Халық шарушылығында бухгалтерлік есептің ерекшелігі

Жоспар
Кіріспе

Кіріспе

Халық шарушылығы есептерінің арасында бухгалтерлік есептің алатын орны ерекше. Барлық экономикалық ғылымдар ішінде бухгалтерлік есеп өз алдына дараланып тұратын бөлек ғылыми сала. Өйткені, бухгалтерлік есеп қоғамдық өндірістің дамуы жолында қажет. Бухгалтерлік есептің мәліметтері мен көрсеткіштері қоғамдық өндірістің дамуын экономикалық тұрғыдан зерттеуге бірден-бір негіз болып табылады. Сондықтан да бухгалтерлік есептің негізгі міндеті – халық шаруашылығының барлық салаларында нақты тұжырымды мемлекеттік талапқа сай есептеу жұмысын жүргізеді.
Кез келген өндіріс өз қызметіне құрал-жабдықтарын тартса ғана жүреді, ал ол еңбек заттары (шикізат, материалдар, сатып алынған жартылай фабрикаттар) және еңбек құралдары (машина, станок) болып бөлінеді. Бұл арада еңбек құралдарының құрамы сыртқы белгісімен емес, олардың өндіріс процесінде атқаратын роліне қарап анықталады. Мысалға, заводта дайындалған бу қазаны сол зауыт үшін дайын өнім болып саналады; ал орнату үшін сатып алған субъект үшін осы қазан еңбек құралы болып табылады. Осы қазанды келешекте қайта сатуға алса, онда ол тауар болып табылады.
Негізгі құралдар материалдық өндіріс саласында да, өндірістік емес (әлеуметтік) салада да ұзақ уақыт бойы (бір жылдан астам) қызмет етеді.
Осы негізгі құралдарға: үйлер, ғимараттар, көп жылдық екпе ағаштары, машиналар және құрал-жабдықтар (соның ішінде автоматты машиналар және құрал-жабдық); машиналар және жабдықтар; өлшеу және реттеу аспаптары және қондырғылар мен лабораториялық жабдықтар; есептеу техникасы; басқа материалдар мен құрал-жабдық, көлік құралдары, құрал-сайман, өндірістік мүлік және жабдықтар. Шаруашылық мүлкі: жұмысшы және өнім беретін мал, көп жылдық екпе ағаштар, жерді жақсартуға (ғимараттар

Пән: Бухгалтерлік іс
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 51 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4

1. Негізгі құралдар есебіне жалпы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1. Негізгі құралдардың мәні және
жіктемесі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2. Негізгі құралдардың тозу есебi және амортизацияны есептеу
әдісі ... ... ... ..9
2. Негізгі құралдарды жөндеу және түгендеудің, қайта бағалаудың мәнін
ашу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
2.1. Негізгі құралдардың жөндеу
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
2.2. Негізгі құралдарды жалға алудың
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...30
2.3. Негізгі құралдардың бағалау, қайта бағалау және түгендеу
есебі ... ... ... ...36
3. Есептеу бөлімі. Шоғырландырылған қаржылық есеп
жасау ... ... ... ... ... ... ...41

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48

Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .50

Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 51

Кіріспе

Халық шарушылығы есептерінің арасында бухгалтерлік есептің алатын
орны ерекше. Барлық экономикалық ғылымдар ішінде бухгалтерлік есеп өз
алдына дараланып тұратын бөлек ғылыми сала. Өйткені, бухгалтерлік есеп
қоғамдық өндірістің дамуы жолында қажет. Бухгалтерлік есептің мәліметтері
мен көрсеткіштері қоғамдық өндірістің дамуын экономикалық тұрғыдан
зерттеуге бірден-бір негіз болып табылады. Сондықтан да бухгалтерлік
есептің негізгі міндеті – халық шаруашылығының барлық салаларында нақты
тұжырымды мемлекеттік талапқа сай есептеу жұмысын жүргізеді.
Кез келген өндіріс өз қызметіне құрал-жабдықтарын тартса ғана жүреді,
ал ол еңбек заттары (шикізат, материалдар, сатып алынған жартылай
фабрикаттар) және еңбек құралдары (машина, станок) болып бөлінеді. Бұл
арада еңбек құралдарының құрамы сыртқы белгісімен емес, олардың өндіріс
процесінде атқаратын роліне қарап анықталады. Мысалға, заводта дайындалған
бу қазаны сол зауыт үшін дайын өнім болып саналады; ал орнату үшін сатып
алған субъект үшін осы қазан еңбек құралы болып табылады. Осы қазанды
келешекте қайта сатуға алса, онда ол тауар болып табылады.
Негізгі құралдар материалдық өндіріс саласында да, өндірістік емес
(әлеуметтік) салада да ұзақ уақыт бойы (бір жылдан астам) қызмет етеді.
Осы негізгі құралдарға: үйлер, ғимараттар, көп жылдық екпе ағаштары,
машиналар және құрал-жабдықтар (соның ішінде автоматты машиналар және құрал-
жабдық); машиналар және жабдықтар; өлшеу және реттеу аспаптары және
қондырғылар мен лабораториялық жабдықтар; есептеу техникасы; басқа
материалдар мен құрал-жабдық, көлік құралдары, құрал-сайман, өндірістік
мүлік және жабдықтар. Шаруашылық мүлкі: жұмысшы және өнім беретін мал, көп
жылдық екпе ағаштар, жерді жақсартуға (ғимараттарсыз) шыққан күрделі шығын,
басқа да негізгі құралдар жатады.
Кәсіпорында негізгі құралдардың есебі №16 ХҚЕC-қа сәйкес
ұйымдастырылады. Осы стандарт негізгі құралдың есебін жүргізудің,
субъектіге жататын меншік құқығын, шаруашылық пен оперативтік басқару
жүйесін анықтайды.
Негізгі құралдың бастапқы құны мынадай жолмен анықталады:
Жер учаскелері бойынша меншік немесе тұрақты пайдалану құқығы – актіде
көрсетілген сатып алу құны, қозғалмайтын мүліктер бойынша агенттерге
берілген сыйақы, сатып алу-сату келісімін рәсімдеу бойынша көрсетілген
қызметтердің төлемі, жерді мақсатты пайдалануға дайындау бойынша (ескі
үйлерді бұзу, тазалау, тегістеу, т.б. кезінде алынған материалдарды сатудан
түсетін табыстың шегерілімінен басқа) жұмсалатын шығыстар;
Бірақ та біз ұмытпауға тиіспіз әр бір затты ұқыпты ұстамаса онда ол
бұзылып қалады негізгі құралдарда сол сияқты бұзылуы мүмкін. Бұндай
жағдайда біз оның бетін ала аламыз – жөндеу арқылы. Жөндеу есебі
кәсіпорынға қажет. Негізгі құралдың естен шыққан жағдайында өндіріс процесі
де тоқтауы мүмкін. Ал өндіріс процесінің тоқтауы біздің пайда табуымызға
кедергісін жасайды. Ал жөндеу арқылы біз өндіріс процесінде көп
жетіктіктерге жетеміз.

1. Негізгі құралдар есебіне жалпы түсінік
1.1. Негізгі құралдардың мәні және жіктемесі

Негізгі құралдар дегеніміз - өндірісте ұзақ уақыт бойы (бір жылдан
артық уақыт) пайдаланылатын, өзінің бастапқы заттай нысанын (пішінін,
түрін) сақтай отырып, құнын шығарылған өнімге, орындалған жұмысқа,
көрсетілген қызметке біртіндеп бөліп-бөліп есептелген амартизациялық
материалдық активтерді айтады. Шаруашылық қызметте пайдалануға арналған
негізгі құралдарды. Қайта caтyға немесе ақшаға айналдыруға болмайды.
Ақшалай бағаланған негізгі қорлар негізгі құралдар деп аталады. Олар
бухгалтерлік есепте осы бағамен көрінеді және субьект балансында көрініс
табады. Негізгі құралдар ұзақ уақыт бойы, көптеген өндіріс циклы барысында
пайдаланылады, олар бірте-бірте тозады және өзінің қасиеті мен түрін сақтай
отырып, өз құнын бірте-бірте жаңадан өндірілген өнімге аударады.
№ 16 ХҚЕС бойынша негізгі құралдар - бұл еңбек құралы ретінде
материалдық өндіріс саласында және өндірістік емес саласында ұзақ уақыт
бойы (1 жылдан аса) қолда болатын материалдым активтер.
Оған мыналар жатады:
- жылжымайтын мүліктер (ғимараттар, көпжылдық өсімдіктер жәнежермен
байланысты қозғалысы және олардың мақсатына зиян шектірмеу басқа
объектілер);
- көлік құралдары;
- жабдықтар, өлшеуаспабы, өндірістік және шаруашылық құрал-
саймандары ірі және өнім беретін малдар арнайы құралдармен басқа да негізгі
қорлар (кітапхана қор,мұражай құндылықтары,жануар әлемінің экспорттары
автомобиль жолдары) және т.б.
Негізгі құралдар көптеген құралдар бойына пайдаланатын қасиетімен
нысаның сақтай отырып, жанама түрде тозады. өзінің құның жолдан жасалған
өнімге біртіндеп көшіреді.
Жіктелу топтарында өндіріс процесіне қатысу сипатына қарай негізгі
қорлар былай бөлінеді: өндірістік және өндірістік емес.
Өндірістік бұл - өндірістік процесіне тікелей қатысатын немесе
өндірістің негізін құрайтын негізгі құралдар. Оның құрамына мыфналар
жатады: өндіріс үйлер мен ғимараттар, машинамен жабдықтар,өлшеуіш және
реттеуші құралы өндірістік және басқа да керек жабдықтар жұмысшы өнім
беретін малдар, көпжылдық өсімдіктер енеді.
Өндірістік емес - бұл тұтыну мақсатындағы негізгі құралдар. Олар
өндіріс процесіне қатыспайды. Ол ұжымның, мәдини, тұрмыстық қажеттігін
қамтамасыз етуге арналған (үйлер, ғимараттар, керек жарақтар, денсаулық
сақтау, спорт)
Тиістілігі бойынша негізгі қорлар былайша бөлінеді: меншікті және
жалданған.
Меншікті – бұл субъектіге тиісті оның балансында көрініс табатын
негізгі құралдар.
Жалданған - жалдау шарты бойынша онда белгіленген мерзімге басқа
субъектілердің алынған негізгі құралдар.
Пайдалану сипатына қарай негізгі құралдар былайша бөлінеді:
қолданыстағы, қолданылмаған, запастағы.
Қолданыстағы - бұл пайдалану сатысындағы негізгі құралдар.
Қолданылмаған (тоқталған) - консерватцияға немесе басқа себептерге
байланысты қолданылмай тұрған негізгі құралдар.
Запаста тұрған - қолданылып жүрген негізгі құралдар жөнделу, жойылу,
апатқа ұшырау жағдайында олар алмастырудағы негізгі құралдар.
Түріне қарай негізгі құралдар 13 топқа бөлінеді:
1. Жер;
2. Үйлер - бұл мақсаттық бағыты халықтың еңбек етуіне және материалдық
құндылықтардың сақталу жағдайынан тұратын сәулет құралдар;
3. Ғимараттар - еңбек заттарының өзгеруіне байланысты жоқ қандай бір
функцияналды атқару жолымен өндіріс процесін жүзеге асыруға арналған
инжинерлік құрлыс объектілері (платина құбырлы өткізгіштер және т.б.);
4. Беріліс құрылғылар –э лектронды жылулық және механикалық қуат беруге
арналған құрылған (электор тарату желісі) құбырлы өткізгіштер т. б;
5. Машиналар мен жабдықтар - әрбір машина егер оның құрамына кіретін
саймандарды, керек-жарақтарды аспаптарды басқа инвентардың бөлігі болмаса
инвентарлық объект болып табылатын инвентор дегеніміз - түгендеу. Бұл тобы
5 ішкі топтан тұрады:
а ) Күш беретін машиналар мен жабдықмашиналар жылу және электро қуатын
өндіретін электрометорлар және т.б. (трокторлар, электр қозғалтқыштар) және
т.с.с;
б) Жұмысшы машиналар мен жабдықтар. Бұл еңбек өнімдерін жасау процессіне
механикалық, техникалық және химиялық әсер етуге арналған машиналар
апараттар және жабдықтар (насостар, элекрлік маторлар) және т.б;
в) Өлшеу және реттеу аспаптары (микроскоп, монометр, амперметр және т.б;
г) Есептеу техникасы. Процесті жылдамдату мен автоматтандыруға арналған
машиналар құрылғылар мен аспаптар (компьютер, конкульятор мен есептеу
машиналары);
д) Өзге де машиналар мен жабдықтар (телефон, станциялары, өрт машиналары
т.б.)
6. Көлік құралдары. Адамдар мен жүктердің қозғалуына арналған қозғалыс
құралдары (теміржол, автомат, су көлігінің қозғалмалы құрамы) және т.б.
7. Құрал-сайман. Темірді ағашты өндеуге арналған қол еңбегінің
механикаланған және механикаланбаған немесе машиналарға бекітілген заттар
(балға, тесетін,тұратын және с.с. құралдар);
8. Өндірістік инвентар және керек жарақтар. Өндіріс операцияларды
орындауға немесе жеңілдетуге қызмет ететін басқа мақсаттағы заттар (жұмыс
үстелі және т.б.);
9. Шаруашылық инвентар. Кеңсеге және шаруашылықтарда қажетті заттар
(шкафтар, клемдер және т.с.с.);
10. Жұмысшы және өнім беретін малдар ( ірі қара, қошқар және т.с.с.);
11. Көпжылдық өсімдіктер (жүзімдіктер, жеміс жидектер, роза және с.с.);
12. Жерлерді (ғимаратсыз) жақсарту жөніндегі күрделі (жерлерді тастардан
тазарту және т.б.);
13. Өзге де негізгі құралдар (кітапхана қорлары, спорт жабдықтары, мұражай
құндылықтары).

1.2. Негізгі құралдардың тозу есебi және амортизацияны есептеу әдісі

Балапанова Ә.Ж. мен Баймұханова С.Б. Бухгалтерлік есеп оқу құралында
былай делініп жазылған: негізгі құрал өндіріс процесіне қатысумен, жылдар
мерзімінің әсерімен, табиғат күшінің әсер етумен пайдалану процесінде
біртіндеп тозады. Тозудың екі түрі болады: табиғи және сапалық (моральдық)
(заман талабына сай келмеуі).
Негізгі қорлардың табиғи тозуы олардың өндіріс процесіне қатысу
нәтижесінен және негізгі құралдардың пайдалануға тікелей қатыспай-ақ, түрлі
сыртқы факторлардың әсерінен: ылғалдан, атмосфералық құбылыстар
нәтижесінен, металдардың тот басуынан, ескіруінен (тозудың табиғи нысаны)
пайда болады.
Негізгі құралдардың сапалық (моральдық) тозуы техникалық процеске,
өндіріс әдістерін жетілдіруге және жаңартуға байланысты болып келеді.
Техника мен технологияны жетілдіру жұмыс істеп тұрған негізгі құралдардың
ұқсас өнімдерінің арзандауына ықпал етеді. Осыған орай, пайдаланылудағы
негізгі құралдар өздерінің құнының бөлігін жоғалтып, құнсызданғандай
болады. Машиналардың, жабдықтардың, үйлер мен ғимараттардың барынша жаңа,
неғұрлым жетілдірілген және үнемді түрлерін, малдардың жаңа немесе
жақсартылған өнімді тұқымдарын, көпжылдық өсімдіктердің түрлері мен
сорттарын өндіріске енгізуге байланысты пайдаланылып жүрген негізгі
құралдарды бұдан әрі қолдану экономикалық жағынан тиімсіз болып қалады.
Негізгі құралдардың сапалық (моральдық) тозуын мынадай факторлар арқылы
анықтайды: өндірісте немесе жабдықтарды жаңартудағы жаңалықтар (ескі
машиналарды жаңа, неғұрлым өнімді машиналармен ауыстыру); технологиялық
процесті жетілдіру – жаңа технология қолданған кезде пайдаланудағы
машиналар мен жабдықтар жарамайды; шығарылатын өнімнің номенклатурасын
өзгерткенде және жаңартқанда (ескі машиналар мен құрал-жабдықтар жарамсыз
болып танылады); жұмысшы күшінің еңбекке қамтылуындағы, жұмысшылар
біліктігіндегі, өндірісті орналастыру географиясындағы өзгерімдер
өндірістің және пайдаланылатын машиналар мен жабдықтар санының азайтылуын
талап ету мүмкін; өндірістің өңдеуші салаларындағы өнімнің жекелеген
түрлерін шығаруға қажетті шикізат құрамындағы өзгерістер өнеркәсіптің
өндіретін салаларында өндіріс көлемінің қысқаруына әкеліп соғуы мүмкін.
Моральдық тозудың әсері нәтижесінде табиға тозу мерзімі келгенге дейін
негізгі құрал-жабдықтар объектілері жаңасына, әрі неғұрлым пайдалы (үнемді)
түріне ауыстырылады. Моральдық тозуды болдырмау мақсатында негізгі құрал-
жабдықтар объектілерін қайта құрып, жаңарту жұмыстарын жүргізеді. Мұражай
және көркем туынды құндылықтары, кітапхана кітаптары, фильм қорлары,
сәулет және өнер көрсеткіштері болып табылатын үйлер мен ғимараттар және
басқа барлық негізгі құралдар моральдық тозуға ұшырайды.
Амортизация (латынның өтеу деген сөзінен) – тозудың құндық көрінісін
білдіреді.
№16 Негізгі құралдардың есебі бухгалтерлік есеп стандартына (ХҚЕС)
сәйкес, амортизация – активтің қызмет еткен мерзімі бойына
амортизацияланған құнды тарату процесі.
Баланстық құн – кез келген жинақталған амортизация және құнсызданудан
жинақталған залал шегерілгеннен кейін актив танылатын сома. Өзіндік құн –
бұл активті сатып алу үшін немесе тұрғызу кезінде берілген төленген ақша
қаражаттарының немесе ақша қаражаты баламаларының сомасы немесе өзге
қарсылама берудің әділ құны, не бұл қолданылатын жерде мұндай активті басқа
Халықаралық стандарттардың, мысалы, 2-Үлестік құралдар негізіндегі
төлемдер IFRS нақты талаптарына сәйкес оны бастапқы тану кезіндегі бағалау
сомасы. Амортизацияланатын құн – жойылу құны шегерілген, активтің бастапқы
құны немесе бастапқы құнының орнына көрсетілген басқа сома. Амортизация –
активтің амортизацияланатын құнын оның пайдалы қызмет мерзімінің ішінде
жүйелі түрде бөлу. Нақты ұйымға арналған айрықша құн – ұйымның болжамына
сәйкес қандай да бір активті пайдалануға және оның пайдалы қызмет
мерзімінің соңында шығып қалуына байланысты, не қандай да бір міндеттемені
өтеуге байланысты пайда болатын ақшалай қаражаттар тасқынының дисконтталған
құны. Әділ құн – жақсы хабардар, осындай мәміле жасағысы келетін және бір-
біріне тәуелсіз тараптардың арасында мәміле жасаған кезде активті
айырбастауға болатын сома. Құнсызданудан болған залал - активтің баланстық
құнының оның өтелетін сомасынан асып түсетін сома. жылжымайтын мүлік, үйлер
мен жабдықтар мынадай материалдық активтерді білдіреді: тауарлар мен қызмет
көрсетулерді өндіруде немесе жеткізуде пайдалануға, үшінші тұлғаларға жалға
өткізуге, немесе әкімшілік мақсаттарға арналған; және бір кезеңнен астам
уақыттың ішінде пайдалану көзделетін. Өтелетін сома – екі мәннің ішіндегі
үлкені: активті таза сату бағасы және оны пайдалану құндылығы. Активтің
жойылу құны – егер осы актив, болжауға болатындай, пайдалы қызмет соңында
болатын мерзімге және жағдайға жететін болса, шығып қалуға болжанып отырған
шығындарды шегеріп, активті өткізуден ағымдағы кезеңде ұйым алатындай
есептік сома. Пайдалы қызмет мерзімі – бұл ұйымның активті пайдалануы
күтілетін уақыт кезеңі; не активті пайдаланудан ұйым алады деп болжанып
отырған өндіріс бірлігінің немесе сол сияқты бірліктердің мөлшері.
Амортизацияланған құн бастапқы құны мен жою құнының арасындағы айырма.
Амортизациялық аударым әрбір есептік кезеңнің шығысы ретінде танылады.
Жаңадан пайдалануға берілген негізгі құралдар бойынша амортизация
есептеу келіп түскен айдан кейінгі айдың бірінші күнінен басталады, ал
шығып кеткен негізгі құралдар бойынша - шыққан айдан кейінгі айдың
бірінші күнінен бастап тоқтатылады.
Толығымен амортизацияланған негізгі құралдар бойынша амортизацияны
есептеу қорлардың құны өнімнің (жұмыстың, қызметтің) құнына толықтай
ауысқан айдан кейін туатын айдың бірінші күні тоқтатылады.
Тоқтап тұрған негізгі құралдар бойынша техникалық тұрғыдан қайта
жарақтандыру барысында, консервацияға ауыстырылған кезінде амортизация
есептелінбейді.
Жалға алынған негізгі құралдар бойынша амортизация есептеуді жалға беру
шартының немесе шарт талаптарына сай жалға беруші немесе жалға алушы
жасайды.
Одан басқа, мына төмендегі негізгі құралдар бойынша амортизация
есептелінбейді: жер, өнім беретін малдар, кітапхана қоры, мұражай
құндылықтары, ескерткіш архиектурасы мен өнері, ортақ пайдаланатын
автомобиль жолдары.
Жалға алынған негізгі құралдар бойынша амортизация есептеуді жалға беру
шартының немесе шарт талаптарына сай жалға беруші немесе жалға алушы
жасайды.
Одан басқа, мына төмендегі негізгі құралдар бойынша амортизация
есептелінбейді: жер, өнім беретін малдар, кітапхана қоры, мұражай
құндылықтары, ескерткіш архиектурасы мен өнері, ортақ пайдаланатын
автомобиль жолдары.
Құнсызданудан болған залал - активтің баланстық құнының оның өтелетін
сомасынан асып түсетін сома, жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар мынадай
материалдық активтерді білдіреді.

1 - кесте. Негізгі құралдарды есепке алу және есептен шығару бойынша шоттар
корреспонденциясы
Рет-т Сомасы, Шоттар
ік № Шаруашылық операциялардың мазмұны теңге корреспонденциясы
дебет кредит
1 Қолданыстағы негізгі құралдар бойынша
есептелген амортизациясы:
негізгі өндіріс цехтарында пайдаланған
негізгі құралдың амортизациясы
(технологиялық құрал жабдық)
көмекші өндіріс бойынша 540 000 8110 2420
197 000 8110
2 Негізгі құралдар бойынша есептелген
амортизация:
а) жалпы өндіріс цехтарында есептелген
амортизациясы 398 000 8110 2420
б)басқару-әкімшілігіндегі объектілерінде 2420
есептелген амортизация 293 000 7210
в) әлеуметтік аясында 170 000 8410 2420
г) сатып алу бөліміндегі есептелген 2420
амортизациясы 160 000 7110
д) тау-кен өндірісіндегі маусымдық 2420
дайынды жұмыстарында пайдаланған
объектілеріне есептелген амортизациясы;
жерді жақсарту шараларында пайдаланған
объектілеріне есептелген амортизациясы 80 000 1620(343)
Жиыны 1 838 000 x x

Сатып алу құнын төлегеннен кейін ұзақ мерзімге жалға алынған негізгі
құралдар жалға алушының меншігіне айналады. Мұндай жағдайда ұзақ мерзімге
жалға алынған негізгі құралдардың тозуы 13-ші бөлімшенің 12-ші Ұзақ
мерзімге жалға алынған негізгі құралдардың тозуы деген аралық шотының
дебеті бойынша және 13 бөлімшенің 1-ші аралық шотының кредиті бойынша
көрсетіледі.
Негізгі құралдардың амортизациясы есептеудің әртүрлі әдістері бар.
Шаруашылық жүргізуші субъектінің бухгалтерлік есеп стандартына сәйкес
дербес тұрғыда, өздерінің есеп саясатында амортизацияны есептеудің тәсілі
бойынша жасалынады, олар:
-құнын бірқалыпты (түзу сызықты) жолмен есептеп шығару;
-құнын орындалған жұмыстың көлеміне пропорционалды ( немесе пара-пар)
етіп есептен шығару (өндірістік әдіс);
-жеделдетіп есептен шығару;
-қалдығын азайту жолыменесептен шығару;
-құнын сандардың жиынтығы бойынша (кумулятивтік әдіс) есептен шығару;
Негізгі құралдардың түрлері бойынша амортизацияны есептеудің әрқилы
әдістері пайдаланылады. Бұл кезде негізгі құралдың бір түрі бойынша бір
ғана тәсілі пайдаланылады.
Таңдап алған амортизацияны есептеу әдісі субъектінің есептік саясатымен
анықталу тиіс және ол бір есептік жылдан екінші бір есептік жылға өтуі
мүмкін. Егер де амортизацияны есептеу әдісі өзгермейтін болса, онда оның
себебін ашу керек.
Ал бюджеттік мекемелер бойынша тозудың есептеу әдісін таңдау құқығы
өкілетті органдардың еншісінде болады.
Дүйсембаева К.Ш. Бухгалтерлік есеп оқу құралында жазылғандай негізгі
құралдар өндіріс процесіне ұзақ уақыт бойы қатыса отырып абиғи нысаны)
табиғи-климаттық жағдайлардың әсерінен басталады. Нәтижесінде негізгі
құралдар құнының бөлігі жоғалады.
Негізгі құралдардың моральдық тозуы техникалық прогреспен, өндіріс
әдістерінің жетілуі және жаңаруымен байланысты. Техника және технологияны
жетілдіру қолданыстағы негізгі құралдарға қатысты өндірісті арзандатуға
мүмкіндік тудырады. Соған байланысты пайдаланудағы негізгі құралдар өз
құнының бөлігін жоғалта отырып, құнсыздана бастайды. Өндіріске неғұрлым
жетілген және үнемді машина, жабдық, үй мен ғимараттар түрлерін,
жануарлардың тұқымдарының, көпжылдық өсімдіктердің түрлері мен сараптарының
жаңа және жақсартылған, неғұрлым өнімдірек түрлерін жасалуы мен ендірілуі
қолданыстағы негізгі құралдарды одан әрі қолданудың экономикалық
тиімділігін көрсетіп берді.
Негізгі құралды моральды тоздыратын факторлар:
1. Өндірістегі жабдықтар мен жабдықтардың жаңаруы (ескі машиналарды жаңа,
неғұрлым өнімделуіне ауыстырады);
2. Технологиялық процестің жетілуі (жаңа технология кезінде қолданыстағы
машиналар мен жабдықтарды пайдалану мүмкін емес);
3. Шығарылатын өнім номенклатурасының жаңаруы мен өзгеруі (бұл орайда ескі
машиналар мен жабдықтар жаңа өнім шығаруға жарамсыз);
4. Тауар өндіруге арналған машиналар мен жабдықтардың санын азайтуда
субъектіден талап ететін, кейбір тауарларға сұраныстың азаюы;
5. Жұмыс күшінің білікті қызметкерлердің еңбекпен қамтылуындағы, өндірістің
географиялық орналасуындағы өзгерістер.
Олар өндіріс көлемін, пайдаланылатын машиналар мен жабдықтардың санын
азайтуды талап етуі мүмкін;
6. Өнеркәсіптің өңдеуші салаларындағы шикізат құрамының жиынтығындағы
өзгеріс, өнімнің жекелеген түрлерін өндіру қажеттілігі. Бұлар
өнеркәсіптің өндіру салаларындағы өндіріс көлемінің қысқаруына әкеп
соқтыруы мүмкін. Моральды тозудың нәтижесінде физикалық тозу басталғанға
дейін негізгі құрал объектілерін жаңасына, неғұрлым үнемдісіне
ауыстырады. Моральды тозуды болдырмас үшін негізгі құрал объектілерін
қайта құрады және жаңғыртады. Мұражай мен қылқалам құндылықтарынан,
кітаптардан, фундаментальді кітапханалардан, фильмдер қорынан, сәулет пен
өнердің ескерткіші болып табылатын үйлер мен ғимараттардан басқа негізі
құралдардың барлығы моральды тозуға бейім.
Амортизация – бұл тозудың құндық белгісі. Бұл негізгі құралдардың
амортизациялық құнын тозу шамасына қарай оның көмегімен өндірілетін еңбек
өнімі мен қызметке ауыстырудың, өндіріс шығындарына қосылатын
амортизациялық аударымдар арнайы ақша қаражаттарын пайдалану немесе негізгі
қорлардың (негізгі құралдың) жай және кеңейтілген өндірісіне айналдырудың
объективтік процесі.
Амортизациялық құн - дегеніміз бастапқы құн мен жою құнының арасындағы
айырмашылық. Ол негізгі құралдар келіп түскенде қосалқы бөлшектердің,
сынықтардың қызмет мерзімінің соңында қалыптасқан қалдықтардың болжамдық
құны ретінде анықталады.
Амортизациялық аударымдар амортизация нормалары бойынша жасалады.
Амортизация нормасы – бұл амортизциялық аударымдардың жылдық сомасының
негізгі құралдардың жылдық орташа құнына қатынасы.
Нормалар еңбек құралдарының экономикалық мақсатта қызмет мерзіміне орай
белгіленеді. Олар негізгі құралдар өтелуінің нормативтік мерзімін
көрсетеді. Олардың деңгейі негізгі құралдың ұзаққа шыдамдылығы мен
физикалық тозуына байланысты. Мұның өзі еңбек құралдарының техникалық-
құрылымдық және материалдық - заттық ерекшеліктеріне, пайдаланудағы негізгі
құралдың (әсіресе машиналардың, жабдықтардың) нақты жасына, қолданыстағы
еңбек құралдарының моральдық тозуына байланысты анықталады.
Автомобиль көлігінің жылжымалы құрамының амортизациялық аударымының
нормасы 1 000км жүрістің баланстық құнына процентпен белгіленуі мүмкін. Жыл
бойы әрбір айдағы амортизациялық аудырымдардың мөлшерін анықтау негізгі
құралдар құрамының өткен айда өзгеруіне байланысты, сондай-ақ негізгі
құралдардың толық амортизациясына нормативтік қызмет мерзімінің аяқталуына
байланысты белгіленген нормаларға түзетілген амортизация нормасына қарай
жүргізіледі.
Қайтадан пайдалануға берілген негізгі құралдар бойынша амортизация
есептеу енгізілген айдан кейінгі айдың бірінші күнінен басталады.
Шығарылған негізгі құралдар бойынша амортизация есептеу шығарылған айдан
кейінгі айдың бірінші күнінен бастап тоқтатылады. Қайтадан құру мен
техникалық қайта жарақтандыру бойынша, егер олар толықтай тоқтатылса және
НҚ консервацияға жіберілмесе, амортизация есептеу жүргізілмейді.
Жалға алынған негізгі құралдар бойынша амортизация есептеуді жалдау
шартының нысанына және шарттың талаптарына сәйкес жалгер немесе жалға
беруші жүргізеді.
Амортизациялық аударымдар әрбір есепті кезеңде негізгі құралдар әрбір
түріне жұмсалған шығындар ретінде танылады. Амортизацияның әр түрлі
әдістерін қолдануға рұқсат етіледі. Амортизацияны есептеудің субъект таңдап
алған әдістері есеп саясатымен анықталып, бір есепті кезеңнен келесісіне
қарай қолданылуға тиіс.
Т.Ә. Әбдіқалықовтың Аудит және бухгалтерлік есеп атты еңбегінде
негізгі құралдың ( үйлер мен ғимараттар, машиналар, көліктер, т.б.) өндіріс
процесінде пайдаланылған кезде өздерінің бірте-бірте тозуына байланысты
құндарын өздерінің көмегімен өндіріліп шығарылатын, жаңадан жасалған
өнімдерге біртіндеп ауыстырып отырады. Бұл процесс амортизация - деп
аталады. Амортизация сөзі латын тілінен аударғанда өтеу - деген мағынаны
білдіреді. Амортизация белгіленген бір мөлшерде өнімнің өзіндік құнына
қосылып отырады. Ал мұны амортизациялық аударым деп атайды. Амортизациялық
аударым әрбір өнімнің өзіндік құнына кіріп, ал өнім сатылған кезде қайтарып
отырады, яғни негізгі құралдардың тозуына байланысты құнының кемуі
амортизациялық аударым жасау арқылы қайтарылады.
Амортизациялық аударым мөлшері – дегеніміз негізгі құралдардың
бастапқы құнынан белгіленген пайызбен (процентпен) есептеп шығарған бір
жылдық амортизациялық аударым сомасы.
Шаруашылық субъектілерінде негізгі құралдарға ай бойы есептелген
амортизациялық аударым сомасы ай сайын өндірілген өнімнің, істелген
жұмыстар мен көрсетілген қызметтердің өзіндік құнына қосылады. Маусыммен
жұмыс істейтін шаруашылық субъектілерінде негізгі құралдарға жыл бойы
есептелген амортизациялық аударым сомасы жыл соңында субъектінің жыл бойы
өндірген өнімдері мен көрсетілген қызметтерінің өзіндік құнына кіргізіледі.
Шаруашылық субъектілеріне жаңадан келіп түскен, кіріске алынған негізгі
құралдарға амортизациялық аударым келесі айдың бірінен бастап есептеледі.
Ал субъектінің баласынан есептен шығарылған негізгі құралдарға келесі айдың
бірінен бастап амортизациялық аударым есептелмейді.
Бухгалтерлік есептің №16 ХҚЕС Негізгі құралдарды (құрал-жабдықтарды)
есепке алу - деп аталатын стандартында негізгі құралдарға амортизациялық
аударым есептеу үшін мынадай әдістер бекітілген:
1. құнды бірқалыпты (тура жолды) есептеп шығару әдісі.
2. құнды орындалған жұмыстың (өндірілген өнімнің) көлеміне тепе-тең
мөлшерде есептен шығару әдісі (өндірістік әдіс)
3. жылдамдатып есептен шығару әдістері
а) қалдық құнның кему (қалдық азайту) әдісі
б) сандардың жиынтығы бойынша құнын есептен шығару (коммулятивтік
әдіс) әдісі.
Амортизациялық аударым есептеудің қолдануға таңдап алынған әдісі
шаруашылық субъектінің есеп саясатында көрсетіліп, бір есеп беру кезеңінен
екінші есеп беру кезеңіне дейін дәйектілі түрде қолданылады. Егер негізгі
құралдарға қолданылатын амортизациялық аударым есептеудің әдісі өзгертілген
жағдайда осы өзгерістің қандай себептермен болғаны қаржылық есептемеде
айтылып көрсетілуі керек.
Жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісі қауіпсіздікті
қамтамасыз ету үшін немесе қоршаған ортаны қорғау мақсаттарында сатып
алынуы мүмкін. Осындай жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтарды сатып алу
қолда бар нақты жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісін
пайдаланудан алынатын болашақ экономикалық пайдалардың ұлғаюына тікелей
байланысты болмаса да, ұйымға тиесілі басқа активтерді пайдаланудан
алынатын болашақ экономикалық пайдаларды ұйымның алуы үшін қажет болуы
мүмкін. жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтардың осындай активтері
активтер ретінде танылуы мүмкін, өйткені, егер осы объектілер сатып
алынбаған болса, алынуы мүмкін болатындардан тыс тиісті активтерден ұйымның
болашақ экономикалық пайдалар алуын қамтамасыз етеді. Мысалы, химия
компаниясы қауіпті химиялық заттарды өндіру немесе сақтау кезінде
экологиялық нормалардың сақталуын қамтамасыз ететін жаңа технологиялар
енгізе алады; технологиялар мен жабдықтарды жетілдіру жөніндегі тиісті
шаралар актив ретінде танылады, себебі компания оларсыз химикаттарды
өндіріп, сата алмайды. Солай бола тұрса да, ондай активтің және осыған
байланысты активтердің баланстық құнының жиынтық мәні 36-Активтердің
құнсыздануы IAS Халықаралық стандартына сәйкес құнсыздану мәніне
байланысты тексерілуге тиіс.
Келесі шығындар айтылған тану принципіне сәйкес, ұйым жылжымайтын
мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісінің баланстық құнында осы объектіге
күнделікті қызмет көрсетуге арналған шығындарды танымайды. Оның орнына,
ондай шығындар пайдалар мен залалдар шегу жағдайына қарай сонда танылады.
Күнделікті қызмет көрсетуге арналған шығындар негізінен жұмыс күшіне және
шығыс материалдарына жұмсалған шығындардан тұрады, сондай-ақ жиынтықтаушы
бөліктер сатып алуға шығатын шығындарды қамтуы мүмкін. Бұл шығыстардың
мақсаты көп жағдайларда жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісін
жөндеу және ағымдағы қызмет көрсету ретінде көрсетіледі.
Қ.К Кеулімжаевтың., Н.А. Құдайбергеновтың Бухгалтерлік есеп теориясы
және негіздері атты оқулығында былай деп жазылған: Негізгі құралдардың
өндіріс үрдісінде бірте-бірте тоза бастайды, яғни өзінің бастапқы сапасын
жоғалтады. Олар белгілі бір уақыт өткеннен кейін пайдалануға жарамай қалады
да, бұл құралдардың орнына жаңа негізгі құралдар аустырып алуға тура
келеді.
Негізгі құралдардың тозуын табиғи және сапалық тозу деп екіге бөледі.
Негізгі құралдардың табиғи тозу олардың материалдық жағынан тозуы болып
табылады, яғни жұмыс істеу үдерісінде машиналар мен құралдардың жеке
бөліктерінің қажалып мүжілуі, үйлер мен ғимараттардың тозығы жетіп
құлайтындай дәрежеге жетуі. Негізгі құралдардың табиғи тозуы олардың көп
уақыт бойы пайдаланылмағандығына ғана байданысты емес, оған сонымен қатар
басқа да табиғи жағдайлар әсер еткендігіне байланысты. Яғни негізгі
құралдардың табиғи тозуы (физикалық тозуы) олардың ұзақ уақыт пайдалануы
және оларға басқа да факторлардың әсер етуі нәтижесінде болып табылада.
Негізгі құралдардың сапалық тозуы олардың толық табиғи тозуы жетпей-ақ
құнсызданып, өндірістің даму үрдісінен кейін қалуы, яғни активтердің ғылым
мен техниканың дамуының бүгінгі күнгі талаптарына сәйкес келмейтін жағдайда
болуынан пайда болады.
Осы жоғарыда айтылғандарды қорыта келе, негізгі құралдарың тозуы
дегеніміз, олардың табиғи және сапалық сипаттарын жоғалтуы деп те айтуға
болады.
Негізгі құралдардың сапалық тозуының бірінші себебі - өндіріс
салаларында ғылыми-техникалық прогреске байланысты еңбек өнімділігінің өсуі
болып табылады. Еңбек өнімділігі өскен сайын белгілі бір дайын бұйымды,
құрал-жабдықты және тағы да басқаларды өндіруге кететін уақыт азаяды да,
оның құны соғұрлым төмендейді. Осыған сәйкес еңбек өнімділігінің өсуіне
байланысты жаңа құрал-жабдықтардың, машиналардың, яғни негізгі құралдардың
бағасы бұрын сатып алынған тура осындай негізгі құралдардың бағасына
қарағанда арзан болады. Мұндай жағдай ұйымдарға қымбат және тозыңқыраған
машиналар мен көліктерінің құрал-саймандарының тағы да басқа негізгі
құралдарының орнына жаңа әрі сапасы жоғары негізгі құралдарды сатып алуды
тиімді етеді.
Сонымен қатар амортизациялық аударымда мынадай жағдайларда
есептелінбейді:
• кайта құру, жаңарту және техникалық қайта қорландыру жұмыстары
жүргізіліп жатқан уақытта.
• Негізгі құралдарды уақытша тоқтатып қойған мерзімде
Негізгі құралдар үйлер мен ғимараттар, машиналар, көліктер және т.б.
өндіріс үдерісінде пайдаланылған кезде өздерінің бірте-бірте тозуына
байланысты құндарын өздерінің көмегімен өндіріліп шығарылатын, жаңадан
жасалған өнімдерге біртіндеп ауыстырып отырады. Бұл үдеріс амортизация деп
аталады. Амортизация белгіленген бір мөлшерде өнімнің өзіндік құнына
қосылып отырады. Ал мұны амортизациялық аударым деп атайды. Амортизациялық
аударым әрбір өнімнің өзіндік құнына кіріп ал өнім сатылған кезде қайтарып
отырады, яғни негізі құралдардың тозуына байланысты құнының кемуі
амортизациялық аударым жасау арқылы қайтарылады.
Амортизациялық аударым мөлшері дегеніміз негізгі құралдардың бастапқы
құнынан белгіленген пайызбен есептеліп шығарылған бір жылдық амортизациялық
аударым сомасы.
Ұйымдарда негізгі құралдағы ай бойы есептелген амортизациялық аударым
сомасы ай сайын өндірілген өнімнің атқарылған жұмыстар мен көрсетілген
қызметтердің өзіндік құнына қосылып отырады.
Кәсіпорындағы жаңадан келіп түскен кіріске алынған негізгі құралдарға
амортизациялық аударым келесі айдың басынан бастап есептелінеді. Ал ұйымның
балансынан есептен шығарылған негізгі құралдарға келесі айдың басынан
бастап амортизациялық аударым есептеу тоқталады.
Активте түйінделген болашақ экономикалық пайдалар негізінен оны тұтыну
арқылы қолданылады. Актив бос тұрып қалған кезде моральдық немесе
коммерциялық тұрғыдан ескірген басқа факторлар осы активтен алу мүмкін
болатын экономикалық пайданың азаюына жиі әкеп соқтырады
2 – кесте. Негізгі құралдарға тозу сомасы есептелгенде бухгалтерлік
есепшоттары бойынша жүргізілетін операциялар
р\с Операциялар мазмұны Дт Кт
№
1 Ұйымға келіп түскен кіріске алынған 2410 2420
негізгі құралдардың тозу сомасына
2 Ұйымның басқа бір заңды және жеке
тұлғаларға сатқан немесе басқадай жолмен
есептен шығарған негізгі құралдарына 2420 2410
бұрын есептелінген тозу сомасының
есептен шығарылуына
3 Негізгі құралдарға есептелінген тозу
сомасына:
негізгі өндірісте 8110 2420
қосалқы өндірісте 8310 2420
жалпы шаруашылыққа арналған 7210 2420
сатуға қызмет көрсететін салада 7110 2420
күрделі құрылысқа пайдалануға 2410 2420
алдағы есепті кезеңге жатқызылғандары 1620 2420
қысқа мерзімга жалға берілгендеріне
7470 2420
4 Негізгі құралдарды қайта бағалауға
байланысты бастапқы құнының өсуіне 5110 2420
сәйкес тозу сомасының артучна
5 Негізгі құрлдарды қайта бағалауға
байланысты бастапқы құнының кемуіне 2420 6280
сәйкес тозу сомасының азаюына

Негізгі құралдардың құны бойынша амортизацияны
бірқалыпты (түзу сызықты) есептеу әдісі.
Яғни объектінің құны, оның қызмет ету мерзімі ішінде өндіріс шығындарына
біркелкі норма бойынша жатқызылады. Бұл әдіс негізгі құралдардың тозуына,
оның қызмет ету мерзімінің ұзақтығына байланысты болып келеді.
Бұл тәсілде амортизациялық норманы аудару үшін:
- қызмет етудің пайдалы мерзімі. Бұл кезде пайдалануға берілген
объектінің жағдайы ескеріледі және күтіп ұстау жағдайына да байланысты
болып келеді (жөндеу мәселесі және техникалық жағдайы, ауа райының
оған тигізетін әсері т.б.)
- Қазақстан Республикасының салық заңдылықтарының белгіленген
амортизациялық нормасының шегінде. Шаруашылық жүргізуші
субъектісіндегі жүк автокөлігінің бастапқа құны – 100 000 теңге, 5 жыл
мерзімі өткеннен кейін оның жойылу құны 10 000 теңгеге тең болады.
Мұндай жағдайда жыл сайынғы амортизациялық нормасы амортизациялаушы
құнның 20%-ін құрайды немесе бірқалыпты тәсілге сәйкес 18 000 теңге
болады.

Бұл әдіс негізігі құралдар пайдаланудан түсетін табыс оны пайдалану
мерзімінде бірден болады, яғни жобаның қалған ұтымдылығының кемуі біркелкі
жүзеге асады деп болжамдалатын кезде пайдаланылады.
Құнды бірқалыпты есептен шығару әдісі бойынша объектінің
амортизацияланатын құны негізгі құралдың жұмыс істейтін мерзімінің ішінде
шаруашылық субъектісінің шығындарына бір қалыпты қосылып отырады. Бұл әдіс
бойынша амортизациялық аударым мөлшері тек қана объектінің жұмыс істеу
мерзімінің ұзақтығына байланысты деген болжамға негізделген. Бұл әдіс
бойынша әр есеп беретін жылда негізгі құралға есептелетін амортизациялық
аударым сомасы осы негізгі құралдарының барлық пайдалану мерзімінде
амортизацияланатын сомасын, яғни бастапқы құны мен қалдық құнының айырмасын
объектінің пайдалану кезеңіндегі есеп беретін жылдардың санына бөлу арқылы
есептеліп шығарылады. Бұл әдіс бойынша, яғни құнды бірқалыпты есептен
шығару әдісі қолданылғанда негізгі құралдарға есептелетін амортизациялық
аударым сомалары жыл сайын тұрақты мөлшерде жүргізіледі.
Кезең ішіндегі амортизациялық есептеулер әдетте пайдада немесе залалда
танылады. Бірақ, кейде активте түйінделген экономикалық пайдалар басқа
активтерді өндірген кезде жоғалып кетеді. Бұл жағдайда амортизациялық
есептеулер басқа активтің бастапқы құнының бір бөлігін құрайды және оның
баланстық құнына қосылады. Мысалы, өндірістік жабдықты амортизациялау тауар-
материалдық босалқыларды өңдеу жөніндегі шығындарға қосылады (2 IAS
қараңыз). Сол сияқты, әзірлеуде пайдаланылатын жылжымайтын мүлік, үйлер мен
жабдықтардың амортизациясы 38-Материалдық емес активтер IAS Халықаралық
стандартына сәйкес танылатын материалдық емес активтің бастапқы өзіндік
құнына қосылуы мүмкін.
Активті амортизациялау, ол пайдалану үшін қол жететіндей болған кезде, яғни
актив орналасқан жер мен оның жай-күйі ұйым басшылығының ниетіне сәйкес оны
пайдалануды қамтамасыз ететін кезде басталады. Активті амортизациялау мына
екі күннің ертерегі бойынша тоқтатылады: 5 IFRS сәйкес активті сату үшін
арналған ретінде жіктеу (немесе оны сату үшін арналған деп жіктелген шығу
тобына енгізу) күні және аталған активті тану тоқтатылған күн.

2. Негізгі құралдарды жөндеу және түгендеудің, қайта бағалаудың мәнін ашу
2.1. Негізгі құралдардың жөндеу есебі

Қ.К. Кеулімжаевтың Бухгалтерлік есеп теориясы және негіздері атты
кітабында ұйымдардағы негізгі құралдардың пайдалану барысында табиғи және
сапалық жағынан тозатындығы алдыңғы бөлімдерде сөз етілді. Бүтін бөлігі
яғни табиғи пішінінің барлық тетіктері бір мезгілде, бір уақытта іске
жарамсыз болып қалмағанымен, негізгі құралдардың бір бөлшегінің жарамсыз
болып соның себебінен негізгі құрал істен шығуы пайдалануға жарамсыз болып
қалуы мүмкін. Тіпті іске жарамды болғанның өзінде кейбір бөлшектерінің
тозуының әсерінен өнім өндіру қабілетінің азаюы да ғажап емес. Сонымен
қатар сапалық жағынан тоза бастаған кейбір негізгі құралдарды да толығымен
ауыстыруға кәсіпорынның қаржылық жағынан мүмкіндік болмай, пайдаланып жүруі
мүмкін. Кәсіпорындар өздерінің негізгі құралдарын пайдалану мерзімі
уақытынан бұрын жоғарыда айтылғандай тозып, істен шығып қалмау үшін белгілі
бір уақыт аралығында жөндеп отырады. Негізгі құралдарға жүргізілетін жөндеу
жұмыстары өзінің ұйымдастырылуына қарай жай немесе оны ағымдағы деп те
атайды, және күрделі деп те аталатын екі түрге бөлінеді.
Жай жөндеу дегеніміз - негізгі құралдардың тозып, істен шыққан бөлшегін
жұмыс үдерісі барысында ауыстыру немесе оны қалпына келтіру болып табылады.
Бұл жөндеуге майлау, сырлау тағы да басқа жөндеу жұмыстары жатады.
Ал негізгі құралдарға жүргізілетін күрделі жөндеу дегеніміз алдын ала
жоспарланып, сапалық және табиғи тозған негізгі құралдардың бөлшектерін
толығымен ауыстырып, оларды түгелдей жаңартуды айтады. Бұндай жөндеуге
жұмсалынған шығындар тек объектінің жағдайын, қызмет атқару мерзімін
өндірістік қуатын, тағы да басқа көрсеткіштерін арттырғанда ғана оның яғни
негізгі құралдың бастапқы құнын өсіреді. Яғни, күрделі жөнеу үшін
шығарылған шығындар сомасы негізгі құралдардың бастапқы құнына қосылып
активтің болашақта табыс әкелуіне көзделеді.
Ал ағымдағы жөндеуге жұмсаалған шығындар мен негізгі құралдардың
бастапқы құнына қосылмайтын күрделі жөндеу үшін шыққан щығындар сомасы
ұйымның ағымдағы шығыны болып есептеледі.
Егер негізгі құралдарды ұйым өз күшімен жөндейтін болса бұл шаруашылық
тәсілімен жүргізілген жөндеу болып табылады.
Ал кәсіпорындар өзінің негізгі құралдарын жөндеуге арнайы жабдықталған,
яғни осяндай мақсатқа арналған ұйымдарды қарастыратын болса бұл жөндеудің
мердігерлік әдісі болып есептеледі. Басқа ұймдарға өзінің негізгі
құралдарын жөндету барысында кәсіпорындар мердігерлік ұйыммен келісімшарт
жасасады. Ол шартта жөндеу үшін керекті материалдар мен қай ұйымның
қамтамасыз ететіндігі, жөндеу жүргізі мерзімі жөндеу жұмысының құны, есеп
айырысу тәртібі және тағы да басқа жағдайлар көрсетіледі.
Жөндеу жүргізілген негізгі құралдарды кәсіпорындағы тағайындалған
комиссия мүшелерінің шешімімен қаьылдап алады. Ондай негізгі құралдарды
қабылдау барысында үлгілі түрі негізгі құралдар-2-ші Жөнделген, қайта
құрылған және жаңартылған объектілерді қабылдау-тапсыру актісі толтырылады.
Кәсіпорындарда негізгі құралдардың төлқұжаттарына және олардың түгендеу
карточкаларына негізгі құралдарға жүргізілген жөндеуге байланыста тиісті
деректер өзгертулер мен толықтыулар жазылуы тиіс. Бұл толтырылатын
актілермен басқа да құжаттар ұйымныңбухгалтериясында сақталады. Егер
негізгі құралдарды жөндеу мердігерлік әдіспен жүргізілетін болса, онда
жоғарыда аталған негізгі құралдарды жөндеуден кейін қабылдап алу үшін
толтырылатын үлгі түрі негізгі құралдар-2 Жөнделген қайта құрылған және
жаңартылған объектілерді қабылдап-тапсыру актісі екі дана етіліп
толтырылады да, екінші данасы негізгі құралдарға жөндеу жүргізген
кәсіпорынға беріледі. Ұйымдарда негізгі құралдарда жөндеу шаруашылық
әдіспен, яғни кәсіпорынның өз күшімен жүргізілетін болса, ондла ол үшін
жұмсалған, шыққан шығындар:
• Аяқталмаған өндіріс
• Тауарларды сату жөніндегі шығындар
• Жалпы және әкімшілік шығындар
• Негізгі құралдарды жөндеу үстеме шығындар деп аталатын шоттардың
тиістілерінің дебитінде, ал мына төмендегі:
• Материалдар
• Бюджетпен есеп айырысу
• Еншілес серіктестіктердің несиелік борышы
• Бюджеттен тыс төлемдер бойынша есеп айырысу
• Жабдықтаушылыр және мердігерлермен есеп айырысу
• Басқадай несиелік борышпен есептеулер
деп аталатын шоттың тиістілерінің кредитіне жазылады.
Егер жөндеу жұмысын мердігерлер жүргізген жағдайда жөндеу құнының
сомасына жоғарыда көрсетілген шығындар шоттарының тиістілері дебиттелініп,
жабдықтаушылар және мердігерлермен есеп айырысу шоты кредиттелінеді.
Негізгі құралдарды жөндеу үшін жұмсалатын, шығарылатын шығындаржы
өнімнің өзіндік құнына бірқалыпты кірістіруді, яғни қосып отыруды
қамтамасыз ету үшін кәсіпорындар жөндеу қорын құруларына болады. Әсіресе
жөндеу қорын құру маусыммен жұмыс істейтін ұйымдар үшін тиімді болып
табылады. Бұл айтылған жөндеу қоры оның бекітілген мөлшердегі сомасын ай
сайын өндіріс шығындарына қосу арқылы жасалады. Бұл жағдайда қордың сомасы
ай сайын:
• Аяқталмаған өндіріс
• Тауарларды сату жөніндегі шығындар
• Жалпы және әкімшілік шығындар
• Негізгі құралдарды жөндеу үстеме шығындар деп аталатын шоттардың
тиістілерінің дебитінде
• Басқадай кредиторлық борыштар мен есептелген төлемдер
деп аталатын шоттың кредитіне жазылады.
Ал негізгі құралдарға жөндеу жүргізген уақытында бұл резервтегі қордың
жұмсалуына төмендегідей бухгалтерлік жазу жазылады. Егер негізгі құралдарды
жөндеу шаруашылық әдіспен, яғни субъектінің өз күшімен жүргізілсе, Қосалқы
өндірістер шоты кредиттелініп, Басқадай кредиторлық борыштар мен есептелген
төлемдер шоты деьиттелінеді. Ал егер негізгі құралдарды жөндеу мердігерлік
әдіспен жүргізілсе Өнім беруші және мердігерлермен есеп айырысу шоты
кредиттелініп Басқадай кредиторлық борыштар мен есептелген ьөлемдер шоты
дебиттелінеді. Жыл соңында Басқадай кредиторлық борыштар мен есептелген
төлемдер деп аталатын шотта ешқандай қалдық қалмауы керек.
3 – кесте. Негізгі құралдарды жөндеу жұмысы барысында бухгалтерлік
есепшоттары бойынша жүргізілетін операциялар
№ Операцияның мазмұны Дебиттелетін шот Кредиттелетін щот
1 2 3 4
1 Негізгі құралдарды жөндеуге 7110,7210,8410 1310,2110,3350,3130,
кеткен шығындар 3200,1030,1010
2 Негізгі құралдарды жөндеу 1340,7110,7210,8410 3230
үшін резерв қор құрылғанда
3 Негізгі құралдарды жөндеу
үшін жасаалған резервтік қор
пайдаланғанда, яғни
жұмсалғанда:
шаруащылық әдіспен, яғнм 3230 8310
өзіміз жөндеу жүргізгенде
мердігерлік әдіспен жөндеу
жүргізілсе, яғни біреуді
жалдағанда 3230 3350

Радостовец В.К. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп окулығында негізгі
құралдарды пайдалану тиімділігін арттыру үшін және олардың пайдалану
мерзімінде үнемі жұмыс жасау қабілетінде болуын қамтамасыз ету үшін оларды
мезгіл-мезгіл сапалы жөндеуден өткізіп, отыру қажет және техникалық
күтімнің дұрыс ұйымдастырылуын қадағалап отырған жөн. Жөндеу жұмыстарын
ұйымдастыру және мерзімдерін белгілеу негізгі құралдардың пайдалану
қарқынына және пайдалану ортасының жағдайына қарай анықталады. Осыған
байланысты әр шаруашылықта жөндеу жұмыстарының жоспары жасалынып, жөндеуге
кететін шығындарының сметасы жасалынады.
Жөндеу жұмыстарының сипаты және күрделілігіне байланысты оларды:
- техникалық күтім;
- ағымдағы жөндеу;
- күрделі жөндеу.
Негізгі құралдардың қалыпты жағдайда жұмыс істеуінің басты шарттарының
бірі техникалық күтімін (ұдайы үйкелісте болатын байланыс тетіктерін
уақытылы майлап тұру, мотордың майын дер кезінде ауыстыру т.с.с) дұрыс
ұйымдастыру. Бұл жұмыстарды негізінен жауапкершілігіне бекітілген адамдар
негізгі құралдардың жұмыс ырғағын бұзбай атқарып отыруы керек. Ол жұмыстар
үшін арнайы еңбекақы төленбейді және материалдық шығындары да болмашы.
Сондықтан ол жұмыстардың бөлек есебі жұргізілмейді.
Ағымдағы жөндеу кезінде құралдырдың қалыпты жұмыс жағдайында жұмыс
ырғағына елеулі нұсқан келтірмей тозған майда бөлшектері ауыстырылады
немесе жөнделеді. Көп жағдайларда алдын-ала сақтық жөндеулерін жоспары
түрде ұйымдастырып отырады. Ол үшін запас бөлшектер, құрылыс материалдары,
жағар майлар, т.с.с. едәуір материалдық шығындар жұмсалады. Сондықтан
ағымдағы жөндеу жұмыстарын жүргізу үшін өндірілген өнімдердің, атқарылған
жұмыстардың, көрсетілген қызметтердің өзіндік құндарының есебінен,
белгіленген нормативтер бойынша жөндеу қорына арнайы қаржы бөліп отырады.
Күрделі жөндеу кезінде негізгі құралдар пайдаланудан уақытша алынып,
олардың тозған негізгі бөліктері ауыстырылады немесе жөнделеді. Негізінен
күрделі жөндеулерді жоспарлы түрде ұйымдастырады (апатқа ұшыраған негізгі
құралдардан басқа). Негізгі құралдарды күрделі жөндеуден өткізі үшін
міндетті түрде олардың негізгі бөлшектерін құрамы бойынша түгел ажыратып,
ішіндегі тозған детальдарын ауыстырып немесе жөндеп қайта жинайды.
Күрделі жөндеуде екі түрлі тәсілмен жасауы мүмкні. Біріншіден,
шаруашылықтың өзінде жөндеу материалдары және білікті мамандары жеткілікті
болған жағдайда және жөндеу жұмыстарын жүргізуге толық жағдай жасалған
болса жөндеу жұмыстары шаруащылықтың өз күшімен орындалады. Мұны
шаруашылықтың тәсіл деп атаймыз.
Екіншіден, білікті мамандар мен жөндеу материалдары тапшы болса және
жөндеу жұмыстарын жүргізетін орын жағдайы нашар, немесе жоқ болса, онда
күрделі жөндеуді мамандандырылған мекемелер орындайды. Мұны мердігерлік
тәсіл деп ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.