Толық құнды, толық құнсыз қағаз несиенің мәні мен қызметтері

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

I. Толық құнды, толық құнсыз қағаз несиенің мәні мен қызметтері ...
1.1. Толық құнды, толық құнсыз қағаз несиенің мәні мен қажеттігі ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2. Несиенің қызметтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.3. Несиенің формалары және олардың жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9

II. Несиелік ақшалар.
2.1. Несиелік ақшаның мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
2.2. Несиелік ақшаның түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16

III. Қолма.қолсыз ақшамен есеп айырысу формалары.
3.1. Төлем тапсырмасымен есеп айырысу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
3.2 Чек арқылы есеп айырысу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
3.3. Вексель арқылы есеп айырысу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31

Пайдаланылған әдебиет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33

Кіріспе.
Ақша - жалпыға бірдей балама ретінде барлық басқа тауарлардың құнын көрсететін ерекше тауар. Ақша барлық тауар өндірушілер, сатушылар, тұтынушылар арасындағы экономикалық байланысты қамтамасыз етеді. Ақша тауар өндірісі мен тауар айырбасының тарихи дамуы нәтижесінде пайда болды. Алғашқы кезде бір еңбек өнімі екінші еңбек өніміне тікелей айырбасталды. Кейінірек айырбас сауда дамуының барысында құнның жай формасының орнына құнның толық және жайылыңқы формасы келді. Одан әрі өндіріс пен айырбастың дамуы нәтижесінде тауарлар арасынан бір тауар бөлініп шығып, басқа тауарлар осы тауарға айырбасталды. Сөйтіп құнның толық және жойылыңқы формасы құнның жалпылық формасына орын берді. Құнның ең жоғарғы ақша формасындағы жалпыға бірдей балама рөлі, бір тауардың еншісіне тиді, яғни ерекше тауар түрі - ақша пайда болды.
Ақша өзінің дамуы барысында екі түрге бөлінеді: толық құнды ақшалар және толық құнсыз ақшалар.
Толық құнды ақшалар - номиналдық құны оны дайындауға кеткен нақты құнымен сәйкес келетін ақшалар.
Мұндай ақшаларға металл ақшалар, соның ішінде: мыстан, күмістен және алтыннан жасалғандары жатады.
Толық құнсыз ақшалар (құнның белгілері) - номиналдық құны нақты құнынан, яғни олардың өндірісіне кеткен қоғамдық еңбектен жоғары болып келетін ақшалар.
Оларға мыналар жатады:
• құнның металдық белгілері - арзан бағалы металдардан жасалған ұсақ монеталар, мысалға жез, алюминий т.б. монеталар;
• құнның қағаздан жасалған белгілері. Құнның қағаздай белгілері екіге бөлінеді: қағаз ақшалар және несиелік ақшалар.
Қағаз ақшалар — бұл нағыз ақшалардың өкілдері. Тарихта олар айналыста жүрген алтын және күміс монеталардың орынбасарлары ретінде пайда болды. Қағаз ақшалардың айналыста жүруінің объективті мүмкіндігі, олардың айналыс құралы қызметін атқару ерекшеліктеріне байланысты. Қағаз ақшалар (қазыналық билеттер) - бюджет тапшылығын жабу мақсатында шығарылатын және металға ауыстырылмайтын, сондай-ақ мемлекет белгілеген өзіндік номиналы бар құнның белгілері. Қағаз ақшалар тек қана айналыс құралы және төлем құралы қызметін атқарады. Олардың айналыста ұлғаюы мемлекеттің қаржы жетіспеушілігіне байланысты шығаруымен түсіндіріледі. Қағаз ақшалар өзінің табиғаты жағынан тұрақсыз және құнсыздануға тез икемді. Олардың құнсыздану себептеріне: айналысқа басы артық қағаз ақшалардың шығарылуын, эмитентке деген сенімнің төмендеуін және төлем балансының қолайсыздық жағдайын жатқызады.
Біздің қарастырып отырған басты тақырыбымыз несиелік ақшалар. Несиелік ақшалар деп - тауар өндірісінің дамуымен, яғни тауарларды сатып алу және сатудың уақытын кешіктіріп төлеуге (несиеге) берілуімен байланысты пайда болған ақшаларды айтамыз.
Сіздер курстық жұмысыммен таныса келе бірінші бөлімнен несиенің мәні мен қызметтері, формалары және несиенің жіктелуі туралы мәлімет алатын боласыздар. Ал, екінші бөлімнен, яғни негізгі бөлімнен несиелік ақшамен толығырақ танысасыздар. Ал, үшінші бөлімде - Қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысу формалары, оның ішінде төлем тапсырмасымен есеп айырысуды, чекті, вексельді қарастырдым.

Пайдаланылған әдебиет
1. Мақыш Серік Биханұлы. Ақша айналысы және несие: Оқу құралы. –
Алматы: Қазақ университеті, 2000. - 129 б.
2. Мақыш Серік Биханұлы. Ақша айналысы және несие. Издат Маркет. –
Алматы, 2004.
3. Ақша несие банктер. Сейтқасымов
4. Ақша несие банктер. Саниев
5. М. Насырова. Экономикалық терминдер сөздігі. - Алматы: Қазақ
баспасөзі.
6. М. Насырова. Әлеуметтік-экономикалық терминдердің қысқаша орысша-
қазақша түсіндірме сөздігі. «Қазақстан» баспасы. Алматы
7. С.Б Баймұханова. Ә.Ж Балапанова «Бухгалтерлік есеп» Алматы 2001 ж.
8. Н.А Каморджанова, И.В Карташова «Бухгалтерский финансовый учет»
Москва 2002г. 88-90 стр
9. Е.Ф. Жуков. Масква 2000г. «Денги, кредит банки»
10. «Общая теория денег кредита» Е.Ф Жуков. Москва «Банки и Биржа»
Издательства объединении «ЮНИТИ» Я 1998г.

Пән: Қаржы
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 29 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

I. Толық құнды, толық құнсыз қағаз несиенің мәні мен қызметтері ...
1.1. Толық құнды, толық құнсыз қағаз несиенің мәні мен
қажеттігі ... ... ... ... ... ... .. ... ...6
1.2. Несиенің
қызметтері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.3. Несиенің формалары және олардың
жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9

II. Несиелік ақшалар.
2.1. Несиелік ақшаның
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..16
2.2. Несиелік ақшаның
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 16

III. Қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысу формалары.
3.1. Төлем тапсырмасымен есеп
айырысу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .22
3.2 Чек арқылы есеп
айырысу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...25
3.3. Вексель арқылы есеп
айырысу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...29

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
Пайдаланылған
әдебиет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..33

Кіріспе.
Ақша - жалпыға бірдей балама ретінде барлық басқа тауарлардың құнын
көрсететін ерекше тауар. Ақша барлық тауар өндірушілер, сатушылар,
тұтынушылар арасындағы экономикалық байланысты қамтамасыз етеді. Ақша тауар
өндірісі мен тауар айырбасының тарихи дамуы нәтижесінде пайда болды.
Алғашқы кезде бір еңбек өнімі екінші еңбек өніміне тікелей айырбасталды.
Кейінірек айырбас сауда дамуының барысында құнның жай формасының орнына
құнның толық және жайылыңқы формасы келді. Одан әрі өндіріс пен айырбастың
дамуы нәтижесінде тауарлар арасынан бір тауар бөлініп шығып, басқа тауарлар
осы тауарға айырбасталды. Сөйтіп құнның толық және жойылыңқы формасы құнның
жалпылық формасына орын берді. Құнның ең жоғарғы ақша формасындағы жалпыға
бірдей балама рөлі, бір тауардың еншісіне тиді, яғни ерекше тауар түрі -
ақша пайда болды.
Ақша өзінің дамуы барысында екі түрге бөлінеді: толық құнды ақшалар
және толық құнсыз ақшалар.
Толық құнды ақшалар - номиналдық құны оны дайындауға кеткен нақты
құнымен сәйкес келетін ақшалар.
Мұндай ақшаларға металл ақшалар, соның ішінде: мыстан, күмістен және
алтыннан жасалғандары жатады.
Толық құнсыз ақшалар (құнның белгілері) - номиналдық құны нақты
құнынан, яғни олардың өндірісіне кеткен қоғамдық еңбектен жоғары болып
келетін ақшалар.
Оларға мыналар жатады:
• құнның металдық белгілері - арзан бағалы металдардан жасалған ұсақ
монеталар, мысалға жез, алюминий т.б. монеталар;
• құнның қағаздан жасалған белгілері. Құнның қағаздай белгілері
екіге бөлінеді: қағаз ақшалар және несиелік ақшалар.
Қағаз ақшалар — бұл нағыз ақшалардың өкілдері. Тарихта олар айналыста
жүрген алтын және күміс монеталардың орынбасарлары ретінде пайда болды.
Қағаз ақшалардың айналыста жүруінің объективті мүмкіндігі, олардың айналыс
құралы қызметін атқару ерекшеліктеріне байланысты. Қағаз ақшалар (қазыналық
билеттер) - бюджет тапшылығын жабу мақсатында шығарылатын және металға
ауыстырылмайтын, сондай-ақ мемлекет белгілеген өзіндік номиналы бар құнның
белгілері. Қағаз ақшалар тек қана айналыс құралы және төлем құралы қызметін
атқарады. Олардың айналыста ұлғаюы мемлекеттің қаржы жетіспеушілігіне
байланысты шығаруымен түсіндіріледі. Қағаз ақшалар өзінің табиғаты жағынан
тұрақсыз және құнсыздануға тез икемді. Олардың құнсыздану себептеріне:
айналысқа басы артық қағаз ақшалардың шығарылуын, эмитентке деген сенімнің
төмендеуін және төлем балансының қолайсыздық жағдайын жатқызады.
Біздің қарастырып отырған басты тақырыбымыз несиелік ақшалар. Несиелік
ақшалар деп - тауар өндірісінің дамуымен, яғни тауарларды сатып алу және
сатудың уақытын кешіктіріп төлеуге (несиеге) берілуімен байланысты пайда
болған ақшаларды айтамыз.
Сіздер курстық жұмысыммен таныса келе бірінші бөлімнен несиенің мәні
мен қызметтері, формалары және несиенің жіктелуі туралы мәлімет алатын
боласыздар. Ал, екінші бөлімнен, яғни негізгі бөлімнен несиелік ақшамен
толығырақ танысасыздар. Ал, үшінші бөлімде - Қолма-қолсыз ақшамен есеп
айырысу формалары, оның ішінде төлем тапсырмасымен есеп айырысуды, чекті,
вексельді қарастырдым.

I бөлім. Несиенің мәні мен қызметтері
1.1. Несиенің мәні мен қажеттігі

Несие - нарықтық экономиканың тірегі ретінде экономикалық дамудың
ажырамас элементін білдіреді. Оны барлық шаруашылық субъектілерімен қатар,
мемлекет те, үкімет те, сондай-ақ жеке азаматтар да пайдаланады.
Несиенің пайда болуын өнімдерді өндіру сферасынан емес олардың айырбас
сферасынан іздеу қажет.Тауар ай,ырбастау - бұл тауардың бір қолдан екінші
қолға өтуін білдіреді десе, шынымен де осындай айырбас кезінде несиеге
байланысты қатынас туындайды.
Құнның қозғалысы - бұл несиенің қозғалысының кіндігін сипаттайды.
Несиелік қатынастардың пайда болуың экономикалық негізіне капитал айналымын
жатқызуға болады.
Көбіне несиені ақша ретінде түсінеді. Бір жағынан қарағанда бұған
деген негіз де бар сияқты. Себебі, қазіргі шаруашылықта қарыз көбіне
ақшалай түрде берілуде. Бірақ та бұл жерде ақша мен несиенің әртүрлі
әртүрлі ұғымды білдіріп, әртүрлі қатынастарды түсіндіретінін естен шығаруға
болмайды.
Несие - бұл пайыз төлеп қайтару шартында уақытша пайдалануға (қарызға)
берілетін ссудалық капитал қозғалысы.
Несие ақшалай капиталдың ссудалық капиталға өтуін қамтамасыз ете
отырып, несие берушілер мен қарыз алушылар арасындағы несиелік қатынасты
бейнелейді. Несиенің көмегімен заңды және жеке тұлғалардың уақытша бос
қаражаттары мен табыстары экономикалық жүйе төңірегінде жинақтала отырып,
уақытша және ақылы негізде пайдалануға берілетін ссудалық капиталына
айналады.
Несие мен ссуданың арасында өзара айырмашылық бар. Несие - бұл банктің
қаражатын құрайтын көзі ретінде барлық несиелік қатынастарды ұйымдастырудың
әр түрлі формаларының болуын және сондай-ақ олардың жұмсалымдарының бір
формасын білдіретін кең ұғымды сипаттайды. Ссуда - бұл ссудалық шот ашумен
байланысты қалыптасатын несиелік қатынастарды ұйымдастырудың бір ғана
формасын білдіреді.
Экономикалық категория ретінде, несие - кәсіпорындар,
ұйымдар және бірлестіктер, сондай-ақ халық арасындағы несие қорын құру және
оларды қайтарылу, пайыз төлеу шартында белгілі бір мерзімге уақытша
пайдалануға беру негізінде қалыптасатын өндірістік қатынастар жиынтығы.

Зерттеу заты сияқты несие құрылымы бір-бірінен өзара
байланысты элементтерден тұрады. Мұндай элементтерге ең алдымен
несиелік қатынастар субъектілер жатады. Несиелік мәміле бойынша несиелік
қатынастар субъектісіне қарыз беруші және қарыз алушы жатады. Қарыз
беруші - қарызды беретін несиелік қатынастың екінші жағы. Қарыз беруші -
бұл уақытша пайдалануға қарыз беруші субъектілер болып табылады. Қарыз
берушілерге:
• банктер, банктік емес мекемелер, мемлекет, шаруашылық
субъектілері және халық жатады. Қарыз алушы - бұл несиені алушы және оны
қайтаруға міндетті, несиелік қатынастың екінші жағы. Борышқор және қарыз
алушы бір-бірімен жақын сөздер болғанымен де, олардың түсініктері әр
түрлі. Мысалға, кәсіпорын немесе жеке азаматтардың коммуналдық қызметке,
салықтарға т.б. байланысты төлемдері кешігуі мүмкін, бірақ бұл жерде
ешқандай да несиелік қатынас туындамайды. Борыш бұл тек
қана экономикалық қатынасты емес, сондай-ақ адамзаттық қатынастар жағдайын
сипаттайды. Борыш - бұл өте ауқымды ұғым. Ал қарыз алушы - бұл қосымша
қаражатқа деген сұранысы бар тұлға.
Қарыз беруші және қарыз алушымен қатар несиенің
құрылымының элементіне берілетін объекті де жатады. Беру
объектісі - бұл құнның ерекше бөлігі, яғни қарызға берілген құнды
білдіреді.

1.2. Несиенің қызметтері
Несиенің экономикадағы орны мен ролі, оның атқаратын қызметтерімен
сипатталады. Жалпы несие экономикалық категория ретінде мынадай қызметтерді
атқарады:
• қайта бөлу;
• айналыс шығындарын үнемдеу;
• айналыстағы нақты ақшалардың орнын уақытша алмастыру;
• капиталдың шоғырлануын жеделдету;
• ғылыми-техникалық прогресті жеделдету.
Несиенің қайта бөлу қызметі кез келген елдің ұлттық экономикасының
толық қанды жұмыс жасауына өз, үлесін қосады. Несиенің бұл қызметінің
көмегімен экономикалық жүйенің бір саласынан екінші бір саласына капитал
ағымы болады. Несиенің бұл қызметінің қаржының қайта бөлу қызметінен
айырмашылығы қаржының бөлінуі әкімшілік негізде жүргізілсе, ал салалар мен
аймақтар арасындағы капитал ағымы несие арқылы, яғни ол нарықтық механизм
негізінде жүзеге асырылады.
Несиенің айналыс шыгындарын үнемдеу қызметінің іс жүзінде асуы
несиенің экономикалық мәнінен туындайды, Шаруашылық субъектілеріндегі
ақшалай қаржаттардың түсуі мен жұмсалуы арасындағы уақытша болатын алшақтық
кей жағдайларда қаржылай ресурстарға деген қажеттілікті туындатады. Міне,
сондықтан да мұндай жағдайларда қарыз алушылардың барлық категориялары
өздерінің меншікті қаражатқа деген жетіспеушіліктің орнын толтыру үшін
несиені паңдаланады. Бұл дегеніміз капитал айналымын қамтамасыз етіп қана
қоймай, айналыс шығындарын үнемдеуге де мүмкіндік жасайды.
Ал келесі қызметі, яғни несиенің айналыстағы нақты ақшалардың орнын
уақытша алмастыруы. Қазіргі несиелік шаруашылықта мұндай орнын алмастыруға
толық мүмкіндік бар. Бұл қызметі іске асу процесінде тек қана тауар
айналысын емес, сондай-ақ нақты ақшалардың уақытша орнын ауыстыра отырып,
ақша айналысын да жылдамдатады. Несиенің бұл қызметі несиелік ақшалар:
чектер, вексельдер, несиелік карточкалар көмегімен жүзеге асырылады.
Несиенің бұл қызметі арқылы ақша айналысының жылдамдығымен қатар,
айналыстағы ақша массасына және төлем айналымына да ықпал етеді.
Капиталдың шоғырлану процесі цызметі экономиканың тұрақты дамуына
жағдай жасау үшін маңызды болып табылады. Мұндай міндеттерді шешуде
несиенің бұл қызметі өндірістің ауқымын ұлғайта отырып, пайда алуға
мүмкіндік береді.
Несиенің ғылыми-техникалық прогресті жеделдету қызметі ғылыми-
техникалық ұйымдардың қызметін қаржыландырумен сипатталады. Сондықтан да,
несиенің көмегінсіз көптеген ғылыми-зерттеу орталықтарының (бюджеттік
қаржыландыруда отырғандардан басқалары) жұмыс жасауы қиынға түседі. Сондай-
ақ несие өндіріске ғылыми технологияларды жаңалық ретінде енгізу үшін де
аса қажет болып табылады. Себебі, оңдай шығындар бастапқыда кәсіпорынның
қаражатымен, оның ішінде орта және ұзақ мерзімді банктің несиелері есебінен
қаржыландырылады.

1.3. Несиенің формалары және олардың жіктелуі

Несиенің формалары, оның құрылымымен және белгілі бір дәрежеде
несиелік қатынастардың мәнімен тығыз байланысты келеді.
Несиенің формасы — бұл несиелік қатынастар құрылымының, олардың
негізгі қызметтерінің, яғни әр алуан сыртқы және ішкі өзгерістер барысында
толық сақталатын көрінісін білдіреді. Несие берушілер мен қарыз алушылар
арасындағы байланыстар қалай өзгергенімен де, несиенің формасы сол күйінде
сақталады.
Несиенің екі формасы бар: тауарлы және ақшалай. Мұндағы тауар түрінде
берілетін несиені - коммерциялық, ал ақша түріндегі несиені банктік деп
атайды. Қалған несиенің түрлері осы екі форманың тәжірибеде қолдануынан
туады.
Коммерциялық несие - бұл қарыз берушінің қарыз алушыға қарызға берген
тауарын білдіреді. Коммерциялық несие - бұл вексель айналысының пайда
болуына себеп болған, экономикадағы несиелік қатынастардың алғашқы формасы.
Несиенің бұл формасының басты мақсаты - тауарлардың өту процесін жеделдету,
сондай-ақ одан пайда табу. Мұнда қарыз алушы да және оны берушілер ретінде
кәсіпкерлер мен бизнеспен айналысатындар бола алады. Коммерциялық несие
көбіне тауарды сатып алушыда нақты ақшаның болмай қалуы барысында
туындайды. Мұндай жағдайда айналыс құралы ретінде қарыз алушының
көрсетілген соманы уақытында төлейтіндігін куәландыратын арнайы қарыздық
міндеттеме - вексель қолданылады.
Коммерциялық несиенің банктік несиеден айырмашылығы мынадай:
• қарыз беруші ролінде банктік мекемелер емес, яғни тауар немесе қызметті
сатумен айналысатын кез келген заңды тұлға бола алады;
• коммерциялық несие тек қана тауар формасында беріледі;
• қарыз капиталы өнеркәсіптік немесе саудр капиталымен байланысты;
• коммерциялық несиенің орташа құны сол кезеңдегі банктік пайыз мөлшерімен
салыстырғанда төмен болады;
• қарыз беруші мен қарыз алушы арасындағы несиелік мәміленің заңды түрде
рәсімделуі барысында, бұл несие үшін төленетін ақы тауар бағасының құнына
қосылады.
Бапктік несие - бұл банктік мекемелерден қарыз алушыларға ақшалай
түрде берілетін несиені білдіреді. Банктік несие - бұл экономикадағы
кеңінен тараған несиелік қатынастардың формасы болып табылады. Банктік
несие бойынша несиелік қатынастың құралына несиелік шарт немесе несиелік
келісім жатады. Банктік несиеде несие беруші: банк және арнайы қаржы
мекемелері болса, ал қарыз алушылар ретінде: кәсіпкерлікпен немесе
бизнеспен шұғылданатын қаржы ресурстарына деген сұранысы бар кез келген
заңды ұйым болып табылады. Мұндағы қарыз берушінің басты мақсаты - бұл
пайыз түрінде табыс алу.
Несиенің түрлері коммерциялық және банктік несиеден
туындайды.
Коммерциялық банктер өздерінің клиенттеріне әр түрлі
несиелер береді. Олар мынадай белгілеріне байланырты жіктеледі:
Қарыз алушылар категорияларына қарай:
1. Қаржылық институттарға берілетін несиелер:
• мақсатты қорларға;
• банктерге;
• қаржы-несиелік мекемелеріне.
2. Қаржылық емес агенттерге берілетін несиелер:
• өнеркәсіп салаларына;
• ауыл шаруашылығына;
• саудаға;
• дайындау ұйымдарына;
• жабдықтау-сату ұйымдарына;
• кооперативтерге;
• жеке кәсіпкерлерге.
3. Тұтыну мақсатына берілетін несиелер.
ІІ. Мерзіміне қарай:
• қысқа мерзімді (1 жылға дейін);
• орта мерзімді (1 жылдан 3-5 жылға дейін);
• ұзақ мерзімді (5 жылдан жоғары).
III. Тағайындалу және пайдалану сипатына қарай:
• негізгі қорларға жұмсалатын;
• айналым қаражатына жұмсалатын.
IV. Қамтамасыз ету дәрежесіне қарай:
Қамтамасыз етілген:
• кепілхатпен;
• кепілдемемен;
• кепілдікпен.
Сақтандырылған.
Қамтамасыз етілмеген:
• сенім (бланктік) несиесі.
V. Қайтарылу дәрежесіне қарай:
1) Стандартты несие - қайтарылу уақыты жетпеген, бірақ қайтуында ешқандай
күмән жоқ несиелер;
2) Күмәнді несиелер - қайтарылу уақыты кешіктірілген, мерзімі ұзартылған
және банк үшін тәуекел туғызатын несиелер. Соңғы қабылданған активтердің
жіктеу ережесіне сәйкес, күмәнді несиелер ішінара бөлінеді: 1-санатты
күмәнді, 2-санатты күмәнді, 3-санатты күмәнді, 4-санатты күмәнді, 5-санатты
күмәнді.
3) Үмітсіз несиелер - қайтару уақыты кешіктірілген, мерзімі өткен ссудалар
шотына жазылған несиелер.
VI. Валютамен берілуіне қарай:
• ұлттық валютамен;
• шетел валютасымен.
VII. Берілу шартына қарай:
1. Тұтыну несиесі - бұл жеке тұлғаларға тұтыну тауарларын сатып алу үшін
және тұрмыстық қызметтерді ртеуге берілетін несие.
2. Ипотекалық несие - бұл қозғалмайтын мүліктерді (тұрғын үйді, өндіріс
ғимараттарын, жерді және т.с.с.) кепілге ала отырып, ұзақ мерзімге
берілетін несие.
3. Овердравт несиесі - клиенттің шотынан қарржатты шегеру, дебеттік қалдық
бойынша берілетін қысқа мәрзімді несиенің формасы.
4. Овернайт несиесі өтімділікті - өтімділікті қолдау мақсатында бір түнге
берілетін банкаралық несиенің түрі.
5. Онкольдық несие - кредитордың алғашқы талабы бойынша өтелетін қысқа
мерзімді несие.
6. Банкаралық несие - банктердің бір-біріне беретін несиесі.
7. Ломбардтық несие - тез іске асатын бағалы заттарды немесе бағалы
қағаздарды кепілге алып,берілетін несие.
8. Лизингтік несие - құрал-жабдықтарды жалға алумен байланысты берілетін
несие.
9. Рамбурстық несие - шикізаттарды ішке алып кіру және жартылай фабрикат
пен дайын өнімдерді сыртқа шығару тәжірибесінде пайдаланылатын несие.

10. Сенім несиесі - банктің сеніміне кірген, төлем қабілеті жоғары
клиенттерге берілетін несие.
11. Маусымдық несие - жабдықтаушының қаржыландыру уақыты мен түсімді алу
мерзімі арасындағы уақыт бойынша алшақтықты жабуға арналған несие.

VIII. Несиелеу объектісіне қарай:
• меншікті айналым қаражаттарын толықтыруға;
• материалдық қорлар жиынтығы мен өндіріс шығындарына :
• сыртқы экономикалық қызметке байланысты тауарларды экспорттау мен
импорттауға;
• азаматтардың жеке қызметтері үшін шикізаттар, материалдар, құралдар
және басқа да мүліктер алуына;
• ломбардтық, кепілдік және ссудалық операциядарға;
• театрлар және демалыс үйлерінің кірістері мен шығыстары арасындағы
маусымдық үзілістерге;
• күрделі жүмсалымдарды қаржыландыруға;
• тез өтелетін тиімділігі жоғары шараларға.

Тұтыну несиесінің басты тағайындалуы халыққа тауарлар сатуды
ынталандыруға бағытталады. Тұтыну несиесі бөлшек саудамен тығыз
байланысты: бір жағынан, тауар айналымының ұлғаюына сай несиенің көлемі
өседі, сонымен қатар, тауарды несиеге алу сұранысы туындайды;
екінші жағынан, халықты несиелеудің өсуі, сүраныстың төлем қабілеттірін
ұлғайтады. Мұндай тәуелділік, әсіресе бүгінгі тауарлар нарығын
толтыру жағдайында пайда болуда.
Тұтыну несиесінің дамуы әр түрлі елдерде әр қалай дәрежеде
қалыптасуда. Италия мен Жапонияда халықтың қарызының жалпы сомасы, сол
елдің ішкі жиынтық өнімінің 10% -ың, Германия мен Францияда - 30% -ын, ал
Ұлыбритания мен АҚШ-та 60% -ын құрайды екен. Бұл елдердің тэжірибелерінде
тұтыну несиесін ең қымбат тауарларды: автомобиль, электр тұрмыстық
құралдарды, жиһаздарды және т.с.с. сатып алу барысында жиі пайдаланады.
Бұл елдердің тұтыну несиесінің жартысынан көп бөлігі автомобильдерді
сату үлесіне тиеді. Экономикалық мазмұны жағынан тұтыну несиесі банктік
несиенің бір бөлігі ретінде, оның басты бағыты тек жеке тұлғалармен
тікелей байланысты болып келеді. Сондықтан да, несиенің бұл формасының
экономикасы дамыған елдерде кеңінен пайдалануының екі түрлі себебі бар:
біріншісі, субъективті, яғни бұл несие халыққа ең жоғарғы деңгейде
материалдық игіліктерге қол жеткізуге қолайлы жағдай жасаса; екіншісі,
объективті, яғни кез келген қоғамның дамуының басты бір экономикалық
мәселесі - бұл дайын өнімді өткізу десек, ендеше тұтыну несиесін қолдану
аталған мәселені шешуге мүмкіндік береді. Тұтыну несиесі көптеген елдердің
экономикасында маңызды рөл атқарады, сондықтан да, оны мемлекеттік ұйымдар
тарапынан белсенді түрде реттеп отыру қажет. Мұндай реттеуді екі түрге
бөледі: берілу және пайдалану деңгейінде реттеу. Берілу деңгейінде мемлекет
тұтынушыларды ынталандыруға тиіс.
Қазақстанда тұтыну несиесі кеңінен дамып отырған несиеге жатады.
Екінші деңгейдегі банктер тәжірибрсінде тұтыну несиесінің мынадай түрлері
қолданылуда:
- автомобилдік несие;
- ұзақ мерзімде пайдаланылатын тауарлар сатып алуға берілетін несие;
- тұрғын үйді жөндеу жұмыстарына берілетін несие;
- кейінге қалдырылмайтын қажеттіліктерге (оқу, емделу, демалу
және т.с.с.) берілетін несие.
Мұнда автомобильдік несие бойынша жаңа және жүрілген автомобильдерді
банк несиесі көмегімен алуға болады.
Ұзақ мерзімде пайдаланылатын тауарларға мыналар жатады:
• жиһаз;
• сантехника;
• аудио-видио және тұрмыстық техникалар;
• компьютер және оргтехника;
• басқа да тұтыну тауарлары.

II бөлім. Несиелік ақшалар
2.1. Несиелік ақшаның мәні
Несиелік ақшалар - тауар өндірісінің дамуымен, яғни тауарларды
сатып алу және сатудың уақытын кешіктіріп төлеуге (несиеге) берілуімен
байланысты пайда болған ақшалар. Несиелік ақшалардың шығуы банктердің
несиелеу операцияларымен байланысты. Мұндай ақшалардың басты мақсаты: ақша
айналымын икемді ету; нагыз ақшаларды үнемдеу; қолма-қолсыз ақша
айналымының дамуына мүмкіндік жасау.

2.2. Несиелік ақшаның түрлері
Несиелік ақшалардың мынадай түрлері бар: вексель, банкнота, және чек.
Вексель сөзі ағылшынша bill note - міндеттеме шоты дегенді білдіреді.
Вексель - белгілі бір соманы алдын ала келісілген мерзімде және белгіленген
жерде төлейтіндігі туралы борышқордың қарыздық міндеттемесі. Вексельдің еқі
түрі бар: жай және аудармалы. Вексельдің түрлеріне ҚР-дағы вексель
айналысы туралы (28.04.97) ҚР заңында мынадай түсініктемелер берілген:
Жай вексель (соло) - вексельді ұстаушыға вексельде көрсетілген соманы
белгілі бір уақытта немесе талап етуге байланысты төлеу туралы вексель
берушінің еш нәрсемен негізделмеген міндеттемесін сипаттайтын вексель.
Аудармалы вексель (тратта) - вексельде көрсетілген соманы белгілі бір
уақытта алғашқы вексельді ұстаушыға (ремитентке) төлеу туралы үшінші бір
тұлғаға (трассатқа) вексель берушінің (трассанттың) еш нәрсемен
негізделмеген ұсынысын (бұйрығын) сипаттайтын вексель.
Трассат тратта бойынша төлеуге келісімін бергеннен бастап, борышқор
болып табылады. Аудармалы вексель келесі бетіндегі индоссамент (басқа
біреуге аударып жазу) көмегімен айналыста жүре береді. Ayдару туралы
қолдардың көбеюіне байланысты вексель айналысы ұлғая түседі және мұндағы әр
индоссант вексель бойынша міндеттемеге бірлесіп жауап береді.
Жай және аудармалы вексель - коммерциялық вексельдің түрлері ретінде
қарастырылады. Сонымен қатар, экономикалық әдебиеттерде вексельді мынадай
түрлерге бөлінеді: қаржылық, қазыналық, достық, бронзалық.
Қаржылық (банктік) вексель - белгілі бір ақша сомасын қарызға беруден
туындайтын қарыздық міндеттеме.
Қазыналық вексель - бюджет тапшылығын жабу мақсатында мемлекет
тарапынан шығарылатын оның міндеттемесі. Қазыналық вексель бойынша мемлекет
борышқор болып саналады.
Достық вексель кейіннен банкте оларды есепке алу мақсатында бір-біріне
беріледі.
Бронзалық вексель нақты қамтамасыз етілмеген қарыздық міндеттемені
білдіреді.
Вексельдің мынадай өзіне тән қасиеттері бар:
• дерексіздік, яғни вексельде мәміленің нақты түрінің көрсетілмеуі;
• даусыздық, яғни протест туралы актіні нотариуспен жасағаннан кейін
тиісті шара қолданылғанға дейінгі қарыздың міндетті түрде төленуге
тиістігі;
• айналымдылық, яғни басқа бір тұлғаларға аударып жазу арқылы (индоссамент)
толем құралы ретінде вексельдің берілуі.
Қазақстанда жоғарыда аталған заң қабылданғанға дейін және одан кейін
де вексель айналысы дамып келеді.
Вексель айналысын бірінші болып қолдаушылардың қатарында
Казкоммерцбанк тәжірибесін атап кетуге болады. Бұл банк 1996 жылы ҚР
Үкіметінің астық жинау бағдарламасына сәйкес өзінің 500, 1000 және 5000 АҚШ
долларындағы астық вексельдерін айналымға шығарып, оларды несие құралы
ретінде клиенттеріне берді. Сол клиенттерінің ішінде атап айтсақ, сыртқы
астық сатумен айналысатын Астық акционерлік компаниясы 5000 АҚШ
долларындағы вексельді тендер бойынша жеңіп алып, оны өзінің
жабдықтаушылары арасында төлем құралы ретінде пайдаланды.
Сонымен қатар, осы банк 2003 жылы домицилиант ретінде Қазақстан темір
жолы ҰК-ның 200,0 млн. теңгеге бағалаған вексельдерін өтеді. Мұндағы,
домицилиат - вексельде көрсетілген төлемді жүзеге асыратын, вексельде
делдал ретінде қатысатын банк.
Банкнота (ағыл. сөзінде Bank-note аударғанда банк билеті) -
орталық банктің айналысқа шығарған әр түрлі номинальдағы ақша бірліктері.
Ол вексельден және қағаз ақшалардан өзара ажыратылады. Банкнотаның
вексельден мынадай айырмашылығы бap:
мерзімділігіне қарай, егер де вексель мерзімді қарыздық міндеттеме
болса (3-6 айлық), ал банкнота - мерзімсіз қарыздық міндеттеме;

кепілдігіне қарай, вексельді айналысқа жеке кәсіпкерлер шығарады және
оның жеке кепілдігі болады, ал банкнотаны қазіргі кезде орталық банк
шығаратындықтан, оған мемлекет кепілдік береді.

Экономикалық әдебиеттерде банкнотаны екі түрге бөледі классикалық
және жай.
Классикалық банкнота - бұл банкнотаның алғашқы пайда болған формасы
ретінде алтынға ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.