Аударма кезіндегі сөз құрылымын өзгерту
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І БӨЛІМ АУДАРМА КЕЗІНДЕГІ СӨЗ ҚҰРЫЛЫМЫН ӨЗГЕРТУ ... ... ...4
1.1. ЛЕКСИКАНЫ ІРІКТЕУ КРИТЕРИЙЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.2. ЛЕКСИКА ТІЛ БІЛІМІНДЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.3. АУДАРМАДА ЛЕКСИКАЛЫҚ МАТЕРИАЛМЕН ЖҰМЫС ... ... ... ... ... .8
ІІ БӨЛІМ. АУДАРМА КЕЗІНДЕГІ ЖАЛПЫ МАЗМҰН, ОНЫҢ ҚҰРАМДАС БӨЛІКТЕРІ ЖӘНЕ МАҚСАТТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
2.1. ШЕТЕЛ ТІЛІН ТІЛДІК ЕМЕС ЖОҒАРҒЫ ОҚУ ОРНЫНДА АУДАРУДЫҢ МАЗМҰНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
2.2. ШЕТЕЛ ТІЛІН АУДАРУДА ЛЕКСИКАНЫҢ МАҢЫЗЫ ЖӘНЕ ОНЫ МЕҢГЕРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
2.3. СӨЗДІК МИНИМУММЕН ЖҰМЫС ЖАСАУ ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ... ... 17
2.4. ТӘЖІРИБЕЛІК АУДАРУДЫҢ ҚОРЫТЫНДЫСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І БӨЛІМ АУДАРМА КЕЗІНДЕГІ СӨЗ ҚҰРЫЛЫМЫН ӨЗГЕРТУ ... ... ...4
1.1. ЛЕКСИКАНЫ ІРІКТЕУ КРИТЕРИЙЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.2. ЛЕКСИКА ТІЛ БІЛІМІНДЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.3. АУДАРМАДА ЛЕКСИКАЛЫҚ МАТЕРИАЛМЕН ЖҰМЫС ... ... ... ... ... .8
ІІ БӨЛІМ. АУДАРМА КЕЗІНДЕГІ ЖАЛПЫ МАЗМҰН, ОНЫҢ ҚҰРАМДАС БӨЛІКТЕРІ ЖӘНЕ МАҚСАТТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
2.1. ШЕТЕЛ ТІЛІН ТІЛДІК ЕМЕС ЖОҒАРҒЫ ОҚУ ОРНЫНДА АУДАРУДЫҢ МАЗМҰНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
2.2. ШЕТЕЛ ТІЛІН АУДАРУДА ЛЕКСИКАНЫҢ МАҢЫЗЫ ЖӘНЕ ОНЫ МЕҢГЕРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
2.3. СӨЗДІК МИНИМУММЕН ЖҰМЫС ЖАСАУ ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ... ... 17
2.4. ТӘЖІРИБЕЛІК АУДАРУДЫҢ ҚОРЫТЫНДЫСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
ҚОСЫМША
Ақпаратты беру кезінде, әдетте, іс-әрекеттің мағынасын, қызметін, немесе процесті. Зерттеу жұмысының объектісі аударма кезіндегі сөз құрылымын аудару. Зерттеу жұмысы аударылу мәселелері болып табылады.
Курстық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Аударма кезіндегі сөз құрылымын аудару болып табылады.
Курстық жұмыста белгіленген мақсаттарға қол жеткізу үшін келесі нұсқаулар:
1) таңдалған тақырып бойынша әдебиеттерді қарастыру;
2) лексиканы іріктеу критерийлері;
3) аударма кезіндегі жалпы мазмұнды талдау;
4) таңдалған мысалдардың мағыналарының ерекшеліктерін, ұқсастықтарын талдау.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Берілген зерттеу курстық жұмысының мақсаты – аударма кезіндегі сөз құрылымын өзгертуді зерттеу болып табылады.
«Аударма кезіндегі сөз құрылымын өзгерту» атты бірінші бөлімде, «Аударма кезіндегі жалпы мазмұн, оның құрамдас бөліктері және мақсаттары» атты екінші бөлімде, қорытындыда зерттеу кезіндегі басты нәтижелер тақыланады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Аударма кезіндегі сөз құрылымын өзгерту орын алмастыру арқылы жасалады. Бұл - аудару үстінде түпнұсқа тілдегі элементтердің орналасу тәртібін аударма тесксте өзгертіп беру. Алмастырылатын, әдетте, сөздер, сөз тіркестері, құрмалас сөйлемдерді құрастырушы сыңарлардың орын тәртібі, дербес сөйлемдердің тіркестегі орны. Бұл трансформацияны мына мысалдар арқылы талдап көрсетуге болады. “Therefore, mon ami, I fear that you must forswear your beauty sleep tonight, and join me in my all-night vigil in that flat below – armed with that excellent revolver of yours, bien entendu!” , “Соған қарағанда, достым, бүгін
Курстық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Аударма кезіндегі сөз құрылымын аудару болып табылады.
Курстық жұмыста белгіленген мақсаттарға қол жеткізу үшін келесі нұсқаулар:
1) таңдалған тақырып бойынша әдебиеттерді қарастыру;
2) лексиканы іріктеу критерийлері;
3) аударма кезіндегі жалпы мазмұнды талдау;
4) таңдалған мысалдардың мағыналарының ерекшеліктерін, ұқсастықтарын талдау.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Берілген зерттеу курстық жұмысының мақсаты – аударма кезіндегі сөз құрылымын өзгертуді зерттеу болып табылады.
«Аударма кезіндегі сөз құрылымын өзгерту» атты бірінші бөлімде, «Аударма кезіндегі жалпы мазмұн, оның құрамдас бөліктері және мақсаттары» атты екінші бөлімде, қорытындыда зерттеу кезіндегі басты нәтижелер тақыланады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Аударма кезіндегі сөз құрылымын өзгерту орын алмастыру арқылы жасалады. Бұл - аудару үстінде түпнұсқа тілдегі элементтердің орналасу тәртібін аударма тесксте өзгертіп беру. Алмастырылатын, әдетте, сөздер, сөз тіркестері, құрмалас сөйлемдерді құрастырушы сыңарлардың орын тәртібі, дербес сөйлемдердің тіркестегі орны. Бұл трансформацияны мына мысалдар арқылы талдап көрсетуге болады. “Therefore, mon ami, I fear that you must forswear your beauty sleep tonight, and join me in my all-night vigil in that flat below – armed with that excellent revolver of yours, bien entendu!” , “Соған қарағанда, достым, бүгін
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Артықбаева А. Қ. «Методика обучения монологической устной речи в языковом вузе» . Канд. Дисс. – М: 1982, -240.
2. Артемова А.Ф., Леонович О.А. «Английские имена собственные и поплнение словарного состава»ИЯШ, 2005, №1, 101-102 стр.
3. Andrian Wallwork “Business options” Oxford, 2000
4. Алдашева А., Әнесов Ғ., Сарыбаев Ш. «Қазақ лексикасындағы жаңа қолданыстар» Алматы, «Санат»1990, 136-бет.
5. Әбдіғалиев С.А. «Неміс тілін аударудың негіздері». Алматы, «Қазақ университеті».1992, 58-59 беттер
6. Байынқол Қ. «Сөздіктер». ҚХҚ және ӘТУ, Хабаршысы, №2, (6), 2003, 39-40 беттер.
7. Бухбиндер В.А., Штраус В.Н. «Основы методики преподавания иностранных языков». Киев, «Высшая школа»1986.
8. Бенюх О.П., Чернов Г.В. «Русско - английский словарь». Москва, 1964.
9. Белбаева М. «Қазіргі қазақ тілі лексикологиясы». Алматы, «Білім»1976, 10-11 беттер.
10. Гез Н.И. «Теория обучения иностранным языкам». Лингводидактика и методика. М., «Высшая школа»; 1982, 42-46 стр.
11. Гальскова Н.Д. «Проблема целей и содержания обучения иностранным языкам». ИЯШ, 2004, №1 стр 3-4
12. Гальскова Н.Д. «Современная методика обучения иностранным. языкам». Москва, «Академия» 2000, стр. 79-85
13. Григорев В.Б. Христорожденственный // ВШ, 1986, №5, с 86.
14. Дуанина Б.И. «Аударма мәселесінің қазіргі технологиялық жақтары». Москва, «Высшая школа»1979, 34-36 стр
15. Джин Л.К. «Характеристика словаря-миниммума банковской терминологии». Вестник, 2001, №3, стр. 124-129
16. Жданова И.Ф., Вартумян Э.А. «Англо-руский экономический словарь». Москва, «Руский язык» 2001.
1. Артықбаева А. Қ. «Методика обучения монологической устной речи в языковом вузе» . Канд. Дисс. – М: 1982, -240.
2. Артемова А.Ф., Леонович О.А. «Английские имена собственные и поплнение словарного состава»ИЯШ, 2005, №1, 101-102 стр.
3. Andrian Wallwork “Business options” Oxford, 2000
4. Алдашева А., Әнесов Ғ., Сарыбаев Ш. «Қазақ лексикасындағы жаңа қолданыстар» Алматы, «Санат»1990, 136-бет.
5. Әбдіғалиев С.А. «Неміс тілін аударудың негіздері». Алматы, «Қазақ университеті».1992, 58-59 беттер
6. Байынқол Қ. «Сөздіктер». ҚХҚ және ӘТУ, Хабаршысы, №2, (6), 2003, 39-40 беттер.
7. Бухбиндер В.А., Штраус В.Н. «Основы методики преподавания иностранных языков». Киев, «Высшая школа»1986.
8. Бенюх О.П., Чернов Г.В. «Русско - английский словарь». Москва, 1964.
9. Белбаева М. «Қазіргі қазақ тілі лексикологиясы». Алматы, «Білім»1976, 10-11 беттер.
10. Гез Н.И. «Теория обучения иностранным языкам». Лингводидактика и методика. М., «Высшая школа»; 1982, 42-46 стр.
11. Гальскова Н.Д. «Проблема целей и содержания обучения иностранным языкам». ИЯШ, 2004, №1 стр 3-4
12. Гальскова Н.Д. «Современная методика обучения иностранным. языкам». Москва, «Академия» 2000, стр. 79-85
13. Григорев В.Б. Христорожденственный // ВШ, 1986, №5, с 86.
14. Дуанина Б.И. «Аударма мәселесінің қазіргі технологиялық жақтары». Москва, «Высшая школа»1979, 34-36 стр
15. Джин Л.К. «Характеристика словаря-миниммума банковской терминологии». Вестник, 2001, №3, стр. 124-129
16. Жданова И.Ф., Вартумян Э.А. «Англо-руский экономический словарь». Москва, «Руский язык» 2001.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І БӨЛІМ АУДАРМА КЕЗІНДЕГІ СӨЗ ҚҰРЫЛЫМЫН ӨЗГЕРТУ ... ... ...4
1.1. ЛЕКСИКАНЫ ІРІКТЕУ
КРИТЕРИЙЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.2. ЛЕКСИКА ТІЛ
БІЛІМІНДЕ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .6
1.3. АУДАРМАДА ЛЕКСИКАЛЫҚ МАТЕРИАЛМЕН ЖҰМЫС ... ... ... ... ... .8
ІІ БӨЛІМ. АУДАРМА КЕЗІНДЕГІ ЖАЛПЫ МАЗМҰН, ОНЫҢ ҚҰРАМДАС БӨЛІКТЕРІ ЖӘНЕ
МАҚСАТТАРЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .10
2.1. ШЕТЕЛ ТІЛІН ТІЛДІК ЕМЕС ЖОҒАРҒЫ ОҚУ ОРНЫНДА АУДАРУДЫҢ
МАЗМҰНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 10
2.2. ШЕТЕЛ ТІЛІН АУДАРУДА ЛЕКСИКАНЫҢ МАҢЫЗЫ ЖӘНЕ ОНЫ МЕҢГЕРУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 15
2.3. СӨЗДІК МИНИМУММЕН ЖҰМЫС ЖАСАУ ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ... ... 17
2.4. ТӘЖІРИБЕЛІК АУДАРУДЫҢ ҚОРЫТЫНДЫСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .22
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .25
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Ақпаратты беру кезінде, әдетте, іс-әрекеттің мағынасын, қызметін,
немесе процесті. Зерттеу жұмысының объектісі аударма кезіндегі сөз
құрылымын аудару. Зерттеу жұмысы аударылу мәселелері болып табылады.
Курстық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Аударма кезіндегі сөз
құрылымын аудару болып табылады.
Курстық жұмыста белгіленген мақсаттарға қол жеткізу үшін келесі
нұсқаулар:
1) таңдалған тақырып бойынша әдебиеттерді қарастыру;
2) лексиканы іріктеу критерийлері;
3) аударма кезіндегі жалпы мазмұнды талдау;
4) таңдалған мысалдардың мағыналарының ерекшеліктерін, ұқсастықтарын
талдау.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Берілген зерттеу курстық
жұмысының мақсаты – аударма кезіндегі сөз құрылымын өзгертуді зерттеу болып
табылады.
Аударма кезіндегі сөз құрылымын өзгерту атты бірінші бөлімде,
Аударма кезіндегі жалпы мазмұн, оның құрамдас бөліктері және мақсаттары
атты екінші бөлімде, қорытындыда зерттеу кезіндегі басты нәтижелер
тақыланады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Аударма кезіндегі сөз құрылымын
өзгерту орын алмастыру арқылы жасалады. Бұл - аудару үстінде түпнұсқа
тілдегі элементтердің орналасу тәртібін аударма тесксте өзгертіп беру.
Алмастырылатын, әдетте, сөздер, сөз тіркестері, құрмалас сөйлемдерді
құрастырушы сыңарлардың орын тәртібі, дербес сөйлемдердің тіркестегі орны.
Бұл трансформацияны мына мысалдар арқылы талдап көрсетуге болады.
“Therefore, mon ami, I fear that you must forswear your beauty sleep
tonight, and join me in my all-night vigil in that flat below – armed with
that excellent revolver of yours, bien entendu!” , “Соған қарағанда,
достым, бүгін тәтті ұйқыңды қиып, төменгі пәтерде менімен бірге түні бойы
кірпік қақпай отыруға тура келер. Әрине, әлгі тапаншаңды өзіңмен бірге ала
жүрсең, абзал болар еді”. Бұл сөйлемде all-night біріккен үстеуі қазақ
тіліне түні бойы болып аударылған. Бұл аударманы сөзбе-сөз аударма әдісіне
жатқыза аламыз. Мұндағы all-night біріккен сөзі сөздіктерде түні бойы болып
берілген. Алайда бастапқы тілде екінші орында тұрған сөз аудармада бірінші
орынға шыққанын айта кеткен жөн. Бұл жағынан бұл аударманы орын алмастыру
моделіне жатқызуға болады.
Зерттеуде қолданылатын әдістемелер негізі. Зерттеуде негізгі тәсіл
ретінде аудармалардың мәтінін түпнұсқамен салыстыра талдау тәсілі
қолданылған.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, ІІ бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттерден және қосымшалардан тұрады.
І БӨЛІМ АУДАРМА КЕЗІНДЕГІ СӨЗ ҚҰРЫЛЫМЫН ӨЗГЕРТУ
1.1. ЛЕКСИКАНЫ ІРІКТЕУ КРИТЕРИЙЛЕРІ
Аударма кезінде сол тілдің барлық сөздік қорын меңгеру мүмкін емес,
өйткені шетел тілін аударуға бөлінген уақыт шектелген. Совет методикасында
лексикалық минимумды іріктеудің негізгі принциптерін біршама толық түрде
қамтыған Рахманов И.В. ең әуелі активтік сөздік пен пассивтік сөздікті
ажырату қажеттігін атап көрсетеді. Ол әуелі пассивтік сөздікті іріктеу
принциптерін келтіреді:
1) сөздердің тіркесу қабілеті
2) стильдік шектелмегендігі
3) семантикалық құндылығы
4) сөз тудыру құндылығы
5) көп мағыналылығы
6) көмекші сөз ретінде қолданылу мүмкіндігі
7) жиілігі.
Бұлардың алғашқы үшеуі негізгі, соңғы төртеуі қосымша принциптер. Осы
принциптер негізінде пассивтік сөздікті іріктеп алған соң, соның ішінен
активтік сөздікті іріктеп алу керек.
Ол үшін жоғарыда аталған принциптерге қосымша тағы да екі принцип
қолданылады: Синонимдерді минимумға енгізбеу және ұғымдарды түсіндіру
принципі.
Қазіргі кезде совет методикасында қолданылып жүрген сөздерді іріктеу
принциптерін үш топқа бөледі: I топ статистикалық принциптер, II топ
методикалық принциптер III топ – лингвистикалық принциптер. Бұл принциптер
бір-бірімен тығыз байланысты және жоғарыда аталған И.В.Рахмановтың
принциптеріне сүйеніп, оларды одан әрі дамытады. Бұл принциптер мыналар:
I топқа жататын негізгі принциптер – сөздің қолданылу жиілігі және
оның көп тарағандығы сөздің қолданылу жиілігі деп оның бір мәтінен немесе
зерттелген мәтіндердің бәрінде неше рет кездескен санын айтады. Ал оның көп
тарағандығы дегеніміз зерттелген мәтіндерде сол сөздің кездесуі (әр мәтінде
ең болмаса бір рет кездесуі). Сөздерді минимумға іріктеп алу үшін бұл
принципті жеке-жеке емес, комплексті түрде пайдаланған жөн.
II топқа шетел тілдерін аудару мақсатын ескеретін принциптер жатады,
яғни активтік лексиканы бір бөлек, пассивтік лексиканы бір бөлек іріктеуді
талап ететін принциптер. Бұл топқа жататын принциптер мыналар:
а) бағдарламада белгіленген тақырыптарға сәйкестік принципті. Бұл
принцип бойынша минимумға тек оқытылатын тақырыптарға сәйкес келетін сөздер
ғана енгізіледі.
ә) ұғымды бейнелеу принципі, яғни минимумға көптеген ұғымдарды
бейнелеуге қатысатын сөздерді енгізу принципі. Бұл принцип негізінде арнайы
терминдер мен белгілі топтар ғана қолданылатын сөздер (мысалы, кәсіптік
сөздер) минимумға енгізілмейді.
б) семантикалық принцип бойынша минимумға бағдарламалық тақырыптарға
байланысты аса маңызды сөздер іріктеліп алынады.
III топқа жататын принциптер мыналар:
а) сөздердің бір-бірімен тіркесу қабілетін ескеру. Бұл принципке
негізінде минимумға неғұрлым көп сөздермен тіркесіп, көптеген сөз
тіркестерін құрайтын сөз енгізіледі.
ә) сөз тудыру құндылығы, яғни сөздің туынды сөздерге негіз болу
қабілеті. Бұл принцип бойынша неғұрлым көп туынды сөздерге негіз бола
алатын сөйтіп жаңа сөздің мағынасын болжауға, өз бетімен ашуға мүмкіндік
беретін сөздер алынады.
б) сөздің көп мағыналылығын ескеру принципі.
в) минимумға стилистикалық тұрғыдан шектелмеген сөздерді енгізу
принципі бойынша тілдің әр түрлі стилінде қолданылатын сөздер іріктеліп
алынады.
г) сөздердің көмекші сөз ретінде қолданылу мүмкіндігін ескеру принципі
және синоинмдерді минимумға енгізбеу принципі.
Активтік сөздерді іріктеуде I, II топ принциптері толық пайдаланылады
да, III топ принциптерінің кейбіреулері қолданылады: синонимдерді енгізбеу,
тіркесу қабілеті, сөз тудыру құндылығы және көп мағыналық принциптері.
Пасивтік сөздерді іріктеуде I топ принциптері мен семантикалық принцип
сөз тудыру құндылығы көп мағыналық принциптері және тақырыпқа қатысытылығы
пайдаланылады.
1.2. ЛЕКСИКА ТІЛ БІЛІМІНДЕ
Белгілі бір тілдегі сөздердің жиынтығы лексика деп аталады. Лексика
тіл білімінде сөздік құрам деген терминнің синонимі ретінде қолданылып,
тілдегі барлық сөздердің жиынтығы белгілі бір тілдің бүтіндей сөз байлығы
деген ұғымды білдіреді.
Балақаев М.: ... сөз байлығын молайту, сөз тіркестерін, сөйлемдерді
дұрыс түсініп, дұрыс құрай білу, сөздердің орфографиялық нормаларын сақтап,
дұрыс оқу-қазақ тілі студенттердің бәріне ортақ, бәріне тиісті талаптар -
дегені орынды пікір.
Аударма сөздігінде, біріншіден, шет тілдік сөздердің мағынасы
түсіндіріледі, екіншіден, ол сөздердің шығу тегі, қай тілдік сөз екені
көрсетіледі. Аталған Сөздікте түбірлес бірнеше сөздің біреуінің ғана шығу
төркіні, қай тілдік сөз екені көрсетілген. Мысалы: Price – цена, ценный,
баға, бағалау деген түбірлес бірнеше сөздің біреуі – цена, баға деген
сөзден кейін ғана оның этимологиясы жайында түсінік берілген.
Орфографиялық сөздік, Тарихи сөздік деп аталатын сөздіктер де
болады. Орфографиялық сөздікте сөздердің қалай жазылатындығы көрсетіледі,
бұл сөздік дұрыс жазудың анықтығышы ретінде қолданылады.
Тарихи сөздікте тілдің ескі жазба нұсқаларында қолданылған сөздер
хронологиялық тәртіппен беріледі де, олардың мағыналары қазіргі тілдегі
сөздермен аударылады; ертеде қолданылған сөздерге тарихи тұрғыдан түсінік
беріледі. Мұндай сөздік ерте уақытта жазылған ескерткіштерді, қолжазбаларды
оқу үшін өте қажет.
Лексикографиялық жұмыстар жүргізу үшін лексикографияның теориясы мен
практикасын жете білу қажет. Мұнымен бірге, лексикографиялық жұмыс
лексикографтардан (сөздік жасаушылардан) лексикологияны, оның семасиология,
фразеология, этимология атты салаларын жете білуді қажет етеді.
Лексикографиялық жұмыс жүргізу үшін стилистика мен грамматика мәселелерін
де жете меңгере білу қажет.
Сөздік – белгілі бір тілдегі белгілі бір сөздер тобының (сөз
тіркестерінің, фразеологизмдердің ) жиынтығын көрсететін анықтамалық құрал.
Сөздікте сөздер белгілі бір тәртіппен орналасады да, олар не мағыналары
жағынан түсіндіріледі, не екінші тілге аударылады. Сөйтіп, сөздік әлгі тіл
туралы, сол тілдегі сөздер, олардың сыр-сипаты туралы әр түрлі танымдық
хабар береді.
Сөздіктердің міндеті – тіліміздің лексикалық байлығын (сөздерді, сөз
тіркестерін) түгел жинап, оларды ретке келтіру, әліпбилік немесе тақырыптық
жүйеге түсіру, сөздікке ендіру; сөйтіп әрбір тұрақты тіркеске тілдік
тұрғыдан жан-жақты сипаттама беру.
Сөздіктегі сөздерге сипаттама екі бағытта беріледі. Бірі – тілдік
бірліктердің сыртқы құрылымы жағынан, екіншісі – олардың мазмұны жағынан.
Мазмұны жағынан тілдік бірліктердің мағыналары ашылып, сараланады, оларға
анықтама берудің типтері анықталады. Ал құрылымы жағынан әрбір сөз бен
тіркес туралы оқырманға неғұрлым мол тілдік (лексикалық, грамматикалық,
стильдік, этимологиялық т.б.) мәліметтер беріледі.
Сөздік жасауды кең жолға қою үшін бұрынғыдай тек орысша-қазақша немесе
қазақша-орысша сөздіктерді жасау ғана емес, сонымен бірге, олардың шеңберін
үлкейтіп, ағылшынша-орысша-қазақша деген сияқты немесе бұларға керісінше
сөздіктерді жасаған абзал. Жасап қана қоймай бірте-бірте олардың көлемін
ұлғайта, сапасын арттыра, жетілдіре беру керек.
Сонда ғана сөздік жасаудың ұстанымдары (принциптері) айқындалады,
теориясы дамиды, тәжірибесі артады.
1.3. АУДАРМАДА ЛЕКСИКАЛЫҚ МАТЕРИАЛМЕН ЖҰМЫС
Аудармада лексиканы түгел меңгерту мүмкін емес екені туралы айтылады.
Ең алдымен лексикалық материалдарды сұрыптауда олардың қай
мамандықтар үшін, не мақсатқа арналғанын анықтап алу қажет.
Жоғарыда айтылғандй шетел тілі аспектілерінің ішінде аса маңыздысы –
лексика. Сөзде грамматикалық қателер бола тұрса да, адамдар арасында
қатынас болуы мүмкін, олар бір-бірімен түсінісе алады. Демек, сөзде кейбір
грамматикалық қателердің болуы, сол сөзді түсінуге нұқсан келтірмейді. Ал
басқа біреудің сөзін түсіну үшін немесе өз ойын айтып жеткізу үшін қажетті
лексиканы білмеген жағдайда коммуникация бола алмайды, яғни басқа адамның
сөзін түсіне алмаймыз, өз ойымызды да айтып жеткізе алмаймыз.Сондықтан
шетел тілін аударуда лексиканы меңгерудің маңызы ерекше. Олай болса,
лексикаға көп көңіл бөлу керек. Әрине, бұл айтылғаннан лексиканы меңгеру өз
алдына аудару мақсаты екен деген қорытынды шықпауы керек.
Маңызы қандай зор болғанымен лексиканы меңгеру аударудың мақсаты емес,
тек сол мақсатқа жетудің өте маңызды құралы. Сонымен лексиканы лексика үшін
емес, оны сөзде қолдана алу үшін меңгеру керек, яғни басқа адамдардың сөзін
оқып немесе тыңдап түсіну, өз ойын ауызша немесе жазбаша түрде жеткізу үшін
қажетті лексиканы қолдана алатындай шамада меңгеру жөн. Онсыз шетел тілінде
сөз іскерліктері мен дағдыларын меңгеру мүмкін емес.
Тіл – қатысым мақсатына қол жеткізу үшін қолданылады және адамның
әлем туралы бүкіл білімдері мен ұғым түсініктерінің жиынтығын көрсете
алады. Тілді аударудағы басты мақсат – үйренуші өз ойын еркін айта білуі.
Тілді аудару барысында мыналарды еске ұстау керек:
1. Аударма кезіндегі сөз құрылымын жүйелі түрде (білмегеннен білгенге,
жеңілден қиынға, нақтыдан жалпыға және қысқадан кеңейтуге) жүргізу;
2. Аудару күнделікті өмірде жиі қолданылатын контекстегі сөйлемдерден
басталуы;
3. Оқу материалдары шындыққа сай, күнделікті тіршілік аясында алынуы.
Ағылшын тілінің базалық деңгейін білу үшін 3000 сөз қажет дейді ағылшын
тілінің мамандары. Осы 3000 сөздің 500-і етістік, 500-і сын есім, 1500-і
зат есім, қалған сөз табы 500 бірлікті құрайды екен. Аудару үшін
коммуникация үшін қанша сөз жеткілікті екеніне шет елдік ғалымдар түрлі
дәледер келтірген. Мысалы, Джин Л.К. ағылшын тілінде сөйлейтін адамдар
күнделікті қарым-қатынас барысында 2500 сөзді пайдаланды десе, К.Огден
әдетте 1000 сөз жеткілікті екендігін айтады. М.Уэст кез-келген қарым-
қатынас үшін 2000 сөз қажет дейді. Яғни лексикалық минимум бірліктерін
төмендегідей көрсетуге болады[1].
Лексикалық минимум 400-600 бірлік таңба
Сөзжасам. Сөз тудырушы жұрнақтар. Зат есім тудыратын жұрнақтар: er-or,
ment, -ance-ence,-ing, - ness, - tionsion, - ist.
Сын есім туғызатын жұрнақтар
-ous, able-ible, -ful, -al.
Үстеудің жұрнақтары. Конверсиялық сөзжасау әдісі.
ІІ БӨЛІМ. АУДАРМА КЕЗІНДЕГІ ЖАЛПЫ МАЗМҰН, ОНЫҢ ҚҰРАМДАС БӨЛІКТЕРІ ЖӘНЕ
МАҚСАТТАРЫ
2.1. ШЕТЕЛ ТІЛІН ТІЛДІК ЕМЕС ЖОҒАРҒЫ ОҚУ ОРНЫНДА АУДАРУДЫҢ МАЗМҰНЫ
Аударудың жалпы мазмұны және оның құрамдас бөліктері тіл
құбылыстарының, тақырыптардың, мәтіндердің тек бір шамалы бөлігін қамтиды.
Осыған орай, методикада тіл мен сөз материалдарының минимумы деген ұғым
бар. Бұл ұғымға алға қойған міндетті шешуге қажетті тілдік материалдың ең
аз көлемі, тақырыптар минимумы мен мәтіндер минимумы жатады. Әр минимум
белгілі критерийлерге сүйене отырып іріктеледі. Осы жерде минимумдарды
іріктеп алуды неден бастау керек деген сұрақ туады.
Іріктеліп алынуға тиісті аудару мазмұнының бірінші әлементі – тақырып
минимумы, яғни әуелі тақырып минимумын іріктеп алу керек, өйткені тақырыпты
білмей тұрып, мәтіндерді, сөздерді іріктеу мүмкін емес. Сонан соң сол
тақырыптарға сәйкес тіл материалы мен мәтіндер минимумын іріктеуге кірісу
керек.
Тіл материалын (лексиканы, фонетиканы, грамматиканы) іріктеп алуда
жетекші рольді лексика атқарады. Ең алдымен лексика іріктеліп алынып, соған
сәйкес грамматикалық материал іріктеледі. Грамматикалық ережелер сөздермен
жұмыс істеуге жетекші болуға тиіс. Ол үшін іріктеп алынған грамматикалық
ережелер көптеген сөздерді қамтуы керек. Әйтпесе, олар өз қызметін атқара
алмайды. Сондықтан әуелі лексикалық минимумды, сонан соң сөздермен жұмыс
істеуге лайықты, оларды жинақтап қорытатын грамматикалық ережелерді іріктеп
алу керек. Бұдан кейін тіл материалы мен тақырыптар минимумын ескере
отырып, мәтіндер мен ана тілінде жоқ ұғымдарды іріктеп алуға болады.
Лингвистика мен әдістеме ғылымдарында әдетте продуктивті сөзде
қолданылатын тілдік материал – активтік материал, ал рецептивтік сөздегі
тілдік материал – пассивтік материал деп аталады. Бұлардың айырмашылығын
лексиканы меңгерудегі ерекшелік арқылы көрсетуге болады. Белгілі бір сөзді
қолдвну үшін (активтік материал) сол сөздің өзін, оның грамматикалық
формаларын, мағыналарын және ең бастысы оның басқа сөздермен тіркесу
мүмкіндігін білу керек. Рецептивтік сөзде (пассивтік материал) сөздің
тіркесуін білудің қажеті жоқ, өйткені тыңдаушы (оқырман) сөздерді өзі
тіркестірмейді, тіркестер дайын күйде берілген. Бұл жерде айтылған (немесе
жазылған) сөзді басқа сөздерден ажырата білу керек, оны танып, мағынасымен
ұштастыра білу керек.
Алайда активтік сөзбен пассивтік сөздің қиындығы бірдей емес, олардың
сипаттары да әр түрлі болады. Сол сияқты грамматикалық материалдардың да
активті түрде меңгерілуге тиістілері мен пассивті түрде меңгерілетіндері
бар.
Әр адамның активтік тіл материалы пассивтік тіл материалынан ана
тілінің өзінде әлдеқайда кем болады. Шетел тілін аударуда да продуктивтік
сөз үшін қажетті активтік тіл материалы рецептивтік сөз үшін қажетті
пассивтік материалдан әлдеқайда кемірек болуы керек, сонымен қатар активтік
түрде меңгерілетін тілдік материал (лексика, грамматика) пассивтік
миинмумның құрамына соның бір бөлігі ретінде кіруге тиіс.
Шетел тілін аударуда білім, іскерлік, дағдылар үлкен рөл атқарады.
Сондықтан аудару процесін дұрыс ұйымдастыру үшін бұлардың арақатынасын,
оларды меңгеретін ретін білу керек.
Шетел тілін аударуда білім деп сөздерді олардың мағыналарын,
формаларын білуді, сондай-ақ рецептивтік сөз бен продуктивтік сөз
процесінде осы тілдік материалмен істелетін операцияларға қажетті
мәліметтерді меңгеруді айтамыз.
Сонымен, шетел тілінде сөзді меңгеруге байланысты дағды деп
рецептивтік және продуктивтік сөз процесінде лексикалық материалды қолдану
әрекетін автоматтандыру деп айтуға болады.
Сонымен қатар аударудың мазмұнына сөз материалын да енгізу керек деген
ұсыныс орынды сияқты. Олай болса, аударудың мазмұны мынадай компонеттерден
тұрады: арнайы іріктеліп алынған, меңгеруге жататын тіл материалы
(фонетикалық, лексикалық, грамматикалық және орфографиялық материал);
ауызша және жазбаша сөзді дамытуға негіз болып табылатын тақырыптар; ауызша
және жазбаша мәтіндер; оқушылардың ана тілінде жоқ тіл құбылыстары;
фонетикалық, лексикалық, грамматикалық, орфографиялық дағдылар; аудару
барысында анықтама әдебиетті қолдану іскерлігі; сөз материалы (сөз
үлгілері, монолог пен диалог түріндегі айтылымдар үлгілері).
Яғни, әдістемелік әдебиеттерді талдай отырып, біз шетел тілін аудару
мазмұнын төмендегі сызбадан көрсетеміз.
Шетел тілге аударудың негізгі мақсаттарының бірі-ол практикада әр
түрлі ситуацияларда қолдана білу керек. Жоғарыда берілген аударудың негізі:
а)(фонетикалық, лексикалық, грамматикалық, елтанымдық,
лингвоелтанымдық);
ә) қарым-қатынас процесінде қандай құралдарды қолдануын білу;
б) дағды мен іскерлік аудару барысында-тілді қарым-қатынас туралы
ретінде қолдану;
в) сфера, тақырып, ситуациялар онда аудару мазмұны жүзеге асыралады;
г) мәдениет –аудару мазмұнының материалды негізін құрайды.
Аудару мазмұны тұрақты емес. Оны мемлекеттік стандарт, аудару
бағдарламасы анықтайды. Әдістемелік проблемалардың маңыздысының бірі-аудару
мазмұнын әрбір аудару орнына лайықты етіп таңдау болып табылады. Қазіргі
кезде бұл таңдау 2 принцип бойынша жүзеге асырылады. 1-принцип-алға
қойылған аудару мақсатына жету үшін тілдік мазмұнының жетекшелігі мен
қажеттілігі. 2-принцип-аудару мазмұнын меңгеру үшін қол жететіндей болу.
Бұнда оқушы таңдап алынған материалды меңгеруге мүмкіншілігі туралы сөз
болып отыр. Бұл жерде тілге құрал ретінде баса назар аударайық. Арнайы
шетел тілін үйрететін жоғары оқу орындарында жетік маман қалыптастыру
ерекше орын алуы тиіс. Оның маңызы тілді аударуда, үйренуде тілдік емес
басқа маман иелеріне, өз мамандықтарына қатысты шетел тілін жетік
меңгеруіне атсалысу. Соған байланысты жаңа технологиялық аудару тәсілімен
қолданатын оқу орындар сапалы білімді қадағалаудағы жаңа тәсілді нығайтуға
негізделген.
Тіл үйретуде сондай-ақ жоғары оқу орнына сай оқу бағдарламасы қажет.
Шет ел тілін меңгеруде студенттер төмендегідей дағдыларды білуі тиіс:
- фонетика: дыбыстардың оқылу ережелері және алфавиттегі әріптерді сөз
тіркесінде, әріп тіркестерінде, дұрыс айту;
- орфография: белгілі бір дыбыстарға сәйкес келетін әріптер мен әріп
тіркесін жаза білу, негізгі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І БӨЛІМ АУДАРМА КЕЗІНДЕГІ СӨЗ ҚҰРЫЛЫМЫН ӨЗГЕРТУ ... ... ...4
1.1. ЛЕКСИКАНЫ ІРІКТЕУ
КРИТЕРИЙЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.2. ЛЕКСИКА ТІЛ
БІЛІМІНДЕ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .6
1.3. АУДАРМАДА ЛЕКСИКАЛЫҚ МАТЕРИАЛМЕН ЖҰМЫС ... ... ... ... ... .8
ІІ БӨЛІМ. АУДАРМА КЕЗІНДЕГІ ЖАЛПЫ МАЗМҰН, ОНЫҢ ҚҰРАМДАС БӨЛІКТЕРІ ЖӘНЕ
МАҚСАТТАРЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .10
2.1. ШЕТЕЛ ТІЛІН ТІЛДІК ЕМЕС ЖОҒАРҒЫ ОҚУ ОРНЫНДА АУДАРУДЫҢ
МАЗМҰНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 10
2.2. ШЕТЕЛ ТІЛІН АУДАРУДА ЛЕКСИКАНЫҢ МАҢЫЗЫ ЖӘНЕ ОНЫ МЕҢГЕРУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 15
2.3. СӨЗДІК МИНИМУММЕН ЖҰМЫС ЖАСАУ ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ... ... 17
2.4. ТӘЖІРИБЕЛІК АУДАРУДЫҢ ҚОРЫТЫНДЫСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .22
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .25
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Ақпаратты беру кезінде, әдетте, іс-әрекеттің мағынасын, қызметін,
немесе процесті. Зерттеу жұмысының объектісі аударма кезіндегі сөз
құрылымын аудару. Зерттеу жұмысы аударылу мәселелері болып табылады.
Курстық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Аударма кезіндегі сөз
құрылымын аудару болып табылады.
Курстық жұмыста белгіленген мақсаттарға қол жеткізу үшін келесі
нұсқаулар:
1) таңдалған тақырып бойынша әдебиеттерді қарастыру;
2) лексиканы іріктеу критерийлері;
3) аударма кезіндегі жалпы мазмұнды талдау;
4) таңдалған мысалдардың мағыналарының ерекшеліктерін, ұқсастықтарын
талдау.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Берілген зерттеу курстық
жұмысының мақсаты – аударма кезіндегі сөз құрылымын өзгертуді зерттеу болып
табылады.
Аударма кезіндегі сөз құрылымын өзгерту атты бірінші бөлімде,
Аударма кезіндегі жалпы мазмұн, оның құрамдас бөліктері және мақсаттары
атты екінші бөлімде, қорытындыда зерттеу кезіндегі басты нәтижелер
тақыланады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Аударма кезіндегі сөз құрылымын
өзгерту орын алмастыру арқылы жасалады. Бұл - аудару үстінде түпнұсқа
тілдегі элементтердің орналасу тәртібін аударма тесксте өзгертіп беру.
Алмастырылатын, әдетте, сөздер, сөз тіркестері, құрмалас сөйлемдерді
құрастырушы сыңарлардың орын тәртібі, дербес сөйлемдердің тіркестегі орны.
Бұл трансформацияны мына мысалдар арқылы талдап көрсетуге болады.
“Therefore, mon ami, I fear that you must forswear your beauty sleep
tonight, and join me in my all-night vigil in that flat below – armed with
that excellent revolver of yours, bien entendu!” , “Соған қарағанда,
достым, бүгін тәтті ұйқыңды қиып, төменгі пәтерде менімен бірге түні бойы
кірпік қақпай отыруға тура келер. Әрине, әлгі тапаншаңды өзіңмен бірге ала
жүрсең, абзал болар еді”. Бұл сөйлемде all-night біріккен үстеуі қазақ
тіліне түні бойы болып аударылған. Бұл аударманы сөзбе-сөз аударма әдісіне
жатқыза аламыз. Мұндағы all-night біріккен сөзі сөздіктерде түні бойы болып
берілген. Алайда бастапқы тілде екінші орында тұрған сөз аудармада бірінші
орынға шыққанын айта кеткен жөн. Бұл жағынан бұл аударманы орын алмастыру
моделіне жатқызуға болады.
Зерттеуде қолданылатын әдістемелер негізі. Зерттеуде негізгі тәсіл
ретінде аудармалардың мәтінін түпнұсқамен салыстыра талдау тәсілі
қолданылған.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, ІІ бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттерден және қосымшалардан тұрады.
І БӨЛІМ АУДАРМА КЕЗІНДЕГІ СӨЗ ҚҰРЫЛЫМЫН ӨЗГЕРТУ
1.1. ЛЕКСИКАНЫ ІРІКТЕУ КРИТЕРИЙЛЕРІ
Аударма кезінде сол тілдің барлық сөздік қорын меңгеру мүмкін емес,
өйткені шетел тілін аударуға бөлінген уақыт шектелген. Совет методикасында
лексикалық минимумды іріктеудің негізгі принциптерін біршама толық түрде
қамтыған Рахманов И.В. ең әуелі активтік сөздік пен пассивтік сөздікті
ажырату қажеттігін атап көрсетеді. Ол әуелі пассивтік сөздікті іріктеу
принциптерін келтіреді:
1) сөздердің тіркесу қабілеті
2) стильдік шектелмегендігі
3) семантикалық құндылығы
4) сөз тудыру құндылығы
5) көп мағыналылығы
6) көмекші сөз ретінде қолданылу мүмкіндігі
7) жиілігі.
Бұлардың алғашқы үшеуі негізгі, соңғы төртеуі қосымша принциптер. Осы
принциптер негізінде пассивтік сөздікті іріктеп алған соң, соның ішінен
активтік сөздікті іріктеп алу керек.
Ол үшін жоғарыда аталған принциптерге қосымша тағы да екі принцип
қолданылады: Синонимдерді минимумға енгізбеу және ұғымдарды түсіндіру
принципі.
Қазіргі кезде совет методикасында қолданылып жүрген сөздерді іріктеу
принциптерін үш топқа бөледі: I топ статистикалық принциптер, II топ
методикалық принциптер III топ – лингвистикалық принциптер. Бұл принциптер
бір-бірімен тығыз байланысты және жоғарыда аталған И.В.Рахмановтың
принциптеріне сүйеніп, оларды одан әрі дамытады. Бұл принциптер мыналар:
I топқа жататын негізгі принциптер – сөздің қолданылу жиілігі және
оның көп тарағандығы сөздің қолданылу жиілігі деп оның бір мәтінен немесе
зерттелген мәтіндердің бәрінде неше рет кездескен санын айтады. Ал оның көп
тарағандығы дегеніміз зерттелген мәтіндерде сол сөздің кездесуі (әр мәтінде
ең болмаса бір рет кездесуі). Сөздерді минимумға іріктеп алу үшін бұл
принципті жеке-жеке емес, комплексті түрде пайдаланған жөн.
II топқа шетел тілдерін аудару мақсатын ескеретін принциптер жатады,
яғни активтік лексиканы бір бөлек, пассивтік лексиканы бір бөлек іріктеуді
талап ететін принциптер. Бұл топқа жататын принциптер мыналар:
а) бағдарламада белгіленген тақырыптарға сәйкестік принципті. Бұл
принцип бойынша минимумға тек оқытылатын тақырыптарға сәйкес келетін сөздер
ғана енгізіледі.
ә) ұғымды бейнелеу принципі, яғни минимумға көптеген ұғымдарды
бейнелеуге қатысатын сөздерді енгізу принципі. Бұл принцип негізінде арнайы
терминдер мен белгілі топтар ғана қолданылатын сөздер (мысалы, кәсіптік
сөздер) минимумға енгізілмейді.
б) семантикалық принцип бойынша минимумға бағдарламалық тақырыптарға
байланысты аса маңызды сөздер іріктеліп алынады.
III топқа жататын принциптер мыналар:
а) сөздердің бір-бірімен тіркесу қабілетін ескеру. Бұл принципке
негізінде минимумға неғұрлым көп сөздермен тіркесіп, көптеген сөз
тіркестерін құрайтын сөз енгізіледі.
ә) сөз тудыру құндылығы, яғни сөздің туынды сөздерге негіз болу
қабілеті. Бұл принцип бойынша неғұрлым көп туынды сөздерге негіз бола
алатын сөйтіп жаңа сөздің мағынасын болжауға, өз бетімен ашуға мүмкіндік
беретін сөздер алынады.
б) сөздің көп мағыналылығын ескеру принципі.
в) минимумға стилистикалық тұрғыдан шектелмеген сөздерді енгізу
принципі бойынша тілдің әр түрлі стилінде қолданылатын сөздер іріктеліп
алынады.
г) сөздердің көмекші сөз ретінде қолданылу мүмкіндігін ескеру принципі
және синоинмдерді минимумға енгізбеу принципі.
Активтік сөздерді іріктеуде I, II топ принциптері толық пайдаланылады
да, III топ принциптерінің кейбіреулері қолданылады: синонимдерді енгізбеу,
тіркесу қабілеті, сөз тудыру құндылығы және көп мағыналық принциптері.
Пасивтік сөздерді іріктеуде I топ принциптері мен семантикалық принцип
сөз тудыру құндылығы көп мағыналық принциптері және тақырыпқа қатысытылығы
пайдаланылады.
1.2. ЛЕКСИКА ТІЛ БІЛІМІНДЕ
Белгілі бір тілдегі сөздердің жиынтығы лексика деп аталады. Лексика
тіл білімінде сөздік құрам деген терминнің синонимі ретінде қолданылып,
тілдегі барлық сөздердің жиынтығы белгілі бір тілдің бүтіндей сөз байлығы
деген ұғымды білдіреді.
Балақаев М.: ... сөз байлығын молайту, сөз тіркестерін, сөйлемдерді
дұрыс түсініп, дұрыс құрай білу, сөздердің орфографиялық нормаларын сақтап,
дұрыс оқу-қазақ тілі студенттердің бәріне ортақ, бәріне тиісті талаптар -
дегені орынды пікір.
Аударма сөздігінде, біріншіден, шет тілдік сөздердің мағынасы
түсіндіріледі, екіншіден, ол сөздердің шығу тегі, қай тілдік сөз екені
көрсетіледі. Аталған Сөздікте түбірлес бірнеше сөздің біреуінің ғана шығу
төркіні, қай тілдік сөз екені көрсетілген. Мысалы: Price – цена, ценный,
баға, бағалау деген түбірлес бірнеше сөздің біреуі – цена, баға деген
сөзден кейін ғана оның этимологиясы жайында түсінік берілген.
Орфографиялық сөздік, Тарихи сөздік деп аталатын сөздіктер де
болады. Орфографиялық сөздікте сөздердің қалай жазылатындығы көрсетіледі,
бұл сөздік дұрыс жазудың анықтығышы ретінде қолданылады.
Тарихи сөздікте тілдің ескі жазба нұсқаларында қолданылған сөздер
хронологиялық тәртіппен беріледі де, олардың мағыналары қазіргі тілдегі
сөздермен аударылады; ертеде қолданылған сөздерге тарихи тұрғыдан түсінік
беріледі. Мұндай сөздік ерте уақытта жазылған ескерткіштерді, қолжазбаларды
оқу үшін өте қажет.
Лексикографиялық жұмыстар жүргізу үшін лексикографияның теориясы мен
практикасын жете білу қажет. Мұнымен бірге, лексикографиялық жұмыс
лексикографтардан (сөздік жасаушылардан) лексикологияны, оның семасиология,
фразеология, этимология атты салаларын жете білуді қажет етеді.
Лексикографиялық жұмыс жүргізу үшін стилистика мен грамматика мәселелерін
де жете меңгере білу қажет.
Сөздік – белгілі бір тілдегі белгілі бір сөздер тобының (сөз
тіркестерінің, фразеологизмдердің ) жиынтығын көрсететін анықтамалық құрал.
Сөздікте сөздер белгілі бір тәртіппен орналасады да, олар не мағыналары
жағынан түсіндіріледі, не екінші тілге аударылады. Сөйтіп, сөздік әлгі тіл
туралы, сол тілдегі сөздер, олардың сыр-сипаты туралы әр түрлі танымдық
хабар береді.
Сөздіктердің міндеті – тіліміздің лексикалық байлығын (сөздерді, сөз
тіркестерін) түгел жинап, оларды ретке келтіру, әліпбилік немесе тақырыптық
жүйеге түсіру, сөздікке ендіру; сөйтіп әрбір тұрақты тіркеске тілдік
тұрғыдан жан-жақты сипаттама беру.
Сөздіктегі сөздерге сипаттама екі бағытта беріледі. Бірі – тілдік
бірліктердің сыртқы құрылымы жағынан, екіншісі – олардың мазмұны жағынан.
Мазмұны жағынан тілдік бірліктердің мағыналары ашылып, сараланады, оларға
анықтама берудің типтері анықталады. Ал құрылымы жағынан әрбір сөз бен
тіркес туралы оқырманға неғұрлым мол тілдік (лексикалық, грамматикалық,
стильдік, этимологиялық т.б.) мәліметтер беріледі.
Сөздік жасауды кең жолға қою үшін бұрынғыдай тек орысша-қазақша немесе
қазақша-орысша сөздіктерді жасау ғана емес, сонымен бірге, олардың шеңберін
үлкейтіп, ағылшынша-орысша-қазақша деген сияқты немесе бұларға керісінше
сөздіктерді жасаған абзал. Жасап қана қоймай бірте-бірте олардың көлемін
ұлғайта, сапасын арттыра, жетілдіре беру керек.
Сонда ғана сөздік жасаудың ұстанымдары (принциптері) айқындалады,
теориясы дамиды, тәжірибесі артады.
1.3. АУДАРМАДА ЛЕКСИКАЛЫҚ МАТЕРИАЛМЕН ЖҰМЫС
Аудармада лексиканы түгел меңгерту мүмкін емес екені туралы айтылады.
Ең алдымен лексикалық материалдарды сұрыптауда олардың қай
мамандықтар үшін, не мақсатқа арналғанын анықтап алу қажет.
Жоғарыда айтылғандй шетел тілі аспектілерінің ішінде аса маңыздысы –
лексика. Сөзде грамматикалық қателер бола тұрса да, адамдар арасында
қатынас болуы мүмкін, олар бір-бірімен түсінісе алады. Демек, сөзде кейбір
грамматикалық қателердің болуы, сол сөзді түсінуге нұқсан келтірмейді. Ал
басқа біреудің сөзін түсіну үшін немесе өз ойын айтып жеткізу үшін қажетті
лексиканы білмеген жағдайда коммуникация бола алмайды, яғни басқа адамның
сөзін түсіне алмаймыз, өз ойымызды да айтып жеткізе алмаймыз.Сондықтан
шетел тілін аударуда лексиканы меңгерудің маңызы ерекше. Олай болса,
лексикаға көп көңіл бөлу керек. Әрине, бұл айтылғаннан лексиканы меңгеру өз
алдына аудару мақсаты екен деген қорытынды шықпауы керек.
Маңызы қандай зор болғанымен лексиканы меңгеру аударудың мақсаты емес,
тек сол мақсатқа жетудің өте маңызды құралы. Сонымен лексиканы лексика үшін
емес, оны сөзде қолдана алу үшін меңгеру керек, яғни басқа адамдардың сөзін
оқып немесе тыңдап түсіну, өз ойын ауызша немесе жазбаша түрде жеткізу үшін
қажетті лексиканы қолдана алатындай шамада меңгеру жөн. Онсыз шетел тілінде
сөз іскерліктері мен дағдыларын меңгеру мүмкін емес.
Тіл – қатысым мақсатына қол жеткізу үшін қолданылады және адамның
әлем туралы бүкіл білімдері мен ұғым түсініктерінің жиынтығын көрсете
алады. Тілді аударудағы басты мақсат – үйренуші өз ойын еркін айта білуі.
Тілді аудару барысында мыналарды еске ұстау керек:
1. Аударма кезіндегі сөз құрылымын жүйелі түрде (білмегеннен білгенге,
жеңілден қиынға, нақтыдан жалпыға және қысқадан кеңейтуге) жүргізу;
2. Аудару күнделікті өмірде жиі қолданылатын контекстегі сөйлемдерден
басталуы;
3. Оқу материалдары шындыққа сай, күнделікті тіршілік аясында алынуы.
Ағылшын тілінің базалық деңгейін білу үшін 3000 сөз қажет дейді ағылшын
тілінің мамандары. Осы 3000 сөздің 500-і етістік, 500-і сын есім, 1500-і
зат есім, қалған сөз табы 500 бірлікті құрайды екен. Аудару үшін
коммуникация үшін қанша сөз жеткілікті екеніне шет елдік ғалымдар түрлі
дәледер келтірген. Мысалы, Джин Л.К. ағылшын тілінде сөйлейтін адамдар
күнделікті қарым-қатынас барысында 2500 сөзді пайдаланды десе, К.Огден
әдетте 1000 сөз жеткілікті екендігін айтады. М.Уэст кез-келген қарым-
қатынас үшін 2000 сөз қажет дейді. Яғни лексикалық минимум бірліктерін
төмендегідей көрсетуге болады[1].
Лексикалық минимум 400-600 бірлік таңба
Сөзжасам. Сөз тудырушы жұрнақтар. Зат есім тудыратын жұрнақтар: er-or,
ment, -ance-ence,-ing, - ness, - tionsion, - ist.
Сын есім туғызатын жұрнақтар
-ous, able-ible, -ful, -al.
Үстеудің жұрнақтары. Конверсиялық сөзжасау әдісі.
ІІ БӨЛІМ. АУДАРМА КЕЗІНДЕГІ ЖАЛПЫ МАЗМҰН, ОНЫҢ ҚҰРАМДАС БӨЛІКТЕРІ ЖӘНЕ
МАҚСАТТАРЫ
2.1. ШЕТЕЛ ТІЛІН ТІЛДІК ЕМЕС ЖОҒАРҒЫ ОҚУ ОРНЫНДА АУДАРУДЫҢ МАЗМҰНЫ
Аударудың жалпы мазмұны және оның құрамдас бөліктері тіл
құбылыстарының, тақырыптардың, мәтіндердің тек бір шамалы бөлігін қамтиды.
Осыған орай, методикада тіл мен сөз материалдарының минимумы деген ұғым
бар. Бұл ұғымға алға қойған міндетті шешуге қажетті тілдік материалдың ең
аз көлемі, тақырыптар минимумы мен мәтіндер минимумы жатады. Әр минимум
белгілі критерийлерге сүйене отырып іріктеледі. Осы жерде минимумдарды
іріктеп алуды неден бастау керек деген сұрақ туады.
Іріктеліп алынуға тиісті аудару мазмұнының бірінші әлементі – тақырып
минимумы, яғни әуелі тақырып минимумын іріктеп алу керек, өйткені тақырыпты
білмей тұрып, мәтіндерді, сөздерді іріктеу мүмкін емес. Сонан соң сол
тақырыптарға сәйкес тіл материалы мен мәтіндер минимумын іріктеуге кірісу
керек.
Тіл материалын (лексиканы, фонетиканы, грамматиканы) іріктеп алуда
жетекші рольді лексика атқарады. Ең алдымен лексика іріктеліп алынып, соған
сәйкес грамматикалық материал іріктеледі. Грамматикалық ережелер сөздермен
жұмыс істеуге жетекші болуға тиіс. Ол үшін іріктеп алынған грамматикалық
ережелер көптеген сөздерді қамтуы керек. Әйтпесе, олар өз қызметін атқара
алмайды. Сондықтан әуелі лексикалық минимумды, сонан соң сөздермен жұмыс
істеуге лайықты, оларды жинақтап қорытатын грамматикалық ережелерді іріктеп
алу керек. Бұдан кейін тіл материалы мен тақырыптар минимумын ескере
отырып, мәтіндер мен ана тілінде жоқ ұғымдарды іріктеп алуға болады.
Лингвистика мен әдістеме ғылымдарында әдетте продуктивті сөзде
қолданылатын тілдік материал – активтік материал, ал рецептивтік сөздегі
тілдік материал – пассивтік материал деп аталады. Бұлардың айырмашылығын
лексиканы меңгерудегі ерекшелік арқылы көрсетуге болады. Белгілі бір сөзді
қолдвну үшін (активтік материал) сол сөздің өзін, оның грамматикалық
формаларын, мағыналарын және ең бастысы оның басқа сөздермен тіркесу
мүмкіндігін білу керек. Рецептивтік сөзде (пассивтік материал) сөздің
тіркесуін білудің қажеті жоқ, өйткені тыңдаушы (оқырман) сөздерді өзі
тіркестірмейді, тіркестер дайын күйде берілген. Бұл жерде айтылған (немесе
жазылған) сөзді басқа сөздерден ажырата білу керек, оны танып, мағынасымен
ұштастыра білу керек.
Алайда активтік сөзбен пассивтік сөздің қиындығы бірдей емес, олардың
сипаттары да әр түрлі болады. Сол сияқты грамматикалық материалдардың да
активті түрде меңгерілуге тиістілері мен пассивті түрде меңгерілетіндері
бар.
Әр адамның активтік тіл материалы пассивтік тіл материалынан ана
тілінің өзінде әлдеқайда кем болады. Шетел тілін аударуда да продуктивтік
сөз үшін қажетті активтік тіл материалы рецептивтік сөз үшін қажетті
пассивтік материалдан әлдеқайда кемірек болуы керек, сонымен қатар активтік
түрде меңгерілетін тілдік материал (лексика, грамматика) пассивтік
миинмумның құрамына соның бір бөлігі ретінде кіруге тиіс.
Шетел тілін аударуда білім, іскерлік, дағдылар үлкен рөл атқарады.
Сондықтан аудару процесін дұрыс ұйымдастыру үшін бұлардың арақатынасын,
оларды меңгеретін ретін білу керек.
Шетел тілін аударуда білім деп сөздерді олардың мағыналарын,
формаларын білуді, сондай-ақ рецептивтік сөз бен продуктивтік сөз
процесінде осы тілдік материалмен істелетін операцияларға қажетті
мәліметтерді меңгеруді айтамыз.
Сонымен, шетел тілінде сөзді меңгеруге байланысты дағды деп
рецептивтік және продуктивтік сөз процесінде лексикалық материалды қолдану
әрекетін автоматтандыру деп айтуға болады.
Сонымен қатар аударудың мазмұнына сөз материалын да енгізу керек деген
ұсыныс орынды сияқты. Олай болса, аударудың мазмұны мынадай компонеттерден
тұрады: арнайы іріктеліп алынған, меңгеруге жататын тіл материалы
(фонетикалық, лексикалық, грамматикалық және орфографиялық материал);
ауызша және жазбаша сөзді дамытуға негіз болып табылатын тақырыптар; ауызша
және жазбаша мәтіндер; оқушылардың ана тілінде жоқ тіл құбылыстары;
фонетикалық, лексикалық, грамматикалық, орфографиялық дағдылар; аудару
барысында анықтама әдебиетті қолдану іскерлігі; сөз материалы (сөз
үлгілері, монолог пен диалог түріндегі айтылымдар үлгілері).
Яғни, әдістемелік әдебиеттерді талдай отырып, біз шетел тілін аудару
мазмұнын төмендегі сызбадан көрсетеміз.
Шетел тілге аударудың негізгі мақсаттарының бірі-ол практикада әр
түрлі ситуацияларда қолдана білу керек. Жоғарыда берілген аударудың негізі:
а)(фонетикалық, лексикалық, грамматикалық, елтанымдық,
лингвоелтанымдық);
ә) қарым-қатынас процесінде қандай құралдарды қолдануын білу;
б) дағды мен іскерлік аудару барысында-тілді қарым-қатынас туралы
ретінде қолдану;
в) сфера, тақырып, ситуациялар онда аудару мазмұны жүзеге асыралады;
г) мәдениет –аудару мазмұнының материалды негізін құрайды.
Аудару мазмұны тұрақты емес. Оны мемлекеттік стандарт, аудару
бағдарламасы анықтайды. Әдістемелік проблемалардың маңыздысының бірі-аудару
мазмұнын әрбір аудару орнына лайықты етіп таңдау болып табылады. Қазіргі
кезде бұл таңдау 2 принцип бойынша жүзеге асырылады. 1-принцип-алға
қойылған аудару мақсатына жету үшін тілдік мазмұнының жетекшелігі мен
қажеттілігі. 2-принцип-аудару мазмұнын меңгеру үшін қол жететіндей болу.
Бұнда оқушы таңдап алынған материалды меңгеруге мүмкіншілігі туралы сөз
болып отыр. Бұл жерде тілге құрал ретінде баса назар аударайық. Арнайы
шетел тілін үйрететін жоғары оқу орындарында жетік маман қалыптастыру
ерекше орын алуы тиіс. Оның маңызы тілді аударуда, үйренуде тілдік емес
басқа маман иелеріне, өз мамандықтарына қатысты шетел тілін жетік
меңгеруіне атсалысу. Соған байланысты жаңа технологиялық аудару тәсілімен
қолданатын оқу орындар сапалы білімді қадағалаудағы жаңа тәсілді нығайтуға
негізделген.
Тіл үйретуде сондай-ақ жоғары оқу орнына сай оқу бағдарламасы қажет.
Шет ел тілін меңгеруде студенттер төмендегідей дағдыларды білуі тиіс:
- фонетика: дыбыстардың оқылу ережелері және алфавиттегі әріптерді сөз
тіркесінде, әріп тіркестерінде, дұрыс айту;
- орфография: белгілі бір дыбыстарға сәйкес келетін әріптер мен әріп
тіркесін жаза білу, негізгі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz