Алықтардың экономикалық мәні

КІРІСПЕ
ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1. Салықтар түсінігінің теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2. Салықтардың пайда болуы мен қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3. Салықтардың экономикалық мәні және атқаратын
қызметтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26

«Салық және салық салу» курсы экономикалық білім беру саласында маңызды орын алады және нарықтық қатынастар жағдайында салық жүйесі экономиканы мемлекеттік реттеудің негізгі қаржы-несие тетігі, ең маңызды реттеушілердің бірі болып ерекшеленетіндіктен жоғарғы оқу орындарындағы салық туралы базалық оқу пәні болып табылады.
Салықтар мемлекет пайда болғаннан бастап қоғамдағы экономикалық қатынастардың қажетті буындарының бірі және кез- келген мемлекеттің өмір сүруінің қаржылық негізі болып табылады. Салықтарды және оларды ұйымдастыруды оқып-үйрену қажеттілігі де осыған байланысты.
Оқу құралының міндеті мемлекетіміздің салық саясатының қалыптасуынан бастап, салық жүйесінің құрылымы мен нақты бір маңызды салық түрлерінен салықтың алынуы бойынша студенттің теориялық және практикалық білімін кешенді қалыптастыру болып табылады.
Оқу құралы мынадай бөлімдерден тұрады: салық салудың теориялық негіздері, меншікке салынатын салық, тұтынғанға салынатын салық, табысқа салынатын салық, арнаулы салық режимдері, Қазақстанның салық жүйесінде бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер.
Қазақстан Республикасының салық жүйесі жиырма жылдан астам уақыт бойы жұмыс істеуде және де осы уақытқа дейін қатаң сынаудың нысаны болып келеді. Еліміздің жеке салық қызметінің құрылғанынан бастап жиырма жыл ішінде біздің тәуелсіз мемлекетіміздің салық жүйесін қалыптастырып және оның әрі қарай дамуына сәйкес салықтық әкімшілікті жүргізу арқылы көптеген жұмыстар атқарылды және атқарылып та жатыр.
Осы оқу құралында «Салық және салық салу» курсы бойынша Қазақстан Республикасындағы меншікке, табысқа және тұтынғанға салынатын салықтардың түрлері, сонымен қатар салық саясаты және оның мемлекетіміздің экономикалық саясатындағы алатын орны, салық тетігі және т.б тақырыптар толығымен қамтылған.

1. Қазақстан Республикасының Конституциясы.
2. Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі туралы» Заңы. 1991 жылы 25 желтоқсан.
3. Қазақстан Республикасы Президентінің «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Заң күші бар Жарлығы 1995 жылы 24 сәуір.
4. Қазақстан Республикасының «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Заңы. 1999 жылы 16 шілде.
5. Қазақстан Республикасының «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» кодексі (Салық кодексі). 2001 жылы 12 маусым.
6. Қазақстан Республикасының «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» кодексінде (Салық кодексі) жасалған өзгертулер мен толықтыруларды қоса. 2006 жылы 1 қаңтар.
7. Қазақстан Республикасының Бюджет кодексі.
8. Қазақстан Республикасының Кеден кодексі.
9. Ермекбаева Б.Ж., Арзаева М.Ж. «Шет мемлекеттер салықтары», Алматы, 2004.
10. Аяпова Ж.М., Арынов Е.М. «Іскер адамның орысша-қазақша экономикалық түсіндірме сөздігі». – Алматы, 1993.
11. Сүлеймен Рақымжанұлы Тоқсанбай «Толық экономикалық орысша-қазақша сөздік». – Алматы, 1999.
12. «Бухгалтер бюллетені» журналы. №3 қаңтар 2006.

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 26 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ
ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1. Салықтар түсінігінің теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Салықтардың пайда болуы мен қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
0.3. Салықтардың экономикалық мәні және атқаратын
қызметтері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26

КІРІСПЕ

Салық және салық салу курсы экономикалық білім беру саласында маңызды орын алады және нарықтық қатынастар жағдайында салық жүйесі экономиканы мемлекеттік реттеудің негізгі қаржы-несие тетігі, ең маңызды реттеушілердің бірі болып ерекшеленетіндіктен жоғарғы оқу орындарындағы салық туралы базалық оқу пәні болып табылады.
Салықтар мемлекет пайда болғаннан бастап қоғамдағы экономикалық қатынастардың қажетті буындарының бірі және кез- келген мемлекеттің өмір сүруінің қаржылық негізі болып табылады. Салықтарды және оларды ұйымдастыруды оқып-үйрену қажеттілігі де осыған байланысты.
Оқу құралының міндеті мемлекетіміздің салық саясатының қалыптасуынан бастап, салық жүйесінің құрылымы мен нақты бір маңызды салық түрлерінен салықтың алынуы бойынша студенттің теориялық және практикалық білімін кешенді қалыптастыру болып табылады.
Оқу құралы мынадай бөлімдерден тұрады: салық салудың теориялық негіздері, меншікке салынатын салық, тұтынғанға салынатын салық, табысқа салынатын салық, арнаулы салық режимдері, Қазақстанның салық жүйесінде бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер.
Қазақстан Республикасының салық жүйесі жиырма жылдан астам уақыт бойы жұмыс істеуде және де осы уақытқа дейін қатаң сынаудың нысаны болып келеді. Еліміздің жеке салық қызметінің құрылғанынан бастап жиырма жыл ішінде біздің тәуелсіз мемлекетіміздің салық жүйесін қалыптастырып және оның әрі қарай дамуына сәйкес салықтық әкімшілікті жүргізу арқылы көптеген жұмыстар атқарылды және атқарылып та жатыр.
Осы оқу құралында Салық және салық салу курсы бойынша Қазақстан Республикасындағы меншікке, табысқа және тұтынғанға салынатын салықтардың түрлері, сонымен қатар салық саясаты және оның мемлекетіміздің экономикалық саясатындағы алатын орны, салық тетігі және т.б тақырыптар толығымен қамтылған.

ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1. Салықтар түсінігінің теориялық негіздері

Салықтар - кез келген өркениетті мемлекеттің кіріс көзі. Қоғамның даму тарихында ешбір мемлекет салықсыз өмір сүрген емес. Себебі, қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін мемлекетке белгілі бір ақшалай қаражат көзі қажет, ал олар негізінен салықтар арқылы ғана жүзеге асырылады. Әлемдік тәжірбие көрсетіп отырғандай, ол нарықтық қатынастардың құрамдас бөлігі және мемлекеттік саясатты жүзеге асырудың құралы. Бұл орайда салықтың әлеуметтік-экономикалық мәнін түсіне білудің, оның іс-әрекет етуінің ерекшеліктерін терең ұғынудың, Қазақстан экономикасын тиімді және тұрақты дамыту мақсатымен салық жүйесін неғұрлым толық және ұтымды пайдаланудың әдістері мен амалдарын білудің маңызы зор.
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрылысы мен саяси іс-бағытына қарамастан ұлттық мемле - кет кірістерінің негізігі көзі, ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің кірістері мен бюджет кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады.
Салықтар туралы көзқарас салықтар пайда болған көне замандардан бүгінгі күнге дейін әртүрлі, бірақ соған қарамастан салықтардың түпкі ұғымы бір. Мысалы, американдықтардың айтуынша, салықтар қоғамның өркениетке жету құралы. Ал Бенджамин Франклин өмірде 2 күмәнді нәрсе бар: өлім мен салық деген. Ал белгілі филослософы Фрэнсис Бэкон салықтарды төлеу әрбір азаматтың қасиетті борышы деп атап кеткен. Бұл жөнінде Ф. Аквинский Салықтарды ұрлаудың рұқсат етілген нысаны ретінде қарастырса, экономикалық теория негізін қалаушылырдың бірі А. Смит салық - салық оны төлеушілер үшін құндылықтың белгісі емес, бостандықтың белгісі деп тұжырымдаған.
Ж. В. Сэйдің негізгі көзқарасы бойынша салық азаматтарға жақсы қызметі үшін берілген мемлекеттің пайдалы сыйы. С. Сисмонди салық құрбандық болғанымен, сонымен бірге ол жақсы іс деп тұжырымдайды.
Дж. С. Милль салыққа анықтама бермегенімен, оның пайымдауынша салықты халықтың игілігіне жұмсалатын өндірістен алынған ұстам деп ұғынуға болатындығын айтқан.
К. Маркс салықты ананың сүтіне теңеген, өйткені балаға сүт қаншалықты қажет болса мемлекетке де салық соншалықты қажеттігін айтқан, ал Ф. Энгельс болса, салықты мемлекеттің үш белгісінің біріне теңеген. Осылайша, салықтың маңыздылығын экономикалық теория ойшылдарының барлығы айтқан.
Салықтар мемлекетпен бірге пайда бола отырып, шаруашылық субъектілері арасындағы экономикалық байланыстардың негізгі нысаны бола алды. Бұл өзара байланыстар күрделі де қарама-қайшы сипатқа ие, өйткені салық жүйесінің қызметінде әртүрлі бағыттағы мүдделер орын алады: мемлекет, кәсіпорын және жеке тұлға. Осындай жағдайларға көңіл аудара келіп, А. Смит өз еңбегінде былай деп жазды: ... жалпы қоғамдық капитал мен жер мемлекет немесе патшалыққа қарайтын болғандықтан, ірі және өркениетті мемлекеттің барлық шығындарын жабуға көптеген аумақты көлемдегі шығынды жабу көздері қажет, ал мұндай шығындардың басым бөлігін қандай да бір салықтар арқылы жабуға тура келеді, ал, мемлекет пен патшалықтың қоғамдық табыстарын қалыптастыру үшін тұрғындар өздерінің жеке табыстарының бір бөлігін беріп отырады. А. Смиттің топшылаған бұл ойы қандай да бір нысандағы салықтарды қолдану кез келген өркениетті қоғамның өмір сүруі үшін қажетті жағдай екеніне және салықтардың мемлекет пен адамдар арасындағы маңызды байланыс құралы болып табылатындығына дәлел бола алады.
Салықтар мен салық салу үрдісі туралы қандай да бір ой туындаса немесе ол жан-жақты зерттелетін болса, ең алдымен ол экономикалық, қала берсе құқықтық тұрғыда қарастырылатыны баршаға мәлім. Өйткені, салық ең бірінші экономикалық катего - рия болып табылады. Дегенмен, экономикалық және әлеуметтік мақсаттардың өзіндік ерекшеліктері мен айырмашылықтары бола түра екеуі бір-бірімен байланысты егіз ұғым. Өйткені, қандай да бір экономикалық іс-әрекет әлеуметтік саясатқа байланысты болады.
Салықтарды әлеуметтік тұрғыда қарастыру сол салада қалам тартқан кейбір атақты экономист ғалымдарды да бей-жай қалдырмаған. Мысалы, салықтар туралы туындаған ойлардың ішіндегі әлеуметтік жағынан маңыздыларының бірі атақты карди - нал А. Ришельенің Саяси мұра деген жұмысындағы салықтардың алғашқы қағидалары. А. Ришелье бұл жұмысында: Патшаның өз бағынушыларынан алған ақша қаражаттары олардың, яғни, салық төлеушілердің мүмкіндіктерімен сәйкес келуі шарт, сонымен бірге, олардың мүліктеріне ешқандай да артық зиян тигізбеуі керек деп атап өткен. Салықтардың мемлекеттің өмір сүруінің негізі және оның алатын орны ерекше екендігінде ешкімнің таласы жоқ, бірақ, бүл пікірден оның әлеуметтік сипат алып тұрғанын байқау қиын емес, өйткені тұжырымдаманың түпкі ойы салық төлеушілердің алым-салықты төлеймін деп, тым кедейленіп кетпеуін көздеп отыр, яғни ол әлеуметтік жағдайға көңіл бөлінуі керек деген.
Сонымен бірге, осы кезеңдерге сәйкес салық реформасы туралы мәселеге алғаш рет мемлекет тарапынан емес салық төлеушілер атынан пікір таратқан А. Монкретьен болды. Монкретьен табысқа салынатын салықтың мүліктік кадастр негізінде жасалған жаңа нысанын және прогрессивті салықтардың түсіндірмесін ұсынған болатын, ол, әрине, тұрғындардың басым бөлігінің ойынан шыққан пікір болды. Өйткені, прогрессивті салық салу арқылы халық табысын немесе теңсіздікті реттеуге мүмкіндік туындады.
Салық жүйесінде деген бұл көзқарас XVII ғасырда салық теориясы бойынша зерттеулерде одан әрі тереңдетіле түсті. Оның ішінде У. Петти Монкретьенның салықтардың прогрессивтілігі туралы ойларын жалғастыра отырып, олардың тек қана табыспен ғана емес, со - нымен бірге лауазыммен де байланыстылығын атап көрсеткен болатын. Оның айтуы бойынша, -- тұрғындар мемлекеттік шығындарды жабуға өздерінің үлестеріне қарай ғана және қоғамдық тыныштық мүддесін коздей отырып қатысуы керек немесе олардың мүлкі мен байлығына қарай ғана ат салысуы тиіс деген ойын білдірді. Сондай-ақ, салық ауыртпалығы кімге бағытталса, барлық уақытта оны сол адамның көтермейтіндігін оған дейін ешкім зерттеген емес.
Салық теориясының пайда болуына және оның дамуына едәуір ықпал еткен классиктердің тұжырымдамалары, көзқарастары Ресейдегі салық жайлы ғылыми ойдың дамуына да әсерін тигізді. Алғашқы осы саладағы күрделі зерттеулер "салық" термині пай - да болған кезден, яғни XVIII-ғасырдың екінші жартысынан бастау алды.
Солардың ішінен Ы. И. Тургеневтің "Салық теориясының тәжірибесі" атты сол кезеңдегі терең ғылыми зерттеуін айтып кетуге болады. Осы еңбекте қозғалған кейбір жағдайлар әлі күнге дейін өз көкейктестілігін жоғалтпаған.
1818 жылы Н. И. Тургенев аталған ғылыми зерттеуінде салықтар туралы мынадай анықтама береді: Салық мемлекеттің немесе халықтың алға қойған мақсатына жетуінің құралы, халық өздерінің ортақ мақсатына жетуі үшін мемлекетке салық төлейді. Халық пен мемлекетті тығыз байланыста ала отырып, автор мемлекеттің пайда болуы - халықтың өз ниетімен бірігуі деп түсіндіреді. Сондықтан, салық та өзі берілген, ортақ мақсатқа жұмсалған қаржы дейді. Салықтар қоғам немесе мемлекеттің өз мақсаттарына жетуі үшін жиналатын қаражат ... Адамдар қоғамға бірігу арқылы өкіметке билік бере отырып, оларға салықтарды талап ету құқығын қоса берді деп тұжырымдайды.. Бұл пікір де салықтардың қоғамдық мақсаттардан туындаған мемлекеттік маңызы бар негізгі категорияның катарына жататындығын көрсетіп отыр.
А.А. Соколовтың көзқарасы бойынша Салық жеке қожайындардан өз шығынын өтеу үшін немесе мемлекеттің белгілі бір экономикалық саясатын жүзеге асыру үшін және салық төлеушілерге ешқандай арнайы балама (эквивалент) берілмейтін алым. Салық категориясының мазмұнын кеңірек ашып, автор салықтың фискалды қызметпен бірге экономикалық саясаттың түрлі мақсат-міндеттерін атқара алатынын мойындайды.
Ал, қазақстандық белгілі экономист, мемлекет қайраткері Г.М. Қарағұсова: Салықтар деп, жалпы мемлекеттік мұқтаждықтарды өтеуге жұмсалатын және қабылданған заң негізінде мемлекет - ке алынатын еріксіз немесе міндетті алымдарды айтады. Салықтар әскери табыстар мен баждармен қатар пайда болған мемлекеттің қорлану көзінің бірі болып келеді, яғни заңды түрде белгіленген қойылым арқылы халық пен шаруашылық субъектілердің табысынан алынатын міндетті алымдар дейді.
Салықтардың классикалық анықтамасына тоқтала кетсек, салықтар - шаруашылық жүргізуші субъектілердің, жеке тұлғалардың мемлекетпен арасындағы мемлекеттік орталықтандырылған қаржы көздерін құруға байланысты туындайтын қаржылық қатынастарды сипаттайтын категория.
Салық - бұл тең құқылы төлем. Салықты төлеу міндеті Конституцияда белгіленген, бұл оның айыппұлдан айырмашылығы. Қазақстан Республикасында салықты төлеу міндеті конституциялық түрде жарияланған. Қазақстан Республикасы Конституциясының 35-ші бабының бекітуі бойынша заңмен белгіленген салық төлемдері елдегі әр азаматтың міндеті болып табылады.
Салық - бұл қайта оралмайтын төлем. Яғни салықты төлейтін адам, ақшаның қайта берілмейтінін ескере отырып төлеуі керек. Бұл адам салықты ақша ретінде төлегенде, ақшасы ешқашан қайта қайтарылмайды және бұл ақшаны мемлекеттен қайта қажет етуге болмайды. Ол толықтырмалы төлем болып есептелінеді, яғни адамның салықты төлегені үшін бұған ешқандай көмек немесе орнына тауар алмайды, әр түрлі қызметтерді пайдаланбайды. Салық үнемі ақша ресурстарын қажет етеді. Сондықтан мемлекет салықты үнемі бірқалыпты төлейтін объектілерді есепке койдырып оларды бақылауға алады. Салық мемлекеттің негізгі табыс көзі бола оты - рып, мемлекеттік бюджетті үнемі толықтырады.
Жоғарыда айтылып кеткен тұжырымдамалар мен анықтамаларға сүйене отырып, салыққа мынандай анықтама беруге болады. Салық - заңмен белгіленген, заңды және жеке тұлғалардың кайтарымсыз түрде мемлекеттік казынаны қалыптастыратын міндетті төлемі бо - лып табылады. Салық бар жерде мемлекет бар, мемлекет бар жерде салықтар бар, олар - бір-бірімен ажырамас ұғымдар. Мемлекет өз мойнына алған міндеттемені, яғни азаматтарды қорғау, өмір сүру минимумын қамтамасыз ету, білім беру мен денсаулық сақтау бағыттарындағы міндеттемелерін жүргізуге негізінен осы салық салу арқылы кол жеткізе алады.

2.2. Салықтардың пайда болуы мен қажеттілігі

Салықтардың даму тарихын мың жылдықтармен өлшеуге бо - лады. Ол ең алғаш мемлекет пен қоғамның әр түрдегі таптарға бөлінуімен бірге пайда болды. Салық салудың қалыпты теориялық негіздерінің пайда болу тарихы көне ғылым түріне жатпайды. XVII ғасырға дейін салықтар жайлы барлық көзқарастар кездейсоқ сипатта болды, яғни ғылымды ешқандай салада ешкім өзінше ғылым ретінде мойындамады.
Салықтардың теориялық негіздері ғылым ретінде тек XVII ғасырдан бастап қана қалыптасты және оның негізгі теориясын қалыптастырушы шотландиялық философ Адам Смит болды. Қазіргі мемлекеттердің көптеген жақтары Ежелгі Римде пайда бол - ды. Рим провинцияларында ең негізгі табыс көзі жер салығы бол - ды. Оның орташа ставкасы жер телімі табысының оннан бір бөлігін құрады. Салық салудың негізгі түрлері де қолданылған, мысалы жеміс ағаштарына және жүзімнің көлеміне салынатын салық.
Басқа да құндылықтарға салық салынатын болған, мыса - лы қозғалмайтын мүлікке, тірі ірі қара малға, сондай-ақ құл ұстаушыларға.
Рим провинциясының әрбір тұрғыны бәріне ортақ жанбасылық салықты төлеген. Келесідей жанама салықтар әрекет етті: айналымнан салық 1% ставка бойынша, құл сату-сатып алу айналымына салынатын салық 4% ставка бойынша және құлдарды босату салығы, олардың құнының 5% бойынша. Мұраға салынатын салық тек Рим тұрғындарына ғана салынған. Салық мақсатты сипатта бол - ды. Алынған қаржылар мамандандырылған әскерді зейнетақымен қамтамасыз ету үшін жұмсалған.
XIX ғасырдың соңында XX ғасырдың басында адам қоғамында ірі қалалар үлкен рөл атқара бастады. Сол ірі қалалардың табыстары неден құралды? Мысалы: Мәскеу қаласындағы 1890-1891 жж. салықтық түсімдер барлық табыстардың 60%-ын қамтамасыз етті. Ал егерде негізгі кәсіпорындар мен қалалық ғимараттың алымдарын қосатын болсақ, онда ол барлық табыстың 70-75% құрады. Тікелей салықтар барлық табыстың 57% құрады. Тікелей салықтардың ішіндегі ең негізгісі қозғалмайтын мүлікке салынатын салық болды. Айтылған кезең аралығында ол 9% ставка бойынша алынды. 1890 жылы салықтың бүл түрі 4,14 млн.рубль тікелей салықтардың ішінен
млн.рубль болды. Бұл өсім салық ставкасының жоғарылауын немесе қозғалмайтын мүліктің тез өсуіне емес, Мәскеу қалалық басқармасындағы қозғалмайтын мүлікті қайта бағалауға байланысты болды. Қозғалмайтын мүлікті сатудан түсетін салық 1890 жылы 7785 рубль болса, ал 1891 жылы 6340 рубль болды, яғни үлес салмағы 0,1%.
1900 жылы қозғалмайтын мүлікке салынатын салық ставкасы заңмен бекітілген максимумға дейін, яғни 10%- ға дейін өсті. 1901 жылы ол 9 %- ға дейін төмендеді. 1902 жылы 9,5%-ды құрады, 1903 жылы қайтадан 10% көлемінде қалыптасты. 1890-1913 жж. қозғалмайтын мүлік құны екі есеге дейін өсті.
Дамыған мемлекеттерде капиталға және меншікке салық салу келесі салық топтары арқылы жүзеге асырылады: жеке әл-ауқат салығы, мұрагерлікке және сыйға салынатын салық, капитал өсіміне салық, мүліктің нақты бір түрлеріне салынатын салық (жерге, құрылысқа). Жеке әл-аукат салығына - мүлікке ие болуына байланысты туындайтын жеке тұлғалардың мүлкі болып табылады. Мүліктің бағасы нарық құны бойынша туындайды. Патенттер, аннуитеттер, сақтандыру полюстары (өнімдерді сақтандыру бойынша ғана), жихаз және басқа да үй жихаздары, онер туындылары, жеке коллекциялардың белгілі бір түрлері, автомобильдер және басқа да салынып бітпеген жер телімдері, егер оларға арнайы салықтар салы - натын болса, онда олар салық салудан босатылады.
Бірлік ставкасы бойынша Бельгияда (1%), Данияда (2,2%), Германияда (0,5% жеке тұлғалар үшін, 0,6-корпорациялар үшін), Исландияда, Люксембургте жеке әл-ауқат салығы салынды. Прогрессивті салық салу Финляндияда, Норвегияда, Испанияда, Швецияда және Щвейцарияда қолданылады. Ал басқа дамыған мемлекеттерде салықтың бұл түрі қызмет етпейді немесе әкімшілік аумақтық бірлік деңгейінде жүзеге асырылады. Жоғары сомадағы салық және салық салу кезіндегі жеңілдіктер бұл салықтың ерекшеліктері болып табы - лады.
Мұрагерліктен салық - бұл мұраға алу құқығы бойынша жаңа иегерге өтетін мүлікке салынатын салық (жылжитын және жылжымайтын). Сыйға салынатын салық - бұл меншік иесінен екіншісіне сый түрінде өтетін мүлікке салынатын салық (жылжитын немесе жылжымайтын). Көптеген елдерде салықтың бұл түрлері жеке-жеке әрекет етеді, ал кейбір мемлекеттерде мұрагерлікке және сыйға салынатын салық бір салық ретінде қарастырылған. Бірақ бірінші жағдайда салықтар ереже бойынша жалпы нормалармен реттеледі және салық ставкалары мен салық салынатын соманы анықтау тәртібі бірдей.
Барлық дамыған мемлекеттерде мұрагерлік және сыйға салына - тын салық орталық (федералды) деңгейде жүзеге асырылады. Барлық мемлекеттерде мұрагерлікке және сыйға салық салу ставкалары күрделі прогрессия бойынша қалыптасады. Мұрагерлер мен сый алушылар туыстық деңгейіне байланысты топтарға бөлінеді (І-тікелей мұрагер, ІІ-ерлі-зайыптылар, ІІІ-ағалары мен қарындастары, іні, әпкелері, IV-алыс туысқандары және тағы да басқа). Әрбір топқа салық ставкаларының жүйесі белгіленген. Салықтық класқа салық салу сомасының көлемі тәуелді.
80-ші жылдары дамыған мемлекеттерде салықтық түсімдердің жалпы сомасында мұрагерлік пен сыйға салық салудан түсімдер сомасы айтарлықтай қысқарды. Тек Жапонияда ғана салық салудың бұл түрі бойынша түсімдер елдегі салық түсімдерінің жалпы сомасының 1%-ын құрады (1985 жылы 1,19%). Ал басқа мемлекет - терде салықтың бұл түрі 1%-дан төмен болды.
Қазақстан аумағында салықтар мен салық салудың дамуының өзіндік әдістемелік теориясы бар, бұл мүмкін, көшпелі тайпалар көшпелі емес халықтарға қарағанда меншік, айырбас және ақша формаларын ерте дамытады деген К. Маркстің тұжырымдамасына бай - ланысты шығар. Ертедегі ортағасырлық (батыс түрік және түркеш қағанаты) мемлекетінің дамуы кезеңінде жеке меншік көрінісі ретіндегі әскери міндеттілік туралы мәселе жазбаша мәселелерде шектелген. Соған қарамастан негізгі әскери міндеттіліктің бірі соғыстық (басқаша айтқанда қан салығы) оған байланысты вассалды тайпалардың барлық еркектері-сюзерене тайпасының құрамына енгізілгені белгілі. Құл-тайпалар вассал-тайпаларына, олар сюзерен тайпасына тері, жүн түрінде алым төлеуге міндетті болды.
Қарахандықтар мемлекетіндегі маңызды әлеуметтік-саяси инсти - тут әскери тайпалық жүйе болған. Хандар өздерінің жақындарына, бұрын мемлекетке төленетін, тұрғындардан жиналатын салықтарды иеленуге құқық берген. Бұл жағдай икта деп аталып, ал оны ұстанушы араб терминімен мухта, немесе иктадар деп атады. Икта институты Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығысының шаруашылық және саяси өмірінде маңызды рөл атқарды. Икта мазмұны және иктодорлардың құқықтарын белгілеу нақты анықталады. Низам-Аль-Мульканың Иктасы бар мукта өзінің заңды салымын ғана жинауы тиіс, ал халыққа байланысты оларға ешқандай бұйрық берілмеген деген сөзі айтылған. Вакфтық жерлерден (мұсылмандық дін жерлері) мемлекет пайдасына салықтар алынған жоқ. Отырықшы елдерден сыбағаластық алынды: жиналған өнімнің салық түріндегі белгілі бір бөлігі.
Х-ХІІ ғасырларда комендациялар институты кеңінен тарады: ұсақ меншік иесі жерлерін басқа феодалдар мен шенеуліктердің зорлығынан сақтау мақсатында байларға қамқорлыққа берді, ол үшін белгілі салық мөлшерін төледі. Салық салуда күрделі өзгерістер монғол шапқыншылығы кезеңінде жүргізілді: олар бірінші болып орталықтандырлған мемлекеттік билік ұсынысын енгізді, сәйкесінше казақ даласына да ортақ салық жүйесі енгізілді. Моңғолдар Қазақстан аумағында дифференциалды салықтар жүйесін бекітті: құлшырлар үйінің пайдасына салықтар, хардж- отырықшы аудандардың жер салығы, зекет-малдан салық, әскерді азық түлікпен қамтамасыз ету үшін натуралды сипаттағы салық, авариз - күтілген салық. Шыңғыс хан империясында тұрғындардың барлығы өздерінің табыстарынан 10% мөлшерінде салық төлеуге мәжбүр болды. Зерттеушілер моңғолдармен белгіленген салықтың 20 түрін есептейді.
Қазақ қоғамының салық жүйесінде салықтың негізгі төлеушілері қарапайым көшпелі-малшылар (шаруалар), жермен айналысушылар, қарапайым тұрғындар ұсақ саудагерлер және райаттар бол - ды. Оларға көптеген салықтар мен алымдар төлеу міндеттемесі жүктелді: мал иелерінен-ұшыр, тоғар, баж, хараж атты алымдар.
Қазақстан аумағындағы салық жүйесінің келесі күрделі өзгерісі Ресей империясына косылу кезеңінде жүргізілді. Аумақтық-әкімшілік құрылымдағы және әлеуметтік-экономикалық дамудағы өзгерістер колониялық империя қажеттіліктеріне жауап беретін салық жүйесін қабылдауға негізделді. Отырықшылық өсімінің қарқынына қарамастан көшпенділер салық төлеушілердің негізгі тобы болып табылды. 1880 жылы олар 90,5%, ал 1897 жылы - 82% құрады. Қазақ тұрғындарынан мемлекеттік салық, формасы ретінде күркелік алым болды (Жетісу мен Сырдария отбасында бір күркеден-2 сом 75 тиын, ал дала жерлерінде -3сом). Бөкей ордасында салық салудың ерекше түрі қалыптастырылды. Мұнда ертеде алынатын зекеттен соғым (натуралды салықтар)-бірлік ақшалай жинаққа - малдан алымға көшірілді. Бұл көшпенділерді малдарын қолма-қол ақшалары бар орыс көпестеріне өте арзанға сатуға мәжбүр етті.
Салық заңдылығы салықтарды алудың пропорционалды жүйесін әртүрлі топтардың материалдық қамтамасыздығын есепке алмай енгізді. Бұл айқын бейнеленген саяси сипаттама болды. Кейінірек қатаң, әділсіз салық саясаты 1868 жылғы Торғай және Орал облыстарындағы қазақтардың көтерілісінің себептерінің біріне айналды.
Азамат соғысы жылдарындағы қалыптасқан қиындықтармен байланысты Кеңес өкіметі 1918 жылдың орта кезінде елдегі барлық материалдық ресурстар мен адам күштерін барынша жұмылдыру, қалаларды, өнеркәсіп жұмысшыларын, Қызыл Армияны азық-түлікпен қамтамасыз ету, елде қатал еңбек тәртібін орнату мақсатында әскери коммунизм саясатын енгізді. Бұл төтенше саясат экономикалық күйзелістен, Кеңес мемлекетінің шетел интервенттері мен ішкі жаулардан қорғауын қажеттілігінен туған еді. Әскери коммунизм саясаты негізінде азық-түлік мәселесін шешу үшін төтенше шара азық-түлік салығы енгізілді. Ол бойынша елдегі байлар мен кулактардың қолындағы тауарлы астықтың көп бөлігі ешқандай қайтарымсыз алынды, бұқара халықты азық-түлікпен бір орталықтан қамтамасыз ету көзделді, ауыл шаруашылық өнімдерін өз еркімен сатуға тиым салынды.
Қазақстандағы 1918-1920 жылдар кезеңі әскери коммунизм және азық-түлік диктатурасы саясатымен байланысты болды. Бұл саясат арнайы әскери күштермен жүргізіліп, кедей тұрғындардан азықтары күшпен тартып алынды. Соның нәтижесінде аштық басталды. Мұндай "салықтық ауыртпалық" нәтижесі 1921 жылғы көтеріліске әкелді.
Қазақстанда жаңа экономикалық саясатқа көшу барысында көп қиыншылықтар кездесті. 1921 жылы жазда Қазақстан халқы қатты қуаңшылық болуына байланысты аштыққа ұшырады. Орал, Орынбор, Ақтөбе, Бөкей және Қостанай губернияларында егістің көбі күйіп кетті. Малға азық болмай, 80%-ы қырылды. Елде аштық ба - сталды. Ашыққандар республика халқының 13 бөлігін қамтыды. 1921 жылғы қарашада 1 млн. 508 мың адам ашыққан болса, 1922 жылы наурызда олардың саны 2 млн. 303200 адамға жетті. Маусым айына қарай Семей және Ақмола губернияларының шаруаларынан азық-түлік салығы бойынша 4 млн. пүттан астам астық және 24,5 мың пұт май жинап алынды. Бұл жинап алынған өнімдер ең алдымен елдің пролетарлық орталықтары - Мәскеуге, Петроградқа, Самараға, Казаньға, Саратовқа жіберілді. Соның нәтижесінде Қазақстанның азда болса жағдайы бар аудандарының халқы да ашыға бастады.
Кеңес үкіметі Қазақстанның ашыққан халқына көмектесу шараларын бірсыпыра кешігіп жүргізді. Бүкілроссиялық Орталық Атқару Комитетінің декретімен республиканың егін шықпаған аудандарының халқы азық-түлік салығынан босатылды. 1922 жылғы егіс көлемінің 80%-ға жуығына Кеңес үкіметі берген дән себілді. 1921 жылы 14 маусымда Нақты ет салығы туралы декрет шығып, қазақтар ет салығынан босатылды.
1921 жылы маусымда Қазақстанда жаңа экономикалық саясатқа көшу туралы шешім қабылданды.
РК(б)П-ның X съезінен кейін енгізілген азық-түлік салығы біртіндеп жетілдіріле түсті, шаруалар өмірінде оңды жағдай қалыптасты. Шаруалар басы артық өнімдерін қалаларға апарып сатып, тұрмыс жағдайын түзеуге мүмкіндік алды. 6 және одан кем ірі қарасы бар қожалықтар салықтан босатылды. Көлік салығы мен ақшалай түтін (шаңырақ) салығының орнына біріңғай заттай салық белгіленді. Салық мөлшері азайтылып, 1924-1925 жылдары өнімнің 18 бөлігі алынса, 1927-1928 жылдары өнімнің 113 бөлігі алынды, ал 1924 жылғы қаңтардың 1-нен бастап тек қана салықтың ақшалай формасы енгізілді. Үдемелі салықтың ауыртпалығы кулактар мен байларға түсті. Салықтан жиналған қаражаттар қорғаныс ісіне, Халық ағарту ісіне, ауылшаруашылығына, ірі өнеркәсіпті дамытуға жұмсалды.
Қазақстанның салық жүйесі Кеңес үкіметінің салық жүйесі құрамында дамыды. Мұнда "дүниежүзіндегі бірінші салықсыз мемлекет" құруды көздегендіктен, салықтық жүйе теориясына жетік көңіл бөлінген жоқ. "Американы адам басына өнім өндіруден озамыз" ұраны бойынша тұрғындар жоғары салықтар төледі. Ауыл шаруашылығы нашарлап, 60 жылдары өндірістік дағдарыс басталды. Ашаршылық қаупін сезгеннен кейін ғана ел басшылары шаруа қожалықтарына салықтарды азайтты.
XX ғасырдың соңында Қазақстан тәуелсіз мемлекет болды, ел ал дында тиімді нарықтық экономиканы құру міндеті түрды. Реформаларды дамытудың маңызды факторларының бірі салық саясаты бо - лып табылды. Қазақстандық қаржылық ғылым алдында салық және салық салудың күрделі және ауқымды мәселесі, яғни жоғарғы тиімді дамыған салықтық жүйе құру міндеті тұрды.
Тек қана Қазақстанда емес, ТМД елдері тарихында бірінші қолданған салық заңдары біздің елімізде ҚР Президентінің 3 жарлығы мен 45 заңдарынан тұрды. Осы үш заңдық актілердің 18-і салықтық қатынастар жүйесін, салық түрлерін және салық салу тәртібін, 11-і бюджеттен тыс қорлар және олардағы қатынастардың жұмыстарын, ал қалғандары салық жеңілдіктерінің қолданылуын реттеп отырды.
Ағылшын экономисі С. Паркинсонның айтуынша: "Салық салу әлем тәрізді кәрі кәсіп және оның алғашқы ұшқыны атам заманда жергілікті ханның өзен ағысын немесе екі өзеннің қиылысын, тау шатқалын меншіктеп, одан өту үшін саудагерлер мен саяхатшылардан ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.