Мұнай өндіру кәсіпорынның негізгі қорлары

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
ІІ бөлім. Мұнай өндіру кәсіпорынның негізгі қорлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
2.1. Мұнай өндіру кәсіпорынның негізгі қорларының құрамы мен құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
2.2. Негізгі қорларды бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
2.3. Негізгі қорларды пайдалану көрсеткіштері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
2.4. Негізгі қорлардың қызмет ету мерзімі және амортизациясы ... ... ... ... ... .15
2.5. Мұнай өндіру кәсіпорындарында негізгі қорларды пайдалану тиімділігін жоғарлату жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
2.6. Материалдық емес активтер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32

Негізгі қорлар, өндіріс процессіне, ұзақ уақыт бойы қатысып, өндірістік циклдардың көпшілік бөлігін қамтамасыз етеді. Жылдам техникалық прогресс жағдайында, техника үнемі жетілдірілуде, яғни ескі техниканың орнын басатын жаңа, өнімділігі жоғары механизмдер және аппараттар түрлері шығарылуда. Өндіріс процесінде негізгі қорларды пайдалану мерзімі (қызмет ету мерзімі), жаңа қорларды құруға өткен, күрделі салымдарды пайдалану тиімділігін үздіксіз, жоғарылату қажеттілігімен байланысты, маңыздылығы арта түседі.
Қазіргі уақыттағы қабылданған топтастыруларға байланысты барлық негізгі қорлар өндірістік емес (өнеркәсіптік емес) және өнеркәсіптік-өндірістік болып бөлінеді.
Өндірістік емес (өнеркәсіптік емес) негізгі қорлар — бұл өндіріс процесіне ешқандай қатысы жоқ, өнеркәсіптің (жеке кәсіпорындардың) иелігінде тұран негізгі қорлардың бір бөлігі. Оларға кәсіпорынның балансында тұрған келесідей қорлар жатады, яғни тұрғын-үй қоры, клубтар, асханалар, бала бақшалар, поликлиникалар, стадиондар, спорт кешендері, яғни бір сөзбен айтқанда, кәсіпорын жұмысшыларына мәдени-тұрмыспен байла¬нысты, барлық қызмет түрлерін көрсетулер жатады.
Өнеркәсіптік-өндірістік негзгі қорлардан, өндіріс процесі тәуелді болады: немесе оған қызмет көрсету немесе оған қолайлы жағдай жасау.

1. «Кәсіпорын туралы» ҚР Заңы/ Егеменді Қазақстан, 13.02.2000.
2. Дюсембаев К.Ш. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау.
Алматы., 2002- 602-68-6
3. «Оңтүстік Қазақстан облысының 2008-2009 жылғы әлеуметтік-
экономикалық дамуы» Статистикалық жинақтар. Шымкент 2009.
4. А.Ә.Әубакіров «Экономикалық теория негіздері» 2001ж.
5. Б.Көшенова «Ақша,несие,валюта қатынастары» Алматы , 2005ж
6. С. Райымқұлұлы «Экономика теория негіздері» Шымкент , 2008ж.
7. Шеденов «Экономикалық теория» Алматы, 2002ж.
8. А.Ә.Әубакіров «Экономика» Алматы,2003ж.
9. Д.М.Мадиярова «Сыртқы экономикалық саясат және экономикалық қауіпсіздік» Алматы , 1999ж
10. А.Қ.Мейірбеков «Кәсіпорын экономикасы» Алматы, 2006ж.
11. Ғ.Ө. Жолдасбаева «Кәсіпорын экономикасы» Алматы, 2006ж
12. Агеев А. И. Предпринимательство: проблемы собственности и
культуры. -М., 1991. Введение и гл. 1, с. -15.
13. Бусыгин А. Предпринимательство : Основной курс., 2002 -М.,2002
14. Виленский А. Этапы развития малого бизнеса. Вопросы экономики.
1996 г. — С.38-41.

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 32 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
ІІ бөлім. Мұнай өндіру кәсіпорынның негізгі қорлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
2.1. Мұнай өндіру кәсіпорынның негізгі қорларының құрамы мен құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
2.2. Негізгі қорларды бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
2.3. Негізгі қорларды пайдалану көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...10
2.4. Негізгі қорлардың қызмет ету мерзімі және амортизациясы ... ... ... ... ... .1 5
2.5. Мұнай өндіру кәсіпорындарында негізгі қорларды пайдалану тиімділігін жоғарлату жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.6. Материалдық емес активтер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32

Кіріспе

Негізгі қорлар, өндіріс процессіне, ұзақ уақыт бойы қатысып, өндірістік циклдардың көпшілік бөлігін қамтамасыз етеді. Жылдам техникалық прогресс жағдайында, техника үнемі жетілдірілуде, яғни ескі техниканың орнын басатын жаңа, өнімділігі жоғары механизмдер және аппараттар түрлері шығарылуда. Өндіріс процесінде негізгі қорларды пайдалану мерзімі (қызмет ету мерзімі), жаңа қорларды құруға өткен, күрделі салымдарды пайдалану тиімділігін үздіксіз, жоғарылату қажеттілігімен байланысты, маңыздылығы арта түседі.
Қазіргі уақыттағы қабылданған топтастыруларға байланысты барлық негізгі қорлар өндірістік емес (өнеркәсіптік емес) және өнеркәсіптік-өндірістік болып бөлінеді.
Өндірістік емес (өнеркәсіптік емес) негізгі қорлар -- бұл өндіріс процесіне ешқандай қатысы жоқ, өнеркәсіптің (жеке кәсіпорындардың) иелігінде тұран негізгі қорлардың бір бөлігі. Оларға кәсіпорынның балансында тұрған келесідей қорлар жатады, яғни тұрғын-үй қоры, клубтар, асханалар, бала бақшалар, поликлиникалар, стадиондар, спорт кешендері, яғни бір сөзбен айтқанда, кәсіпорын жұмысшыларына мәдени-тұрмыспен байла - нысты, барлық қызмет түрлерін көрсетулер жатады.
Өнеркәсіптік-өндірістік негзгі қорлардан, өндіріс процесі тәуелді болады: немесе оған қызмет көрсету немесе оған қолайлы жағдай жасау.

ІІ бөлім. Мұнай өндіру кәсіпорынның негізгі қорлары
2.1. Мұнай өндіру кәсіпорынның негізгі қорларының құрамы мен құрылымы

Материалдық-техникалық базасын құрайтын өндіріс құралдары, өндіріс процесіне қатысу сипатына байланысты, еңбек құралдарына (машиналар, аппараттар, жабдықтар, өндіріс гимараттары, құрылғылар және тағы басқалары) және еңбек заттарына (шикізаттар, отын, негізгі және көмекші материалдар және тағы басқалары) бөлінеді. Еңбек құралдары - өндіріс құралдарының қымбаттау бөлігін құрайтын, өзінің заттай пішінін сақтай отырып, келе-келе тозатын, құралдар негізгі қорлар деп аталады. Олардың құны бөліп-бөліп, қосымша немесе дайын өнім құнына қосылып отырады. Еңбек заттары, бүтіндей бір өндіріс циклінде, өзінің заттай пішінін өзгерте отырып, жоғалта отырып, қолданылады. Олардың құны дайын өнімге кіргізіледі. Бұл - айналым құралдары.
Өндіріс қорларының жалпы сомасындағы, негізгі және айналым қорлары арасындағы қатынас, сондай-ақ олардың құрамы мен құрылымы, өндіріс процесінің ерекшелігіне байланысты болады. Мұнайгаз өндіретін өнеркәсіпте негізгі қорлар үлесіне, барлық өндірістік қорлар сомасының 96-97 пайызы келеді. Ал, мұнай өңдейтін және мұнай химиялық өнеркәсібінде 90%.
Негізгі қорлардан өндіріс прсцесі бірдей тәуелді емес, сондай- ақ олардан өндіріс және оның нәтижелері бірдей тәуелді емес; осы жерде олардың өмірі, тозу дәрежесі, жыл сайынғы амортизациялық аударымдар көлемін ажыратуға болады.
ғимараттар;
құрылғылар;
беріліс құралдары;
машиналар мен жабдықта);
оның ішінде:
а) күш машиналары мен жабдықтары;
б) жұмыс машиналары мен жабдықтары;
в) өлшейтін, реттейтін призорлар және құрылғылар және лабораториялық жабдықтар;
г) есептеу техникасы;
д) басқа да машиналар мен жабдықтар;
транспорттық құралдар;
инструменттер;
өндірістік инвентарлар;
шаруашылық инвентарлары;
өнім және жұмыс малдары;
көп жылдық көшеттер;
жерді жақсарту бойынша күрделі шығындар (құрылғысыз);
басқа да негізгі қорлар.

2.1-кесте. Негізгі өндірістік қорларды топтастыру
Негізгі қорлардың түрлері және олардын белгілері
Осы түрлердің мұнай және газ өнеркәсібі кәсіпорындарындағы объектілері
1
2
1. Ғимарат - қалыпты еңбек жағдайын құру және тауарлы-материалдық құндылықтарды сақтау үшін
Сорғыш және компрессорлық станциялар, механикалық шеберханалар, құбыр базасы, казандықтардың, қойма, зауыт және тағы басқаларының ғимараты.
2. Құрылғылар - еңбекте құралдардың өзгеруімен байланыспайтын қызметтерді орындау жолымен өндірістік процесті жүзеге асыру үшін қажетті жағдайлар жасау үшін
Мұнай, газ ұңғымалары, технологиялық қондырылымдар, резервуарлар, теңіз эстакадалары, тікқұбырлар, мұнай дұзақтары, коллекторлар, жолдар, кемежайлар.
Құбыржолы қатынастары, газ тораптары, суқұбырлары, ішкікәсіпшілік құбыржолдары. Электр беретін әуе желілері, телефондық және телеграфтық желілер.
Магистралды құбыржолдары және бұрулар және тағы басқалары.
3. Баспана
Тұрақты тұруға арналған ғимарат, жылжымалы қалқанды үйшіктер, тұру үшін пайдаланылатын басқа да ғимараттар.
4. Машиналар мен жабдықтар
а) күш машиналары мен жабдықтар
э) жұмыс машиналары мен жабдықтар
б) өлшейтін, реттейтін аспалтар мен жабдықтар
Бу казаны, генераторлар, компрессорлар, электрқозғалтқыш, іштен жану қозғалтқышы, трансформаторлар, жылжымалы электростанциялар.
Бұрғылау құрылғылары, теңселмелі -станоктар, мұнайгазды қайта тербейтін агрегаттар, жылу алмастырғыш және тағы басқалары. Дебитомерлер, тереңдетілген манометрлер, диспетчерлік бақылауға арналған құрылғылар, реттейтін құрылғылар және тағы басқалары.
5.Адамдар мен жүктерді таситын транспорттық құралдар
Автоцистерналар, танкерлер, автомобильдер, баржалар, қайықтар, цистерналар, тракторлар және тағы басқалары.
6. Инвентарь
а) өндірістік
б) шаруашылық
Сұйық затарды сақтауға арналған ыдыс (шан, бөшке, бак және тағы басқалары), сусыма, дана, тарнодана материалдары үшін ыдыстар және құрылғылар, имараттарға жатпайтын, өндірістік операцияларды жеңілдетуге арналған құрылғылар мен жиһаздар.
Өртке карсы құралдар, сағаттар (машиналар мен жабдықтарға жататын сорғыштар мен механикалық өрт сөндіру баспалдақтарынан басқа), спорт инвентары және тағы басқалары.
7. Басқалары
Жұмыс және өнім малдары, көпжылдық көшеттер және тағы басқалары
Негізгі қорлар

2.1-сурет. Мұнай және газ өнеркәсібі кәсіпорындарындағы негізгі қорлардың құрылымы

Негізгі қорлардың өндірістік құрылымы негізгі қорлардың әр бір тобының олардың жалпы құнындағы үлес салмағымен сипатталады. Негізгі өндірістік қорлардың құрамында машиналардың, жабдықтардың және активті бөлігінің басқа да элементтерінің үлес салмағы қаншалықты жоғары болса, яғни 1 теңге негізгі қорға соншалықты көп өнімдер өндірілетін болады. Кәсіпорындарда негізгі қорлардың активті бөлігінің үлес салмағының неғұрлым жоғары болуы, яғни кәсіпорының соғұрлым жоғары деңгейде техникамен жабдықталғанын бірдіреді, яғни кәсіпорынның өндірістік процесстері механикаландырылған және автоматтандырылған, өңдеудің химиялық әдістері кеңінен қолданылатындығын және еңбектің электрмен жоғары деңгейде қамтамасыз етілгендігін білдіреді. Сонымен қатар, кәсіпорындарда негізгі қорлардың жеке топтарының үлес салмағы, олардың технико-экономикалық ерекшеліктеріне байланысты бірдей болмайды. Өнеркәсіптің бір саласындағы кәсіпорынның өзінде де негізгі өндірістік қорларының құрылымы бірдей болмайды.
Өнеркәсіптік және машина жасау негізгі қорларының құрылымында қордың активті бөлігі - машиналар мен жабдықтар - 50% жетпейді, яғни бұл жерде маңызды үлес салмақты негізгі қорлардың пассивті бөлігі алады - ғимараттар және тағы басқалары.
Мұнай және газ өнеркәсібіндегі кәсіпорындар құрылымының ерекшелігі - олардың активті бөлігін, яғни пассивті бөлігімен салыстырғанда үлес салмағының үлкен болуында. Сонымен, мұнайгаз қайта өңдеу өнеркәсіптерінде машиналар, жабдықтар және оның активті бөлігін құрайтын имартаттардың бір бөлігі 60% асып түседі, ал мұнай өндіруде негізгі қорлардың активті бөлігі, яғни имараттарды (ұңғымалар), машиналарды қосқанда 80% асып түседі.
Бұл жағдай, осы кәсіпорындарда негізгі өндіріс процессінің үлкен бөлігі ғимараттан тыс, яғни ашық жерлерде жүзеге асырылуымен байланысты, сондай-ақ транспорт және мұнай мен газды сақтау жүйесінде де негізгі қорлардың құрылымы осындай сипатқа ие болады. Бірақ, олардың маңызды айырмашылықтары да бар: егер мұнайгаз өндіруде активті бөлігі - бұл имараттар (ұңғымалар және резервуарлар), яғни осылардың көмегімен негізгі өндірістік процесс жүргізілетін болса, онда құбыржолы транспортында мұнай мен газды ауыстыру, осы құбыржолымен жүзеге асырылады, яғни бұл жерде активті бөлігі 90% асып түседі.
Бұл кәсіпорындардың негізгі өндірістік қорларының құрылымын әрі қарай жетілдіру, оның техникалық қайта қамтамасыз етілгендігімен, автоматтандырылғандығымен және тағы басқаларымен тікелей байланысты.
Пайдалану дәрежесі бойынша негізгі қорлар келесідей болып бөлінеді:
а) эксплуатациядағы -- ұйымның балансындағы барлық негізгі қорлар, оның ішінде уақытша пайдаланылмайтыны, жалға беру келісімшарты бойынша жалға берілгені және тағы басқалары;
ә) запастағы (резервтегі) - осы мақсатта сатып алынған жабдықтар мен транспорттық құралдар, сондай-ақ эксплуатацияда болған, бірақ уақытша эксплуатациядан шығарылған жабықтар;
б) салынып, жабдықталып бітпеген, реконструкциялау және кейбір бөліктері жойылу стадиясындағы;
в) консервациядағы - өндірістің аяқталғанына үш айдан астам уақыт болған объектілер, белгілі бір комплекстегі негізгі қорлар.
Құрамында болуына байланысты негізгі қорлар келесідей болып бөлінеді:
а) жеке меншіктегі, яғни жеке меншік құқығы бойынша ұйымның құрамында тұрған (оның ішінде сатып алу құқығынсыз жалға берілгені);
ә) шұғыл басқармадағы және шаруашылық жүргізудегі негізгі қорлар;
б) сатып алу құқығынсыз жалға алынған негізгі қорлар.

2.2. Негізгі қорларды бағалау

Негізгі өндірістік қорлардың дұрыс бағалануынан, олардың амортизациясының дәл, нақты есептелгендігі, сондай-ақ өнімнің өзіндік құны (жұмыс, көрсетілген қызмет), мүлікке салынатын салық және басқа да көрсеткіштер тәуелді болады.
Негізгі қорлардың жағдайы мен пайдалануын натуралыдық және құндық көрсеткіштерінде есепке алады.
Натуралдық көрсеткіштер негізгі қорлардың техникалық құрамын, кәсіпорын объектілерінің, салаларының өндірістік қуаттылығын анықтауға, сондай-ақ жабдықтың балансын құрастыруға мүмкіндік береді.
Әр бір объектінің натуралдық көрсеткіштегі сипаттамасын, оның техникалық паспортында көрсетеді, сондай-ақ онда өндірістік күші, тозған дәрежесі және негізгі қорлардың құрамында болатын барлық өзгерістер көрсетіледі. Негізгі қорлардың сақталуына бақылау жүргізу мақсатында, олардың нақты бары мен жағдайына мерзімді түгендеу жүргізіп отырады.
Негізгі қорлардың құндық бағалауы, яғни олардың жалпы көлемін, құрылымын, динамикасын, амортизациялық есептеулерін, жоспарлауды оларды қайта өндіруді және тағы басқаларды анықтау үшін қажет.
Негізгі қорларды құндық бағалаудың үш түрі бар: бастапқы құны бойынша, қалдық құны бойынша және қалпына келтіру құны бойынша. Яғни бұл негізгі қорлардың қызмет ету ұзақтығына, бірте бірте тозуына және олардың қайта өндіру шарттарының өзгеруіне байланысты.
Осылайша, негізгі құралдарды бағалау үшін мыналар қолданылады:
а) негізгі қорлардың нақты (бастапқы) құны - кәсіпорынның негізгі қорлар объектілерін салуға немесе сатып алуға жұмсалған нақты шығындарын көрсетеді, яғни оның ішінде, жеткізу шығындары, монтаждау немесе қондыру шығындары, сондай-ақ негізгі қорларды енгізген жылдағы өндіріс жағдайы (бағасы, еңбек өнімділігі). Жабдықтың бастапқы құны, оның қызмет ету кезеңі бойында өзгерімейді және ол амортизациялық аударымдар есебінен толығымен қайтарылуы немесе өтелуі керек;
ә) қалпына келтіру құны -- нақты жыл жағдайында негізгі қорлардың қайта өндіру құнын көрсетеді. Басқаша айтқанда, қазіргі кездегі эрекет ететін құны ойынша бір типтегі жабдықты сатып алуға шығындалатын аша қаражаттарының соммасын көрсетеді. Яғни бұл, өндірісі жетілдіру барысында, еңбек өнімділігінің, материалдар бағасының және тағы басқаларының өзгеруінің себебінен, жабдықтар да бағасының өзгеруімен байланысты (әр түрлі жылдарда дайындлған);
б) негізгі қорлардың қалдық құны, яғни олардың бірте бірте тозуына байланысты қажет. Ол негізгі қорлар құнының қандай бөлігін, дайын өнімге айналдыруга болатынын көрсетеді. Сонымен, қалдық құн - бұл, тозған құнын алып тастағандағы негізгі қорлардың бастапқы құны. Негізі қорлар неғұрлым ұзақ уақыт пайдалануда болған сайын, оның тозығының сомасы көп болады және сәйкесінше қалдық құны аз болады. Яғни бағалаудың бұл түрімен жабдықтың тозу дәрежеін анықтауға болады, ал оны бастапқы құнмен салыстыра отырып, негізгі қорлардың жаңару кезеңін байқауға болады.
Өндіріс процессі және оны, нәтижелері, жоғарыда көрсетілген негізгі құралдар топтарының әр қайсысынан әр қалай тәуелді. Олардың ішіндегі ең маңыздылары болып, машиналар мен жабдықтар, беріліс құралдары табылады, ал мұнай және газ өндіруде құрылғылар маңызды болып саналады. Оларды негізгі қорлардың активті бөлігі деп айтады.
Негізгі қорлардың активті бөлгіне:
Күш машиналары мен жабдықтары - іштен жану қозғалтқышы, дизель, бу машиналары, бу, газ кәне гидротурбиндар, электро қозғалтқыштар, электрогенераторлар және тағы басқалары;
Жұмыс машиналары мен жабдықтарына:
Бұрғылайтын құрылғылар, станоктар, реакторлар, регенераторлар, пештер, колонналар, тоңазытқыштар, конденсаторлар, жылу алмастырғыштар, турбобурар, электробурлар және тағы басқалары;
Беріліс құралдарына құбыржолдар, электр және жылу жүйелері, трансмиссилер, телефон және телеграфтық жүйелер және тағы басқалары;
Бақылу және басқаруды автоматты түрде реттеу құралдары.
Мұнайгаз өндіретін өнеркәсіпте негізгі құралдардың активті бөлігін, құрылғылар құрайды. Ал өнеркәсіптің басқа салаларында құрылғылар негізгі құралдардың актив бөлігінің құрамына кірмейді - олар, көпірлер, эстакадалар, резервуарлар, құдықтар, бөгеттер, дамбалар, каналдар, тас жолдар, үйінділер, үңгі жолдар және тағы басқалары, яғни негізгі қорлардың өндіріс процессіне қатыспайтын түрлері жатады. Бірақ, мұнайгаз өнеркәсібінде негізгі құралдардың, жоғарыда аталған бөліктеріне кіретін құрылғыларға жататын, мұнай және газ ұңғымалары мақсатқай сай өнім, яғни мұнай және газ беруіне байланысты, олар негізгі қорлардың активті бөлігіне кіреді.
Мұнай және газ өнеркәсібі үшін негізгі қорлардың активті бөлігінің үлес салмағының жоғары болуы маңызды. Яғни, мұнай және газ өндіруде ол 90% жетеді, ал бұрғылауда - 80%, құбырлық көлікте - 94% , мұнай өңдеу өнеркәсібінде - 60% жоғары.

2.3. Негізгі қорларды пайдалану көрсеткіштері

Ғылыми-техникалық прогрестің арқасында, өнеркәсіптің техникалық қайта құралдануы жылдамдатылды. Осыған байланы - сты, негізгі қорлардың есебіне, оның жағдайын талдауына және пайдаланылуына қойылған талаптар жоғарлап кетті.
Өнеркәсіп және кәсіпорындар салаларының техникалық деңгейін бағалау және негізгі қорларды тиімді пайдалану, ерекше маңызды орын алады.
Негізгі қорлардың пайдаланылуын талдау кезінде, келесідей көрсеткіштер бойынша негізгі қорлардың құрамы, құрылымы және қозғалысы белгіленеді.
Негізгі қорлардың тозу коэффициенті Киф, тозу көлемінің Иоф қорлардың бастапқы құнының Сп қатынасына тең:

Киф = Иоф Сп = Nа Тр 100.

Негізгі қорлардың тозу дәрежесі пайыз бойынша төмендегідей болып анықталады:

Ки = Иоф · 100 Сп немесе Ки= Nа Тр

Негізгі қорлардың жаңару коэффициенті Кобн, қайта енгізілген негізгі қорлар құнының Си белгілі бір кезенде, олардың жалпы құнының Сф қатынасына тең болады:
Кобн = Си Сф

Негізгі өндірістік қорлардың жеке топтарының салыстырмалы үлес салмағы Уф олардың жалпы құнында:

Уф=СэдСф+СсСф+СобСф+СпуСф+СтрСФ+Спр очСф

мұндағы, Сзд, Сс, Соб, Спу, Стр, Спроч - сәйкесінше, ғимараттардың, құрылғылардың, жабдықтардың, беріліс құралдарының, транспорттық құралдардың және басқа да негізгі қорлардың құны, теңге.
Негізгі қорларды пайдалануының маңызды көрсеткіштерінің бір болып, қор қайтарымы Ф табылады, ол жалпы өнімнің орташа өлшемдік құнын Qs негізгі қорлардың орташа жылдық құнына Сф бөлу арқылы анықталады, яғни ол мына төмендегі формуламен өрнектеледі:

Ф=QвСф.

Қор қайтарымы, негізгі қорлардың бірлігіне қанша өнім саны келетітін көрсетеді. Қор қайтарымының көлемі шығарылған өнімнің өсуін білдіреді. Оның сапасының жақсаруы, негізгі қорлардың құнының өзгеруіне алып келеді.
Негізгі өндірістік қорлардың орташа жылдық құны Сф екі аралас жылдың 1 қаңтарындағы (Сф1 және Сфt+1) негізгі өндірістік қорлар құнының жартысын қосу жолымен алынған, сондай- ақ қорлардың берілген жылдың әр бір қалған айларының 1-не баланстық құнының сомасын 12-ге бөлу арқылы анықталады:

Сф=Сфt+Сфt+1Сф+i=ni=nCфі:12

Жалпы өнеркәсіптің алдында қойылған негізгі міндеті, өндірістік қорлардың бірлігінен өнім көлемін жоғарлату болып табылады. Мұнайгаз өндіру өнеркәсібі, салалардың ішіндегі қор сиымдылығы жоғары болуына байланысты, оның қор қайтарымдылық көрсеткішін жоғарлату маңызды болып табылады.
Негізгі қорлардың пайдалану дәрежесін бағалау үшін, натуралды көрсеткіштер қолданылуы мүмкін. Бірақ, олар негізгі қорлар жабдықтарын пайдаланылуын бағалауға ғана мүмкіндік бермейді. Мысалы, мұнай және газ ұңғымаларының эксплуатациялық қорын пайдаланудың натуралдық көрсеткіштеріне, бір ұңғымаға келетін тәулігіне, айына, жылына мұнай немесе газды өндіру көлемі жатады.
Жеке технологиялық қондырғылар үшін бұл көрсеткіш, мақсатқа сай өнім сомасын негізгі қорлардың орташа жылдық құнына бөлу арқылы анықталады.
Барлық негізгі қорларды пайдаланылу дәрежесін бағалау үшін, тек қана құндық көрсеткіш, яғни - қор қайтарымы қолданылады.
Өнімнің қор сиымдылығы, өнім бірлігін шығаруды қамтамасыз ететін, негізгі қорлар санын сипаттайды.
Қор сиымдылығы, негізгі қорлардың құнын, жалпы өнім құнына бөлу арқылы анықталады. Яғни ол төмендегі формулада көрсетілген:

Фв = Сф Qв = 1Ф,

яғни, қор сиымдылығы, қор қайтарымының қарама қарсы шамасы немесе мөлшері.
Қор құралдануы Фв еңбектің техникалық жабдықталғандығын сипаттайды. Ол негізгі қорлар құнын Сф жұмысшылардың орташа есептік санына Чсм бөлу арқылы анықталады.

Фв = Сф Чсм

Негізгі қорларды сипаттайтын маңызды көрсеткіштерге жабдықтың толық пайдалануы жағдайында, өндірістің алдыңғы қатарлы технологиясын және ұйымдастырылуын қолданатын, өнімнің мүмкін болған жылдық шығарылымымен анықталатын, өндірістік күштер жатады.
Өндірістік күштердің пайдаланылуын бағалау үшін, келесідей үш көрсеткіш қолданылады: экстенсивті пайдалану коэффициенті Кэ, интенсивті немесе қарқынды пайдалану коэффициенті Ки және интегралдық пайдалану коэффициенті Кі.
Жабдықты экстенсивті пайдалану коэффициенті, уақыт бойынша оны пайдалану тиімділігін сипаттайды. Ол жабдықтың жұмыс істеген уақытының Тр барлық күнтізбелік уақытқа Тк қатынасын сипаттайды, яғни жабдықтың өндірік жұмысы уақытының үлес салмағын көрсетеді.
Уақыт бойынша мұнай және газ ұңғымаларын пайдалану дәрежесін бағалау үшін, келесідей екі көрсеткіш қолданылады:
Ұңғымаларды пайдалану коэффициенті Кис, барлық ұңғымалардың жұмыс уақытының жиынтығын Сэ (ұңғ.-ай.), ұңғымалардың эксплуатациялық қоры уақытының күнтізбелік жиынтығына Счэ(бұл да ұңғ.-ай) бөлу арқылы анықталады.

Кис = Сэ Сч э

Эксплуатациялау коэффициенті Кэс ұңғымалардың жұмыс уақыты жиынтығының Сэ (ұңғ.-ай.), әрекеттегі қордың күнтізбелік уақытының жиынтығына Сч д (бұл да ұңғ.-ай) қатынасын сипат - тайды.
Кэс = Сэ Сч д

Бұрғылауда станко-ай және мұнай мен газды өндіруде ұңғыма-ай - бұл бұрғылайтын қондырғылар мен ұңғымаларға сәйкес, жұмыс және тұрып қалу уақытын өлшейтін шартты бірлік, ол 720 станко-сағатқа немесе ұңғыма-сағатқа тең (немесе 30 станко-күнге немесе ұңғыма-күнге).
Уақыт бойынша негізгі қорларды пайдалану жағдайын жақсарту - негізгі қорлардың ауысымдағы, тәуліктегі, айдағы, жылдағы жұмысының неғұрлым көбірек уақытқа жетуін ұсынатын - эксгенсивті жолы. Біріншіден ол, ауысым уақытында жабдықтың тұрып қалуының қысқартылуы және осының есебінен, өнім көлемін көптеп алады; екіншіден, оның жұмыс ауысымының өсуі есебінен жабдықтың жұмыс істеу уақыты да өседі. Негізгі қорлардың үш ауысым ішінде үзіліссіз жұмыс істеуі анағұрлым тиімдірек болады.
Өнеркәсіптің алдында, жабдықтың тұрып қалуын болдырмау немесе жою және ауысымдылық коэффициентін жоғарлату бой - ынша үлкен міндет тұр.
Уақыт бойынша жабдықты жүктеу дәрежесі тәулік ішінде жабдықтың жүктелуін көрсететін, ауысымдылық коэффициенті мен Ксм анықталады. Ауысымдылық коэффициенті төмендегі фор - мула бойынша есептеледі:

Ксм[=] (Т1 + Т2 + Т3)Тm3х,

мұндағы, Т1, Т2және Т3 - әр ауысымда жабдықтарды жүктеу;
Тmах - ауысымда жабдықтарды барынша көп жүктеу.
Көрсетілген байланыстылық, ауысымда жабдықтарды барын - ша көп жүктеу реттелмеген және ол бұрынғысынанда аз болуы мүмкін.
Осыған байланысты, оны төмендегі формуламен есептейді:

Ксм =Nttc1

мұндағы, N - жабдық бірлігінің саны;
t - жабдық бірлігінің жұмыс істеу уақыты, caғ.
Үш ауысым ішінде (тәулік бойы) үзіліссіз жұмыс істеген кезде, жабдықтар тозады және оның өмір сүру уақыты қысқарады, сондай-ақ оның қызмет көрсету жағдайы да төмендейді. Жабдықтың бір немесе екі ауысым кезіндегі жұмыс уақытында, алдын ала қарап шығу және ағымдағы жөндеу жұмыстарын жүргізу арқылы, оның жұмыска қабілеттігін жақсартып, өмір сүру деңгейін ұзартуға болады.
Сонымен қатар, ауысымдылық коэффициентін жоғарлату, белгілі бір күнтізбелік уақыт ішінде өнім көлемін жоғарлатады. Сондай-ақ, өндіріс процесінде жабдықты пайдалану уақытының қысқартылуына байланысты, қазіргі кездегі неғұрлым жетілдірілген жабдықтарды енгізуге болады, яғни әсіресе моральдық жағынан тозуға көбірек бейімделген негізгі қорлар түрлері үшін, техникалық прогресте көптеген мүмкіндіктер ашылуда.
Жабдықты экстенсивті жүктеудін қосымша көрсеткіштерінің тобына келесілер кіреді:
Кәсіпорынның ауысым тәртібін пайдалану коэффициента

Кр = Ксм r

мұндағы, r - берілген кәсіпорындағы белгіленген жұмыс тәртібі;
2) жабдықтың бір қалыпты пайдалану коэффициенті

Кр о=i=1i=my1ymaxm,

мұндағы, У1 - жабдықтың жұмыс істеу уақытының жоспар- лы қорын пайдалану деңгейі, яғни і - уақыттың есептік бірлігінде (тоқсан, ай); Уmах - жабдықтың жұмыс істеу уақытының неғұрлым жеткілікті жоспарлы қорын пайдалану деңгейі; m - зерттемелі кезеңдегі қабылданған жалпы уақыттың есептік бірліктерінің саны.
Бұл қосымша көрсеткіштер, мұнай және газ өнеркәсібінің салаларында, өндіріс процессінің үздіксіздігіне және жұмыстың үш ауысымдық тәртібіне байланысты қолданылмайды. Бірақ, оларды белгіленген жұмыс тәртібі бұзылған, көмекші өндірістегі негізгі құралдардын пайдалану тиімділігін талдау үшін қолданған тиімді.
Жабдықты қарқынды пайдалану коэффициенті:

Ки = Qф Qп,

мұндағы, Qф - жұмыс уақыты бірлігіндегі жабдықтың нақты өнімділігі;
Qn- мүмкін болатын өнімділік (барынша мүмкін болған не - месе жобалық).
Мұнайгаз өндіру өнеркәсібінде өндірістік процестің ерекшелігі және олардың нәтижелерінің табиғи факторлардан тәуелді болуы, бұл көрсеткішті анықтауды қиындатады.
Экстенсивті және қарқынды (интенсивті) негізгі қорларды пайдалану тиімділігінің жиынтығын - интегралдық коэффициентпен бағалайды.
2.4. Негізгі қорлардың қызмет ету мерзімі және амортизациясы

Негізгі қорларды құру үшін, көптеген күрделі салымдар талап етілуіне байланысты, әрбір кәсіпорын олардың өндіріс процесінде пайдалану мерзімін ұзартуды көздейді. Негізгі қорлардың қызмет ету мерзімі келесілерге байланысты, яғни: олар жасалынған материалдарға, олардың пайдалану жағдайына, жұмыс тәртібіне, оларды пайдаланатын жұмысшылардың техникалық сауаттылығына, жұмыс ауысымдылығына, уақтылы жүргізілген жұмыстар және олардың сапасына және тағы басқаларына бай - ланысты. Мұнайгаз өндіру өнеркәсібінде, олар сондай-ақ , мұнай және газ ұңғымаларының өмірлік мерзімін шарттастыратын, табиғи факторлардан да тәуелді. Мұнай және газ ұңғымалары көбіне, эксплуатациядан өзінің физикалық тозуының нәтижесінде шыға бермейді, яғни ұңғымалар орналасқан аймақта шоғырланған мұнай және газдың жадағандығының нәтижесінде істен шығады. Әр түрлі жерлерде шоғырланган құрылымы бірдей ұңғымалар және жабдықтардың сапасының өмір сүру деңгейлері бірдей болмайды. Бұрғылайтын құрылғылардың қызмет ету мерзімі, олар - ды мегзіл-мезгіл бір жерден екінші жерге ауыстырудың әсерінен қысқарады.
Мұнайгаз өндіретін және мұнай химиялық өнеркәсібінде эксплуатация, жабдықтың сапасы, персонал біліктігі, амортизациялар саны, шикізатты дайындау сапасы және дәрежесі, жұмыс тәртібі жағдайларының тигізетін әсері жоғары. Тәуелділік деңгейінің теоретикалық есебі үлкен қиындықтарды тудырады.
Негізгі қорларды пайдалануды ұйымдастыру және олардың бастапқы құнын өз уақытында жабу, олардың мерзімін дұрыс, әрі өндіріс процесінде пайдалану мүмкіндігін анықтайды. Жабдықтың қызмет ету мерзімінің жеке факторлардан тәуелділік деңгейін белгілеу өте қиын. Осыған байланысты негізгі қорлардың өмірлік мерзімі тәжірибеге және оларды түгелдей пайдалануына байланы - сты анықталады. Осы мақсаттар үшін, жабдықтарды техникалық паспорттандырудың маңызы өте зор.
Техникалық паспорттар негізгі қорлардың эксплуатацияға енгізілген уақытынан бастап, өндіріс процесіне қатыунының соңғы уақытына дейін, әр бір жеке түріне жасалады. Техникалық паспортта жабдықты пайдалану жағдайын сипаттайтын барлық мәліметтер: оны эксплуатацияға енгізген уақыты, жұмыс тәртібі, өнім көлемі, жөндеу жұмыстары және мерзімі, жабдықтың істен шығу себептері және уақыты және тағы басқалары көрсетіледі. Бұл мәліметтер жабдықты жөндеуге қоюды дұрыс жоспарлауға, оның тозу дәрежесін бағалауға және кейбір жарамсыз бөлшектерін ауыстыруды жоспарлауға, дәлелденген мүмкіндіктер береді.
Ұңғымалар паспортында келесідей мәліметтер жазылады: эксплуатацияға енгізу күні, ұңғымалар құрылымы, эксплуатациялық объектісі, эксплуатациялау тәсілі, мұнай сипаттамасы, судың пайда болған уақыты және оның сипаттамасы, қатпарға суды айдау күні, жұмыс агентінің сипаттамасы, геологиялық кескін, ұңғыманың қиғаштығы, қатпар және сүзгіштің сипаттамасы (жа - тыс тереңдігі және қатпар қуаттылығы, жабыннан қатпарды алу тереңдігі, құлау бұрышы, жасанды түп және тағы басқалары); ұңғыманы бұрғылау және игеру процесстерінің қысқаша сипатта - масы; ұңғыма жұмысының жиынтық кестесі - жұмыс айы, қатпар, орташа газ факторы, түптің, қатпардың, буфердің қызымдарын өлшеу, эксплуатациялау тәсілі, бір айда мұнай, су және газ шығару, мұнайдың орташа тәуліктік дебиті, су пайызы, берілген қатпардан мұнай, су және газ шығару жиынтығы, өнімділік коэффициенті, қаныққан қысым, жоғары тұрған горизонтқа ауыстыру күні, жүргізілетін жөндеу жұмыстарының сипаты және мерзімдері және тағы басқалары.
Уақыт өте келе негізгі қорлар тоза бастайды және бірте-бірте өзінің бастапқы сапасын жоғалтады. Яғни бұл процесс негізгі қорлардың физикалық (материалдық) немесе табиғи тозуы деп аталады, оған келесідей факторлар әсер етеді: құрылыс және дайындау сапасы, пайдалану қарқындылығы, қызмет ету деңгейі және тағы басқалары. Негізгі қорлардың физикалық тозуының негізгі себептері - коррозиялық (тоттану) және абразиялық тозу, сондай- ақ жабдық пен оның бөлшектерінің механикалық тозуы.
Физикалық тозу бастапқыда эксплуатациялау сапасын төмендетеді, осының себебінен жабдықтың эксплуатациямен байланысты шығындары өседі. Жабдықтың тозуына байланысты жағдайының соншалықты төмендеуі, яғни оны әрі қарай пай - далану экономикалық мақсатқа сай келмейді. Ал, оның кейбір бөлшектерінің тозуы, қоғалтқыш әрі карай қанағаттанарлықтай жұмыс істегенімен, оның пайдалы қызмет ету коэффициентін төмендетеді және тағы басқалары.
Жабдықтың физикалық тозуын жою үшін, жөндеу жұмыстарын жүргізеді. Толық физикалық тозу, яғни оның бастапқы сапасын жоғалтуына және оның қойылған талаптарды қанағаттандырмауына байланысты жабдықтың түгелдей ауыстырылуын қажет етеді.
Жабдықтың физикалық тозуынан басқа да, яғни оның техникалық жетістіктердің себебінен туындайтын моральдың не - месе сапалық тозуы да болады.
Техникалық жетістіктер темпінің жоғарылығы, әрекет ететін негізгі қорларды, жаңа жабдықтармен ауыстыруға алып келеді.
Морльдық тозу келесідей екі себептерге байланысты болады: негізгі қорлардың қайта өндірісінің қымбаттауыарзандауының нәтижесінде (олардың қалпына келтіру құнының өсуі немесе төмендеуінің себебінен, яғни инфляция себебінен немесе еңбек өнімділігінің өсуінің себебінен, техникалардың жетілдірілуінен және тағы басқа сол сияқтылар) және өнімділігі жоғары машиналарды құру себебінен пайда болады.
Кәсіпорындарда сапасы немесе моральдық жағынан тозған жабдықтарды үнемі ауыстырып отырады, яғни оның нәтижесі шығарылған өнім көлемінің өсуіне және оларды өндіруге жұмсалған шығындардың қысқаруына алып келеді.
Жаңа жабдықты енгізумен байланысты, қолда бар жабдықты модернизациялау қажет, яғни бұл моральдық тозудан болған шығындарды төмендетеді.
Тозу мәселесімен (физикалық және моральдық) негізгі қорлардың қызмет ету мерзімін анықтау мәселесі тығыз байла - нысты, яғни ол берілген қорлардың әр түрлі жағдайда пайдаланылуына, қызмет көрсететін персоналдардың біліктілігіне, жүргізілген жөндеу жұмыстарының сапасына және тағы басқаларына бай - ланысты болады. Бұл мерзімді, ережеге сәйкес негізгі қорларды пайдалану тәжірибесінің негізінде белгілейді. Су жаңа жабдықтың қызмет ету мерзімін, оның физикалық және моральдық тозу уақытын қарастыратын, эксперттік бағалау негізінде анықтайды.
Негізгі қорларды пайдаланудың пайдалы мерзімі болып, негізгі қорлар мен материалдық емес активтердің, яғни кәсіпорын қызметінің мақсаттарын орындау үшін қызмет ететін кезеңі табылады.
Қазақстан Республикасының Салық кодексіне сәйкес және Қазақстан Республикасы Үкіметімен қабылданған негізгі қорлар тобының негізінде, пайдалы қызмет ету мерзімі, берілген объектіні эксплуатацияға енгізу күнінен бастап, кәсіпорынмен жеке анықталады.
күтілетін өнімділік немесе қуаттылығына сәйкес, берілген объектінің күтілетін пайдалану мерзімі;
эксплуатациялау режиміне байланысты күтілетін физикалық тозу, яғни табиғи жағдай және агрессиялық ортаның әсері, жөндеу жұмыстарын жүргізу жүйесі;
берілген объектіні пайдаланудың нормативті-құқықтық және басқа да шектеулері (мысалы, жал мерзімі).
Материалдық емес активтер объектілерінің қызмет ету мерзімін анықтау, яғни Қазақстан Республикасының заңдарына немесе шетел мемлекеттерінің қолданылатын заңдарына сәйкес, патенттің, куәліктің және интеллектуалдық меншіктің, сондай-ақ келісімшарттың пайдалану мерзіміне байланысты жүргізіледі. Қызмет ету мерзімін анықтауға мүмкін болмаған материалдық емес активтер бойынша, амортизация нормалары немесе мөлшері 10 жыл есебімен белгіленеді (бірақ, кәсіпорынның қызмет ету мерзімінен аспауы керек).
Жабдықтың өмірлік мерзімін анықтау амортизация нормасын белгілеу үшін қажет.
Өндіріс процесінде ұзақ уақыт пайдаланылатын және бірте-бірте тозатын негізгі қорлар, өзінің бастапқы құнын дайын ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.