Мәшһүр-Жүсіп шығармаларының көркемдік ерекшелігі
Кіріспе
Негізгі бөлім
1 М.Жүсіп шығармаларының көркемдік ерекшеліктері
1.1 М.Жүсіп шығармаларының тақырыптық идеялық ерекшеліктері
1.2 М.Жүсіп шығармаларының жанрлық ерекшеліктері
2 М.Ж.Көпеевтің шығармаларындағы көркемдік әдіс және бейнелілік
Қорытынды
Әдебиеттер тізімі
Түсінік, сілтеме
Негізгі бөлім
1 М.Жүсіп шығармаларының көркемдік ерекшеліктері
1.1 М.Жүсіп шығармаларының тақырыптық идеялық ерекшеліктері
1.2 М.Жүсіп шығармаларының жанрлық ерекшеліктері
2 М.Ж.Көпеевтің шығармаларындағы көркемдік әдіс және бейнелілік
Қорытынды
Әдебиеттер тізімі
Түсінік, сілтеме
Кіріспе
Ұзақ жылдар бойы халқынан қол үзіп, қалған терең мағыналы туындыларының бірі – Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің шығармалары. Оның қанша жазылып, қаншасы жарыққа шыққаны, қаншасы жойылып, жоғалып кеткені белгісіз.
Мәшһүр Жүсіп ХХ ғасыр басындағы ақындардың аса бір көрнектісі. Саяси тәртіпті одан батыл сынаған ақын жоқ десек те болады. Ескіні сынағанда ол үлкен сатираның, саяси-лириканың ақыны, әділет, бостандық идеясын жырлағанда-романтик.
Мәшһүр Жүсіп Баянауыл жерінде туып, Бұхарда дін оқуын үйренген. Бірақ ол молдалықтан қол үзіп, «Дала уалаятының газеті», «Айқап» журналының бетінде елдің әл-ауқаты мен хал-жағдайына қатысты өлең, мақалаларын жариялап, қазақ ауыз әдебиетін көп жинаған адам. Көзі тірісінде бірнеше өлеңдер жинағы жарық көреді.
Оның шығармаларының басты тақырыбы – ұлт еркіндігі, жер мәселесі, содан туатын кедей шаруа тілегі, дін бостандығы, оқу-білім, патшалық тәртіп пен капитализм қайшылығы сынау, революция (көтеріліс) идеясын жақтау сияқты өз кезеңі үшін үлкен мәні бар халықтық-демократиялық мәселер болды.
«Қазақ жұртының осы күнгі әңгімесі» деген өлеңінде ол 1905 жыл революциясына үлкен үміт артып, келер жылы ату-асу саясаты басталған соң патшаның он жетінші қазандағы манифесінің бос сөз болып қалғанын сынаған қазақтың бірден – бір саяси күрес ақыны ретінде көрінеді.
Ұзақ жылдар бойы халқынан қол үзіп, қалған терең мағыналы туындыларының бірі – Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің шығармалары. Оның қанша жазылып, қаншасы жарыққа шыққаны, қаншасы жойылып, жоғалып кеткені белгісіз.
Мәшһүр Жүсіп ХХ ғасыр басындағы ақындардың аса бір көрнектісі. Саяси тәртіпті одан батыл сынаған ақын жоқ десек те болады. Ескіні сынағанда ол үлкен сатираның, саяси-лириканың ақыны, әділет, бостандық идеясын жырлағанда-романтик.
Мәшһүр Жүсіп Баянауыл жерінде туып, Бұхарда дін оқуын үйренген. Бірақ ол молдалықтан қол үзіп, «Дала уалаятының газеті», «Айқап» журналының бетінде елдің әл-ауқаты мен хал-жағдайына қатысты өлең, мақалаларын жариялап, қазақ ауыз әдебиетін көп жинаған адам. Көзі тірісінде бірнеше өлеңдер жинағы жарық көреді.
Оның шығармаларының басты тақырыбы – ұлт еркіндігі, жер мәселесі, содан туатын кедей шаруа тілегі, дін бостандығы, оқу-білім, патшалық тәртіп пен капитализм қайшылығы сынау, революция (көтеріліс) идеясын жақтау сияқты өз кезеңі үшін үлкен мәні бар халықтық-демократиялық мәселер болды.
«Қазақ жұртының осы күнгі әңгімесі» деген өлеңінде ол 1905 жыл революциясына үлкен үміт артып, келер жылы ату-асу саясаты басталған соң патшаның он жетінші қазандағы манифесінің бос сөз болып қалғанын сынаған қазақтың бірден – бір саяси күрес ақыны ретінде көрінеді.
Әдебиеттер тізімі
1. Абай тағылымы. Алматы, 1986, «Жазушы», 430б.
2. Алдабергенов Қ.М. «Бір туар дара тұлғалар», Павлодар, Арын Е.М., 2003, «Эко баспасы, 156-171 б Баткеева Б.Т.
3. Ахметов З. Өлең сөздің теориясы. А., 1973, «Мектеп». 226б.
4. Әдеби мұра. // Құрастырушы Ү. Сүбханбердина Алматы, 1970.
5. Бейсекнов Б. М.Ж.Көпейұлының саяси-әлеуметтік қөзқарастары // «Ізденіс», 2000, №2, 187б.
6. Бөжеев М. «Мәшһүр-Жүсіп мұралары хақында» // «Жалын» журналы, 1974, №3, 127б
7. «Дала уалаяты» газеті, 1894, №2.
8. Дүйсенбаев Ы. Ғасырлар сыры. А., «Жазушы», 1970.
9. Дүйсенбаев Ы. Эпос және ақындар мұрасы, А., «Ғылым», 344б.
10. Кәкішев Т. Сын сапары. А., «Жазушы», 1971.
11. Кенжебаев Б. Қазақ халқының XX ғасыр басындағы демократ жазушылары. А., ҚКБ, 1958, 308б.
12. Көпеев М.Ж. Тіршілікте көп жасағандықтан көрген бір тамашамыз. Қазан. 1907, 23б.
13. Көпеев М.Ж. Хал-ахуал. Өлеңдер жинағы. Қазан. 1907. 20б.
14. Көпеев М.Ж. Сарыарқаның кімдікі екендігі. Өлең, әңгімелер жинағы. Қазан. 1907, 26б.
15. Көпеев М.Ж. Таңдамалы. 1-том. Өлең, қисса, мысалдар. А., 1990. «Ғылым». 271б.,
16. Көпеев М.Ж. // Қазақ совет энциклопедиясы. А., 1975, 7-т., 554б.
17. Қабдолов З. Сөз өнері. А., 1976, «Мектеп». 374б.
18. Қазақ әдебиетінің тарихы. 1-том, 1-кітап. А., 1960. «Ғылым», 581б.
19. Қазақстан Ұлтгық Ғылым Академиясы Орталық ғылыми кітапханасының қолжазбалар қоры. 1170, 1173, 1177, 1178-папкалар.
20. Қирабаев С. Октябрь және қазақ әдебиеті. А., «Жазушы», 1968, 288б.
21. Құнанбаев А. Шығармалары. 2-томдық. А., «Жазушы», 1986.
22. Қыраубаева А. Ғасырлар мұрасы. А., Мектеп. 1988, 87 б.
23. Мәшһүр-Жүсіп Қ. Қазақ лирикасындағы стиль және бейнелілік, ПаУ, 1999, 73б.
24. Жүсіпова Г.Қ. Мәшһүр-Жүсіп өлеңдерінің жанрлық ерекшелігі // «Сарыарқа самалы» газеті, 1195, ?5, 15б
25. Жүсіпов Н.Қ
26. Негимов С. Ақын-жыраулар поэзиясының бейнелілігі. А., «Ғылым», 1990, 200б,
27. Нұрғалиев Р. Айдын. А., «Өнер», 1985, 400б.
28. Нұрғалиев Р. Телағыс. А., «Жазушы», 1986, 440б.
29. XIX ғасырдағы қазақ ақындары. А., «Ғылым», 1988, 352б.
30. Сүтжанов С.Н. Мәшһүр мұрасы, Павлодар, 2001, 36-69 бб.
1. Абай тағылымы. Алматы, 1986, «Жазушы», 430б.
2. Алдабергенов Қ.М. «Бір туар дара тұлғалар», Павлодар, Арын Е.М., 2003, «Эко баспасы, 156-171 б Баткеева Б.Т.
3. Ахметов З. Өлең сөздің теориясы. А., 1973, «Мектеп». 226б.
4. Әдеби мұра. // Құрастырушы Ү. Сүбханбердина Алматы, 1970.
5. Бейсекнов Б. М.Ж.Көпейұлының саяси-әлеуметтік қөзқарастары // «Ізденіс», 2000, №2, 187б.
6. Бөжеев М. «Мәшһүр-Жүсіп мұралары хақында» // «Жалын» журналы, 1974, №3, 127б
7. «Дала уалаяты» газеті, 1894, №2.
8. Дүйсенбаев Ы. Ғасырлар сыры. А., «Жазушы», 1970.
9. Дүйсенбаев Ы. Эпос және ақындар мұрасы, А., «Ғылым», 344б.
10. Кәкішев Т. Сын сапары. А., «Жазушы», 1971.
11. Кенжебаев Б. Қазақ халқының XX ғасыр басындағы демократ жазушылары. А., ҚКБ, 1958, 308б.
12. Көпеев М.Ж. Тіршілікте көп жасағандықтан көрген бір тамашамыз. Қазан. 1907, 23б.
13. Көпеев М.Ж. Хал-ахуал. Өлеңдер жинағы. Қазан. 1907. 20б.
14. Көпеев М.Ж. Сарыарқаның кімдікі екендігі. Өлең, әңгімелер жинағы. Қазан. 1907, 26б.
15. Көпеев М.Ж. Таңдамалы. 1-том. Өлең, қисса, мысалдар. А., 1990. «Ғылым». 271б.,
16. Көпеев М.Ж. // Қазақ совет энциклопедиясы. А., 1975, 7-т., 554б.
17. Қабдолов З. Сөз өнері. А., 1976, «Мектеп». 374б.
18. Қазақ әдебиетінің тарихы. 1-том, 1-кітап. А., 1960. «Ғылым», 581б.
19. Қазақстан Ұлтгық Ғылым Академиясы Орталық ғылыми кітапханасының қолжазбалар қоры. 1170, 1173, 1177, 1178-папкалар.
20. Қирабаев С. Октябрь және қазақ әдебиеті. А., «Жазушы», 1968, 288б.
21. Құнанбаев А. Шығармалары. 2-томдық. А., «Жазушы», 1986.
22. Қыраубаева А. Ғасырлар мұрасы. А., Мектеп. 1988, 87 б.
23. Мәшһүр-Жүсіп Қ. Қазақ лирикасындағы стиль және бейнелілік, ПаУ, 1999, 73б.
24. Жүсіпова Г.Қ. Мәшһүр-Жүсіп өлеңдерінің жанрлық ерекшелігі // «Сарыарқа самалы» газеті, 1195, ?5, 15б
25. Жүсіпов Н.Қ
26. Негимов С. Ақын-жыраулар поэзиясының бейнелілігі. А., «Ғылым», 1990, 200б,
27. Нұрғалиев Р. Айдын. А., «Өнер», 1985, 400б.
28. Нұрғалиев Р. Телағыс. А., «Жазушы», 1986, 440б.
29. XIX ғасырдағы қазақ ақындары. А., «Ғылым», 1988, 352б.
30. Сүтжанов С.Н. Мәшһүр мұрасы, Павлодар, 2001, 36-69 бб.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Мәшһүр-Жүсіп шығармаларының көркемдік ерекшелігі
Ғылыми жетекші:
__________ _______200__ж.
Орындаған:
Павлодар, 2006
Жоспар
Кіріспе
Негізгі бөлім
1 М.Жүсіп шығармаларының көркемдік ерекшеліктері
1.1 М.Жүсіп шығармаларының тақырыптық идеялық ерекшеліктері
1.2 М.Жүсіп шығармаларының жанрлық ерекшеліктері
2 М.Ж.Көпеевтің шығармаларындағы көркемдік әдіс және бейнелілік
Қорытынды
Әдебиеттер тізімі
Түсінік, сілтеме
Кіріспе
Ұзақ жылдар бойы халқынан қол үзіп, қалған терең мағыналы
туындыларының бірі – Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің шығармалары. Оның қанша
жазылып, қаншасы жарыққа шыққаны, қаншасы жойылып, жоғалып кеткені
белгісіз.
Мәшһүр Жүсіп ХХ ғасыр басындағы ақындардың аса бір көрнектісі. Саяси
тәртіпті одан батыл сынаған ақын жоқ десек те болады. Ескіні сынағанда ол
үлкен сатираның, саяси-лириканың ақыны, әділет, бостандық идеясын
жырлағанда-романтик.
Мәшһүр Жүсіп Баянауыл жерінде туып, Бұхарда дін оқуын үйренген. Бірақ
ол молдалықтан қол үзіп, Дала уалаятының газеті, Айқап журналының
бетінде елдің әл-ауқаты мен хал-жағдайына қатысты өлең, мақалаларын
жариялап, қазақ ауыз әдебиетін көп жинаған адам. Көзі тірісінде бірнеше
өлеңдер жинағы жарық көреді.
Оның шығармаларының басты тақырыбы – ұлт еркіндігі, жер мәселесі,
содан туатын кедей шаруа тілегі, дін бостандығы, оқу-білім, патшалық тәртіп
пен капитализм қайшылығы сынау, революция (көтеріліс) идеясын жақтау сияқты
өз кезеңі үшін үлкен мәні бар халықтық-демократиялық мәселер болды.
Қазақ жұртының осы күнгі әңгімесі деген өлеңінде ол 1905 жыл
революциясына үлкен үміт артып, келер жылы ату-асу саясаты басталған соң
патшаның он жетінші қазандағы манифесінің бос сөз болып қалғанын сынаған
қазақтың бірден – бір саяси күрес ақыны ретінде көрінеді.
Ақын бостандық күресіне түскендерді арыстанға теңей келіп, қалың
бұқараны да саяси күреске шақырады. Халықты шырмап отырған патшалық
тәртіпке бұдан артық қарсылықтың болуы мүмкін емес. Бұл тұста Мәшһүр
Жүсіптің діни түсінігі мол бола тұрса да, ол революциялық сананың жыршысы
болды.
Профессор Бейсенбай Кенжебаевтың: Мәшһүр шығармаларының көпшілігінде
заман жайын айтады, қазақтың жаман мінездерін, қазақ арасындағы феодализм
қалдығын, би-болыстарды, патша өкіметінің чиновниктерін сынайды - деген
пікірі өте орынды айтылған деп бағалауымызға болады.
Жалпылап айтқанда, менің ой-пікірімше Мәшһүр Жүсіп Көпеев
шығармаларынан шығыстың ұлы шайырларының, Абайдың үлгі-өнегесі, озық ойлары
байқалып тұрады.
Қазақстанның халық жазушы, мемлекеттік сыйлықтың лауреаты, филология
ғылымдрының докторы, ақын Әбділда Тәжібаев: Мәшһүр Жүсіп Көпеев дегенді
білмейтін қазақ зиялыларында жан жоқ. Әрі ақын, әрі ақылғой жан, ұлы Абайға
ілесе шықты да осы данышпан ұстаздың ағартушылық жалын берік ұстанды.
Ақындығын да мұрат етті,- деп терең талғапты.
Ақынның адам өмірі, тіршілік туралы өлеңдерінен өзі өмір бойы іздеп,
көп зерттеген ұлы жырау – Бұқар жырау шығармаларының әсерін сезінуге
болады.
Үш жасынан бастап, жетпіс үш жас аралығындағы өмірінен деректер
келтіруі, өмір сыры мен қызық қиындығын, мәнін жүйелеп айту бар.
Жалпы ақын шығармаларына зерделей қарап, тереңірек үңілсек, поэзияны
жан сезім емес, үлкен саяси мазмұнын құралына айналдыра білген, әділеттілік
пен бостандық идеясын жырлағандығын айқын сезінеміз.
Сондықтан да Мәшһүр Жүсіп 1905 жылдың жыршысы, патшалық тәртіппен
капитализмнің сыншысы, ұлт-азаттық қозғалыстың басты ақыны, деп
бағалаумызға әбден болады.
Мәшһүр Жүсіп өлеңдерінің озық үлгілері – мысалдары Шайтанның саудасы
өлеңінде шайтан 5 есек, 10 кашырға жүн артып базарға бара жатады. Оның
бірінде өтірік, бірінде күншілдік, қастық, айла, озбырлық, зұлымдық, ұрлық
сияқты заттар бар; Ғайса жолығып, Мұның ішерге ас, киерге киім емес, кім
алады? - десе, шайтанның заттарын би-болыс, ұры-қары, бай-молда, ишандар
бір сәтте қағып әкетеді. Бұл сол кезеңдегі саяси тәртіпті, ақшаның үстемдік
құрған заманын сынайтын сатира.
Ақынның мысал өлеңдерін негізгі ой желісі шығыстың ұлы ақындарының
бірі Румидың Ұрланған қой хақында, Қараңғылық, Каһарлы шах қақанда
тағы басқа өлеңдеріндегі әлеуметтік қоғам шындығын бейнелейтін сатирамен
бір сарындас, өзектес.
Бұлбұл мен қаршыға өлеңінде ақын Мәшһүр Жүсіп осы екі образды
салыстыра отырып суреттеген. Бұлбұл ұзақ күндер бойы қызыл гүл мен таңның
атуын жырласа, қаршыға мырзалардың қолында жүріп түз (дала) құстарын
ұстайды, жыртқыш бейнесінде көрсетілген. Мұнда да билеуші таптың зорлық-
зомбылығы сынға алынған. Сол сияқты Тырна мен қасқыр өлеңі ұлы ақын
Абайдың аудармаларындағы Есек пен бұлбұл, Қарға мен түлкі, т.б. қазақ
ақындарының мысал өлеңдерін үндестік тапқан.
Жарты нан хикаясы атты мысалында ақынның айтар аты шығыс ақындары
мен ойшылдарының, Абайдың қара сөздерінің, даналық мәйегімен төркіндес.
Мәшһүр Жүсіп Көпеев тің өмір сүрген тұсы – бір рудың малын екінші
рудың елі барымталап, шетке шыққан жылқы-сиырын айдап алып, сіңіріп кете
беретін, әлсіздің күні қараң, күштінің сөзі жүріп тұрған феодалдық қоғамдық
кезі.
Мәшһүр Жүсіп:
Өсекті қожа, молда айтады.
Басқадан олар тіпті оңды айтады.
Арасын ағайынның балдай тәтті,
Дау – жанжал ұрыспенен молайтады,
- деп ауыл арасындағы шала оқыған, білімі маяз, тек жаназа шығарсақм
дегенді білетін молда мен қожаларға қатты ашынып, ащы шындықты осылай
бейнелейді. Өйткені, Мәшһүр есімі көзінің тірісінде-ақ көп жерге тарап
кеткен, ақынның бұл кезде бірнеше кітаптары шығып, елге танылса, екіншіден
көне мұраларды жатпай-тұрмай хатқа түсіріп белгілі болғаны, ғұлама
атанғаны, жұрттың айрықша құрметіне бөленгені белгілі. Осындай оқығаны да,
тоқығаны да мол соншалық білімі иесі Мәшһүр Жүсіптің ерекше бір қасиеті-
молдалық құрмауы. Халқын жан-тәнімен сүйетін ақындарға тән қасиет, қарақан
басының қамын ғана ойлап қоймай, өзгелердің де мұң-мұқтажы үшін қара қылды
қақ жаратын әділдігімен, туралығымен ел ішінің пысықтарына жақпай қалатын
кездері болған.
Мәшһүр Жүсіп:
Кейде мен көп сөйледім аузым бақпай,
Бетімді жіберген соң ешкім қақпай,
Туысқа тура жолды айтамын деп,
Жалғанда жалғыз қалдым жанға жақпай,
- деп күйзелген сәтін білдіреді.
1 М.Жүсіп шығармаларының көркемдік ерекшеліктері
М.Ж.Көпеевтің өмір сүрген кезеңі әлеуметтік сілкінулер мен жаңаруларға
толы дәуір еді. Әрқилы қайшылығы мол тарихи-саяси жағдайлардың аса күрделі
сыр-сипатын терең түсінуге қаламгерлердің бәрінің бірдей өресі жете
бермейтіні белгілі. Солардың ішінен суырылып шығып, уақыт ауқымы мен
әлеуметтік-мәдени талап-тілекті дұрыс таразылай білген Мәшһүр Жүсіп секілді
қайраткерлер демократтық бағыттағы әдебиетті өркендетуге, өз шығармаларында
халықтың арманы мен тілегін, күйініші меі сүйінішін бейнелеуге талпынды,
заман ағысына ілесуге ұмтылды. Әрине, бұл ретте олар Абайдың эстетикалық-
көркемдік принциптерін творчестволық жігермен пайдаланды.
Жаңа дәуір басында Абай қалыптастырған реалистік әдіс аясындағы
әдебиеттің алуан салалары дәуір талабына сай жанр жағынан да, түрі жағынан
да молайып байи түсті.
Бұл ретте алмағайып кезеңдегі ниеті таза, мақсаты айқын қаламгерлердің
қай-қайсысы болсын дәуір талабын жіті сезініп, азаматтық жүрекпен терең
толғауының мән-маңызы ерекше. Замана алға тартқан күрделі де көкейкесті
мәселелердің шешімін табуға үмтылған көзі ашық, көкірегі ояу кайраткерлер
халық өмірінің қат-қабат құбылыстары мен қоғамдық-әлеуметтік тіршіліктің
алуан саласын рухани-көркемдік електен өткізіп, өз туындыларының өзегіне
айналдырды.
Міне, осындай кезеңде әдебиет майданына араласқан М.Ж.Көпеев
шығармашылығы көп қырлы. Оның мақалалары мен әңгімелерінің арқауы-жеке адам
болмысы мен қоғам өмірінің байланысы, соған орай туындайтын алуан
проблемалар. Бұл орайда, қаламгердің өз кезінің санасы сергек, ойы озық
ағартушысы ретінде орны айрықша.
Бұл шығармашылығы жарты ғасырға (XIX ғасырдың 80-жылдарынан XX
ғасырдың 30-жылдарына дейін) жуық уақытты қамтитын Көпеевтің дүниетанымы
өте күрделі. Тел туындыларында өз кезеңі үшін өзекті мәселелерді көтеруі,
атап айтқанда, ел ішіндегі ұнамсыз қылықтарды сынап, би-болыстар мен патша
әкімдерінің келеңсіздіктерін әшкерелеп, халықты оянуға, ұлттық мәдениет мен
өнерді көтеруге шақыруы парасаттылығын, озық ой-көзқарасын байқатады. Оның
айғағы – Дала уалаяты газеті мен Айқап журналының беттерінде жарық
көрген мақалалары және Қазан қаласында басылып шыққан кітаптары. Керзаманда
Аяғын көсіле алмай, қолын соза алмай, құрттай быжынаған тыңшы құрған,
байлаған төбеттей арпалысқан сензор қойып, ноқта кесті көмпіс, жетекші
қылып алған жүрттың ортасында жүріп сөйлеген Мәшһүр Жүсіп Көпеев осы1, -
деп патша өкіметінің бұратана халықты бұғауда ұстамақ арман ниетіне ашық
карсылық білдірген ақынды патша өкіметі саяси қудалауға алып, кітаптарын
зиянды деп тапқан. Бұл жайыңда белгілі ғалым, марқұм Б.Кенжебаев былай
дейді: Мәшһүр Жүсіптің бұл ренжу, өкінулері оның 1905-1907 жылғы
революциядан күткен көп үмітінің күйреуінен, патша өкіметі оргаңдарының оны
қуғындауынан, кітаптарын таратпай, өзіне штраф салуынан (Цензур
М.Ж.Көпеевтің Сарыарқаның кімдікі екендігі кітабын ұстаған авторға штраф
салған. ЦҒА ТАССР ф.969, оп.1. п.49. стр. 49-50) деп білуіміз керек.
Ел тағдыры туралы толғаныс ақынның төл туындыларының қай-қайсысынан да
айқын аңғарылып, азаматтық кредосын көрсетеді. Мәселен, ол Ғибратнамада
ақындық, азаматтық міндет туралы ойын ұсынып, өзінің қоғамдағы орнын
белгілемекші болады Арманын ашық айта алмай, дағдарысқа ұшырап жүргенін
ескерте келіп:
Болдым ғой өмірімді тауысқандай,
Мерт болдым айға шауып арыстандай
Сұңқардай биік тауды мекен қылмай,
Шықылықтап көзге түстім сауысқандай,2 –
дейді. Ақын алға қойган негізгі идеясын ап-рахмет жаңбырына теңейді.
Ғаламға ап-рахмет нұрын шашар, үстім су болады деп надан қашар дей келіп:
Бұлттай жауатұғын менің өзім,
Көкірегім қан, жаспенен толған көзім,
Жаңбырдың ап-рахмет тамшысындай,
Ғаламға дастан қылып айтқан сөзім,3 -
деп, өзін саяси күрестің қаһарманы ретінде көрсетеді. Ойын мысалдап
түсіндірген Мәшһүр Жүсіп бұлбұлды қаршығаға кездестіреді. Ол қаршығаға:
Сенің тұрағын бектердің оң қолында патшалармен ойнассың беделің артық,
қадірің мол, мен қызыл гүл іздеп зарлаймын, оның ашылғанын не күндіз, не
түнде көре алмай, хасіретім көп дейді. Бұлбұлға жауап берген қаршыға:
Аузыңды ақылың болса, жабар едің,
Үндемей сабыр қылып бағар едің.
Тілі жоқ сықылды мылқау болсаң,
Бір күнде мың мұратты табар едің,4 –
деп, өзі ісін мақтан тұтады, бұлбұлдың қылығын келемеж қылады.
Бұл сөздерге бұлбұл қатты қынжылады, атақ құмар қан құмар қаршығаны
тілінің бізін сұға аяусыз кінәлайды. Бұлбұлды жақтаған ақын ойын:
Құс болсаң, бозбалалар бұлбұлдай бол,
Табылар іздегенге бір қызыл гүл,5 –
деп түйіндейді. Яғни халық үшін еңбек еткен, алға ұмтылған адам мұратқа
жетеді дегенді меңзейді. Болашақтан зор үміт күткен ақынның өлеңінде
осындай оптимистік сарын бар.
Сонымен қатар, романтикалық лирикасында ол каршыға арқылы патша
өкіметі ұлықтарының, өлексе жеп тойынған жыртқыштардың типін суреттесе,
оған қарама-қарсы ұзақ түнде атар таңды, қызыл гүлді аңсаған жақсылық
жыршысы бұлбұлдың бейнесін жасайды.
Карымды калам иесінің осы тақілеттес шығармасының бірі - Дүниеге
көңілі қалғандықтан сөйлеген сөзі. Бұл туындыда да сол тұстағы елді
сорлатқан әлеуметтік теңсіздік, атап айтқанда, қулық-сұмдықтың көбеюі,
сөздің қадірі кеткендігі, елді неше түрлі алаяқ-пысықтардың билеуі сөз
болады. Мәшһүр Жүсіп халықтың игі жақсыларын арыстанға, ку-пысықтарды
түлкіге теңеп, сарбаз ерлердің ептілерге тәуелді болып калғанын көрсетеді.
Сөзінде бай адамның мін болмайтынын мысқылдап жазады. Ақынның өз ойларын
жинақтай келіп:
Кедейлік кетіреді сыныңызды,
Бар болса, мол табады мініңізді.
Бұл күнде тіл сөйлемей, мал сөйлеген,
Көре бер өйтіп-бүйтіп күніңізді, -
деген қорытындысынан әлеуметтік теңсіздікке деген наразылығы айқын
көрінеді.
Келтірілген мысалдардан байқалатынындай шайырдың көптеген
шығармаларына сатиралық сарын, өткір сарказм тән. Мәселен, аталған өлеңде
өзі мысқылдап отырған құбылыстың ішкі мәніне тереңдей үңіледі және сол
кеселдің туындап жатқан төркінін тап басып, дәл табады.
Қашанда әдебиеттің бағыт-бағдары мен бет-бейнесі көп ретте оны
тудырған дәуір сипатымен тығыз байланысты. Ендеше Мәшһүр шығармаларының
әжуа-мысқылға кұрылып, сатиралық бағыты айқын да өткір болуы соның
нәтижесінде әлеуметтік тамырларының тереңдеуі заңды.
М.Ж.Көпеев Европадағы, өте-мөте Ресейдегі саяси хал-ахуалмен жақсы
таныс болғандықтан, қазақ даласының отарланып жатқанын, ел ішінде бұзықтық
әділетсіздік көбейгенін жіті көре білді. Елдің қараңғылықта қалып бара
жатқанына қатты күйінгендіктен ең алдымен ел өмірінің қайғысын, саяси-
тіршілігін, бостандықты, халықтың талап-тілегін жырлап, өлеңдер жазады.
Мысалы, 1903 жылы жазған өлеңінде былай дейді:
Қызыл гүл жасарсайшы солып жатқан,
Әр нәрсе шағымызда болып жатқан.
Жақсылық ойлаңыздар біздің халық,
Тастаңыз жамандықты толып жатқан,
Үлгісі чиновниктер осы болып,
Қасқырша ауыз салып жұлып жатқан.
Құрметті ел билеген хакімдер де,
Жыландай зәрін төгіп сорып жатқан.
Бас салып мұнлы-зарлы кем-кетікті,
Бүркіттей тырнағымен бүріп жатқан.6
Ақын чиновниктерді қиянатшыл, зорлықшыл, қасқырға, ел билеген әкім
атаулыны зәрін төккен жыланға, тырнағымен бүрген бүркітке - кілең
жыртқышқа теңейді.
Қазақтың қылып жүрген жұмысы деген өлеңінде бұзық, қиянатшыл
ұлықтарды сықақтап, уытты теңеулер арқылы олардың сықпытын таңбалайды:
Жаландап аждаһардай ауылнайлар,
Беліне ақ киізден күйік байлар.
Цифырын бес тиының бес теңге деп,
Кедейдің хат білмеген соры қайнар.
Мойнына сары жезден қарғы салып,
Алдына неше түрлі дау-шар барып.
Жиылып қара құстай билер отыр,
Жемтігін өлексенің қоршап алып.7
Ауылнайды айдаһардай аранын ашқан жалмауыз деп, мойындарына киізден
күйік байлап алған сұмпайы жандар етіп масқаралайды. Билерді мойынына
сары жезден қарғы таққан десе, екіншіден, өліктің басына үймелеген қарға,
кұзғын сияқты озбырлар деп жерлейді.
XX ғасырдың бас кезінде қазақ даласында әлеуметтік теңсіздік, ұлттық
езушілік, әсіресе, асқынып кеткені мәлім. Бұл заманда тайталас-тартыстар
мен әлеуметтік қайшылықтар шиеленісе түсті. Өз кезінің ең бір сорақы
шындығы, іңдеттен бетер құбылысы-партиягершілікті Мәшһүр былай деп шенеген
болатын:
Бөлініп жұрт екі жақ партиялап,
Қалмайды ұрғашыдай сол қиялап.
Басқа орын босағадан тимейтінді,
Бас қылып, бас жегізіп тәрбиелеп.
Көрініс екі жақтан топ көбейіп,
Дау-жанжал жанып тұрған шоқ көбейіп.
Болмаса малға зиян еш пайда жоқ,
Атарға бір мылтық жоқ, оқ көбейтіп.8
Мэшһүрдің әсіресе, кітаптарына (Қазан қаласында шыққан-С.С.) енген өлең-
жырларында замана міндері, қараңғылық пен надандық, өткір сынға алынған.
Мұның өзі шығармаларының тақырыптық ауқымы мен көркемдік нысанасын,
айшықтары мен бояуларың саяси лириканың салмағы басым екенін, бір сөзбен
айтқанда, көркемдік ерекшеліктерін айқын аңғартады
Шайырдың ағартушылық сарындағы өлеңдері де баршылық. Оның қазақ
қоғамының экономикалық, әлеуметтік және рухани тыныс-тіршілігін,
олқылықтарын терең түсінгендіктен еңсесі биік ел болуға уағыздап, үгіттеген
туындылары-соның дәлелі. Айталық, Қара өлең деген өлеңінде:
Жатқандай тәтті ұйқыда қазақ халқы,
Айыра алмай жақсы менен жаман парқы.
Баласы дін мұсылман ояныңдар,
Көрінер өз пайдасы жұрттың нарқы,9 -
деп толғанса, ойын әрі қарай дамыта түсіп, былай дейді:
Өнерге ғылым-білім болсаң жерік,
Берілер ақыр бір күн басыңа ерік.
Көп жұртты көз жасыңа қылсаң куә,
Табылар мұңлы-зарлы саған серік10
Мәшһүр жұртшылықты адал еңбек етуге, рухан көтерілуге шақырып қана
қоймай, халықты жарыққа шығарудың бірден-бір жолы-оқу-білім деп түсініп
соңы бағыт-бағдар ретінде нұсқайды.
М.Ж.Көпеев-өз заманының барлық болмыс-бітімін, бүкіл қазақ халқының
тыныс-тіршілігін, рухани және мәдени өсу деңгейін, кем-кетік жақтарына
кеңінен тоқталып, тереңнен толғаған қаламгер. Оның ұйқыда жатқан қараңғы
халықты оятпақ болып, жұртына жақсылық пен жаңалықты түсіндіріп, өркениетті
ел қатарына қосылудың жолын көрсетуге тырысқан туындылары бұған толық куә.
Егерде ісі жақсы, болса ұнамды,
Талап қып ыждахатпен бас қадамды.
Айна қыл өзінді-өзің түзетуге,
Бұл жүрген жақсы-жаман көп адамды, -
дейді акын Қалмады ойлай-ойлай басымда ми деген өлеңінде. Бұл - туған
халқының қамын ойлап қамыққан, болашағы үшін жабыққан қайраткер сөзі.
Қамығып қана қоймай жанын ауыртқан сол дертке шипа іздеп, қалың бұқараны
ғасырлар бойғы бойкүйездіктен, сауатсыздықтан арылып, өнер мен ғылым үйрену
арқылы көңіл көзін ашуға шақыруы-қайраткерлік қарымы мен құлашын байқатады.
Әрине, М.Ж.Көпеевтің ағартушылық бағыты оның поэзия саласындағы
туындыларында әсіресе айқын сезіледі. Ол өз түсындағы ел тіршілігіне көз
жүгіртіп, мынау жақсы, мынау жаман деп тайсалмай, өз пікірін күлбілтесіз
батыл айта білген. Мысалы, оның Адам екі түрлі атты өлеңі былай
басталады.
Бір адам бар өрік, мейіз ағашы сықылды,
Жемісінен дүние жүзі баһра алады.
Бір адам бар терек ағаш сықылды,
Отқа отын болғаннан басқаға жарамайды.
Ақын жақсылық пен жамандық жайында, адамның мінез-құлқы мен жеке қасиеттері
туралы ой толғайды. Ол адам бойындағы адамгершілікке жат қылықтардан қатты
жиіркеніп, ашына суреттейді. Бұл сипат оның Жалқаулар туралы айтқаны,
Кедей болады кері кеткен, ұйқысы мол Жеткізер, құдай, пенде қылса талап
және т.б. өлеңдерінен айқын аңғарылады. Бұл шығармаларында ол:
Балалар, жалқау болмай оқы сабақ ,
Ашылмас оқымасаң көз бен қабақ.
Айрылса оқу оқып, білгенінен,
Біз оны деп айтамыз, арамтамақ! –
деп жастарды ерінбей еңбек етуге, оқу оқып, білім алуға, сөйтіп ілгері
ұмтылуға үгіттесе, енді бірде салақтық пен жалқаулықты сынға алады:
Кедей болар кері кеткен, ұйқысы мол,
Сайрап келіп тұрады үш қара жол.
Кедейліктің бір үлкен жерік асы,
Жаман қатын бар үйден үзбейді қол.
Шайыр кедейліктің түп тамыры еріншектікте деге қорытынды жасайды. Немесе:
Парқы бар жақсының да жақсыменен,
Балгер бірдей бола ма бақсыменен.
Артымда ненің барын мен білем бе,
Жамандық қанша болса тапшы менен, -
деп адамгершілікті мадақтап, жат қылықтарға жирене қарайды.
Мәшһүр Жүсіп өзінің алдында өмір сүрген қазақ ағартушылары Шоқан,
Ыбырай, Абай секілді демократияшыл идеялардың рухын терең сезініп,
прогреске ұмтылудың жолын ұсынды. Ол әлеуметтік прогреске жетуде еңбек
шешуші роль атқарады деп білді. Сондықтан еңбек тақырыбына арнайы тоқталып,
халқын адал да пайдалы еңбек етуге шақырады.
М.Ж.Көпеев реалист ақын ретінде өзі өмір сүрген дәуірдің ғана бейнесін
суреттеп қана қойған жоқ, сонымен бірге лирикалық қаһарман образын сомдай
білді. Оның шығармашылығының өн бойынан туған ел-жұртының адал перзенті,
халқына еңбек етуден еш жалықпаған ойшыл ақынның азаматтық тұлғасы әрі сөз
өнерінің қадір-қасиетін жете сезінген нұрлы бейнесі айқын көрініп отырады.
Заман мен адам жайындағы тек қана шындықты айтқан ақынның лирикалык
мені өзгеше сипатқа ие болады. Ол өзінің өнері жайында да, тыңдаушысы
туралы да тереңірек ойланады. Мәселен, Мәшһүрдің сөзді киіндіріп... деген
өлеңіндегі мына жолдар соның толық айғағы:
Аузына кейбір жанның қыдыр дарып,
Ие бар тұратұғын кеңес салып,
Болғанда ақыл-дария, ауыз-садап,
Сөз-гауһар, сол садаптан алған жарып, -
деп ақындық сөзді гауһарға, бау-ағашқа, үлпілдеген қызыл гүлге
теңеумен бірге оның қара сөзге қарағанда өзгешелігін, артықшылығын ашып
береді. Ақындық өнерді өте жоғары бағалаған шайыр өлең туралы өз түсінік-
толғамдарын ортаға сала отырып, бірқатар шығармаларында жалпы өнер
атаулының қадір-касиетін, ерекшелігін жырлай отырып, өнер адамдарынан елдің
жоғын жоқтап, мұңын айтуын қалайды. Сөз қадірін біліп, халқына қызмет қыл
дегенді айтады.
Шындығында өнерде өмірмен байланыссыз ешнәрсе жоқ. Демек, қандай да
суреткер болсын, өз дәуірінің тыныс-тіршілігімен тығыз байланысты. Бірақ
олардың сол өз заманымен қатынасы бірдей болмақ емес. Әлеуметтік теңсіздік
пен әділетсіздікке негізделген қоғамда халық мүддесін қорғаған суреткердің
қай-қайсысы да озбырлыққа қарсы қайрат қылғанмен күйретуге қауқары жетпей,
трагедиялық күйлерге ұшырап отыратыны тарихтан мәлім. Сондай күйлерді өз
басынан Мәшһүр де көп кешті. Надан орта, надан қауым оның өміріне де,
шығармашылығына да көп салқынын тигізді. Мұны ақынның өзі де терең
сезінеді. Сондықтан да ол бір өлеңінде былай деп жазды:
Көңілім дария болғанда, қолым-қайық,
Өз өзімнен боламын Еділ-Жайық.
Айдын шалқар көл қайда қылар шабыт,
Құла түзде қу ілген мен-бидайық.
Ақын қоғамдағы өз орнын осылайша айшықты теңеу, бейнелі сурет арқылы
өрнектейді. Сөз өнерінің сипаты мен қоғамдық қызметі жайындағы өлең-
жырларынан да Мәшһүрдің азаматтық, ақындық тұлғасын айқын аңғарамыз.
Задында, ақынның лирикалық менінің ұмтылысы сол замандағы қоғамдық
оймен, халықтың мүддесімен ұласып жатады. Сөйтіп, ақын ойы, жыры өз
замандастарының көңіл-күйі, арман-тілегімен сол арқылы бүкіл қауымның
идеялық-эстетикалық мұрат-аңсарымен бірге ұштасып жалғасары хақ. Бұл пікір
М.Ж.Көпеев шығармашылығына да қатысты десек, асыра айтқандық емес.
Мәшһүрдің халық пен заман жайында, өзі жайында терең толғаған мәнді де
маңызды ой қорытқан туындыларының қатарына Мәшһүрдің қырық алты жасында
сөйлеген сөзі, Ақ кағаз, қалам, сия..., Ырыссыз жоқ нәрсеге ерінесің
және т.б. өлеңдерін жатқызуға болады.
М.Ж.Көпеевтің азаматтық әуендегі шығармаларында, қазақ, алаш деген
сөздер жиі қолданылады. Ел жұрты үшін неге болса да даяр, жаны жаралы,
көңіл қаяу патриот-ақынның олай деуі заңды да. Себебі:
Бірлік қыл, басыңды қос, пайдаңды ойла,
Қазағым, қайран халқым, бауырларым, -
деп ет-жүрегі елжіреп, туған халқының тағдыры мен болашағы туралы, ойлай-
ойлай басында ми қалмаған Мәшһүрдің солай деуге құқы бар. Шығыс пен
Батыстың озық мәдениетінен тәлім-тәрбие алған Мәшһүр өз халқының арманы мен
тілегін өзге жұрттардың мақсат-мұратынан бөлек қараған жоқ. Өз елінің өзге
жұрттармен тең құқылы болуын қалаған Мәшһүр Жүсіп поэзиясындағы азаматтық
үн, қуатты әуен осы бағытта айқын бой көрсетеді.
М.Ж.Көпеев шығармашылығындағы бұл сипаты өз дәуірінің идеологиясының
ықпалынан шыға алмаған бірқатар ғалымдар мен әдебиет сыншылары басқаша
түсіндірді. Ақынның демократтық, ағартушылық бағыттағы ой-пікірлері орысқа,
Россияға қарсы көзқарас есебінде бағаланды. Іс жүзінде ақын жырларында
Ресейге емес, патша әкімшілігінің озбырлығы мен ел билеу жүйесіндегі
әділетсіздікке деген қарсылық идеясы кең жырланды. Ол алаш жұртының
отаршылдық бұғауына шырмалған сорлылық халіне күйніп, ұлтжанды от сезімін
өлең жолдарымен қызына өрнектейді:
Байланып қорыққандықтан жүрді тілім,
Қазағым, қайран жұртым, есіл елім.
Мұжық кеп, қара шекпен крестьян,
Жеріңді қылмады ма тілім-тілім,11
Қайраткер ақын қазақтарды отарлануға мойынсұнған құлдық сезімнен
айығуға, оянуға, күресуге шақырады. Азаматтық, ұлтжандылық сезіммен
суарылған жырларында Мәшһүр Жүсіп ежелгі түркі тайпалары қоныстанған
мекендердің жатжұрттың тепкісіне түскеніне, халқымыздың отарлық саясатқа
жем болып, ұлттық қасиеттерін жоғалта, рухани азып-тозып ұсақтай
бастағанына күйінеді:
Тауып ал, тұман түспей тұстасыңды,
Жолдас бол, сынап алып қостасыңды
Баласы дін-мұсылман ұрандасып,
Қосып кісі санына, қос басыңды, -12
деп, ақын бүкіл түркі халықтарының тұстастығын, бірлігін аңсап, отаршылық
бұғауынан құтылу жолын іздейді.
Сөйтіп, шайыр меңіреу күйдегі халқына жаны ашып, оны жігерлендіру
жолында және мәдениет, өнер-білім өріне жетелеуге күш жұмсады. Ұлт
тағдырынан жеке басының күйігінен артық санап, барлық күш-қайратын, ақыл-
ойын жұмсап, халқын қалай да іргелі елдер қатарына қосуды арман етті.
ІІІайыр енді бірқатар өлеңдерінде басынан кешкен жайттарды әңгіме етіп,
өзінің өмір туралы толғаныстарын ортаға салады. Оны Мәшһүрдің қырық алты
жасында сөйлеген сөзі, Жылым-қой, тауық жылы мен үш жаста, Мәшһүр атты
қалай алғандығы туралы, Мәшһүр Жүсіп алпыс сегіз жасында сөйлеген сөзі,
Мәшһүр Жүсіптің жетпіс үш жасында сөйлеген сөзі атты туындылары
өмірнамалық шығармалары еді десек те болғандай. Бұдан бүкіл ғұмырын
халқының бақыты үшін сарп еткен саналы адамның жан азабын, көңіл сырын
сезінесіз. Өмір жайлы, жалпы тіршілік атаулы туралы ой-түйіндерінен оның
даналығы, көрегендігі байқалады. Мәселен, Мәшһүр Жүсіптің алпыс сегіз жа
сында сөйлеген сөзі өлеңіндегі:
Жыландай ысқырумен төгіп зәрін,
Тыныштықпен тата алмады ешкім нәрін.
Көз соқыр, құлақ саңырау болғандықтан,
Біз білдік қызық дәурен соның бәрін.13 –
деген жолдардағы философиялық пікірлер оқушысын толғандырары рас. Ал енді
бірде:
Жылым-қой, биыл жасым жетпіс үште,
Өң түгіл, маған жалған жоқ қой түсте.
Өткіздім мен өмірді босқа шаршап,
Салумен ақ қағазға шимай кесте,14 –
деп, өз өмірінің көріністерін бедерлейді.
Жалпы, қазақ поэзиясыңда мысал жанрының өзіндік даму жолдары мен
өзгешеліктері бар десек, М.Ж.Көпеев те әдебиеттің осы саласының көркеюіне
едәуір үлес қосқан қаламгер. Оның ақындық творчествосында мысал шығармалар
да баршылық. Өзінің ойын ишарамен, әрі көпшілікке түсінікті жеңіл жеткізуге
қолайлы бұл жанрдың мүмкіндіктерін ақын ұтымды пайдаланған. Мәселен,
Шайтанның саудасы деген шығармасы соның дәлелі. Бұл-ақынның сол кездегі
қазақ қауымының жөнсіз әдет-ғұрыптарын, өрескел қылықтарын, дін иелері мен
ұлықтардың надандығын, парақорлығы мен әділетсіздігін, зұлымдығы мен
мейірімсіздігін әшкерелеген көрнекті де көлемді туындысы. Ақын ел тағдырына
қатысты көптеген ойын ащы сөзбен ашына айтады.
Шығарманың мазмұны мынадай: он қашыр, бес есекке жүк тиеп базарға
шыққан шайтанға кездескен Ғайсаның; не саудамен келесің деген сұрағына
шайтан: Есектерге артқаным жала мен өтірік, күншілдік, озбырлық, мекерлік,
тәкаппарлық, бұларды байлар, алыпсатарлар, молдалар, кедейге күн көрсетпей
жүрген ұлықтар талап әкетеді, - деп жауап береді. Әрине, бұл сөздерге
Ғайса сенбейді. Бірақ шайтанның сөзі шындыққа айналып, тиеп әкелген өсек-
жалалары мен өтіріктерді тез сатып, оңай олжаға батады.
Ал, шайтанның қашырларға артқан жүгі басқаша екен. Оны тамиғ деп
атайды, яғни дәм ету, тілемсектік деген сөз. Бір қашырға артқан жүгін
шайтан қайыршылар мен сопы-бірадарларға оңай өткізсе де, қалған тоғыз
қашырдағы жүкті ешкім алмай дағдарып тұрған кезінде оларға да алушылар
табылады:
Бір қашыр жүк бәріне түгел жетті,
Тоғызы өтпей біраз тентіретті.
Сонымен, бұл мүліктерін өмірі бейнеттеніп мал тауып көрмеген ақсақал,
қажы, қожа-молдаларға өткізеді.
Ақырында, Ғайса жеңіледі, шайтанның айтқаны дұрысқа шығады, адалдықтың
діннің тұтқасы саналатын молдалардың барлығы алдымен өтірікті, ұрльіқты,
алдауды, күншілдікті, зұлымдықты сатып алушы болып шықты. Поэманың ақырында
Мәшһүр Жүсіп мұның бәріне қорытынды жасап: заман азды, дін бұзылды,
адамдардың ішінде адал, әділ жан калмады, шетінен өтірік, ұрлық, зұлымдыққа
үйір болып кетті деп уайымдайды. Осыларды айтушы дүниеде жалғыз мен ғана,
ең ақыры өзімнің катын-балам да азған адамдардың қатарына жазылып кетті, -
дейді.
Жазбагер қызғылықты оқиғаны шығармаға аркау етіп, одан өзіндік ой-
тұжырым жасайды. Мұнда ар мен жан тазалығы, әділдік идеясы ерекше сипатқа
ие. Жалпы, бұл-сюжеті қызық, әрі қоғам кеселдерін әшкерелеген өткір де
зілді мысқылға толы көркем шығарма.
Ал, Жарты нан хикаясында абайсызда айдаһарға душар болып, енді содан
құтылудың жолын іздеген адамның айла-қаракеті баяндалады. Суреткер ақын
өмірдегі келеңсіз көріністерді жалаң тізіп, сырттай жамандаудан аулақ. Ол
өз ойларын құр баяндап та айта салмай, шынайы образдар арқылы ұтымды,
әсерлі етіп жеткізуге тырысады.
Мәселен, өлеңде сандықтан шыққан айдаһардың соншама алып, үрейлі
болуы, өзіне жақсылық жасаған адамды жұтпақ болып төнуі бірден оқырманды
баурап алады. Өмірде өзге түгіл өзіне қолғабыс еткен адамға да опа бермей,
қайта оған қастық қылуға даяр тұратын адамдар бары еске түседі. Сөйтіп,
айтар ойын қорытындылай келіп:
Жамандық қайдан туар, тілден туар,
Әркімде ақыл болса, тілін буар.
Шығарсаң бір жаман сөз сен аузыңнан,
Артынан айдаһар бол сені куар, -
дейді. Ақын белгілі оқиға желісін мысалға ала отырып, өзіндік ой-тұжырым
жасайды.
М.Ж.Көпеевтің осы жанрға қалам тартып, халыққа танымал мотивтерді
алуында үлкен мән бар. Мысал жанры қазақ халқына да ежелден етене жақын ері
таныс дүние болғандықтан ғибрат айтып, дұрыстыққа шақырудың ең бір оңтайлы
амалы. Мұнда әрбір мысалдың соңғы шумақтары алдыңғы айтылғаннан шығатын ой-
түйіні, ақыл-насихат болып бітеді де, қазақтың жалпақ тілімен жеткізіледі.
Айталық, Тырна мен қасқыр деген мысалда сүйекке қақалып өлгелі тұрған
жерінен қасқырды құтқарған тырнаға алғыс айтудың орнына тап беріп жеп қоюға
даяр болғанын суреттей келіп:
Көрінбей жөнел шапшаң көзіме,
Түсініп айтқан менің сөзіме енді.
Ашығып неше күндей жүрген қасқыр,
Ұялмас тап беруге өзіңе енді, -
деп түйіндейді.
Шайыр өз заманындағы озбырлыққа, әділетсіздікке, тұрпайылық пен
білімсіздікке, надандыққа, жалқаулыққа қарсы шыққан күрескер. Оның мақсаты-
қоғам өміріндегі зиянды, жексұрын қылықтарды әшкерелей отырып, халықты
солардан жиренуге, адалдыққа, адамгершілікке, өнер-білімге, кайырымдылыққа,
еңбек сүйгіштікке тәрбиелеу болды. Осы мақсатын іске асыруда әр алуан
эстетикалық-адамгершілік қарым-қатынастарды тұспалдап, көкейге қонымды,
түсінікті етіп жеткізу үшін ақын айтыс түріндегі мысалдарды шебер
пайдаланған. Бұған мысал ретінде Мәшһүр Жүсіптің тырнамен айтысы, Мәшһүр
Жүсіптің ала қарғамен айтысы секілді туындыларын тілге тиек етсек те
жеткілікті.
М.Ж.Көпеев мысалдарына тән бір ерекшелік - олардың сюжеттерінің дені
сонау фольклордан бастау алып, әлем халықтары әдебиетіне кеңінен тараған
ежелгі танымал мотивтерден тамыр алуы. Ортақ сюжетке жазыла беретін мысал
жанрының типологиялық дөстүрін сақтай отырып, шайыр өзіндік ақындық
қуатпен, стильдік ерекшелікпен көрінуге тырысқан. Мәселен, Қасқыр мен
тырна жайындағы мысал И.Крылов пен А.Байтұрсыновта да бар. Бірақ
А.Байтұрсынов ортақ сюжет желісін шығармасына арқау етіп қана қоймай, одан
өзіндік пікір түйіп, оны ортаға салса, Мәшһүр тырна мен қасқыр арасындағы
болған жайды жалпылама баяндап қана қойған. Яғни тұжырым жасауды оқушының
еншісіне қалдырады. Бұны-айтылмыш ақынның өзіне тән стиль ерекшелігі десек
те болады. Аңқау адам туралы, Сәйгелді, сона, бөгелек туралы, Жыл он
екі ай секілді мысалдары бұл пікірімізді растай түседі.
Бір сөзбен айтқанда, мысалдарының қай-қайсысында болсын, Мәшһүрдің
халық даналығын нысана ете отырып, қызықты сюжетті баяндай келіп,
кейіпкерлердің образын сомдағанын, адамгершілік пен ізгілікті жоғары
бағалайтынын айқын аңғарамыз.
М.Ж.Көпеев өз тұсындағы ақындар секілді шығыс хикаяларымен сарындас
шығармалар жазады. Ежелгі шығыс әдебиетін жетік білу оған көп көмегін
тигізеді. Сондай туындалардың бірі - Гүлшат-Шеризат. Қиссаның тілі мен
композициялық құрылысына қарағанда, шығыстық сюжетті қайталамай, өзінше
жаңғыртып, қазақша нұсқасын жасаған. Шығармада Бағдат, Шынмашын аттары
аталып, оқиға сол жақта болып жатқанмен, Мәшһүр түпнұсқаны өзінше өңдеп,
моральдық, әділдік, ғашықтық жайын сөз етеді. Қиссада жаманшылық өкілдері
жазасын тартып, әділдік баянды болғаны түсіндіріледі. Дүниеге сатылып
зұлымдық істегендер, кісі қанын жүктеген мансапқорлар әшкереленеді. Қисса:
Жігітке өнер берген қиын емес,
Болғаным менің ақын биыл емес.
Бетіне ақ қағаздың салып шимай,
Қиссасын Гүлшат-Шеризат қылдым кеңес, -
деп, бес шумақ кіріспеден басталып, негізгі оқиға желісі баяндалады.
Оқиға балаға зарығу мотивінен басталып өрбейді. Көркін атты патша бір
перзентке зар болып жүргенде, құдай тілеуін беріп, әйелі жүкті болады.
Оқиғаны шиеленістіру мақсатымен автор шығыс әдебиетіне тән мотивті
қолданады. Ол-бала тумай тұрып, әкесінің аңға шығуы. Сөйтіп, Көркін патша
аңға шығып, арыстанмен алысып, жараланып өледі. Патша қайтыс болар алдында
жақындарын таныстарын жинап: Құдайдан тілеп алған баланың дүниеге келуін
көрмей о дүниеге сапар шекпекпін. Ханымнан ұл туса, орнымды басып патша
болсын, қыз туса, қабағын шыттырмай тәрбиелеп сүйгеніне қосыңдар. Тағымды
әзірше уәзірім Парахзатқа қалдырдым деп өсиет айтады. Парахзат патшаға
берген уәдесінен таяды. Ханым ұл тапса, патша болудан мақұрым қалармын
деген арам ой көкейін теседі. Бұл істі орындауды нөкері Барысқа жүктейді.
Барыс он жігітті сатып алып, оларға ханымды өлтіруді тапсырады. Уәзірдің
бұйрығы бойынша, толғағы қысып отырған ханымды аулаққа апарып, кескілеп
өлтірген жендеттер табанда арыстанға тап болып, түгел ажалға ұшырайды. Олар
өлтіріп болғанша, босанып үлгерген ананың омырауына өрмелеп, шырқырап
нәресте жылайды. Жендеттер қолынан өлген ханым қасиетті адам дәрежесінде
сипатталады. Кеудесінен бұлақтай аққан сүт бірнеше жылға дейін таусылмай,
қорғансыз жетім қалған бала ана сүтін қорек етіп аман қалады.
Автор енді еш уайымсыз жеті жұртқа патшалық құрып тұрған Парахзат
жайын сөз етеді. Күндердің күнінде Парахзат жаман түс көреді. Түсінде бір
айдаһар зәһәр шашып, жер-әлемді күйдіріп, шаһарға төніп келеді екен.
Айдаһар халықты еңді жұтамын дегенде, көктен бір інжу-маржан түсіп, алдына
аяңдайды. Айдаһардың мұны көріп, есі кетеді.
Барыс ер патшаның көрген түсінің шешуін айтып: Інжу-маржан-ақылды әрі
сұлу қызың, айдаһар боп төнген бәле-жаладан өзіңді сол құтқарады, - дейді.
Парахзат көп кешікпей қызды болады. Алдағы болатын пәле-жаладан
құтқаратын осы деп түсінген әкесі, қызына арнап, арнайы сарай салдырады.
Мәшһүр Жүсіп әңгіме желісін орманда қалған балаға бұрады. Жазықсыз
қаза болған анасының қасында, иесіз жерде жалғыз қалған баланы үштен беске
келгенше арыстан асырап, оны кейін адам қауымына қосады.
Қиссаның келесі эпизоды баланы керуен басы-Қожа Сағиттың асырап
алуынан басталады.
Сағит балаға асыраушысы арыстан болғандықтан Шеризат деп ат қояды. Ол
жасынан ғылымның неше түрін үйреніп, білімді, ақылды жігіт болып өседі.
Керуенге еріп, ел аралап жолға шығады. Шешесін өлтірген патшаның еліне
келеді.
Керуеннің Шын-Машынға келуіне орай сюжет желісі өрістей түседі.
Шеризат сарайда сайран салып жатқан сол патшаның қызы-Гүлшат аруды көреді.
Ақын Гүлшаттың сұлу сымбатын былай суреттейді:
Гүлшат сынды қаракөз,
Қалам қасты, нұрлы жүз.
Ақ бетіне пар келмес,
Сарт тоқыған әппақ боз.
Ұзын бойлы қыпша бел,
Тал бойында бір мін жоқ,
Шыны айнаның көзіндей,
Түзу ағаш құрған кез.
Қыздың сырт келбетін суреттеу стилі қазақ лиро-эпостық жырларының жазу
мәнеріне ұқсайды. Бұл туралы ғалым А.Қыраубаева мынадай пікір жинақтайды:
Қазақ ауыз әдебиетінің дәстүріне жақындататын тағы бір тұсы-сұлуды алтайы
қызыл түлкіге, жігітті аңшыға, тоят іздеген бүркітке салыстыра айтатын
жерлері:
Атқан аңым шарбаққа кетті кіріп,
Кіре алмадым соңынан мен де еріп.
Керек деген нәрсенді алшы менен,
Қаңсыраған ақымды алып беріп.
Бұл сезге Шеризат бала мойын бұрған,
Гүлшатқа ғашық болып көңілі тынған.
Бағбанмен өрге жүріп келе жатты,
Ақсұңқар қүтыла ма жайған тордан?15
Сөйтіп, екі жас бір-біріне ынтызар болады. Гүлшаттан дәмелі бір жігіт
еркімен табысқан жастардың кездесіп жүргенін біліп қойып, оны қыздың
әкесіне жеткізеді. Патша Шеризатты ұстап әкелу үшін көп нөкер қосып, Алмас,
Қоймас деген екі алыбын жібереді. Шеризат соғыс үстінде алыптарды
нөкерлерімен қоса өлтіреді. Тығылып қалған бір-екеуі Шеризаттың қаһарлы
айбынын, көрсеткен күшін патшаға айтып барады. Оның өлген патшаның тірі
қалған баласы екенін біліп, үрейі ұшқан Парахзат патша бас ұрып, Шеризаттан
кешірім сүрайды. Бірақ оны Шеризат зынданға салдырып, басын алмақшы болады.
Бұл іске ара түскен Гүлшат Ақжүністің Қартқожақ өмірін шола сөйлегеніндей
Шеризаттың ерліктерін шұбырта айта келіп:
Қылыш ұстап болаттан,
Жеті жасқа жетпей-ақ,
Оздың шығып санаттан.
Кәмшат бөрік басында,
Барлық қыздар қасында
Дұшпандарың жеңгенде,
Қане мүйізің шыққаны?16-
Өстіп қиссада Гүлшаттың қаталдықты, қайырым-сыздықты кешірімділікпен
жеңуді қостайтын адам екені көрсетілген.
Шеризат: Көңіл ашылғандай қисса айтып берсең, әкеңнің жазығын
кешемін- дейді. Гүлшат оған Мәһи Мәнзал сұлудың бастан кешкен оқиғасын
айтып береді. Оның қайырымдылығын үлгі етеді. Ғибратты істер жайында ертегі
айтып, ойын өткізген әйел болып та көзге түседі. Ертегі айту үстінде Гүлшат
кейде Шаһаризадаға да ұқсап кетеді. Гүлшат та Шеризатты ақыры ақылына
көндіреді. Сөйтіп, Шеризат Парахзаттың күнәсін кешеді. Қиссаның соңы
жазбагердің ғибратты сөзімен аяқталады. Яғни шығармада әділдіктің жеңіске
жетуі марапатталады.
Мәшһүр Жүсіп өзінің демократиялық-ағартушылық идеясын тек өлең-жырмен
ғана өрнектеп қойған жок, сонымен қатар, ол журналистика саласында да еңбек
етіп, сүбелі туындылар ұсынған. Оның Дала уалаяты тазеті мен Айқап
журналының беттерінде жарияланған, елінің мұрат-мақсаттарын тілге тиек ете
отырып жазған публицистикалық мақалалары осы пікірді растай түсетіні анық.
Әрине, М.Ж.Көпеев шығармашылығына ғана емес, жалпы әдебиетке сол
кезеңендегі күрделі қоғамдық жағдаймен түбірлі өзгерістердің куатты әсер
еткені айқын. Бұл туралы белгілі ғалым Ы.Дүйсенбаев былай дейді: Қазақтың
жазба әдебиеті осы кезеңде жанр жағынан да, тақырып жағынан едәуір байи
түсті. Ғасырлар бойы қазақ әдебиетінде тек поэзия басым болып келсе, енді
проза, публицистика, драматургия жанрлары туады. Күнделікті өмір талабынан
пайда болған осы жаңа жанрлар тез дамып, гүлдене шешек атады. Сол жылдар
жер-жерде шыға бастаған газет-журналдардың да бұған зор көмегі тиеді. Жер
жайы, қоныстандыру мен отырықшылық немесе оқу мен ағарту, яғни теңсіздігі
мен дін мәселелері тәрізді ежелден келе жатқан түбегейлі тақырыптар жаңа
әдебиеттің бетінен келелі орын алып, жедел де тың шешім табады.17
Екі ғасыр аралығындағы қазақ әдебиеті осылайша демократтық,
ағартушылық бағыт ұстап, құлашын еркін сермеп, жан-жақты әрі тез дами
түсті. Халықтың бай ауыз әдебиетінен сусындап, Шығыс пен Батыстың
классикалық әдебиет үлгілерінен нәр алған қазақ қаламгерлері келелі
мәселелерге қалың бұқараның назарын аударуға ұмтылды. Осындай творчестволық
ізденістердің нәтижесінде қазақ әдебиеті жаңа, тың сипаттарға ие бола
бастады.Бұған тағы да М.Ж.Көпеевтің шығармашылығын жан-жақты талдау үстін
де көз жеткізуге болады.
Қазақтың алғашқы публицистерінің бірі ретінде ол капитализм талқысына
түсіп, жұтаған, отаршылдықтың езгісінде қалып, тапталған халқының правосын
көбірек айтады. 1890 жылғы бір мақаласында Ақбеттау еліндегі Құсайын
Поштаев дегеннің алпыс үй кедейді салықтан босатып, салықты малына қарай
байларға салғанын өте орынды деп біледі. Байды жамандасып, нашардан
бірдеңе аламын деп жатқаным жоқ. Құсайын мырзаның нашарға қылған жақсылығын
айтып отырмын, - дейді жазушы.
Ол жұртты бай, кедей деп бөлмей, тұтас халықтық тұрғыдан қарайды.
Гумманистік, адамгершілік тұрғыдан толғанып, халықты әділдікке, шындыққа
жүгінуге шақырады.
Жазбагердің баспасөздегі мақалаларында публицистикалық сарын басым.
Өйткені, автор заманның толғақты да түбегейлі мәселелерін қозғады, туған
халқының тағдыры мен тарихына, болашағына байланысты ойларын еш бүкпестен,
жасырмастан әділ де тура айтып отырады. Ол қоғам мен халық алдындағы
міндеттер туралы, ғылым мен мәдениет, оқу мен өнер-білім, тәрбие мен өнеге
жайында ой өрбітіп, байыпты ақыл-кеңес береді.
Мәшһүр оқу мен ғылым үйрену қажеттігі туралы тұжырымдарын өлеңде ғана
өрнектеп қойған жоқ, қара сөзбен де жазып қалдырды. Ғылым-адам жанына
түңдіктен түскен Күн мен Ай сәулесі іспетті нұр құятындығын айта келіп,
ойын былай қорытындылайды: Әркім өз жанын тірілтуді керек қылса, ғұмырын
ғылым-білімге сарып қылсын. Ғылым-білімге ғұмырын сарып қылған пенденің
жаны тіріліп, сыйлы болады. Ғылым-білімге ғұмырын сарып қылмаған пенденің
жаны өлік жан есепті. Өзі өліп жатқан өлікті кім керек қылады18
Ғұлама ғалым тек жазу-сызумен ғана айналысып қана қоймай, балаларға
дін сабағын үйретіп, дұрыс тәлім-тәрбие берумен де айналысқан. Ғылым-
білім деп аталатын еңбегінде ол: Ақымақтың тізгіні - құлағы. Ғақылдың
тізгіні-көңілі. Қатықтай қатып, сүттей ұйып жүре береді. Ғақылды не нәрсені
естісе, естуіне қанағат қылмай, ғақылына салып, көңілінің дауалауына
тоқтайды19, - деп жас ұрпақты рухани өсуге шақырады.
Мерзімді баспасөз бетінде жарияланған бір мақаласында да жазушы сол
кездің жаңа бағыттағы оқу үлгісі – жадитті қуаттайды. Осы үлгіде жазылған
кітаптардың кеңінен таралуына белсене кіріседі.
М.Ж.Көпеев шығармашылығының елеулі салаларының бірі-өз кезінің
көкейкесті мәселелерін көтерген салмақты публицистикасы. Дала уалаяты
газетінің белсенді авторлардың бірі болған ол өзінің публицистикалық
мақалаларында ел тұрмысына қатысты толғақты мәселелер төңірегіңде сөз
қозғағаны мәлім. Замандастарын ұтымды еңбек етуге, шаруашылықты дұрыс
пайдалана білуге үгіттеп, еңбекті ғылыммен ұштастыруға ақыл-кеңес берген
жазбагердің пайымдауынша, жалпы адамзат оқу-білім алу мен адал еңбек ету
арқылы ғана биік мұраттарға жетіп, даңғыл жолға түсе алады.
Өз тұсындағы қазақтың көрнекті ақындары секілді Мәшһүр де әділетті
қорғау, ар тазалығын сақтау сияқты идеясын шығармаларының негізгі арқауы
етті. Бірақ басқа әріптестерінен бір өзгешелігі - бұл идеяны дінмен
байланыстыра уағыздауында. Оның ұғымында құдайды тану адамшылыққа,
әділдікке бастау ісіне көмегін тигізеді. Құдайға сенетіндігін жасырмай:
Мен кұдай-да бір деп білемін, бар деп қана білемін, күшті деп білемін. Осы
үшеуіне наным-сенімім күшті. Құдай қандай өзі, не нәрсе оны білуге, оны
тануға ақыл-ойым, зейін-пікірім жетпейді20 - дейді.
М.Ж. Көпеевтің бұл куәлігі туралы айта келіп, белгілі ғалым
Ы.Дүйсенбаев мынадай қорытынды жасайды: Сөйтіп, құдай деген ұғымға үлкен
мән беріп, адам ойы жетпейтін не шырқау биік, яғни тұңғиық терең деп қарау
ертедегі ойлы адамдарың тәжірибесенде көп ұшырасып келген. Олар көбінесе
құдай деген түсінік арқылы адамгершілік қасиетті, әділдікті, жақсылықты,
ізгілікті беруге ұмтылған. Сөз жоқ, бұлардың бәрінің түп негізінде дүниені,
өмірді, идеалистік тұрғыдан тану жатыр.21
Осы пікірдің түп-төркініне көз жүгіртсек, Мәшһүрдің ой-топшылауы
алдынғы қатарлы ағартушы-демократтардың толғамдары мен сабақтастығын
көреміз. Тіпті ұлы Абайдың өзі де:
Күндіз-түні ойымда бір-ақ тәңірі,
Өзіне құмар қылған оның әмірі.
Халлаққам мақлұқ ақылы жете алмайды,
Оймен білген нәрсенің бірі-дәһрі.
Өзгені ақыл-ойға қоңдырады,
Біле алмай бір тәңіріні болдырады,
Талып ұйықтап, көзіңді ашысымен
Талпынып, тағы да ойлап зор қылады...22
деп толғанбай ма?!
Рас, Мәшһүр Жүсіп тәңірге табынып, құлшылық еткен, бес уақыт намазды
қаза жібермеген тақуа, пірадар адам болған. Ол Бұқара, Самарқанд
шаһарларында жүрген кезінде, дін оқуын тәмамдап, оны толық меңгереді. Оның
дүние - танымында діни наным-сенім айрықша орын алады. Сондықтан бірқатар
ғалымдар М.Ж.Көпеевті XIX ғасырдың аяғы мен XX ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Мәшһүр-Жүсіп шығармаларының көркемдік ерекшелігі
Ғылыми жетекші:
__________ _______200__ж.
Орындаған:
Павлодар, 2006
Жоспар
Кіріспе
Негізгі бөлім
1 М.Жүсіп шығармаларының көркемдік ерекшеліктері
1.1 М.Жүсіп шығармаларының тақырыптық идеялық ерекшеліктері
1.2 М.Жүсіп шығармаларының жанрлық ерекшеліктері
2 М.Ж.Көпеевтің шығармаларындағы көркемдік әдіс және бейнелілік
Қорытынды
Әдебиеттер тізімі
Түсінік, сілтеме
Кіріспе
Ұзақ жылдар бойы халқынан қол үзіп, қалған терең мағыналы
туындыларының бірі – Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің шығармалары. Оның қанша
жазылып, қаншасы жарыққа шыққаны, қаншасы жойылып, жоғалып кеткені
белгісіз.
Мәшһүр Жүсіп ХХ ғасыр басындағы ақындардың аса бір көрнектісі. Саяси
тәртіпті одан батыл сынаған ақын жоқ десек те болады. Ескіні сынағанда ол
үлкен сатираның, саяси-лириканың ақыны, әділет, бостандық идеясын
жырлағанда-романтик.
Мәшһүр Жүсіп Баянауыл жерінде туып, Бұхарда дін оқуын үйренген. Бірақ
ол молдалықтан қол үзіп, Дала уалаятының газеті, Айқап журналының
бетінде елдің әл-ауқаты мен хал-жағдайына қатысты өлең, мақалаларын
жариялап, қазақ ауыз әдебиетін көп жинаған адам. Көзі тірісінде бірнеше
өлеңдер жинағы жарық көреді.
Оның шығармаларының басты тақырыбы – ұлт еркіндігі, жер мәселесі,
содан туатын кедей шаруа тілегі, дін бостандығы, оқу-білім, патшалық тәртіп
пен капитализм қайшылығы сынау, революция (көтеріліс) идеясын жақтау сияқты
өз кезеңі үшін үлкен мәні бар халықтық-демократиялық мәселер болды.
Қазақ жұртының осы күнгі әңгімесі деген өлеңінде ол 1905 жыл
революциясына үлкен үміт артып, келер жылы ату-асу саясаты басталған соң
патшаның он жетінші қазандағы манифесінің бос сөз болып қалғанын сынаған
қазақтың бірден – бір саяси күрес ақыны ретінде көрінеді.
Ақын бостандық күресіне түскендерді арыстанға теңей келіп, қалың
бұқараны да саяси күреске шақырады. Халықты шырмап отырған патшалық
тәртіпке бұдан артық қарсылықтың болуы мүмкін емес. Бұл тұста Мәшһүр
Жүсіптің діни түсінігі мол бола тұрса да, ол революциялық сананың жыршысы
болды.
Профессор Бейсенбай Кенжебаевтың: Мәшһүр шығармаларының көпшілігінде
заман жайын айтады, қазақтың жаман мінездерін, қазақ арасындағы феодализм
қалдығын, би-болыстарды, патша өкіметінің чиновниктерін сынайды - деген
пікірі өте орынды айтылған деп бағалауымызға болады.
Жалпылап айтқанда, менің ой-пікірімше Мәшһүр Жүсіп Көпеев
шығармаларынан шығыстың ұлы шайырларының, Абайдың үлгі-өнегесі, озық ойлары
байқалып тұрады.
Қазақстанның халық жазушы, мемлекеттік сыйлықтың лауреаты, филология
ғылымдрының докторы, ақын Әбділда Тәжібаев: Мәшһүр Жүсіп Көпеев дегенді
білмейтін қазақ зиялыларында жан жоқ. Әрі ақын, әрі ақылғой жан, ұлы Абайға
ілесе шықты да осы данышпан ұстаздың ағартушылық жалын берік ұстанды.
Ақындығын да мұрат етті,- деп терең талғапты.
Ақынның адам өмірі, тіршілік туралы өлеңдерінен өзі өмір бойы іздеп,
көп зерттеген ұлы жырау – Бұқар жырау шығармаларының әсерін сезінуге
болады.
Үш жасынан бастап, жетпіс үш жас аралығындағы өмірінен деректер
келтіруі, өмір сыры мен қызық қиындығын, мәнін жүйелеп айту бар.
Жалпы ақын шығармаларына зерделей қарап, тереңірек үңілсек, поэзияны
жан сезім емес, үлкен саяси мазмұнын құралына айналдыра білген, әділеттілік
пен бостандық идеясын жырлағандығын айқын сезінеміз.
Сондықтан да Мәшһүр Жүсіп 1905 жылдың жыршысы, патшалық тәртіппен
капитализмнің сыншысы, ұлт-азаттық қозғалыстың басты ақыны, деп
бағалаумызға әбден болады.
Мәшһүр Жүсіп өлеңдерінің озық үлгілері – мысалдары Шайтанның саудасы
өлеңінде шайтан 5 есек, 10 кашырға жүн артып базарға бара жатады. Оның
бірінде өтірік, бірінде күншілдік, қастық, айла, озбырлық, зұлымдық, ұрлық
сияқты заттар бар; Ғайса жолығып, Мұның ішерге ас, киерге киім емес, кім
алады? - десе, шайтанның заттарын би-болыс, ұры-қары, бай-молда, ишандар
бір сәтте қағып әкетеді. Бұл сол кезеңдегі саяси тәртіпті, ақшаның үстемдік
құрған заманын сынайтын сатира.
Ақынның мысал өлеңдерін негізгі ой желісі шығыстың ұлы ақындарының
бірі Румидың Ұрланған қой хақында, Қараңғылық, Каһарлы шах қақанда
тағы басқа өлеңдеріндегі әлеуметтік қоғам шындығын бейнелейтін сатирамен
бір сарындас, өзектес.
Бұлбұл мен қаршыға өлеңінде ақын Мәшһүр Жүсіп осы екі образды
салыстыра отырып суреттеген. Бұлбұл ұзақ күндер бойы қызыл гүл мен таңның
атуын жырласа, қаршыға мырзалардың қолында жүріп түз (дала) құстарын
ұстайды, жыртқыш бейнесінде көрсетілген. Мұнда да билеуші таптың зорлық-
зомбылығы сынға алынған. Сол сияқты Тырна мен қасқыр өлеңі ұлы ақын
Абайдың аудармаларындағы Есек пен бұлбұл, Қарға мен түлкі, т.б. қазақ
ақындарының мысал өлеңдерін үндестік тапқан.
Жарты нан хикаясы атты мысалында ақынның айтар аты шығыс ақындары
мен ойшылдарының, Абайдың қара сөздерінің, даналық мәйегімен төркіндес.
Мәшһүр Жүсіп Көпеев тің өмір сүрген тұсы – бір рудың малын екінші
рудың елі барымталап, шетке шыққан жылқы-сиырын айдап алып, сіңіріп кете
беретін, әлсіздің күні қараң, күштінің сөзі жүріп тұрған феодалдық қоғамдық
кезі.
Мәшһүр Жүсіп:
Өсекті қожа, молда айтады.
Басқадан олар тіпті оңды айтады.
Арасын ағайынның балдай тәтті,
Дау – жанжал ұрыспенен молайтады,
- деп ауыл арасындағы шала оқыған, білімі маяз, тек жаназа шығарсақм
дегенді білетін молда мен қожаларға қатты ашынып, ащы шындықты осылай
бейнелейді. Өйткені, Мәшһүр есімі көзінің тірісінде-ақ көп жерге тарап
кеткен, ақынның бұл кезде бірнеше кітаптары шығып, елге танылса, екіншіден
көне мұраларды жатпай-тұрмай хатқа түсіріп белгілі болғаны, ғұлама
атанғаны, жұрттың айрықша құрметіне бөленгені белгілі. Осындай оқығаны да,
тоқығаны да мол соншалық білімі иесі Мәшһүр Жүсіптің ерекше бір қасиеті-
молдалық құрмауы. Халқын жан-тәнімен сүйетін ақындарға тән қасиет, қарақан
басының қамын ғана ойлап қоймай, өзгелердің де мұң-мұқтажы үшін қара қылды
қақ жаратын әділдігімен, туралығымен ел ішінің пысықтарына жақпай қалатын
кездері болған.
Мәшһүр Жүсіп:
Кейде мен көп сөйледім аузым бақпай,
Бетімді жіберген соң ешкім қақпай,
Туысқа тура жолды айтамын деп,
Жалғанда жалғыз қалдым жанға жақпай,
- деп күйзелген сәтін білдіреді.
1 М.Жүсіп шығармаларының көркемдік ерекшеліктері
М.Ж.Көпеевтің өмір сүрген кезеңі әлеуметтік сілкінулер мен жаңаруларға
толы дәуір еді. Әрқилы қайшылығы мол тарихи-саяси жағдайлардың аса күрделі
сыр-сипатын терең түсінуге қаламгерлердің бәрінің бірдей өресі жете
бермейтіні белгілі. Солардың ішінен суырылып шығып, уақыт ауқымы мен
әлеуметтік-мәдени талап-тілекті дұрыс таразылай білген Мәшһүр Жүсіп секілді
қайраткерлер демократтық бағыттағы әдебиетті өркендетуге, өз шығармаларында
халықтың арманы мен тілегін, күйініші меі сүйінішін бейнелеуге талпынды,
заман ағысына ілесуге ұмтылды. Әрине, бұл ретте олар Абайдың эстетикалық-
көркемдік принциптерін творчестволық жігермен пайдаланды.
Жаңа дәуір басында Абай қалыптастырған реалистік әдіс аясындағы
әдебиеттің алуан салалары дәуір талабына сай жанр жағынан да, түрі жағынан
да молайып байи түсті.
Бұл ретте алмағайып кезеңдегі ниеті таза, мақсаты айқын қаламгерлердің
қай-қайсысы болсын дәуір талабын жіті сезініп, азаматтық жүрекпен терең
толғауының мән-маңызы ерекше. Замана алға тартқан күрделі де көкейкесті
мәселелердің шешімін табуға үмтылған көзі ашық, көкірегі ояу кайраткерлер
халық өмірінің қат-қабат құбылыстары мен қоғамдық-әлеуметтік тіршіліктің
алуан саласын рухани-көркемдік електен өткізіп, өз туындыларының өзегіне
айналдырды.
Міне, осындай кезеңде әдебиет майданына араласқан М.Ж.Көпеев
шығармашылығы көп қырлы. Оның мақалалары мен әңгімелерінің арқауы-жеке адам
болмысы мен қоғам өмірінің байланысы, соған орай туындайтын алуан
проблемалар. Бұл орайда, қаламгердің өз кезінің санасы сергек, ойы озық
ағартушысы ретінде орны айрықша.
Бұл шығармашылығы жарты ғасырға (XIX ғасырдың 80-жылдарынан XX
ғасырдың 30-жылдарына дейін) жуық уақытты қамтитын Көпеевтің дүниетанымы
өте күрделі. Тел туындыларында өз кезеңі үшін өзекті мәселелерді көтеруі,
атап айтқанда, ел ішіндегі ұнамсыз қылықтарды сынап, би-болыстар мен патша
әкімдерінің келеңсіздіктерін әшкерелеп, халықты оянуға, ұлттық мәдениет мен
өнерді көтеруге шақыруы парасаттылығын, озық ой-көзқарасын байқатады. Оның
айғағы – Дала уалаяты газеті мен Айқап журналының беттерінде жарық
көрген мақалалары және Қазан қаласында басылып шыққан кітаптары. Керзаманда
Аяғын көсіле алмай, қолын соза алмай, құрттай быжынаған тыңшы құрған,
байлаған төбеттей арпалысқан сензор қойып, ноқта кесті көмпіс, жетекші
қылып алған жүрттың ортасында жүріп сөйлеген Мәшһүр Жүсіп Көпеев осы1, -
деп патша өкіметінің бұратана халықты бұғауда ұстамақ арман ниетіне ашық
карсылық білдірген ақынды патша өкіметі саяси қудалауға алып, кітаптарын
зиянды деп тапқан. Бұл жайыңда белгілі ғалым, марқұм Б.Кенжебаев былай
дейді: Мәшһүр Жүсіптің бұл ренжу, өкінулері оның 1905-1907 жылғы
революциядан күткен көп үмітінің күйреуінен, патша өкіметі оргаңдарының оны
қуғындауынан, кітаптарын таратпай, өзіне штраф салуынан (Цензур
М.Ж.Көпеевтің Сарыарқаның кімдікі екендігі кітабын ұстаған авторға штраф
салған. ЦҒА ТАССР ф.969, оп.1. п.49. стр. 49-50) деп білуіміз керек.
Ел тағдыры туралы толғаныс ақынның төл туындыларының қай-қайсысынан да
айқын аңғарылып, азаматтық кредосын көрсетеді. Мәселен, ол Ғибратнамада
ақындық, азаматтық міндет туралы ойын ұсынып, өзінің қоғамдағы орнын
белгілемекші болады Арманын ашық айта алмай, дағдарысқа ұшырап жүргенін
ескерте келіп:
Болдым ғой өмірімді тауысқандай,
Мерт болдым айға шауып арыстандай
Сұңқардай биік тауды мекен қылмай,
Шықылықтап көзге түстім сауысқандай,2 –
дейді. Ақын алға қойган негізгі идеясын ап-рахмет жаңбырына теңейді.
Ғаламға ап-рахмет нұрын шашар, үстім су болады деп надан қашар дей келіп:
Бұлттай жауатұғын менің өзім,
Көкірегім қан, жаспенен толған көзім,
Жаңбырдың ап-рахмет тамшысындай,
Ғаламға дастан қылып айтқан сөзім,3 -
деп, өзін саяси күрестің қаһарманы ретінде көрсетеді. Ойын мысалдап
түсіндірген Мәшһүр Жүсіп бұлбұлды қаршығаға кездестіреді. Ол қаршығаға:
Сенің тұрағын бектердің оң қолында патшалармен ойнассың беделің артық,
қадірің мол, мен қызыл гүл іздеп зарлаймын, оның ашылғанын не күндіз, не
түнде көре алмай, хасіретім көп дейді. Бұлбұлға жауап берген қаршыға:
Аузыңды ақылың болса, жабар едің,
Үндемей сабыр қылып бағар едің.
Тілі жоқ сықылды мылқау болсаң,
Бір күнде мың мұратты табар едің,4 –
деп, өзі ісін мақтан тұтады, бұлбұлдың қылығын келемеж қылады.
Бұл сөздерге бұлбұл қатты қынжылады, атақ құмар қан құмар қаршығаны
тілінің бізін сұға аяусыз кінәлайды. Бұлбұлды жақтаған ақын ойын:
Құс болсаң, бозбалалар бұлбұлдай бол,
Табылар іздегенге бір қызыл гүл,5 –
деп түйіндейді. Яғни халық үшін еңбек еткен, алға ұмтылған адам мұратқа
жетеді дегенді меңзейді. Болашақтан зор үміт күткен ақынның өлеңінде
осындай оптимистік сарын бар.
Сонымен қатар, романтикалық лирикасында ол каршыға арқылы патша
өкіметі ұлықтарының, өлексе жеп тойынған жыртқыштардың типін суреттесе,
оған қарама-қарсы ұзақ түнде атар таңды, қызыл гүлді аңсаған жақсылық
жыршысы бұлбұлдың бейнесін жасайды.
Карымды калам иесінің осы тақілеттес шығармасының бірі - Дүниеге
көңілі қалғандықтан сөйлеген сөзі. Бұл туындыда да сол тұстағы елді
сорлатқан әлеуметтік теңсіздік, атап айтқанда, қулық-сұмдықтың көбеюі,
сөздің қадірі кеткендігі, елді неше түрлі алаяқ-пысықтардың билеуі сөз
болады. Мәшһүр Жүсіп халықтың игі жақсыларын арыстанға, ку-пысықтарды
түлкіге теңеп, сарбаз ерлердің ептілерге тәуелді болып калғанын көрсетеді.
Сөзінде бай адамның мін болмайтынын мысқылдап жазады. Ақынның өз ойларын
жинақтай келіп:
Кедейлік кетіреді сыныңызды,
Бар болса, мол табады мініңізді.
Бұл күнде тіл сөйлемей, мал сөйлеген,
Көре бер өйтіп-бүйтіп күніңізді, -
деген қорытындысынан әлеуметтік теңсіздікке деген наразылығы айқын
көрінеді.
Келтірілген мысалдардан байқалатынындай шайырдың көптеген
шығармаларына сатиралық сарын, өткір сарказм тән. Мәселен, аталған өлеңде
өзі мысқылдап отырған құбылыстың ішкі мәніне тереңдей үңіледі және сол
кеселдің туындап жатқан төркінін тап басып, дәл табады.
Қашанда әдебиеттің бағыт-бағдары мен бет-бейнесі көп ретте оны
тудырған дәуір сипатымен тығыз байланысты. Ендеше Мәшһүр шығармаларының
әжуа-мысқылға кұрылып, сатиралық бағыты айқын да өткір болуы соның
нәтижесінде әлеуметтік тамырларының тереңдеуі заңды.
М.Ж.Көпеев Европадағы, өте-мөте Ресейдегі саяси хал-ахуалмен жақсы
таныс болғандықтан, қазақ даласының отарланып жатқанын, ел ішінде бұзықтық
әділетсіздік көбейгенін жіті көре білді. Елдің қараңғылықта қалып бара
жатқанына қатты күйінгендіктен ең алдымен ел өмірінің қайғысын, саяси-
тіршілігін, бостандықты, халықтың талап-тілегін жырлап, өлеңдер жазады.
Мысалы, 1903 жылы жазған өлеңінде былай дейді:
Қызыл гүл жасарсайшы солып жатқан,
Әр нәрсе шағымызда болып жатқан.
Жақсылық ойлаңыздар біздің халық,
Тастаңыз жамандықты толып жатқан,
Үлгісі чиновниктер осы болып,
Қасқырша ауыз салып жұлып жатқан.
Құрметті ел билеген хакімдер де,
Жыландай зәрін төгіп сорып жатқан.
Бас салып мұнлы-зарлы кем-кетікті,
Бүркіттей тырнағымен бүріп жатқан.6
Ақын чиновниктерді қиянатшыл, зорлықшыл, қасқырға, ел билеген әкім
атаулыны зәрін төккен жыланға, тырнағымен бүрген бүркітке - кілең
жыртқышқа теңейді.
Қазақтың қылып жүрген жұмысы деген өлеңінде бұзық, қиянатшыл
ұлықтарды сықақтап, уытты теңеулер арқылы олардың сықпытын таңбалайды:
Жаландап аждаһардай ауылнайлар,
Беліне ақ киізден күйік байлар.
Цифырын бес тиының бес теңге деп,
Кедейдің хат білмеген соры қайнар.
Мойнына сары жезден қарғы салып,
Алдына неше түрлі дау-шар барып.
Жиылып қара құстай билер отыр,
Жемтігін өлексенің қоршап алып.7
Ауылнайды айдаһардай аранын ашқан жалмауыз деп, мойындарына киізден
күйік байлап алған сұмпайы жандар етіп масқаралайды. Билерді мойынына
сары жезден қарғы таққан десе, екіншіден, өліктің басына үймелеген қарға,
кұзғын сияқты озбырлар деп жерлейді.
XX ғасырдың бас кезінде қазақ даласында әлеуметтік теңсіздік, ұлттық
езушілік, әсіресе, асқынып кеткені мәлім. Бұл заманда тайталас-тартыстар
мен әлеуметтік қайшылықтар шиеленісе түсті. Өз кезінің ең бір сорақы
шындығы, іңдеттен бетер құбылысы-партиягершілікті Мәшһүр былай деп шенеген
болатын:
Бөлініп жұрт екі жақ партиялап,
Қалмайды ұрғашыдай сол қиялап.
Басқа орын босағадан тимейтінді,
Бас қылып, бас жегізіп тәрбиелеп.
Көрініс екі жақтан топ көбейіп,
Дау-жанжал жанып тұрған шоқ көбейіп.
Болмаса малға зиян еш пайда жоқ,
Атарға бір мылтық жоқ, оқ көбейтіп.8
Мэшһүрдің әсіресе, кітаптарына (Қазан қаласында шыққан-С.С.) енген өлең-
жырларында замана міндері, қараңғылық пен надандық, өткір сынға алынған.
Мұның өзі шығармаларының тақырыптық ауқымы мен көркемдік нысанасын,
айшықтары мен бояуларың саяси лириканың салмағы басым екенін, бір сөзбен
айтқанда, көркемдік ерекшеліктерін айқын аңғартады
Шайырдың ағартушылық сарындағы өлеңдері де баршылық. Оның қазақ
қоғамының экономикалық, әлеуметтік және рухани тыныс-тіршілігін,
олқылықтарын терең түсінгендіктен еңсесі биік ел болуға уағыздап, үгіттеген
туындылары-соның дәлелі. Айталық, Қара өлең деген өлеңінде:
Жатқандай тәтті ұйқыда қазақ халқы,
Айыра алмай жақсы менен жаман парқы.
Баласы дін мұсылман ояныңдар,
Көрінер өз пайдасы жұрттың нарқы,9 -
деп толғанса, ойын әрі қарай дамыта түсіп, былай дейді:
Өнерге ғылым-білім болсаң жерік,
Берілер ақыр бір күн басыңа ерік.
Көп жұртты көз жасыңа қылсаң куә,
Табылар мұңлы-зарлы саған серік10
Мәшһүр жұртшылықты адал еңбек етуге, рухан көтерілуге шақырып қана
қоймай, халықты жарыққа шығарудың бірден-бір жолы-оқу-білім деп түсініп
соңы бағыт-бағдар ретінде нұсқайды.
М.Ж.Көпеев-өз заманының барлық болмыс-бітімін, бүкіл қазақ халқының
тыныс-тіршілігін, рухани және мәдени өсу деңгейін, кем-кетік жақтарына
кеңінен тоқталып, тереңнен толғаған қаламгер. Оның ұйқыда жатқан қараңғы
халықты оятпақ болып, жұртына жақсылық пен жаңалықты түсіндіріп, өркениетті
ел қатарына қосылудың жолын көрсетуге тырысқан туындылары бұған толық куә.
Егерде ісі жақсы, болса ұнамды,
Талап қып ыждахатпен бас қадамды.
Айна қыл өзінді-өзің түзетуге,
Бұл жүрген жақсы-жаман көп адамды, -
дейді акын Қалмады ойлай-ойлай басымда ми деген өлеңінде. Бұл - туған
халқының қамын ойлап қамыққан, болашағы үшін жабыққан қайраткер сөзі.
Қамығып қана қоймай жанын ауыртқан сол дертке шипа іздеп, қалың бұқараны
ғасырлар бойғы бойкүйездіктен, сауатсыздықтан арылып, өнер мен ғылым үйрену
арқылы көңіл көзін ашуға шақыруы-қайраткерлік қарымы мен құлашын байқатады.
Әрине, М.Ж.Көпеевтің ағартушылық бағыты оның поэзия саласындағы
туындыларында әсіресе айқын сезіледі. Ол өз түсындағы ел тіршілігіне көз
жүгіртіп, мынау жақсы, мынау жаман деп тайсалмай, өз пікірін күлбілтесіз
батыл айта білген. Мысалы, оның Адам екі түрлі атты өлеңі былай
басталады.
Бір адам бар өрік, мейіз ағашы сықылды,
Жемісінен дүние жүзі баһра алады.
Бір адам бар терек ағаш сықылды,
Отқа отын болғаннан басқаға жарамайды.
Ақын жақсылық пен жамандық жайында, адамның мінез-құлқы мен жеке қасиеттері
туралы ой толғайды. Ол адам бойындағы адамгершілікке жат қылықтардан қатты
жиіркеніп, ашына суреттейді. Бұл сипат оның Жалқаулар туралы айтқаны,
Кедей болады кері кеткен, ұйқысы мол Жеткізер, құдай, пенде қылса талап
және т.б. өлеңдерінен айқын аңғарылады. Бұл шығармаларында ол:
Балалар, жалқау болмай оқы сабақ ,
Ашылмас оқымасаң көз бен қабақ.
Айрылса оқу оқып, білгенінен,
Біз оны деп айтамыз, арамтамақ! –
деп жастарды ерінбей еңбек етуге, оқу оқып, білім алуға, сөйтіп ілгері
ұмтылуға үгіттесе, енді бірде салақтық пен жалқаулықты сынға алады:
Кедей болар кері кеткен, ұйқысы мол,
Сайрап келіп тұрады үш қара жол.
Кедейліктің бір үлкен жерік асы,
Жаман қатын бар үйден үзбейді қол.
Шайыр кедейліктің түп тамыры еріншектікте деге қорытынды жасайды. Немесе:
Парқы бар жақсының да жақсыменен,
Балгер бірдей бола ма бақсыменен.
Артымда ненің барын мен білем бе,
Жамандық қанша болса тапшы менен, -
деп адамгершілікті мадақтап, жат қылықтарға жирене қарайды.
Мәшһүр Жүсіп өзінің алдында өмір сүрген қазақ ағартушылары Шоқан,
Ыбырай, Абай секілді демократияшыл идеялардың рухын терең сезініп,
прогреске ұмтылудың жолын ұсынды. Ол әлеуметтік прогреске жетуде еңбек
шешуші роль атқарады деп білді. Сондықтан еңбек тақырыбына арнайы тоқталып,
халқын адал да пайдалы еңбек етуге шақырады.
М.Ж.Көпеев реалист ақын ретінде өзі өмір сүрген дәуірдің ғана бейнесін
суреттеп қана қойған жоқ, сонымен бірге лирикалық қаһарман образын сомдай
білді. Оның шығармашылығының өн бойынан туған ел-жұртының адал перзенті,
халқына еңбек етуден еш жалықпаған ойшыл ақынның азаматтық тұлғасы әрі сөз
өнерінің қадір-қасиетін жете сезінген нұрлы бейнесі айқын көрініп отырады.
Заман мен адам жайындағы тек қана шындықты айтқан ақынның лирикалык
мені өзгеше сипатқа ие болады. Ол өзінің өнері жайында да, тыңдаушысы
туралы да тереңірек ойланады. Мәселен, Мәшһүрдің сөзді киіндіріп... деген
өлеңіндегі мына жолдар соның толық айғағы:
Аузына кейбір жанның қыдыр дарып,
Ие бар тұратұғын кеңес салып,
Болғанда ақыл-дария, ауыз-садап,
Сөз-гауһар, сол садаптан алған жарып, -
деп ақындық сөзді гауһарға, бау-ағашқа, үлпілдеген қызыл гүлге
теңеумен бірге оның қара сөзге қарағанда өзгешелігін, артықшылығын ашып
береді. Ақындық өнерді өте жоғары бағалаған шайыр өлең туралы өз түсінік-
толғамдарын ортаға сала отырып, бірқатар шығармаларында жалпы өнер
атаулының қадір-касиетін, ерекшелігін жырлай отырып, өнер адамдарынан елдің
жоғын жоқтап, мұңын айтуын қалайды. Сөз қадірін біліп, халқына қызмет қыл
дегенді айтады.
Шындығында өнерде өмірмен байланыссыз ешнәрсе жоқ. Демек, қандай да
суреткер болсын, өз дәуірінің тыныс-тіршілігімен тығыз байланысты. Бірақ
олардың сол өз заманымен қатынасы бірдей болмақ емес. Әлеуметтік теңсіздік
пен әділетсіздікке негізделген қоғамда халық мүддесін қорғаған суреткердің
қай-қайсысы да озбырлыққа қарсы қайрат қылғанмен күйретуге қауқары жетпей,
трагедиялық күйлерге ұшырап отыратыны тарихтан мәлім. Сондай күйлерді өз
басынан Мәшһүр де көп кешті. Надан орта, надан қауым оның өміріне де,
шығармашылығына да көп салқынын тигізді. Мұны ақынның өзі де терең
сезінеді. Сондықтан да ол бір өлеңінде былай деп жазды:
Көңілім дария болғанда, қолым-қайық,
Өз өзімнен боламын Еділ-Жайық.
Айдын шалқар көл қайда қылар шабыт,
Құла түзде қу ілген мен-бидайық.
Ақын қоғамдағы өз орнын осылайша айшықты теңеу, бейнелі сурет арқылы
өрнектейді. Сөз өнерінің сипаты мен қоғамдық қызметі жайындағы өлең-
жырларынан да Мәшһүрдің азаматтық, ақындық тұлғасын айқын аңғарамыз.
Задында, ақынның лирикалық менінің ұмтылысы сол замандағы қоғамдық
оймен, халықтың мүддесімен ұласып жатады. Сөйтіп, ақын ойы, жыры өз
замандастарының көңіл-күйі, арман-тілегімен сол арқылы бүкіл қауымның
идеялық-эстетикалық мұрат-аңсарымен бірге ұштасып жалғасары хақ. Бұл пікір
М.Ж.Көпеев шығармашылығына да қатысты десек, асыра айтқандық емес.
Мәшһүрдің халық пен заман жайында, өзі жайында терең толғаған мәнді де
маңызды ой қорытқан туындыларының қатарына Мәшһүрдің қырық алты жасында
сөйлеген сөзі, Ақ кағаз, қалам, сия..., Ырыссыз жоқ нәрсеге ерінесің
және т.б. өлеңдерін жатқызуға болады.
М.Ж.Көпеевтің азаматтық әуендегі шығармаларында, қазақ, алаш деген
сөздер жиі қолданылады. Ел жұрты үшін неге болса да даяр, жаны жаралы,
көңіл қаяу патриот-ақынның олай деуі заңды да. Себебі:
Бірлік қыл, басыңды қос, пайдаңды ойла,
Қазағым, қайран халқым, бауырларым, -
деп ет-жүрегі елжіреп, туған халқының тағдыры мен болашағы туралы, ойлай-
ойлай басында ми қалмаған Мәшһүрдің солай деуге құқы бар. Шығыс пен
Батыстың озық мәдениетінен тәлім-тәрбие алған Мәшһүр өз халқының арманы мен
тілегін өзге жұрттардың мақсат-мұратынан бөлек қараған жоқ. Өз елінің өзге
жұрттармен тең құқылы болуын қалаған Мәшһүр Жүсіп поэзиясындағы азаматтық
үн, қуатты әуен осы бағытта айқын бой көрсетеді.
М.Ж.Көпеев шығармашылығындағы бұл сипаты өз дәуірінің идеологиясының
ықпалынан шыға алмаған бірқатар ғалымдар мен әдебиет сыншылары басқаша
түсіндірді. Ақынның демократтық, ағартушылық бағыттағы ой-пікірлері орысқа,
Россияға қарсы көзқарас есебінде бағаланды. Іс жүзінде ақын жырларында
Ресейге емес, патша әкімшілігінің озбырлығы мен ел билеу жүйесіндегі
әділетсіздікке деген қарсылық идеясы кең жырланды. Ол алаш жұртының
отаршылдық бұғауына шырмалған сорлылық халіне күйніп, ұлтжанды от сезімін
өлең жолдарымен қызына өрнектейді:
Байланып қорыққандықтан жүрді тілім,
Қазағым, қайран жұртым, есіл елім.
Мұжық кеп, қара шекпен крестьян,
Жеріңді қылмады ма тілім-тілім,11
Қайраткер ақын қазақтарды отарлануға мойынсұнған құлдық сезімнен
айығуға, оянуға, күресуге шақырады. Азаматтық, ұлтжандылық сезіммен
суарылған жырларында Мәшһүр Жүсіп ежелгі түркі тайпалары қоныстанған
мекендердің жатжұрттың тепкісіне түскеніне, халқымыздың отарлық саясатқа
жем болып, ұлттық қасиеттерін жоғалта, рухани азып-тозып ұсақтай
бастағанына күйінеді:
Тауып ал, тұман түспей тұстасыңды,
Жолдас бол, сынап алып қостасыңды
Баласы дін-мұсылман ұрандасып,
Қосып кісі санына, қос басыңды, -12
деп, ақын бүкіл түркі халықтарының тұстастығын, бірлігін аңсап, отаршылық
бұғауынан құтылу жолын іздейді.
Сөйтіп, шайыр меңіреу күйдегі халқына жаны ашып, оны жігерлендіру
жолында және мәдениет, өнер-білім өріне жетелеуге күш жұмсады. Ұлт
тағдырынан жеке басының күйігінен артық санап, барлық күш-қайратын, ақыл-
ойын жұмсап, халқын қалай да іргелі елдер қатарына қосуды арман етті.
ІІІайыр енді бірқатар өлеңдерінде басынан кешкен жайттарды әңгіме етіп,
өзінің өмір туралы толғаныстарын ортаға салады. Оны Мәшһүрдің қырық алты
жасында сөйлеген сөзі, Жылым-қой, тауық жылы мен үш жаста, Мәшһүр атты
қалай алғандығы туралы, Мәшһүр Жүсіп алпыс сегіз жасында сөйлеген сөзі,
Мәшһүр Жүсіптің жетпіс үш жасында сөйлеген сөзі атты туындылары
өмірнамалық шығармалары еді десек те болғандай. Бұдан бүкіл ғұмырын
халқының бақыты үшін сарп еткен саналы адамның жан азабын, көңіл сырын
сезінесіз. Өмір жайлы, жалпы тіршілік атаулы туралы ой-түйіндерінен оның
даналығы, көрегендігі байқалады. Мәселен, Мәшһүр Жүсіптің алпыс сегіз жа
сында сөйлеген сөзі өлеңіндегі:
Жыландай ысқырумен төгіп зәрін,
Тыныштықпен тата алмады ешкім нәрін.
Көз соқыр, құлақ саңырау болғандықтан,
Біз білдік қызық дәурен соның бәрін.13 –
деген жолдардағы философиялық пікірлер оқушысын толғандырары рас. Ал енді
бірде:
Жылым-қой, биыл жасым жетпіс үште,
Өң түгіл, маған жалған жоқ қой түсте.
Өткіздім мен өмірді босқа шаршап,
Салумен ақ қағазға шимай кесте,14 –
деп, өз өмірінің көріністерін бедерлейді.
Жалпы, қазақ поэзиясыңда мысал жанрының өзіндік даму жолдары мен
өзгешеліктері бар десек, М.Ж.Көпеев те әдебиеттің осы саласының көркеюіне
едәуір үлес қосқан қаламгер. Оның ақындық творчествосында мысал шығармалар
да баршылық. Өзінің ойын ишарамен, әрі көпшілікке түсінікті жеңіл жеткізуге
қолайлы бұл жанрдың мүмкіндіктерін ақын ұтымды пайдаланған. Мәселен,
Шайтанның саудасы деген шығармасы соның дәлелі. Бұл-ақынның сол кездегі
қазақ қауымының жөнсіз әдет-ғұрыптарын, өрескел қылықтарын, дін иелері мен
ұлықтардың надандығын, парақорлығы мен әділетсіздігін, зұлымдығы мен
мейірімсіздігін әшкерелеген көрнекті де көлемді туындысы. Ақын ел тағдырына
қатысты көптеген ойын ащы сөзбен ашына айтады.
Шығарманың мазмұны мынадай: он қашыр, бес есекке жүк тиеп базарға
шыққан шайтанға кездескен Ғайсаның; не саудамен келесің деген сұрағына
шайтан: Есектерге артқаным жала мен өтірік, күншілдік, озбырлық, мекерлік,
тәкаппарлық, бұларды байлар, алыпсатарлар, молдалар, кедейге күн көрсетпей
жүрген ұлықтар талап әкетеді, - деп жауап береді. Әрине, бұл сөздерге
Ғайса сенбейді. Бірақ шайтанның сөзі шындыққа айналып, тиеп әкелген өсек-
жалалары мен өтіріктерді тез сатып, оңай олжаға батады.
Ал, шайтанның қашырларға артқан жүгі басқаша екен. Оны тамиғ деп
атайды, яғни дәм ету, тілемсектік деген сөз. Бір қашырға артқан жүгін
шайтан қайыршылар мен сопы-бірадарларға оңай өткізсе де, қалған тоғыз
қашырдағы жүкті ешкім алмай дағдарып тұрған кезінде оларға да алушылар
табылады:
Бір қашыр жүк бәріне түгел жетті,
Тоғызы өтпей біраз тентіретті.
Сонымен, бұл мүліктерін өмірі бейнеттеніп мал тауып көрмеген ақсақал,
қажы, қожа-молдаларға өткізеді.
Ақырында, Ғайса жеңіледі, шайтанның айтқаны дұрысқа шығады, адалдықтың
діннің тұтқасы саналатын молдалардың барлығы алдымен өтірікті, ұрльіқты,
алдауды, күншілдікті, зұлымдықты сатып алушы болып шықты. Поэманың ақырында
Мәшһүр Жүсіп мұның бәріне қорытынды жасап: заман азды, дін бұзылды,
адамдардың ішінде адал, әділ жан калмады, шетінен өтірік, ұрлық, зұлымдыққа
үйір болып кетті деп уайымдайды. Осыларды айтушы дүниеде жалғыз мен ғана,
ең ақыры өзімнің катын-балам да азған адамдардың қатарына жазылып кетті, -
дейді.
Жазбагер қызғылықты оқиғаны шығармаға аркау етіп, одан өзіндік ой-
тұжырым жасайды. Мұнда ар мен жан тазалығы, әділдік идеясы ерекше сипатқа
ие. Жалпы, бұл-сюжеті қызық, әрі қоғам кеселдерін әшкерелеген өткір де
зілді мысқылға толы көркем шығарма.
Ал, Жарты нан хикаясында абайсызда айдаһарға душар болып, енді содан
құтылудың жолын іздеген адамның айла-қаракеті баяндалады. Суреткер ақын
өмірдегі келеңсіз көріністерді жалаң тізіп, сырттай жамандаудан аулақ. Ол
өз ойларын құр баяндап та айта салмай, шынайы образдар арқылы ұтымды,
әсерлі етіп жеткізуге тырысады.
Мәселен, өлеңде сандықтан шыққан айдаһардың соншама алып, үрейлі
болуы, өзіне жақсылық жасаған адамды жұтпақ болып төнуі бірден оқырманды
баурап алады. Өмірде өзге түгіл өзіне қолғабыс еткен адамға да опа бермей,
қайта оған қастық қылуға даяр тұратын адамдар бары еске түседі. Сөйтіп,
айтар ойын қорытындылай келіп:
Жамандық қайдан туар, тілден туар,
Әркімде ақыл болса, тілін буар.
Шығарсаң бір жаман сөз сен аузыңнан,
Артынан айдаһар бол сені куар, -
дейді. Ақын белгілі оқиға желісін мысалға ала отырып, өзіндік ой-тұжырым
жасайды.
М.Ж.Көпеевтің осы жанрға қалам тартып, халыққа танымал мотивтерді
алуында үлкен мән бар. Мысал жанры қазақ халқына да ежелден етене жақын ері
таныс дүние болғандықтан ғибрат айтып, дұрыстыққа шақырудың ең бір оңтайлы
амалы. Мұнда әрбір мысалдың соңғы шумақтары алдыңғы айтылғаннан шығатын ой-
түйіні, ақыл-насихат болып бітеді де, қазақтың жалпақ тілімен жеткізіледі.
Айталық, Тырна мен қасқыр деген мысалда сүйекке қақалып өлгелі тұрған
жерінен қасқырды құтқарған тырнаға алғыс айтудың орнына тап беріп жеп қоюға
даяр болғанын суреттей келіп:
Көрінбей жөнел шапшаң көзіме,
Түсініп айтқан менің сөзіме енді.
Ашығып неше күндей жүрген қасқыр,
Ұялмас тап беруге өзіңе енді, -
деп түйіндейді.
Шайыр өз заманындағы озбырлыққа, әділетсіздікке, тұрпайылық пен
білімсіздікке, надандыққа, жалқаулыққа қарсы шыққан күрескер. Оның мақсаты-
қоғам өміріндегі зиянды, жексұрын қылықтарды әшкерелей отырып, халықты
солардан жиренуге, адалдыққа, адамгершілікке, өнер-білімге, кайырымдылыққа,
еңбек сүйгіштікке тәрбиелеу болды. Осы мақсатын іске асыруда әр алуан
эстетикалық-адамгершілік қарым-қатынастарды тұспалдап, көкейге қонымды,
түсінікті етіп жеткізу үшін ақын айтыс түріндегі мысалдарды шебер
пайдаланған. Бұған мысал ретінде Мәшһүр Жүсіптің тырнамен айтысы, Мәшһүр
Жүсіптің ала қарғамен айтысы секілді туындыларын тілге тиек етсек те
жеткілікті.
М.Ж.Көпеев мысалдарына тән бір ерекшелік - олардың сюжеттерінің дені
сонау фольклордан бастау алып, әлем халықтары әдебиетіне кеңінен тараған
ежелгі танымал мотивтерден тамыр алуы. Ортақ сюжетке жазыла беретін мысал
жанрының типологиялық дөстүрін сақтай отырып, шайыр өзіндік ақындық
қуатпен, стильдік ерекшелікпен көрінуге тырысқан. Мәселен, Қасқыр мен
тырна жайындағы мысал И.Крылов пен А.Байтұрсыновта да бар. Бірақ
А.Байтұрсынов ортақ сюжет желісін шығармасына арқау етіп қана қоймай, одан
өзіндік пікір түйіп, оны ортаға салса, Мәшһүр тырна мен қасқыр арасындағы
болған жайды жалпылама баяндап қана қойған. Яғни тұжырым жасауды оқушының
еншісіне қалдырады. Бұны-айтылмыш ақынның өзіне тән стиль ерекшелігі десек
те болады. Аңқау адам туралы, Сәйгелді, сона, бөгелек туралы, Жыл он
екі ай секілді мысалдары бұл пікірімізді растай түседі.
Бір сөзбен айтқанда, мысалдарының қай-қайсысында болсын, Мәшһүрдің
халық даналығын нысана ете отырып, қызықты сюжетті баяндай келіп,
кейіпкерлердің образын сомдағанын, адамгершілік пен ізгілікті жоғары
бағалайтынын айқын аңғарамыз.
М.Ж.Көпеев өз тұсындағы ақындар секілді шығыс хикаяларымен сарындас
шығармалар жазады. Ежелгі шығыс әдебиетін жетік білу оған көп көмегін
тигізеді. Сондай туындалардың бірі - Гүлшат-Шеризат. Қиссаның тілі мен
композициялық құрылысына қарағанда, шығыстық сюжетті қайталамай, өзінше
жаңғыртып, қазақша нұсқасын жасаған. Шығармада Бағдат, Шынмашын аттары
аталып, оқиға сол жақта болып жатқанмен, Мәшһүр түпнұсқаны өзінше өңдеп,
моральдық, әділдік, ғашықтық жайын сөз етеді. Қиссада жаманшылық өкілдері
жазасын тартып, әділдік баянды болғаны түсіндіріледі. Дүниеге сатылып
зұлымдық істегендер, кісі қанын жүктеген мансапқорлар әшкереленеді. Қисса:
Жігітке өнер берген қиын емес,
Болғаным менің ақын биыл емес.
Бетіне ақ қағаздың салып шимай,
Қиссасын Гүлшат-Шеризат қылдым кеңес, -
деп, бес шумақ кіріспеден басталып, негізгі оқиға желісі баяндалады.
Оқиға балаға зарығу мотивінен басталып өрбейді. Көркін атты патша бір
перзентке зар болып жүргенде, құдай тілеуін беріп, әйелі жүкті болады.
Оқиғаны шиеленістіру мақсатымен автор шығыс әдебиетіне тән мотивті
қолданады. Ол-бала тумай тұрып, әкесінің аңға шығуы. Сөйтіп, Көркін патша
аңға шығып, арыстанмен алысып, жараланып өледі. Патша қайтыс болар алдында
жақындарын таныстарын жинап: Құдайдан тілеп алған баланың дүниеге келуін
көрмей о дүниеге сапар шекпекпін. Ханымнан ұл туса, орнымды басып патша
болсын, қыз туса, қабағын шыттырмай тәрбиелеп сүйгеніне қосыңдар. Тағымды
әзірше уәзірім Парахзатқа қалдырдым деп өсиет айтады. Парахзат патшаға
берген уәдесінен таяды. Ханым ұл тапса, патша болудан мақұрым қалармын
деген арам ой көкейін теседі. Бұл істі орындауды нөкері Барысқа жүктейді.
Барыс он жігітті сатып алып, оларға ханымды өлтіруді тапсырады. Уәзірдің
бұйрығы бойынша, толғағы қысып отырған ханымды аулаққа апарып, кескілеп
өлтірген жендеттер табанда арыстанға тап болып, түгел ажалға ұшырайды. Олар
өлтіріп болғанша, босанып үлгерген ананың омырауына өрмелеп, шырқырап
нәресте жылайды. Жендеттер қолынан өлген ханым қасиетті адам дәрежесінде
сипатталады. Кеудесінен бұлақтай аққан сүт бірнеше жылға дейін таусылмай,
қорғансыз жетім қалған бала ана сүтін қорек етіп аман қалады.
Автор енді еш уайымсыз жеті жұртқа патшалық құрып тұрған Парахзат
жайын сөз етеді. Күндердің күнінде Парахзат жаман түс көреді. Түсінде бір
айдаһар зәһәр шашып, жер-әлемді күйдіріп, шаһарға төніп келеді екен.
Айдаһар халықты еңді жұтамын дегенде, көктен бір інжу-маржан түсіп, алдына
аяңдайды. Айдаһардың мұны көріп, есі кетеді.
Барыс ер патшаның көрген түсінің шешуін айтып: Інжу-маржан-ақылды әрі
сұлу қызың, айдаһар боп төнген бәле-жаладан өзіңді сол құтқарады, - дейді.
Парахзат көп кешікпей қызды болады. Алдағы болатын пәле-жаладан
құтқаратын осы деп түсінген әкесі, қызына арнап, арнайы сарай салдырады.
Мәшһүр Жүсіп әңгіме желісін орманда қалған балаға бұрады. Жазықсыз
қаза болған анасының қасында, иесіз жерде жалғыз қалған баланы үштен беске
келгенше арыстан асырап, оны кейін адам қауымына қосады.
Қиссаның келесі эпизоды баланы керуен басы-Қожа Сағиттың асырап
алуынан басталады.
Сағит балаға асыраушысы арыстан болғандықтан Шеризат деп ат қояды. Ол
жасынан ғылымның неше түрін үйреніп, білімді, ақылды жігіт болып өседі.
Керуенге еріп, ел аралап жолға шығады. Шешесін өлтірген патшаның еліне
келеді.
Керуеннің Шын-Машынға келуіне орай сюжет желісі өрістей түседі.
Шеризат сарайда сайран салып жатқан сол патшаның қызы-Гүлшат аруды көреді.
Ақын Гүлшаттың сұлу сымбатын былай суреттейді:
Гүлшат сынды қаракөз,
Қалам қасты, нұрлы жүз.
Ақ бетіне пар келмес,
Сарт тоқыған әппақ боз.
Ұзын бойлы қыпша бел,
Тал бойында бір мін жоқ,
Шыны айнаның көзіндей,
Түзу ағаш құрған кез.
Қыздың сырт келбетін суреттеу стилі қазақ лиро-эпостық жырларының жазу
мәнеріне ұқсайды. Бұл туралы ғалым А.Қыраубаева мынадай пікір жинақтайды:
Қазақ ауыз әдебиетінің дәстүріне жақындататын тағы бір тұсы-сұлуды алтайы
қызыл түлкіге, жігітті аңшыға, тоят іздеген бүркітке салыстыра айтатын
жерлері:
Атқан аңым шарбаққа кетті кіріп,
Кіре алмадым соңынан мен де еріп.
Керек деген нәрсенді алшы менен,
Қаңсыраған ақымды алып беріп.
Бұл сезге Шеризат бала мойын бұрған,
Гүлшатқа ғашық болып көңілі тынған.
Бағбанмен өрге жүріп келе жатты,
Ақсұңқар қүтыла ма жайған тордан?15
Сөйтіп, екі жас бір-біріне ынтызар болады. Гүлшаттан дәмелі бір жігіт
еркімен табысқан жастардың кездесіп жүргенін біліп қойып, оны қыздың
әкесіне жеткізеді. Патша Шеризатты ұстап әкелу үшін көп нөкер қосып, Алмас,
Қоймас деген екі алыбын жібереді. Шеризат соғыс үстінде алыптарды
нөкерлерімен қоса өлтіреді. Тығылып қалған бір-екеуі Шеризаттың қаһарлы
айбынын, көрсеткен күшін патшаға айтып барады. Оның өлген патшаның тірі
қалған баласы екенін біліп, үрейі ұшқан Парахзат патша бас ұрып, Шеризаттан
кешірім сүрайды. Бірақ оны Шеризат зынданға салдырып, басын алмақшы болады.
Бұл іске ара түскен Гүлшат Ақжүністің Қартқожақ өмірін шола сөйлегеніндей
Шеризаттың ерліктерін шұбырта айта келіп:
Қылыш ұстап болаттан,
Жеті жасқа жетпей-ақ,
Оздың шығып санаттан.
Кәмшат бөрік басында,
Барлық қыздар қасында
Дұшпандарың жеңгенде,
Қане мүйізің шыққаны?16-
Өстіп қиссада Гүлшаттың қаталдықты, қайырым-сыздықты кешірімділікпен
жеңуді қостайтын адам екені көрсетілген.
Шеризат: Көңіл ашылғандай қисса айтып берсең, әкеңнің жазығын
кешемін- дейді. Гүлшат оған Мәһи Мәнзал сұлудың бастан кешкен оқиғасын
айтып береді. Оның қайырымдылығын үлгі етеді. Ғибратты істер жайында ертегі
айтып, ойын өткізген әйел болып та көзге түседі. Ертегі айту үстінде Гүлшат
кейде Шаһаризадаға да ұқсап кетеді. Гүлшат та Шеризатты ақыры ақылына
көндіреді. Сөйтіп, Шеризат Парахзаттың күнәсін кешеді. Қиссаның соңы
жазбагердің ғибратты сөзімен аяқталады. Яғни шығармада әділдіктің жеңіске
жетуі марапатталады.
Мәшһүр Жүсіп өзінің демократиялық-ағартушылық идеясын тек өлең-жырмен
ғана өрнектеп қойған жок, сонымен қатар, ол журналистика саласында да еңбек
етіп, сүбелі туындылар ұсынған. Оның Дала уалаяты тазеті мен Айқап
журналының беттерінде жарияланған, елінің мұрат-мақсаттарын тілге тиек ете
отырып жазған публицистикалық мақалалары осы пікірді растай түсетіні анық.
Әрине, М.Ж.Көпеев шығармашылығына ғана емес, жалпы әдебиетке сол
кезеңендегі күрделі қоғамдық жағдаймен түбірлі өзгерістердің куатты әсер
еткені айқын. Бұл туралы белгілі ғалым Ы.Дүйсенбаев былай дейді: Қазақтың
жазба әдебиеті осы кезеңде жанр жағынан да, тақырып жағынан едәуір байи
түсті. Ғасырлар бойы қазақ әдебиетінде тек поэзия басым болып келсе, енді
проза, публицистика, драматургия жанрлары туады. Күнделікті өмір талабынан
пайда болған осы жаңа жанрлар тез дамып, гүлдене шешек атады. Сол жылдар
жер-жерде шыға бастаған газет-журналдардың да бұған зор көмегі тиеді. Жер
жайы, қоныстандыру мен отырықшылық немесе оқу мен ағарту, яғни теңсіздігі
мен дін мәселелері тәрізді ежелден келе жатқан түбегейлі тақырыптар жаңа
әдебиеттің бетінен келелі орын алып, жедел де тың шешім табады.17
Екі ғасыр аралығындағы қазақ әдебиеті осылайша демократтық,
ағартушылық бағыт ұстап, құлашын еркін сермеп, жан-жақты әрі тез дами
түсті. Халықтың бай ауыз әдебиетінен сусындап, Шығыс пен Батыстың
классикалық әдебиет үлгілерінен нәр алған қазақ қаламгерлері келелі
мәселелерге қалың бұқараның назарын аударуға ұмтылды. Осындай творчестволық
ізденістердің нәтижесінде қазақ әдебиеті жаңа, тың сипаттарға ие бола
бастады.Бұған тағы да М.Ж.Көпеевтің шығармашылығын жан-жақты талдау үстін
де көз жеткізуге болады.
Қазақтың алғашқы публицистерінің бірі ретінде ол капитализм талқысына
түсіп, жұтаған, отаршылдықтың езгісінде қалып, тапталған халқының правосын
көбірек айтады. 1890 жылғы бір мақаласында Ақбеттау еліндегі Құсайын
Поштаев дегеннің алпыс үй кедейді салықтан босатып, салықты малына қарай
байларға салғанын өте орынды деп біледі. Байды жамандасып, нашардан
бірдеңе аламын деп жатқаным жоқ. Құсайын мырзаның нашарға қылған жақсылығын
айтып отырмын, - дейді жазушы.
Ол жұртты бай, кедей деп бөлмей, тұтас халықтық тұрғыдан қарайды.
Гумманистік, адамгершілік тұрғыдан толғанып, халықты әділдікке, шындыққа
жүгінуге шақырады.
Жазбагердің баспасөздегі мақалаларында публицистикалық сарын басым.
Өйткені, автор заманның толғақты да түбегейлі мәселелерін қозғады, туған
халқының тағдыры мен тарихына, болашағына байланысты ойларын еш бүкпестен,
жасырмастан әділ де тура айтып отырады. Ол қоғам мен халық алдындағы
міндеттер туралы, ғылым мен мәдениет, оқу мен өнер-білім, тәрбие мен өнеге
жайында ой өрбітіп, байыпты ақыл-кеңес береді.
Мәшһүр оқу мен ғылым үйрену қажеттігі туралы тұжырымдарын өлеңде ғана
өрнектеп қойған жоқ, қара сөзбен де жазып қалдырды. Ғылым-адам жанына
түңдіктен түскен Күн мен Ай сәулесі іспетті нұр құятындығын айта келіп,
ойын былай қорытындылайды: Әркім өз жанын тірілтуді керек қылса, ғұмырын
ғылым-білімге сарып қылсын. Ғылым-білімге ғұмырын сарып қылған пенденің
жаны тіріліп, сыйлы болады. Ғылым-білімге ғұмырын сарып қылмаған пенденің
жаны өлік жан есепті. Өзі өліп жатқан өлікті кім керек қылады18
Ғұлама ғалым тек жазу-сызумен ғана айналысып қана қоймай, балаларға
дін сабағын үйретіп, дұрыс тәлім-тәрбие берумен де айналысқан. Ғылым-
білім деп аталатын еңбегінде ол: Ақымақтың тізгіні - құлағы. Ғақылдың
тізгіні-көңілі. Қатықтай қатып, сүттей ұйып жүре береді. Ғақылды не нәрсені
естісе, естуіне қанағат қылмай, ғақылына салып, көңілінің дауалауына
тоқтайды19, - деп жас ұрпақты рухани өсуге шақырады.
Мерзімді баспасөз бетінде жарияланған бір мақаласында да жазушы сол
кездің жаңа бағыттағы оқу үлгісі – жадитті қуаттайды. Осы үлгіде жазылған
кітаптардың кеңінен таралуына белсене кіріседі.
М.Ж.Көпеев шығармашылығының елеулі салаларының бірі-өз кезінің
көкейкесті мәселелерін көтерген салмақты публицистикасы. Дала уалаяты
газетінің белсенді авторлардың бірі болған ол өзінің публицистикалық
мақалаларында ел тұрмысына қатысты толғақты мәселелер төңірегіңде сөз
қозғағаны мәлім. Замандастарын ұтымды еңбек етуге, шаруашылықты дұрыс
пайдалана білуге үгіттеп, еңбекті ғылыммен ұштастыруға ақыл-кеңес берген
жазбагердің пайымдауынша, жалпы адамзат оқу-білім алу мен адал еңбек ету
арқылы ғана биік мұраттарға жетіп, даңғыл жолға түсе алады.
Өз тұсындағы қазақтың көрнекті ақындары секілді Мәшһүр де әділетті
қорғау, ар тазалығын сақтау сияқты идеясын шығармаларының негізгі арқауы
етті. Бірақ басқа әріптестерінен бір өзгешелігі - бұл идеяны дінмен
байланыстыра уағыздауында. Оның ұғымында құдайды тану адамшылыққа,
әділдікке бастау ісіне көмегін тигізеді. Құдайға сенетіндігін жасырмай:
Мен кұдай-да бір деп білемін, бар деп қана білемін, күшті деп білемін. Осы
үшеуіне наным-сенімім күшті. Құдай қандай өзі, не нәрсе оны білуге, оны
тануға ақыл-ойым, зейін-пікірім жетпейді20 - дейді.
М.Ж. Көпеевтің бұл куәлігі туралы айта келіп, белгілі ғалым
Ы.Дүйсенбаев мынадай қорытынды жасайды: Сөйтіп, құдай деген ұғымға үлкен
мән беріп, адам ойы жетпейтін не шырқау биік, яғни тұңғиық терең деп қарау
ертедегі ойлы адамдарың тәжірибесенде көп ұшырасып келген. Олар көбінесе
құдай деген түсінік арқылы адамгершілік қасиетті, әділдікті, жақсылықты,
ізгілікті беруге ұмтылған. Сөз жоқ, бұлардың бәрінің түп негізінде дүниені,
өмірді, идеалистік тұрғыдан тану жатыр.21
Осы пікірдің түп-төркініне көз жүгіртсек, Мәшһүрдің ой-топшылауы
алдынғы қатарлы ағартушы-демократтардың толғамдары мен сабақтастығын
көреміз. Тіпті ұлы Абайдың өзі де:
Күндіз-түні ойымда бір-ақ тәңірі,
Өзіне құмар қылған оның әмірі.
Халлаққам мақлұқ ақылы жете алмайды,
Оймен білген нәрсенің бірі-дәһрі.
Өзгені ақыл-ойға қоңдырады,
Біле алмай бір тәңіріні болдырады,
Талып ұйықтап, көзіңді ашысымен
Талпынып, тағы да ойлап зор қылады...22
деп толғанбай ма?!
Рас, Мәшһүр Жүсіп тәңірге табынып, құлшылық еткен, бес уақыт намазды
қаза жібермеген тақуа, пірадар адам болған. Ол Бұқара, Самарқанд
шаһарларында жүрген кезінде, дін оқуын тәмамдап, оны толық меңгереді. Оның
дүние - танымында діни наным-сенім айрықша орын алады. Сондықтан бірқатар
ғалымдар М.Ж.Көпеевті XIX ғасырдың аяғы мен XX ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz