыту әдістері неғұрлым жетіле түскен сайын үйірмелерді, конкурстарды, олимпиадаларды және т.б. ұйымдастырудың да қажеттігі соғұрлым арта түседі. Қандай да болсын пәнге мектеп оқушылардың қызығуын арттыруды оқу программасының шеңбері іс жүзінде қанағаттандыра алмайды. Оқу және оқудан тыс жұмыстардың бірыңғай жүйеде бір мақсатқа бағындырыла құрылуы қажеттігі осыдан келіп туады.
Мұндай жүйені жүзеге асыруда жалпы мектептік жұмыс жоспарының ролі зор. Ол мұғалімдердің әрқайсысына әр баланың бойындағы үздік қасеттердің бәрін дамытып, оның қабілеттері мен дарынының гүлденуіне толық жол ашатындай шараларды белгілеуге мүмкіндік береді. Егер мұнда сынып жетекшісінің, мұғалімнің, ата- ананың, жұртшылықтың ролі анықталған болса, мұндай жоспар соғұрлым пәрменді болады. Бірақ жоспар болғанмен де, ол істің табысты болуына кепілдік бере алмайды. Мектеп директоры, сыныптан және мектептен тыс тәрбие жұмысының ұйымдастырушысы сынып жетекшілерінің қызметін үнемі бағыттап отыруы, тәрбие мәселелері педагогикалық кеңестер мен әдістемелік бірлестіктерге үнемі қамқорлық жасайтын пән болуы үшін үздік мұғалімдердің тәжірибесін таратуы қажет.[7]
Сыныптан тыс жүргізілетін экологиялық жұмыстардың әрқайсысының өзіндік ерекшеліктері бола тұра, бірдей ортақ принциптері де болады:
1. Сыныптан тыс экологиялық жұмыс түрлеріне оқушыларды қатыстыру ерікті түрде іске асырылады. Бұл жұмыстардың қандай түріне қатысқысы келеді, қай түрін қалайтынын оқушы өзі таңдайды. Сыныптан тыс экологиялық жұмыс түрлері мен немесе мектептен тыс мекемелер жұмысымен оқушыларды қамту үшін (анкета тарату, әңгімелесу арқылы т.б. жолдармен) күн ілгері оқушыларды зерттеп білу қажет.
2. Оқушы қатыстырылған қандай жұмыстың түрі болса да оның қоғамдық бағыты болу керек. Оқушы өзі қатысып, айналысып жүрген ісінің қоғам үшін, адам өмірі үшін қажет, пайдалы іс екенін білу керек.
3. Сныптан тыс экологиялық жүргізілетін жұмыс түрін белгілегенде оқушы инициативасына, ұсынысына, құштарлығы мен құмарлығына сүйенген жөн. Бұл принцип әсіресе қазір ерекше көңіл бөлуді қажет етеді. Өйткені қазіргі халық белсенділігін қажетсінетін демократиялық бағыт жас ұрпақтың өсуіне осы талапты ерекше қояды.
4. Ұйымдастырылған жұмыс түрі оқушылардың белсеніп қатысуын тілейтіндей, ізденушілікке итермелейтіндей болу керек.
5. Балалар мен ұйымдастырылатын жұмыстардың бұл түрінде романтика және ойын басым болу керек. Көбінесе қызығушылық пен эмоциялық әсер етерліктей болғаны жөн.
6.Нәтижелі болуы үшін бұл жұмыстардың нақты белгіленген күні, мерзімі немесе айқын жасалған графигі болуы керек.
7.Тәрбие жұмысының кешенді түрде іске асырылу талабы үнемі сақталып отыруы қажет. Яғни жүргізілетін тәрбие жұмыстарының бәрінде мақсат тұтастығы, көзделген міндет бірлігі, оның мазмұны мен жүргізілуге қойылатын талап белгілі қатаң сақталуы керек. Мұндай тұтастық пен бірлік баланың санасына, сезіміне және тәртібіне ықпал ету мүмкіндігін туғызады.
8.Соңғы жылдары сыныптан тыс экологиялық жүргізілетін жұмыстарға оқушыларды түгел қатыстыру принципі іске асырылуда. Мұның жақсы нәтиже беріп жүргендері де бар. Мұндай жүргізілетін жұмыстың мазмұны мен түрін балалардың ұғымына, жас ерекшелігіне сәйкес келетіндей етіп таңдау керек.
9. Барлық жұмыс түріне тартылатын оқушымен жұмыс жүргізгенде жас және дара ерекшеліктерін ескеру қажет.
Енді мектеп қабырғасында сабақтан немесе сыныптан тыс жүргізілетін экологиялық жұмыстардың түріне, ұйымдастыру жолына тоқталайық. Мектеп өмірінде кеңінен орын тапқан сыныптан тыс жұмыстың бір түрі - үйірме Үйірмелер түрі: Жас натуралистер, Өлке танушы химиктер үйірмесі, Табиғатты қорғау үйірмесі, Орманды қорғаушылар үйірмесі т.б. Бұларға мұғалімдер немесе ата- аналар арасынан мамандығы бар біреу жетекшілік етеді.
Сыныптан тыс экологиялық жұмыстың екінші бір тиімді түрі тақырыптық кештер мен ертеңгіліктер.Бұл жұмыс түрі оқушының танымдық мүмкіндігін кеңейтеді. Белгілі бір тақырыпқа арналып өткізіледі. Мысалы, Табиғатты қорғау - сенің міндетің, Мен және экология т.б.
Оқушылардың адамгершілік қасиетін нығайтуда, табиғатты қорғауға деген көзқарасын қалыптастыруда, қоғамдық көзқарасқа сенімін арттыруда моральдық тақырыпқа арнап сұрақ - жауап кешін өткізу де өте қажет.
Үлкен тәрбиелік үлгі ретінде ықпал ету үшін мектепке қонақ шақырудың немесе кездесу өткізудің де мәні зор. Кездесуде де айқын мақсат болу керек. Қонақ жай мереке күніне келе ме, жоқ мамандықтың мән- жайын айтуға келе ме?,- деген сияқты күн ілгері тәрбиелік мақсаты анықталып отыру қажет. Мектеп өмірінде бұрыннан бар, ал қазіргі өмір бағыты бұрынғыдан ерекше бір түрі - сайыстар, түрлі байқаулар мен олимпиада, турнирлер мен фистивальдар немесе тапқыр мен ептілердің, іскерлер мен шешендердің, ой тапқырлығы мен қимыл шапшаңдығын қоғамның болашағына үлес қосуға әзірленген кадрдың білімділігі мен іскерлік сапасын жақсарту міндетін іске асыру мақсатында ерекше тиімді. Сондықтан бұл жұмыстардың түрін кеңінен өрістету- бүгінгі күннің тілегі.
Оқушының елін, жерін жете тануда, өз өлкесін білуде тиімді жұмыс түрі - туристік және өлкетану жұмысы. Қазіргі уақытта жастарға өзі шыққан тегін, түп- тамырын жете білмеу, оны қадірлемеу сияқты айтып көбірек тағылып отырған жағдайда, олқылықтың орнын толтыру мақсатында бұл жұмыстардың тиімді екені анық. Мұражайлар жұмысы арқылы олардың тәрбиелік ролін арттыру үшін ондағы экспозицияларды, мұражай мүліктерінің орындарын жиі өзгертіп, оларды толықтырып, жаңартып, кейде жеке тақырыптық көрме түрлеріне айналдырып тарихи күндерге үндестіре өзгертіп отыру қажет. Қызықты етіп шығарған қабырға газеттерінің де тәрбиелік мәні зор. Сол сияқты оқушылар шығармашылығына жол ашатын ауызша журнал деп аталатын жұмыстар да тәрбиелік ықпал етеді. Қазіргі ұлттық дәстүрге мән берумен байланысты қазақ мектептерін де өткізіліп жүрген айтыстар- осы бағыттағы жұмыс түрі.
Соңғы жылдарда мектеп өмірінің дәстүріне айналып, тиімді нәтиже беріп жүрген жұмыстың бір түрі- оқушылардың біліміне қоғамдық байқау жүргізу. Бұл байқау тоқсан ішінде бір рет жеке пәндерден жүргізіледі. Егер бұл байқауға арналған дайындық жұмысы ойланып жүргізілсе, үлкен тәрбиелік мәнге ие болады. Дайындық кезінде жақсы оқитын оқушылардан кеңесшілер дайындалып, олар өздерінің жолдастарына көмектесу тиіс. Оған қоса олар кабинеттер жабдықталуына, көрнекі құралдардың түгелденуіне жауапты болады, мұғаліммен бірлесе отырып, қоғамдық байқауға іліккен пәннен сұрақ әзірлеуге қатысады. Оқушылардың мұндай жұмыстарға қатысуы оқушының өзін- өзі бағалау өз тұсынан іс істеуге ұмтылысын арттырады.
Соңғы жылдарда сыныптан тыс денешынықтыру - спорттық жұмыстардың жүргізілуіне көп көңіл арттырылуда. Мектеп тарапынан оқушыларды түгел қамту мақсатымен жаппай спорттық ойын түрлері көп ұйымдастырылуда.
Мектеп басшылары мен педагогтық ұжым оқушыларды тәрбиелеудің негізгі орталығы мектеп екенін жақсы біледі. Әр педагог сыныптан тыс жүргізілетін экологиялық жұмыстардың жүйесін ұтымды ойластыруға міндетті. Сыныптан тыс экологиялық жұмыстардың мазмұны оқушының теориялық білімін кеңейте, молықтыра түсуге лайықталып, оқушылардың жеке қабілетін дамыта түсерліктей болған жөн. Сыныптан тыс экологиялық жұмысы материалының мазмұндылығы идеялық, методикалық сапасы мұғалімнің шеберлігіне, ұйымдастыру тәсіліне байланысты. Оқушыларға әңгіменің тақырыбын ұғындырып, материал табуға, ізденуге тапсырма берілуі қажет. Балалар мұғалімнің тапсырмасын орындай отырып, мәселенің мән-мазмұнына қанығады, пайдалы жағын ұғады. Сыныптан тыс экологиялық жұмысын жүргізгенде, еңбек және эстетикалық тәрбиенің қалыптасуына жүргізілген жұмыстардың әсерінің болуын қарастырған жөн.
Мұғалім сыныптан тыс экологиялық жұмыстарға оқушыларды түгелдей қытыстыра отырып, ұялшақ, бұйығы, нашар үлгеретін балаларды танып біледі, оларға нақты көмек көрсетуге, қабілетін арттыру үшін іске үздіксіз жаттықтыруға міндетті. Мұның өзі жүйелі және жоспарлы шығармашылық еңбек арқылы іске асады.
Сыныптан тыс экологиялық жұмыстарды жүргізгенде, оған оқушыларды көптеп қатыстыру жағын ойластыру керек. Сыныптан тыс экологиялық жұмыстар қабілетті кейбір оқушылардың үлесіне тимей, барлық оқушыны қамтитын дәрежеде болады.
Оқыту мен тәрбие жұмысы тұтас процесс есебінде оқушының ақыл - ойын жетілдіріп және моральдық адамгершілік сапасын қалыптастыруға бағытталуы керек.
Сыныптан тыс экологиялық жұмыстарды негізгі екі бағытқа бөлуге болады: біріншісіне оқушылардың жалпы жан- жақты тәрбиесі жатады. Әсіресе шәкірттерді саяси - идеялық, моральдық - адамгершілік, еңбекшілдік , эстетикалық жағынанан тәрбиелеуге және олардың тәртібін нығайтуға көңіл бөлу керек. Бұл бағыттағы жұмыстар мектептің жылдық жоспарында көрсетіледі.
Екінші бағыттағы мәселелерге жастары шамалас оқушылар тобынна арналған сыныптық жұмыстар. Бұл сынып жетекшісінің жұмыс жоспарында көрсетіледі. Жұмыстың бұл бағыттағы түрлеріне оқушылармен әңгіме, шәкірттердің жеке кітап оқуы, оқылған кітаптарға конференция ұйымдастыру, музыкалық шығармаларды тыңдау және сол бойынша балалармен әңгімелесу, баяндамалар жасату, балалардың тақпақ, өлең, ертегі айтып беруі тарихи оқиғалар туралы әңгімелер айтқызу, монтаждар құрастыру т.б. жатады.
Сыныптан тыс экологиялық тәрбие жұмыстарында педагогтар мыналарды есте ұстағаны абзал:
1. Сыныптан тыс экологиялық жұмыстарға оқушыларды түгелдей қамту
2. Әрбір оқушылардың талап - тілегі мен қабілетін ескере отырып тапсырмалар беру.
3. Сыныптан тыс экологиялық тәрбие жұмыстарының процесінде балалардың инициативасын үздік дамыту және қоғамдық тапсырманы ықыласпен жақсы орындағандарды мадақтап отыру.
4. Балаларды қоғамдық істердің ұйымдастырушысы болуға және жетекшінің айтқанына бағынып, тәртіп сақтауға дағдыландыру.
5. Балаларды жоғары идеялықтың үлгі - өнегесіне, ғылым негіздерін үйреніп білуге тәрбиелеу.
6. Сынып ұжымын білімге, жаңаға құштар да асқақ арманды ұшқыр, ойлы шабытты етіп тәрбиелеу, үздіксіз алға ұмтылдырып отыру.
ІІ бөлім. Бастауыш сынып оқушыларына экологиялық тәрбие берудегі ырым - тыйымдардың тәрбиелік мәні.
2.1 Экологиялық тәрбиенің ұлттық тәрбиемен сабақтастығы
Экологиялық білім мен тәрбиені бала жанына сіңіруде ауыз-әдебиет үлгілерін пайдаланудың да орны ерекше. Мысалы, Ер - еліне, гүл - жеріне, Ер - туған жеріне, Батыр туса - ел ырысы, жаңбыр жауса - жер ырысы, Қарағайға қарап тал өсер, қырға қарап бала өсер, Тау бұлағымен көрікті, бұлақ құрағымен көрікті, Атаңнан мал қалғанша, тал қалсын, Дәрі шөптен шығады, дана ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz