Ағылшын және қазақ тілдеріндегі тұрмыстық етістіктердің лексика - семантикалық ерекшеліктерінің теориялық аспектісі
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
Тарау 1. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі тұрмыстық етістіктердің лексика . семантикалық ерекшеліктерінің теориялық аспектісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1 Семантикалық өріс түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Семантикалық өріс типтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3 Ағылшын тіліндегі тұрмыстық етістіктерге семантикалық қолданысына сипаттама беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.4 Етістіктердің жалпы семантикалық ерекшеліктері ... ... ... ... ...
Тарау 2. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі тұрмыстық етістіктерді қолданудың тәжірибелік аспектісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Ағылшын тіліндегі тұрмыстық етістіктердің семантикалық тұрғыдан топтастырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2 П.П.Литвиновтың “To live, to work, to dress, to be ill, to sleep, to eat” тұрмыстықетістіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3 Тұр, жүр, отыр, жатыр етістіктерінің сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
Тарау 1. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі тұрмыстық етістіктердің лексика . семантикалық ерекшеліктерінің теориялық аспектісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1 Семантикалық өріс түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Семантикалық өріс типтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3 Ағылшын тіліндегі тұрмыстық етістіктерге семантикалық қолданысына сипаттама беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.4 Етістіктердің жалпы семантикалық ерекшеліктері ... ... ... ... ...
Тарау 2. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі тұрмыстық етістіктерді қолданудың тәжірибелік аспектісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Ағылшын тіліндегі тұрмыстық етістіктердің семантикалық тұрғыдан топтастырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2 П.П.Литвиновтың “To live, to work, to dress, to be ill, to sleep, to eat” тұрмыстықетістіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3 Тұр, жүр, отыр, жатыр етістіктерінің сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Кіріспе
Дипломдық жұмыс ағылшын және қазақ тіліндегі етістіктерінің құрылымдық семантикалық және парадигматикалық қасиеттерін бейнелеп зерттеуге арналған. Осы кезде семантика өрісі облысында зерттеудің зерттеудің көпшілігі процестік өріс зерттемесі құрайды, оның пайда болуындағы семантикалық негіздемесі күрделі семантикалық құрылымы және стилистикалық сипаттамалары кіретін, етістіктерін семантикалық кластары ғана бөлінбейтін негіздегі идентификаторлар қызметіндегі етістіктер болып табылады. Идентификаторлар бойынша негізінен жалпы мағынасы бар етістіктер және де ұқсастығы жағынан базалық бірліктер ретінде қарастыра отырып етістіктер тобын анықтауға болады. Біздің зерттемеде ағылшын тіліндегі тұрмыстық етістіктерінің семантикалық өріс базалық бірлігінің ролін to live /өмір сүру, to work /жұмыс жасау, to dress/ киіну, to be ill / ауыру, to sleep/ ұйықтау, to eat/ тамақтану етістіктері болады. Абрамов В.П. белгілегендей лексиканың жүйелі ұйымдастырылуы лексико-семантикалық топтарында (ЛСТ) сөз мағынасы әр сөздің мағынасына әсер етеді, ондағы жүйе сөз ішіндегі және сөз арасындағы мағыналар байланыстары желісі ретінде беріледі.
Семантикалық өріс түсінігі Г.Ипсен еңбегі жарыққа шыққан соң кеңінен ашылды. Ал, Й.Трир лексиканы бейнелеуінде «өріс» емес, «жүйе» терминін қолданды. Бұл көзқарас Г.С.Щюра «Лингвистикадағы өрістер теориясы» еңбегінде берілген. Негізі термин ретінде түсініктік өрісі лингвистиканың ғылыми сөзіне 1931 жылы Й.Трир енгізуімен болған. Оның ойынша адам санасында сөздерді айтқан кезде көпшілік басқа мағынасы жағынан сөздер айтылады. Олар мүшеленген тұтастықты – сөздік өріс деп атауға болатын жиынтықты пайда болғызады. Й.Трир «лексикалық өріс» және «түсініктік өріс» ұғымдарын ажыратқан.
Қазіргі семантика деректерінде лексика жүйелігі барлық деңгейлерде айқындалады: лексико – семантикалық нұсқалары (ЛСН), көп мағыналы сөздер, лексико – семантикалық топтар (ЛСТ) және семантикалық өрісі (СӨ). Лексика жүйелігі, оның құрылым элементтері жиынтығы, элементтер жіктелуі таза лексикологиялық болып табылады – оларда лексика жүйелігі семантикалық өрістерінің лингвистикалық талдау негізінде тұжырымдалады. СӨ түсініктік біртекті бірліктермен сипатталатындықтан әртүрі алаңдарға бөлінеді, себебі іріктеу бірлігі ЛСН сөздері яғни белгілі ұғымға бағытталғаны болып табылады. Сондықтан СӨ жұмысшы лексикалық бірлігі ретінде сөздің лексико – семантикалық нұсқасы қабылданған.
Дипломдық жұмыс ағылшын және қазақ тіліндегі етістіктерінің құрылымдық семантикалық және парадигматикалық қасиеттерін бейнелеп зерттеуге арналған. Осы кезде семантика өрісі облысында зерттеудің зерттеудің көпшілігі процестік өріс зерттемесі құрайды, оның пайда болуындағы семантикалық негіздемесі күрделі семантикалық құрылымы және стилистикалық сипаттамалары кіретін, етістіктерін семантикалық кластары ғана бөлінбейтін негіздегі идентификаторлар қызметіндегі етістіктер болып табылады. Идентификаторлар бойынша негізінен жалпы мағынасы бар етістіктер және де ұқсастығы жағынан базалық бірліктер ретінде қарастыра отырып етістіктер тобын анықтауға болады. Біздің зерттемеде ағылшын тіліндегі тұрмыстық етістіктерінің семантикалық өріс базалық бірлігінің ролін to live /өмір сүру, to work /жұмыс жасау, to dress/ киіну, to be ill / ауыру, to sleep/ ұйықтау, to eat/ тамақтану етістіктері болады. Абрамов В.П. белгілегендей лексиканың жүйелі ұйымдастырылуы лексико-семантикалық топтарында (ЛСТ) сөз мағынасы әр сөздің мағынасына әсер етеді, ондағы жүйе сөз ішіндегі және сөз арасындағы мағыналар байланыстары желісі ретінде беріледі.
Семантикалық өріс түсінігі Г.Ипсен еңбегі жарыққа шыққан соң кеңінен ашылды. Ал, Й.Трир лексиканы бейнелеуінде «өріс» емес, «жүйе» терминін қолданды. Бұл көзқарас Г.С.Щюра «Лингвистикадағы өрістер теориясы» еңбегінде берілген. Негізі термин ретінде түсініктік өрісі лингвистиканың ғылыми сөзіне 1931 жылы Й.Трир енгізуімен болған. Оның ойынша адам санасында сөздерді айтқан кезде көпшілік басқа мағынасы жағынан сөздер айтылады. Олар мүшеленген тұтастықты – сөздік өріс деп атауға болатын жиынтықты пайда болғызады. Й.Трир «лексикалық өріс» және «түсініктік өріс» ұғымдарын ажыратқан.
Қазіргі семантика деректерінде лексика жүйелігі барлық деңгейлерде айқындалады: лексико – семантикалық нұсқалары (ЛСН), көп мағыналы сөздер, лексико – семантикалық топтар (ЛСТ) және семантикалық өрісі (СӨ). Лексика жүйелігі, оның құрылым элементтері жиынтығы, элементтер жіктелуі таза лексикологиялық болып табылады – оларда лексика жүйелігі семантикалық өрістерінің лингвистикалық талдау негізінде тұжырымдалады. СӨ түсініктік біртекті бірліктермен сипатталатындықтан әртүрі алаңдарға бөлінеді, себебі іріктеу бірлігі ЛСН сөздері яғни белгілі ұғымға бағытталғаны болып табылады. Сондықтан СӨ жұмысшы лексикалық бірлігі ретінде сөздің лексико – семантикалық нұсқасы қабылданған.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
1. Васильев Л.М. семантикалық алаң теориясы, Тілтану мәселелері.
М. 1971
2. Қазақстан мектептеріндегі шетел тілдер. – А., 2003.
3. Абрамов В.П. Ағылшын фразеологиясының негіздері / ИЯШ, 1969
4. Г.В. Рогова. Методика обучения английского языка – Ленинград: Просвящения, 1975.
5. Аракин В.Д. Практический курс английского языка. 2 курс . - М., 2002.
6. А.ЫсқақовА. Қазіргіқазақтілі. – Алматы, 1974. – 222-225 б.б.
7. Аракина В.Д. Сравнительная типология английского и русского языка.
8. Качалова К.Н., Крылова Е.В. Практическая грамматика английского языка. – Москва, 1998.
9. Каушанская В.О. Грамматика английского языка. 75-79 б.б.
10. Вопросы языкознания. «Наука» 1990 г. - 102-105 б.б.
11. О. Уайлд шығармасы. “ The picture of dorian Gray”
12. Мұхтар Әуезов кітабы. Абай жолы, I-томы бойынша.
13. Абай-160,
14. Сейдин Бизақов Синонимдер сөздігі, Алматы 2007
15. Ш.Бектұров, М.Серғалиев “Қазақ тілі”, Алматы, Білім, 1994. 104 б.
16. УфимцеваА.АСөздің лексикалық мағынасы— Москва, 1979
17. Хлебников И.Б. Лексикалық және синтаксистік семантика — Москва, 1989
18. Чумак-Жунь И.И. И.А. Бунин поэзиясы тіліндегі түстің лексикалық-семантикалық өрісі: құрамы және құрылымы, қызмет ету аясы // Автореферат. – Киев, 1996
19. Шмелев Д.Н. Лексиканың семантикалық талдау мәселелері. – М., 1973
20. Щур Г.С. Лингвистикадағы алаң теориясы — Москва: «Наука», 1974
21. Шмелев Д.Н. Лексиканың семантикалық талдау мәселелері. – М., 1973
22. Щур Г.С. Лингвистикадағы алаң теориясы — Москва: «Наука», 1974
23. Уфимцева А.А Сөздің лексикалық мағынасы— Москва, 1979
24. Хлебников И.Б. Лексикалық және синтаксистік семантика — Москва, 1989
25. Чумак-Жунь И.И. И.А. Бунин поэзиясы тіліндегі түстің лексикалық-семантикалық өрісі: құрамы және құрылымы, қызмет ету аясы // Автореферат. – Киев, 1996
26. Новиков Л.А. Орыс тілі семантикасы. – М.: «Высшая школа», 1982
27. Никитин М.В. Сөздің лексикалық мағынасы — Москва, 1988
28. Никитин М.В. Лингвистикалық семантика — Санкт-Петербург, 1996
29. Никитин М.В. Мағынаның лингвистикалық теория негіздері— Санкт- Петербург, 1988
30. Кузнецов А.М. Лексикадағы құрылымдық -семантикалық параметрлері— Москва, 1989
31. Кронгауз М.А. Семантика - Москва, 2001
32. Гальперин И. Р. Ағылшын тілі стилистикасы бойынша очерктер— Москва, 1958
33. Вежбицкая А. Лексика мен прагматика құралы арқылы мәдениеттерді салыстыру. М., 2001
34. Вежбицкая А. Тіл. Мәдениет. Таным. М., 1997
35. Васильев Л.М. Семантикалық алаң теориясы //Тіл тану мәселелері. –М. -1971.-№5
1. Васильев Л.М. семантикалық алаң теориясы, Тілтану мәселелері.
М. 1971
2. Қазақстан мектептеріндегі шетел тілдер. – А., 2003.
3. Абрамов В.П. Ағылшын фразеологиясының негіздері / ИЯШ, 1969
4. Г.В. Рогова. Методика обучения английского языка – Ленинград: Просвящения, 1975.
5. Аракин В.Д. Практический курс английского языка. 2 курс . - М., 2002.
6. А.ЫсқақовА. Қазіргіқазақтілі. – Алматы, 1974. – 222-225 б.б.
7. Аракина В.Д. Сравнительная типология английского и русского языка.
8. Качалова К.Н., Крылова Е.В. Практическая грамматика английского языка. – Москва, 1998.
9. Каушанская В.О. Грамматика английского языка. 75-79 б.б.
10. Вопросы языкознания. «Наука» 1990 г. - 102-105 б.б.
11. О. Уайлд шығармасы. “ The picture of dorian Gray”
12. Мұхтар Әуезов кітабы. Абай жолы, I-томы бойынша.
13. Абай-160,
14. Сейдин Бизақов Синонимдер сөздігі, Алматы 2007
15. Ш.Бектұров, М.Серғалиев “Қазақ тілі”, Алматы, Білім, 1994. 104 б.
16. УфимцеваА.АСөздің лексикалық мағынасы— Москва, 1979
17. Хлебников И.Б. Лексикалық және синтаксистік семантика — Москва, 1989
18. Чумак-Жунь И.И. И.А. Бунин поэзиясы тіліндегі түстің лексикалық-семантикалық өрісі: құрамы және құрылымы, қызмет ету аясы // Автореферат. – Киев, 1996
19. Шмелев Д.Н. Лексиканың семантикалық талдау мәселелері. – М., 1973
20. Щур Г.С. Лингвистикадағы алаң теориясы — Москва: «Наука», 1974
21. Шмелев Д.Н. Лексиканың семантикалық талдау мәселелері. – М., 1973
22. Щур Г.С. Лингвистикадағы алаң теориясы — Москва: «Наука», 1974
23. Уфимцева А.А Сөздің лексикалық мағынасы— Москва, 1979
24. Хлебников И.Б. Лексикалық және синтаксистік семантика — Москва, 1989
25. Чумак-Жунь И.И. И.А. Бунин поэзиясы тіліндегі түстің лексикалық-семантикалық өрісі: құрамы және құрылымы, қызмет ету аясы // Автореферат. – Киев, 1996
26. Новиков Л.А. Орыс тілі семантикасы. – М.: «Высшая школа», 1982
27. Никитин М.В. Сөздің лексикалық мағынасы — Москва, 1988
28. Никитин М.В. Лингвистикалық семантика — Санкт-Петербург, 1996
29. Никитин М.В. Мағынаның лингвистикалық теория негіздері— Санкт- Петербург, 1988
30. Кузнецов А.М. Лексикадағы құрылымдық -семантикалық параметрлері— Москва, 1989
31. Кронгауз М.А. Семантика - Москва, 2001
32. Гальперин И. Р. Ағылшын тілі стилистикасы бойынша очерктер— Москва, 1958
33. Вежбицкая А. Лексика мен прагматика құралы арқылы мәдениеттерді салыстыру. М., 2001
34. Вежбицкая А. Тіл. Мәдениет. Таным. М., 1997
35. Васильев Л.М. Семантикалық алаң теориясы //Тіл тану мәселелері. –М. -1971.-№5
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
Тарау 1. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі тұрмыстық етістіктердің лексика - семантикалық ерекшеліктерінің теориялық аспектісі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
0.1 Семантикалық өріс түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
0.2 Семантикалық өріс типтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
0.3 Ағылшын тіліндегі тұрмыстық етістіктерге семантикалық қолданысына сипаттама беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
0.4 Етістіктердің жалпы семантикалық ерекшеліктері ... ... ... ... ...
Тарау 2. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі тұрмыстық етістіктерді қолданудың тәжірибелік аспектісі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..
2.1 Ағылшын тіліндегі тұрмыстық етістіктердің семантикалық тұрғыдан топтастырылуы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 П.П.Литвиновтың "To live, to work, to dress, to be ill, to sleep, to eat" тұрмыстықетістіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Тұр, жүр, отыр, жатыр етістіктерінің сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..
Кіріспе
Дипломдық жұмыс ағылшын және қазақ тіліндегі етістіктерінің құрылымдық семантикалық және парадигматикалық қасиеттерін бейнелеп зерттеуге арналған. Осы кезде семантика өрісі облысында зерттеудің зерттеудің көпшілігі процестік өріс зерттемесі құрайды, оның пайда болуындағы семантикалық негіздемесі күрделі семантикалық құрылымы және стилистикалық сипаттамалары кіретін, етістіктерін семантикалық кластары ғана бөлінбейтін негіздегі идентификаторлар қызметіндегі етістіктер болып табылады. Идентификаторлар бойынша негізінен жалпы мағынасы бар етістіктер және де ұқсастығы жағынан базалық бірліктер ретінде қарастыра отырып етістіктер тобын анықтауға болады. Біздің зерттемеде ағылшын тіліндегі тұрмыстық етістіктерінің семантикалық өріс базалық бірлігінің ролін to live өмір сүру, to work жұмыс жасау, to dress киіну, to be ill ауыру, to sleep ұйықтау, to eat тамақтану етістіктері болады. Абрамов В.П. белгілегендей лексиканың жүйелі ұйымдастырылуы лексико-семантикалық топтарында (ЛСТ) сөз мағынасы әр сөздің мағынасына әсер етеді, ондағы жүйе сөз ішіндегі және сөз арасындағы мағыналар байланыстары желісі ретінде беріледі.
Семантикалық өріс түсінігі Г.Ипсен еңбегі жарыққа шыққан соң кеңінен ашылды. Ал, Й.Трир лексиканы бейнелеуінде өріс емес, жүйе терминін қолданды. Бұл көзқарас Г.С.Щюра Лингвистикадағы өрістер теориясы еңбегінде берілген. Негізі термин ретінде түсініктік өрісі лингвистиканың ғылыми сөзіне 1931 жылы Й.Трир енгізуімен болған. Оның ойынша адам санасында сөздерді айтқан кезде көпшілік басқа мағынасы жағынан сөздер айтылады. Олар мүшеленген тұтастықты - сөздік өріс деп атауға болатын жиынтықты пайда болғызады. Й.Трир лексикалық өріс және түсініктік өріс ұғымдарын ажыратқан.
Қазіргі семантика деректерінде лексика жүйелігі барлық деңгейлерде айқындалады: лексико - семантикалық нұсқалары (ЛСН), көп мағыналы сөздер, лексико - семантикалық топтар (ЛСТ) және семантикалық өрісі (СӨ). Лексика жүйелігі, оның құрылым элементтері жиынтығы, элементтер жіктелуі таза лексикологиялық болып табылады - оларда лексика жүйелігі семантикалық өрістерінің лингвистикалық талдау негізінде тұжырымдалады. СӨ түсініктік біртекті бірліктермен сипатталатындықтан әртүрі алаңдарға бөлінеді, себебі іріктеу бірлігі ЛСН сөздері яғни белгілі ұғымға бағытталғаны болып табылады. Сондықтан СӨ жұмысшы лексикалық бірлігі ретінде сөздің лексико - семантикалық нұсқасы қабылданған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Соңғы кезде тіл мен мәдниет біртұтастығы туралы тезисі тіл тасымалдаушыларының шет тілде сөйлесуі тіл құралы арқылы ақпаратпен алмасу ғана емес, коммуникация қатысушылары арқылы берілетін сәйкес мәдениеттер диалогы ретінде айтылады. Көбінесе соңғы жылдары осы ережеге қарай фразеологизмдердің кумулятивтік, мәдени -- ақпараттық қызметінде ғалымдардың қызығушылығы білінді, яғни өз семантикалық құрылымында адамдар ұрпағының қоғамдық тәжірибесінің барлық байлығын, ұлттық-мәдени дүниетанудағы әлемдік көзқарастарын алғанда байқалады.
Осы дипломдық жұмысы ағылшын және қазақ тілдерінде тұрмыстық етістіктерінің айырмашылық мәселелері, осы етістіктердегі ұлттық сипат айқындалуы, осы арқылы болған ағылшыннан қазақ тіліне тұрмыстық етістіктер аудармасы, оларды шетелдіктердің түсінуі, және де аударма арқасында екі мәдениет пен халықтардың өзара байыту мүмкіндіктері сияқты елеулі мәселелерге арналады. Ағылшын және қазақ тілдерінде тұрмыстық етістіктердің салыстырмалы зерттеу маңыздылығы мен ғылыми мәнділігі бұл жаңа әрі жеткілікті перспективті бағытта осы жұмыстың тақырып өзектілігін айқындап берді.
Зерттеудің мақсатылингво мәдени аспектідегі ағылшын және қазақ тілдерінде тұрмыстық етістіктердің салыстырмалы зерттеуі болып табылады. Жалпы мақсатқа сай еңбекте келесі міндеттер қойылады: біріншіден, ағылшын және қазақ тілдерінде тұрмыстық етістіктердің сөздік бойынша көлемі мен құрамын анықтау; екіншіден, ағылшын және қазақ тілдерінде тұрмыстық етістіктердің; лексикалық-семантикалық ерекшеліктерін және грамматикалық сипаттарын белгілеу; үшіншіден, ағылшын және қазақ тілдерінде тұрмыстық етістіктердің ұлттық-мәдени қызметін ашу және олардың мәдени-ұлттық коннотациясын айқындау; төртіншіден, қазақ тілі және ағылшын аудармаларынның нақты материалдарында тұрмыстық етістіктерінің ұлттық-қызметтік шынайылық мәселелерін ашып беру.
Зерттеу материалы ретіндефразеологиялық, бір тілді және екі тілді сөздіктері, және де көркем шығармалары, сөйлеу тілінің жеке бақылауларынан таңдап алынған ағылшын және қазақ тілінің тұрмыстық етістіктері болды.
Қазіргі семантика деректерінде лексика жүйелігі барлық деңгейлерде айқындалады: лексикалық-семантикалық нұсқалары, көп мағыналы сөздер, лексикалық-семантикалық топтары және семантикалық алаң. Лексика жүйелігі, оның құрылым элементтері жиынтығы, элементтер жіктелуі таза лексикологиялық болып табылады - оларда лексика жүйелігі семантикалық алаңдардың лингвистикалық талдау негізінде тұжырымдалады. Семантикалық алаң түсініктік біртекті бірліктермен сипатталатындықтан әртүрлі алаңдарға бөлінеді, себебі іріктеу бірлігі лексикалық-семантикалық сөздері, яғни белгілі ұғымға бағытталғаны болып табылады. Сондықтан семантикалық тұрмыстық предикатттарында жұмысшы лексикалық бірлігі ретінде сөздің лексикалық-семантикалық нұсқасы қабылданған.
Тұрмыстық етістіктері бейнелеуінің элементарлы бірлігі синтагматикалық және парадигматикалық қатарларда және үлгілер құрамында қарастырылып пайдаланылады.
Тілдік бірліктердің ерекше түрлерін пайдалану семантикалық талдау жүргізу реттілігін анықтайды. Семантикалық алаң ядролық семема аясында тоқталып, жалпы мағынасымен реттелген бірліктер ретінде түсіндіріледі. Семема деп тілдің коммуникативтік деңгейіндегі элементарлы бірлігі аталады. Семантикалық лексемалар шекаралар икемділігімен сипатталады, яғни орталық және перифериялық бөліктері болда. Семантикалық предикаттар белгілі құрылымын табады, онда өзіндік ядро және орталық бөлігі және перефириясы бөлінеді; оның семантикалық предикат саласы шегіндегі бірліктері заңды түрде қайталанатын әрдайым қатынастармен байланысты болады, ондай бірліктер саралап жіктеледі. Тұрмыстық етістіктері семантикалық лексемалар сияқты орталық және перифериясы бар екендігімен түсіндіріледі. Тұрмыстық етістіктерінің семантикалық өрістің талдау кезде орыс және ағылшын тілдерін нақтылауда лексикалық бірліктердің компонентті талдауы қолданылады. Семантикалық лексемалардың компонентін талдау ережесі - бұл семантикалық минимальдік құраушы компоненттерге мағыналар бөлінуі бар тілдің елеулі бірліктерінің мазмұнды жағын зерттеуді білдіреді.
Зерттеу әдістері. Жұмыс үрдісінде әртүрлі әдістер кешені пайдаланылды, олардың ішіндегі негізгілері: бейнелеу-сараптамалық, салыстырмалы және тұтас іріктеу әдісі. Ұлттық мәдениеттің типологиялық ерекшеліктерін ашу үшін қазіргі ғылымда көп таралған компаративистік әдіс қолданылады.
Еңбектің ғылыми жаңашылдығы онда алғашқы рет зерттеудің мәлени бағыттылығындағы ағылшын және қазақ тілдерінде тұрмыстық етістіктердің салыстырмалы зерттеуімен қорытындыланды.
Дипломдық жұмыстың ғылыми және тәжірибелік маңыздылығы ағылшын және қазақ тілдеріндегі аудармашылар әрекетінде, және де орыс мәдениеті туралы теориялық түсініктер тереңдеуі мен дамуы, лексикология және стилистика мәселелерін зерттеуде ғылыми зерттеулеріндегі нәтижелерінде пайдалануға болатындығында қорытындыланады. Сөзсіз, фразеологизмдерді пайдалану және олардың аудармалары өзге мәдениет тасымалдаушылар түсінбеушілігін туындатады (тіпті кейде қате түсінулері). Осы арқылы шет тілдер етістіктерін жеткізу үшін, мәдениаралық осы жұмыстың коммуникация мен лексикография теориясы мен тәжірибесі үшін және де аударма стилистикасы бойынша теориялық курстар мен тәжірибелік сабақтар үшін осы еңбектің ерекше мәні анықталады.
Жұмыс құрылымы.Дипломдық жұмыс кіріспе, үш тарау, қорытындыдыдан, қазақ және ағылшын тілдерінде пайдаланнылған әдебиет тізімінен тұрады.
Ағылшын және қазақ тілдеріндегі тұрмыстық етістіктердің лексика - семантикалық ерекшеліктерінің теориялық аспектілері.
4.1 Семантикалық өріс түсінігі.
Лингвистикада қандайда бір жалпы (интегралды) семантикалық белгімен біріктірілген тілдік бірліктер жиынтығын белгілеу үшін қолданылатын термин, семантикалық өріс, өзгеше сөзбен - мағынаның кейбір жалпы нетривиалды компоненті бар. Бастапқыда ондай лексикалық бірліктер деңгейіндегі рөлінде сөздер қарастырылған; кейін лингвистикалық еңбектерде сөз тіркесі мен сөйлемдерді қосатын семантикалық алаң бейнелері еңбекте пайда болды.
Семантикалық өрістің классикалық мысалдарының бірі - бірнеше түстік қатардан тұратын семантикалық өріс қызмет атқарады (қызыл-қызғылтым-ашық қызғылт; көк-көгілдір- көкшіл; және т.б.); ондағы ортақ семантикалық түсі болып табылады.
Семантикалық өріс келесі негізгі қасиеттерге ие болып келеді:
1. Семантикалық өріс тіл тасымалдаушысына интуитивті түсінікті және психологиялық шынайылыққа ие.
2. Семантикалық өріс тілдің дербес жүйе түрі ретінде автономды бөлінуі мүмкін.
3. Семантикалық өріс бірліктері қандай да бір жүйелі семантикалық қатынастармен байланысты.
4. Әр семантикалық алаң басқа семантикалық өрістермен байланысты және жиынтығында тіл жүйесін пайда болғызады .
Семантикалық өріс теориясы негізінде тілде кей семантикалық топтар болуы туралы және осындай біреу немесе бірнеше топтарға тіл бірліктерінің енуі туралы ұғым жатыр. Атап айтқанда, тілдің сөздік құрамы (лексика) әртүрлі қатынастармен біріктірілген сөздердің жеке топтар жинағы ретінде; синонимдік (мақтау - мадақтау), антонимдік (сөйлеу-үндемеу) түрде берілуі мүмкін және т.б.
Сөздердің көпшілік жеке жүйелер бірігуі түрінде лексиканың ондай берілу мүмкіндігі лингвистикалық еңбектерде талқыланған болатын, мысалы, 19 ғасырда М.М.Покровский еңбектерінде (186869 - 1942). семантикалық өрістердің алғашқы қадамдары ой таңбалы сөздіктер, немесе тезаурустар жасау кезінде қабылданған болатын - мысалы, П.Рожедегі. Семантикалық өріс деген терминнің өзі Й.Трир және Г.Ипсен еңбектері жарыққа шығу кезінде белсенді қолданыла бастады. Лексикалық жүйенің ондай түсінігі ең алдымен, аксиома емес, лингвистикалық гипотеза болды, сондықтан жиі оның мақсаты жағынан емес, тілдік зерттеу жүргізу әдісі ретінде пайдаланылады.
Жеке семантикалық алаң элементтері әрдайымғы және жүйелі қатынастармен байланысты және соның салдарынан, алаңның барлық сөздері бір біріне қарама-қайшы қойылған. Семантикалық өрістер бірінен басқасына толығымен қиылыса немесе ене алады. Әр сөздің мағынасы сол алаңның басқа сөздер мағынасы белгілі болса, толық айқындалады. Екі түстік қатарды салыстыралық: кызыл-қызғылтым және қызыл - қызғылт - қызғылтым. Егер бір түстік қатарға ғана бейімделсе, онда әртүрлі түстік реңдері қызғылт сол бір лексемасымен белгіленуі мүмкін. Екінші түстік қатар түс реңдерінің бөлшекті мүшеге бөлінуін береді, яғни сол түстік реңдері енді екі лексема- қызғылт және қызғылтым түстерімен қатынасады.
Жеке тілдік бірліктің бірнеше мағынасы бар. Соның салдарынан әртүрлі семантикалық алаңдарға жатқызылады. Мысалы, қызыл сын есімі түс білдіретін семантикалық алаңға және бір мезгілде ортақ мағынадағы революциялық сөзімен біріктірілген бірліктерге кіруі мүмкін.
Семантикалық өріс негізінде жатқан белгісі адамның қоршаған шынайлығы және оның тәжірибесімен қалай да қатынасатын түсініктік категория ретінде қарастырылады. Семантикалық және түсініктік ұғымдардың қарама- қайшылығы болмауы туралы Й. Трир, А.Бондарко, И.Мещанинов, Л.Васильев, И.Кобозев еңбектерінде айтылған.
Семантикалық өрістің қарапайым түрі - бір сөз табына жататын және ортақ категориялы сема мағынасындағы біріктірілген лексемалар болып табылатын парадигматикалық типінің алаңы болып табылады.
Мысалы, ағаш, бұтақ, жапырақ, дің сөз топтары бөлік-тұтас қатынасымен біріктірілген дербес семантикалық өріс ретінде қалыптасып, өсімдіктер семантикалық алаңы құрамына кіреді. Бұл жағдайда ағаш лексемасы келесі лексемалар үшін гиппероним болады (тегілік ұғым) мысалы, қайың, пальма, терек және т.б.
Сөздің етістіктерінің семантикалық өрісі синонимдік қатар біріктірілумен беріледі (сөйлесу-әңгімелесу; ұрысу-сынау; келеке ету-күлу-қалжыңдау...).
Парадигматикалық типтің минимальді семантикалық алаңының мысалы синонимдік топ болып табылады. Оған айту, әңгімелеу, көп сөйлеу етістіктері жатады. Семантикалық өрістің бұл бірліктері сараланған белгілерімен ажыратылады, мысалы өзара қарым- қатынас (сөйлесу), бір жақты хабарлама (хабарлау, баяндау)одан басқа олар стилистикалық, узуальді деривациялық және коннотативтік компоненттер мағынасымен ажыратылады. Мысалы, ұрысу етістігі (сөйлесу) семасынан басқа коннотативтік мағынасы бар - теріс экспрессивтілік арқылы беріледі.
Нақты семантикалық өріс элементтерін біріктіретін ортақ семантикалық белгісі сол тілдің басқа семантикалық алаңында саралап жіктеледі. Мысалы, коммуникация етістіктері семантикалық алаңы қатарына жеделхат салу, жазу сияқты лексемалар кіреді. Осы алаң үшін кіріктіру семантикалық белгісі ақпарат беру, ақпарат беру каналы - ауызша, жазбаша - саралап жіктелу белгісі ролінде айтылады.
Семантикалық өрісін зерттеу үшін компонентті талдау және ассоциативтік эксперимент қолданылады, мысалы ассоциативтік алаң сөздерінің тобы.
Қазіргі кезде семантикалық өріс терминінің өзі көбінесе тар лингвистикалық терминдермен ауыстырылады: лексикалық алаң, синоним қатары және т.б. Терминдердің әрқайсысы алаңға кіретін тілдік бірліктер типін береді. Оған қарамастан, көпшілік еңбектердегі семантикалық өріс айтылуы терминологиялық синонимдер ретінде мамандандырылған белгілер арқылы қолданылады.
1.2. Тілдегі семантикалық өріс типтері
Семантикалық өріс бойынша лексика бөлінудің көзқарасы Р. Мейер арқылы берілді.
P. Мейер семантикалық өрістің үш типін бөледі, оның негізіне қандай да бір семантикалық белгі - саралап жіктелетін фактор:
1. табиғи өрістер (ағаш, жануарлар, сезім қабылдау және т.б.);
2. жасанды өрістер (механизмдердің құраушы бөліктерінің атауы.);
3. жартылай жасанды өрістер (этикалық түсініктер, жеке кәсіби және әлеуметтік топтар терминологиясы және т.б.) [1;105].
Семантикалық өрістің теориялық бейнеленуі алғашқы рет Й. Трир еңбектерінде пайда болды. [40;380].
Й. Трир бойынша, семаниткалық өріс сөздік бөлігі мағынасымен тығыз байланыстығын көрсетеді, оның элементі мозаикаға ұқсас барлық алаңын жабады және оның бөліктерін өзара бөледі [40;87].
Сөйлеуші және тыңдаушы санасында кез келген сөзді қолданғанда, берілген сөзбен көршілес семантикалық қатынаста басқа сөз не басқа сөздердің бетке шығуы байқалады. Бір бірімен сөздердің көршілес болуы олардың мағыналары ұқсастығы және қарама-қайшылығымен түсіндіріледі. [16;228].
Тілдегі барлық түсініктер мағына ұқсастығы және қарама-қарсы бойынша қандай да бір жабық топтарға бөлінеді деп саналады. Берілген топтарда әр түсінік топтағы басқа топтармен қатынасы арқасында өмір сүреді, ал қандай да бір түсінік өзгерісі түсіп қалуы тұтас топтың қайта құрылуына ұшыратады. [40;228].
И. Трир бойынша, семантикалық өріс өзгерісі осылайша жүреді, алаңның жеке компоненті, мағынасы өзгеру нәтижесінде болады, соның салдарынан тұтасымен тілдің лексикалық жүйесінің өзгерісіне ұшыратады [16;229].
Ғалым ойынша, тыңдаушы сөзді санасында сөз белгілерінің барлық алаңы болу жағдайында байқалады, себебі сөздің тұтас алаң ішінде ғана мағынасы бар. Шынында да, алаңнан тыс сөздің тіпті мағынасы болмайды [15;33].
Й. Трир концепциясы тіл сөздері арасында әрі қарай құрылымдық қатынастар зерттемесі үшін себеп ретінде қызмет атқарды, бірқатар ғалымдар Й. Трирдің лексикалық-семантикалық алаңы теориясының кей принциптерін сынға алған. [40;87]. Атап айтқанда, келесі ереже сынға жатты - қатаң белгіленген шекаралары бар және қиылыспайтын жиектері бар алаңның жабық сипаты. [1;107].
Әрі қарай алаң теориясы басқа ғалымдар арқылы да берілді.
Г. С. Щуруға сай , парадигматикалық құбылыс сияқты алаңнан басқа синтагматикалық немесе синтаксистік алаң бөлінеді [47;53].
Бір сөздің өзі парадигматикалық не синтагматикалық қатынастарда болады [12;92].
Парадигматикалық өріс ішінде синонимдер, антонимдер, гипонимдер, гиперонимдер және басқа сөз топтары бар, олар қандай да семантикалық қатынастар ортақтығымен байланысқан; a night - a day.
"а night" және "a day" сөздері "тәулік мезгілі " семантикалық өрісіне кіреді [1;110].
Синонимдік қатынастар деп олардың толық не жартылай дәл келуімен тіл бірліктері семантикалық қатынастар типін түсіндіреді [21;446]. Мысалы; smell - odor. Smell- иіс мағынасын беретін нейтральдік сөз; odor- " күшті, оңай ажыратылатын иіс " мағынасын білдіреді.
Синонимнен антонимия айырмашылығы- "қарама-қайшы мағыналары бар лексикалық бірліктердің семантикалық қатынастары [21;36].
Мысалы; to join - to part; small - large; souce - outcome.
Ғалымдар сөздер арасындағы - семантикалық өрістегі парадигматикалық қатынасы - тегілік- түрлік қатынастарға негізделген оның элементтерінің иерархиялық ұйымдастырылуы қатынастар типін бөледі [21;104].
Түр түсінігіне сай сөздер, - тегілік түсінік - гиперонимге қатысты сөз қатынасы бойынша гипонимдер ( гректің hyper - үсті onyma - есім); aл fox - an animal; an affection - a feeling, a fox және an affection - гипонимдер; an animal, a feeling - гиперонимдер.
"a feeling" сөзі "an affection"сөзіне синоним ретінде қарстырылады. Сөйтіп, сөздер синонимдер ретінде бір мезгілде болуы мүмкін және гипоға кіруі - гиперонимикалық қатынастар.
Бірақ, синонимнен айырмашылығы гипонимнің гиперонимге ауыстырылуы мүмкін, ал керісінше болмауы мүмкін
Мысалы; He bought roses He bought flowers. Берілген мысалда раушангүлдер - гүлдер, бірақ гүлдер тек раушангүл ғана болуы мүмкін емес. [21;104].
Синтагматикалық өріс - қолдану жағынан бір бірімен тығыз байланысты сөздер класы, бірақ бір синтаксистік позицияда кездеспейді.
Ондай алаңдарға олардың семантикалық үйлесімдігі жағынан сөздер біріктіріледі. Сөздердің ең абстрактілі тіркестері; "субъект - предикат", "субъект -предикат - объект", "субъект - атрибут" [1;113].
Г. С. Щуру бойынша, барлық, семантикалық өрістер жиынтығы қандай да бір тілдің лексикалық жүйесін құрайды [47;11].
Бірақ кей ғалымдар лексика ұйымдастырылу жүйелігіне күдіктенеді және семантикалық өрістер бөліну еркіндігі туралы ой жүгіртеді. [12;88].
Бірақ лексиканың ұйымдасу жүйелігі осы жүйе ашықтығында және де жаңа элементтердің жүйеге кіруінде, ал басқалары - оны тастап кетуде білінеді. [12;89].
3.1 Ағылшын тіліндегі тұрмыстық етістіктерге семантикалық қолданысына сипаттама беру
Ағылшын тілінде тұрмыстық мағынасымен етістіктер семантикасы кең түрінен жеке түріне шейін жіктелудің әртүрлі деңгейін көрсетеді.
Ғылыми және тәжірибелік маңыздылығы ағылшын және қазақ тілдеріндегі аудармашылар әрекетінде, және де орыс мәдениеті туралы теориялық түсініктер тереңдеуі мен дамуы, лексикология және стилистика мәселелерін зерттеуде ғылыми зерттеулеріндегі нәтижелерінде пайдалануға болатындығында қорытындыланады. Сөзсіз, фразеологизмдерді пайдалану және олардың аудармалары өзге мәдениет тасымалдаушылар түсінбеушілігін туындатады
Септеулік шегінде негізделген предикаттар жіктелуі таралған, бұл субъектінің семантикалық ролі ғана емес, барлық актанттардың рольдік семантикасы. Тереңдетілген септеуліктер идеясын Ч.Филлмор кеңейтті, оның бастапқы пунктісі синтаксистік Л.Теньер зерттемесі болып табылады, онда актанттар түсінігі - бірге жүретін әрекет етістігіне тәуелділері болып келеді. Ч.Филлмор жетектеуші етістігіне терең категориялар мәртебесін тағайындайды және сосын нақты етістік жетектеушілерін бекітеді, олар предикативтік функцияда етістіктің айтылатын әрекет қатынасындағы ролі ретінде түсіндіріледі. Бірақ дәстүрлі грамматика және терең септіктер дәл келуі мүмкін емес; дәстүрлі септіктер септік грамматикасы шегінде морфологиялық жүзеге асыру ретінде қарастыруға болады. Сонымен, терең датив дәстүрлі грамматикасы дативіне ғана сәйкес келмейді (Петр өз әкесіне кітап береді), және аккузатив (Петр Иванды өлтіреді) немесе номинатив (Петр қаза болады) сәйкес келеді. Тереңдетілген септіктердің дәстүрлі сипаты жоқ. Ч.Филлмор келесі тереңдетілген септіктерді бөледі:
Агентив - әрекет етістігімен берілген өндірісшіні білдіретін септік.
Объектив - ортақ рольдік түсіндіру жазылмайтын септік және басқа септіктермен қамтылмаған тереңдетілген құрылымда есімдік топтары немесе бағыныңқы сөйлемдерді түсіндіріп береді.
Датив (соңынан бейнефактив деп аталған) септік - әрекет етістігімен беріліп айтылған тірі жәндікті білдіретін септік.
Инструменталис - әрекет етістігі білдіру нәтижесінде себепті пайда болған жансыз затты немесе күшті білдіретін септік.
Фактив - әрекет арқылы жасалатын септік.
Локатив - әрекет бағытталған, әрекет етістігімен берілген орынды білдіретін септік.
Ч.Филлмор бұл септіктерді мүмкін туғанынан болған түсініктер, әмбебаптық жинақ ретіндегі септіктер деп анықтаған, олардың көмегімен адам айналасында болған оқиғалар туралы ойлауға қабілетті және олар етістіктің семантикалық мағынасын анықтайды. Ол әділетті түрде етістіктің осы түріндегі жіктелуі күрделі болуының себебі бір етістікте әртүрлі септік ортасы болуы мүмкін деген. Кейбір септіктер арасындағы шекарада шартты сипаты бар. Петр хат жазады сөйлеміндегі хат сөзін инструменталис және фактитив ретінде суреттеуге болады. Тереңдетілген септіктер бөлу идеясын асыра бағалау қиынға түседі.
Осы жүйенің басқа түсіндірілуі бар:
1.Агенс (А) - әрекет етістіктерін талап ететін септігі (жанды және жансыз іскер).
2.Экспериенцир (Е) - экспериментті етістікті талап ететін септігі. (мысалы, like, enjoy, say ).
3.Бенефактив (Б) - бейнефактивтік етістікті талап ететін септігі (мысалы, have, acquire, give ), қандай да бір объектіні жоғалтатынды білдіреді.
4.Объект ( О ) - әр етістік үшін міндетті септік, оның мағынасы нейтральді болады.
5.Локатив ( Л ) - локативтік етістік талап ететін септік (мысалы, be in, move, put ).
6.Датив ( Д ) - етістік әрекетпен болатын жанды зат есім септігі.
Семантикалық теориясы негізінде тілде кей семантикалық топтар болуы туралы және осындай біреу немесе бірнеше топтарға тіл бірліктерінің енуі туралы ұғым жатыр. Атап айтқанда, тілдің сөздік құрамы (лексика) әртүрлі қатынастармен біріктірілген сөздердің жеке топтар жинағы ретінде беріледі .
Қандай да бір қасиеттегі етісті тек типтері бойынша елеулі топтамасы етістіктерді бір бірінен ажырататын белгілер қызметі бар, мұнда осы белгілермен сипатталатын етістіктері бар рольдер қызметі пайда болады. Сөйтіп, рольдік позициялар бойынша предикаттар сипаттамасы жеке жіктеу болып табылады және бөлшектенген, яғни толығымен предикаттардың қандай да бір тобы қолданылу қызметін білдіреді. Ағылшын тілінде сену мағынасымен етістіктердің белгілі жіктелуі рольдік белгісі бойынша Лайонз, Чейф, Дик, Селиверстова, Шабанова предикаттарының типтері болып табылады.
Дж. Лайонз ең алдымен жай-күйді оқиға, процестерге, әрекет және актіге қарсы қояды. Процестер, оқиғалар болып қалу, орны бар динамикалық ситуациялар арқылы суреттеледі. Осы жерде ұзартылған, бір мезетті болуы мүмкін, агент бақылауында болу болмауы мүмкін процестер алынады. Белгілер жұбы келесідей ;
:: статикалық\динамикалық жағдай,
:: ұзару\ жағдай тез болуы,
:: жағдайдың бақылануы бақыланбауы,
Дж. Лайонз предикаттардың келесі типтерін бөледі;
1. әрекет \activity\- агентпен басқарылатын ұзарған динамикалық жағдай;
2. процесс \process\ - агентпен басқарылмайтын ұзарған динамикалық жағдай;
3. жай-күйі\state\ - агентпен басқарылмайтын статикалық ситуация,;
4. акт \action\ - агентпен басқарылатын тез арадағы динамикалық жағдай;
5. оқиға\event\ - агентпен басқарылмайтын тез арадағы динамикалық жағдай
У. Чейф предикаттардың үш негізгі типін бөледі; жай-күйі, процестер және әрекеттер; аралық орынды әрекет процестер-амбиенттік әрекет және жағдай кезіндегі предикаттары.
Чейф предикаттар типін бөлу үшін жұптарының белгілері келесідей:
:: агент және пациенс болуыболмауы;
:: концептуализирленген жағдай өзгермелігі өзгермейтіндігі;
:: мағына қимылы мүмкіндігімүмкін еместігі happen және do бірге.
Чейфтің белсенді емес субъектісі сұраққа жауап береді; What happened!. Процесс субъектінің өзін пациенс сияқты айқындайтын оқиға ретінде бейнеленеді, ал бүкіл сөйлем What happened! сұрағына жауап берген кезде нормативті болып табылады.әрекеттер мен процестерді шектей отырып, Чейф процестердегі пациенс рөліне, әрекеттердің агентіне көрсетеді, бірақ әрекетерге де, жай-күйге де жатпайтын ондай предикаттар үшін ықпал ету объектісі ретінде пациенс анықтамасы жеткіліксіз болады.
Чейф арнаулы рөлдік семантикасы бар топтарды бөледі; экспериенциальдік етістіктер; "Tom brought a drink", "Tom knew the answer"; бенефактивтік етістіктер Бенефициант бары; "Tom has the tickets", "Tom lost the tickets", толықтауышы бар етістіктер (complement); етістіктердің толықтауыштармен толықтырылуы:"Mary sang a song", "Tom ran a race". Экспериенциальдік етістіктер процесс ретінде қарастырылады; "Tom brought a snake", "Tom knew the answer", "Tom had an owl". Чейф олардың жауаптары қалыпты болып келетін сұрақтарын береді "What happened?", алсубъектіПациенс сияқты айқындайды.
У. Чейфпредикаттың бір семантикалық типінде мүмкін біртекті емес семантикалық рөлін көрсетеді . Мысалы, ол семантикалық рөлі бар предикаттар күйін жатқызады, Экспериенцер ("Tom broughtveed a drink", "Tom knew the answer", "Tom liked the asparagus"), Бенефициант ("Tom has the tickets", "Tom has a convertible", "Tom owns a convertible"), семантикасы барЭскпериенцер ("Tom heard an owl", "Tom saw a snake", "Tom learned the answer", "Tom remembered the answer"), Бенефициант ("Tom found the tickets", "Tom acquired a convertible"). Бірақ предикат типін анықтағанда У. Чейф тыйым салу логикасын ашпайтын, тек шектеулі эксперименттік әдістемемен жетекшілік етеді; "What happened ? - Tom has tickets. - Tom lost tickets". Чейфтің ойынша, қолдану шектеулігі берілген мәнмәтінде предикат "has" жай-күй болып табылады, ал "lost" - процесс болып келеді. Автор арқылы назарға грамматикалық белгілері алынбайды, бірақ қос предикат та өз морфологиялық көрсеткіштері жағынан анық жеткілікті шектеуліктері бар болып келеді.
Сөйтіп, Чейф пайдаланған семантикалық рольдердің (Агент, Пациенс, Экспериенцер, Бенефициант) жіктелу торы олардың әр мазмұны туралы интуитивті ойларға негізделеді және предикаттың семантикалық типі анықтамасында шешуші рольді ойнайды:
* Динамикалық динамикалық емес.
* Басқаруға келетін басқаруға келмейтін.
Динамикалық деп жағдай өзгермелігі түсіндіріледі, ал басқарылатыны - қатысушының еркі және күшіне берілген жағдай болуының тәуелділігі болуы. Осы ережелер негізінде предикаттардың келесі типтері бөлінеді:
1. жай күйі - динамикалық емес, басқаруға келмейтін жағдайлар.
2. процестер - динамикалық, басқарылмайтын жағдайлар.
3. ережелер - динамикалық емес, басқарылатын жағдайлар.
4. әрекеттер - динамикалық, басқарылатын жағдайлар.
О.Н. Селиверства семантика жағынан предикаттардың жеті тобын бөледі:
1. әрекет мағынасымен
2. процесс мағынасымен
3. жай - күйі мағынасымен
4. сапа мағынасымен
5. класс және байланыс мағынасымен
6. кеңістікте болу мағынасымен
7. потенциалдық мағынасымен
Бұл топтардың барлығы өзара белгілердің белгілі жүйесімен байланысқан.
Әрекет және процесс предикаттары өз арасында субъектінің агентивтігі агентивтігі емес деп бөлінеді, мұнда процесс субъектісі агентивтік емес, бірақ оның өтуінде анықтаушы рольді атқарады, орны бар процесс оның күшіне қатысты сыртқы түрін анықтайды. О.Н. Селиверстова еңбегінде процесс және әрекеттер арасындағы оппозиция арнайы қарастырылмаған.
Қандай да бір қасиеттегі етісті тек типтері бойынша елеулі топтамасы етістіктерді бір бірінен ажырататын белгілер қызметі бар, мұнда осы белгілермен сипатталатын етістіктері бар рольдер қызметі пайда болады. Сөйтіп, рольдік позициялар бойынша предикаттар сипаттамасы жеке жіктеу болып табылады және бөлшектенген, яғни толығымен предикаттардың қандай да бір тобы қолданылу қызметін білдіреді.
Жай - күйі предикаттары әрекет және процесс предикаттарынан статикалық статикалық емес белгілерімен ажыратылады. Жай - күйі субъектісінде ырықсыз сипаты бар. Жай - күйі әрдайым өз субъектісіне бағдарланған. Бұл объекті параметрлерін білдіретін басқаларынан айырмасы бар жай - күйі және сапасын жақындастырады. Сапа - объекті параметрлері, олар уақыт осінде тікелей ықшамдалмаған, бірақ онымен қатынасады.
Әрекеттер, процестер, сапалар кеңістіктегі табудан жекеленген байланыстарды білдіретін байланыс предикаттары. Олар өз субъектісін ойнаушы ретінде сипаттайды. Оның әрекет және жай - күйі мағынасымен қарама - қайшы предикаттары субъектіге ырықсыздық белгісін береді.
Кеңістік предикаттары қандай да бір кеңістікте ұзақ болуымен сипатталатын үстеулермен ғана үйлеседі және сөз болған кеңістік типіне байланысты мезгіл осімен әртүрлі қатынастығы бар.
Потенциалдық предикаттар өз денотаттарын осы жүзеге асыруға болатын мезгіл осінде белгілі локализациясы бар ретінде сипатталады.
Бөлінген типтердің бөлінуі.
1. Шекті және шекті емес.
2. сол мезеттегі және ұзақ
Әрекет мағынасымен предикаттар арасында жеке әрекеттерді білдіретін және де әрекет класын ғана білдіретін әрекет бөлінеді.
Т.Д.Шабанова предикаттардың берілген жіктелуін сын көзбен белгілей отырып, семантикалық рольдер мазмұнды жағын құрайтын белгілерді тұжырымдаудың нақты емесін белгілейді және соның салдарынан әртүрлі семантикалық типтердің бір жіктеу ұяшығына түсуі мүмкіндігін белгілейді. Элементарлы анықталмайтын мағыналар ретінде семантикалық септіктерді бөлу дәрежелі семантикалық талқылауды талап етеді, себебі элементарлы белгілер жинағы арқылы олардың ұғымдық берілуінсіз семантика септіктері анықтаудың суреттелген әдістемесі бір предикативтік типтің көп мағыналы тұжырымдамасы және шатастыру көзі болып табылады. кейбір семантикалық типтер анықтау үшін критерийлер жетіспеушілігі және семантикалық ұғымдардың толық емес талқылануы, бақылануы, динамикалығы және т.б денотативтік жағдайлары кейбір бұзушылықтармен қабылданатындығына ұшыратады. Осы ескертулер Т.Д.Шабанова көру етістігі жіктемесі болып табылатын мысалына арналған, предикаттар семантикалық типінің дәрежелі жіктелу өңдемесінің қажеттігі туралы ой тастайды. Т.Д.Шабанова жіктелу негізінде актанттармен жазылған және бір жағынан предикаттың семантикалық типін анықтаушы және басқа жағынан формальдік грамматикалық белгілерге бағытталуы семантикалық роль құраушының элементарлық мағыналар бөліну принципі жатыр. Элементарлы мағыналар ретінде күш семантикалық түсінік энергия көзі күш қосымшасы күш қосымшасының бақылауға алынуы, күш қосымшасын сезінуі бөлінеді.
Жай - күйі әрдайым өз субъектісіне бағдарланған. Бұл объекті параметрлерін білдіретін басқаларынан айырмасы бар жай - күйі және сапасын жақындастырады. Сапа - объекті параметрлері, олар уақыт осінде тікелей ықшамдалмаған, бірақ онымен қатынасады.
Күш түсінігі кеңістікте бағытпен және қосымша нүктесімен сипатталатын шамалық өлшем сияқты қарастырылады. Әрекеттің жаңа фазасы біреудің немесе бір нәрсенің энергия көзі болып табылады. Күш қосымшасы субъектінің өзінен де, сырттан да болуы мүмкін, оның бірнеше векторлары бар: күш көзі, қосымша бағыты бойынша. Күш қосымшасы түсінігін Т.Д.Шабанова арқылы плюсминус бастама, +- бақыланушылық, +- түсіну түсініктері жиынтығында қарастырады және элементарлы мағынасы ретінде Ч.Филлмор Агентивтілік сияқты, У.Чейв Агент сияқты, О.Н.Селеверстова анықтаушы және анықтаушылық емес субъект сияқты семантикалық категориялардың ұғымдық мазмұнын ашуға көмектеседі. Т.Д.Шабанова белгілегендей, мезгілдің сызықтық осіне предикат құрылымын назарға ала отырып, қарастыру қажет.
Элементарлы анықталмайтын мағыналар ретінде семантикалық септіктерді бөлу дәрежелі семантикалық талқылауды талап етеді, себебі элементарлы белгілер жинағы арқылы олардың ұғымдық берілуінсіз семантика септіктері анықтаудың суреттелген әдістемесі бір предикативтік типтің көп мағыналы тұжырымдамасы және шатастыру көзі болып табылады. кейбір семантикалық типтер анықтау үшін критерийлер жетіспеушілігі және семантикалық ұғымдардың толық емес талқылануы байқалады.
Берілген семантикалық белгілерді мұқият қарастырайық. Сонымен: бастама жұмыстың басталуы, жалғасуы, өзгеруі, тоқталуы бойынша субъект еркін жүзеге асыру түсіндіріледі. Сөйтіп, бастама әрекеттің мезгіл континиумы барлық кезеңдерінде айқындалады және бақыланушылықпен тығыз байланысты. Бақыланушылық элементарлы мағына сияқты жұмыс жасалудың саналы басқару түрінде еркін күштер субъектісі арқылы қосымша ретінде анықталады. Әрекеттің саналы басқару жоқтығы берілген белгі жоқтығы туралы айтады. Бақыланушылық семантикалық белгісі семантикалық ролі құрылымына предикат актанты күш қосымшасы процесімен басқарылатын жанды тұлға болып табылады. Осы жерде Х субъектісі еркіндік тасымалдаушы ретінде болады.
Т.Д.Шабанова субъектінің өз әрекетін саналы бақыламаған кезде, бірақ бұл бақылау сана маңы деңгейінде жүзеге асуы мүмкін. Бақыланушылықтың бұл типі субъектінің автоматизмге дейін өз әрекетін жеткізуімен байланысты және олардың жүзеге асуы үшін еркін айқындау керек емес: Ол машинальді түрде есікті ашты. Берілген жағдайда бақылау санадан тыс деңгейде болады, яғни субъекті болып ойлаушы адам саналады. Автоматтық бақылауға алу субъект қандай бір әрекетін басқа адам еркі бойынша орындаған жағдайда болады: Ол мені нанды жеуге итермеледі.
Жете түсіну семантикалық белгісі Х субъектісі тек физикалық күш көзі болып табылғанда ғана релевантты болып табылады, оның қосымшасы еркімен бақыланбайды. Санадан тыс күш қосымшасы екі жағдайда болуы мүмкін: субъект ролінде жансыз зат болғанда немесе жанды субъект жұмыс орындалуды қамтамасыз етуші геологиялық энергия көзі ретінде ғана айқындалады. Шынына келгенде, бақыланушылықтың семантикалық белгісі толығымен жоқ болады.
Т.Д. Шабанова қарастырылған элементарлық мағыналар негізінде көру етістігінің келесі семантикалық рольдерін бөледі:
1.Бастамасы алдыңғы кезеңдегі еркі күшінің қосымшасымен сипатталады, бұл тест арқылы еркі байқалуымен зерттелетін етістік үйлесімінде белгіленеді. Не fall in wishs to look around. Берілген семантикалық ролі келесі семантикалық белгілі жиынтығымен сипатталады:
+ еріктілік күшінің қосымшасы
+ бастама, онда екінші компонент біріншінің айқындалуы болып табылады.
2.Іскер бастапқы кезеңінде субъект күш қосымшасын бастапқы кезеңде объект қабылдауы бойынша бақылайды. Берілген рольдік позиция семантикасы субъектінің жұмыс объектісі айқындалуына емес еріктілігіне бағытталатындығын білдіреді, яғни процестің өзін бақылайды. Берілген семантикалық ролі келесі белгілер жинағымен анықталады:
+ физикалық күш қосымшасы
+ еріктілік күш қосымшасы
- бастама
+ бастапқы кезеңдегі бақылау
3.Іскер соңғы кезеңінде соңғы кезеңдегі жұмыс тоқтау бойынша күш қосымшасы субъектісінің бақылануы болуымен сипатталады. Бұл жағдайда субъект позициясы белсенді ретінде қарастырылады, бірақ соңғы кезеңінде ғана. Берілген семантикалық роль белгілері:
+ физикалық күш қосымшасы
+ еріктілік күш қосымшасы
- бастама
- бастапқы кезеңдегі бақылау
+соңғы кезеңдегі бақылау
4.Жете түсінуші Агентив потенциалды бақыланушылық субъектіге тән екендігін анықтайды, бірақ шынайы жағдайда берілген семантикалық белгі барлық кезеңдерде болмайды. Шабанова белгілейді: Агентив термині таңдалуы кездейсоқ емес, себебі ол Іскер термині оппозициясында осы етістіктер семантикалық ролінде шынайы бақыланушылық жоқтығын көрсетеді, бірақ күш көзі динамикалық предикатты жасайды. Келесі семантикалық белгілері:
+ физикалық күш қосымшасы
+ еріктілік күш қосымшасы
+ потениалдық бақыланушылық
+ физикалық күші қосымшасының каузаторы ретінде
+ физикалық күш қосымшасын түсіну
5.Түсінбеуші Агентив субъектінің күш қосымшасы көзі ғана болып табылатындығын сипаттайды, яғни жансыз зат болады немесе өзін биологиялық жәндік, физикалық энергия көзі ретінде айқындайды. Жете түсінушілік ретінде жұмыс орындалу процесінің бақыланушылығы да толығымен болмайды. Келесі семантикалық белгілері:
+ физикалық күш қосымшасы
- барлық кезеңдердегі еріктілік күш қосымшасы
- барлық кезеңдердегі күш қосымшасының жете түсінуі
6.Агентив, жете түсінуші нәтиже. Осы топтың етістіктер семантикасы жанды субъектінің ойлау қабілеті бар жұмыс орындалу барысында еріктілікті байқатпайтынды білдіреді, яғни еріктілік күшін салмайды, процесті бақыламайды. Бірақ жұмыс орындалу процесінің өзі күш қосымшасыз жүзеге аспайды. Ондай күш жұмыс орындалуы нәтижесіндегі қалыптастыру мезеттік процесін қамтамасыз ететін субъектінің физикалық энергиясы болып табылады.
Осы топтың етістіктер субъектісі позициясындағы актанттың семантикалық моделі келесі формулада беріледі:
+ физикалық күш қосымшасы
- еріктілік күш қосымшасы
+ жұмыс нәтижесін жете түсіну.
Сөйтіп. Т.Д.Шабанова бөлген семантикалық ролі көрнекті түрде жұмыс жасау өзгерісі мен аяқталу үшін қажетті энергия көзі ретінде Агентив қызметінің көп жоспарлығын бейнелейді. Біріншіден, Агентив ролінде жұмыс жасалу процесінде үш қосымшасын бақылаушы және жете түсінуші ойлаушы субъект болуы мүмкін. екіншіден, берілген субъект жағдайды санадан тыс деңгейде ғана бақылауы мүмкін. үшіншіден, субъект күш қосымшасын түсіну және бақылауға қабілетті емес биологиялық энергия көзі ретінде болады. Актанттардың семантикалық рольдерін бейнелеудің ұғымдық аппаратының өңдемесі әр семантикалық ролі мазмұнын ашып қана қоймайды, сонымен бірге формальдік-грамматикалық белгілер есебімен предикаттың белгілі семантикалық типіне етістік айтылу қатыстылығын анықтайды.
Актанттың семантикалық ролі ықпалын қандай да бір семантикалық типіне предикаттың қатыстылығын қарастырамыз. Қасиеттерден әрекет процесі және жай- күйінің айырмашылығын пофаздық өмір сүруші объекті білдіреді. Субъектінің пофаздық өмір сүруі күш қосымшасы болуы кезінде және онсыз мүмкін. Сөйтіп, күш қосымшасы семантикалық белгісі жай- күйден әрекетті және процесті шектейді. Әрекеттер және процестерді шектеу субъект реестріне кіретін басқа семантикалық белгісі негізінде жүреді. Ондай белгі еріктілік күшінің қосымшасы болып табылады, ол әрекетті субъектінің физикалық күші қосымшасымен басқаруымен және жұмыс жасалу процесін бақылауымен анықталатын предикаттың семантикалық типі ретінде әрекетті сипаттайды. Актанттардың семантикалық рольдерін бейнелеудің ұғымдық аппаратының өңдемесі әр семантикалық ролі мазмұнын ашып қана қоймайды, сонымен бірге формальдік-грамматикалық белгілер есебімен предикаттың белгілі семантикалық типіне етістік айтылу қатыстылығын анықтайды
Т.Д.Шабанова айтқандай, әрекет және процестерге кезеңдегі мүшелену тән және субъекті әрекеттің барлық немесе жеке кезеңдерінде еріктілік күшін салуы мүмкін. Егер етістіктің семантикалық ролінде еріктілік күші қосымшасының айқындалуы ретінде бастапқы кезең бақыланушылығы және бастама болса, онда оны субъект басынан бастап әрекетте деген негіздегі әрекеттерге бір ауыздан жатқызуға болады. Бастапқы кезеңде бақыланушылықтың болмауы, бірақ соңғысында болуын Шабанова предикатты аралық жағдайға жатқызады және оны процесс-әрекет деп атайды. Бұл жағдайда физикалық күш қосымшасы бастапқы кезеңге еріктілік күш қосымшасыз жүзеге асады. Барлық кезеңдерде бақыланушылықтың болмауы предикатты процестерге жатқызады. Күш қосымшасын жете түсіну семантикалық белгісі предикаттардың дәрежелік жіктелуін өткізуге мүмкіндік береді:
1.Әрекет предикаттың семантикалық типі, оның актантына физикалық күш қосымшасы, еріктілік күш қосымшасы семантикалық белгілері тән. Әрекеттерге Бастамашы, Іскер семантикалық ролі бар предикаттар жатады.
2.Процесс-әрекет предикаттың семантикалық типі, оның актантына физикалық күш қосымшасы, соңғы кезеңдегі бақыланушылық, еріктілік күш қосымшасы семантикалық белгілері тән. Осы типке соңғы кезеңдегі Іскер семантикалық ролі жатады.
3.Әрекеттік процесс предикаттың семантикалық типі, оның актантына физикалық күш қосымшасы, потенциялды бақыланушылық, еріктілік күш қосымшасы семантикалық белгілері тән. Осы типке Жете түсінуші Агентив семантикалық ролі жатады.
4.Процесс - предикаттың семантикалық типі, оның актантына бақыланушылық, семантикалық белгілері тән. Осы типке Жұмыс нәтижесін жете түсіну семантикалық ролі жатады.
5.Жай - күйі - предикаттың семантикалық типі, физикалық күш қосымшасы семантикалық белгісі тән емес антанты.
6.Қасиет - пердикаттың семантикалық типі, ол объект өмір сүру фазалығымен сипатталмайды.
Әрекеттер, процестер, сапалар кеңістіктегі табудан жекеленген байланыстарды білдіретін байланыс предикаттары. Олар өз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
Тарау 1. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі тұрмыстық етістіктердің лексика - семантикалық ерекшеліктерінің теориялық аспектісі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
0.1 Семантикалық өріс түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
0.2 Семантикалық өріс типтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
0.3 Ағылшын тіліндегі тұрмыстық етістіктерге семантикалық қолданысына сипаттама беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
0.4 Етістіктердің жалпы семантикалық ерекшеліктері ... ... ... ... ...
Тарау 2. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі тұрмыстық етістіктерді қолданудың тәжірибелік аспектісі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..
2.1 Ағылшын тіліндегі тұрмыстық етістіктердің семантикалық тұрғыдан топтастырылуы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 П.П.Литвиновтың "To live, to work, to dress, to be ill, to sleep, to eat" тұрмыстықетістіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Тұр, жүр, отыр, жатыр етістіктерінің сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..
Кіріспе
Дипломдық жұмыс ағылшын және қазақ тіліндегі етістіктерінің құрылымдық семантикалық және парадигматикалық қасиеттерін бейнелеп зерттеуге арналған. Осы кезде семантика өрісі облысында зерттеудің зерттеудің көпшілігі процестік өріс зерттемесі құрайды, оның пайда болуындағы семантикалық негіздемесі күрделі семантикалық құрылымы және стилистикалық сипаттамалары кіретін, етістіктерін семантикалық кластары ғана бөлінбейтін негіздегі идентификаторлар қызметіндегі етістіктер болып табылады. Идентификаторлар бойынша негізінен жалпы мағынасы бар етістіктер және де ұқсастығы жағынан базалық бірліктер ретінде қарастыра отырып етістіктер тобын анықтауға болады. Біздің зерттемеде ағылшын тіліндегі тұрмыстық етістіктерінің семантикалық өріс базалық бірлігінің ролін to live өмір сүру, to work жұмыс жасау, to dress киіну, to be ill ауыру, to sleep ұйықтау, to eat тамақтану етістіктері болады. Абрамов В.П. белгілегендей лексиканың жүйелі ұйымдастырылуы лексико-семантикалық топтарында (ЛСТ) сөз мағынасы әр сөздің мағынасына әсер етеді, ондағы жүйе сөз ішіндегі және сөз арасындағы мағыналар байланыстары желісі ретінде беріледі.
Семантикалық өріс түсінігі Г.Ипсен еңбегі жарыққа шыққан соң кеңінен ашылды. Ал, Й.Трир лексиканы бейнелеуінде өріс емес, жүйе терминін қолданды. Бұл көзқарас Г.С.Щюра Лингвистикадағы өрістер теориясы еңбегінде берілген. Негізі термин ретінде түсініктік өрісі лингвистиканың ғылыми сөзіне 1931 жылы Й.Трир енгізуімен болған. Оның ойынша адам санасында сөздерді айтқан кезде көпшілік басқа мағынасы жағынан сөздер айтылады. Олар мүшеленген тұтастықты - сөздік өріс деп атауға болатын жиынтықты пайда болғызады. Й.Трир лексикалық өріс және түсініктік өріс ұғымдарын ажыратқан.
Қазіргі семантика деректерінде лексика жүйелігі барлық деңгейлерде айқындалады: лексико - семантикалық нұсқалары (ЛСН), көп мағыналы сөздер, лексико - семантикалық топтар (ЛСТ) және семантикалық өрісі (СӨ). Лексика жүйелігі, оның құрылым элементтері жиынтығы, элементтер жіктелуі таза лексикологиялық болып табылады - оларда лексика жүйелігі семантикалық өрістерінің лингвистикалық талдау негізінде тұжырымдалады. СӨ түсініктік біртекті бірліктермен сипатталатындықтан әртүрі алаңдарға бөлінеді, себебі іріктеу бірлігі ЛСН сөздері яғни белгілі ұғымға бағытталғаны болып табылады. Сондықтан СӨ жұмысшы лексикалық бірлігі ретінде сөздің лексико - семантикалық нұсқасы қабылданған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Соңғы кезде тіл мен мәдниет біртұтастығы туралы тезисі тіл тасымалдаушыларының шет тілде сөйлесуі тіл құралы арқылы ақпаратпен алмасу ғана емес, коммуникация қатысушылары арқылы берілетін сәйкес мәдениеттер диалогы ретінде айтылады. Көбінесе соңғы жылдары осы ережеге қарай фразеологизмдердің кумулятивтік, мәдени -- ақпараттық қызметінде ғалымдардың қызығушылығы білінді, яғни өз семантикалық құрылымында адамдар ұрпағының қоғамдық тәжірибесінің барлық байлығын, ұлттық-мәдени дүниетанудағы әлемдік көзқарастарын алғанда байқалады.
Осы дипломдық жұмысы ағылшын және қазақ тілдерінде тұрмыстық етістіктерінің айырмашылық мәселелері, осы етістіктердегі ұлттық сипат айқындалуы, осы арқылы болған ағылшыннан қазақ тіліне тұрмыстық етістіктер аудармасы, оларды шетелдіктердің түсінуі, және де аударма арқасында екі мәдениет пен халықтардың өзара байыту мүмкіндіктері сияқты елеулі мәселелерге арналады. Ағылшын және қазақ тілдерінде тұрмыстық етістіктердің салыстырмалы зерттеу маңыздылығы мен ғылыми мәнділігі бұл жаңа әрі жеткілікті перспективті бағытта осы жұмыстың тақырып өзектілігін айқындап берді.
Зерттеудің мақсатылингво мәдени аспектідегі ағылшын және қазақ тілдерінде тұрмыстық етістіктердің салыстырмалы зерттеуі болып табылады. Жалпы мақсатқа сай еңбекте келесі міндеттер қойылады: біріншіден, ағылшын және қазақ тілдерінде тұрмыстық етістіктердің сөздік бойынша көлемі мен құрамын анықтау; екіншіден, ағылшын және қазақ тілдерінде тұрмыстық етістіктердің; лексикалық-семантикалық ерекшеліктерін және грамматикалық сипаттарын белгілеу; үшіншіден, ағылшын және қазақ тілдерінде тұрмыстық етістіктердің ұлттық-мәдени қызметін ашу және олардың мәдени-ұлттық коннотациясын айқындау; төртіншіден, қазақ тілі және ағылшын аудармаларынның нақты материалдарында тұрмыстық етістіктерінің ұлттық-қызметтік шынайылық мәселелерін ашып беру.
Зерттеу материалы ретіндефразеологиялық, бір тілді және екі тілді сөздіктері, және де көркем шығармалары, сөйлеу тілінің жеке бақылауларынан таңдап алынған ағылшын және қазақ тілінің тұрмыстық етістіктері болды.
Қазіргі семантика деректерінде лексика жүйелігі барлық деңгейлерде айқындалады: лексикалық-семантикалық нұсқалары, көп мағыналы сөздер, лексикалық-семантикалық топтары және семантикалық алаң. Лексика жүйелігі, оның құрылым элементтері жиынтығы, элементтер жіктелуі таза лексикологиялық болып табылады - оларда лексика жүйелігі семантикалық алаңдардың лингвистикалық талдау негізінде тұжырымдалады. Семантикалық алаң түсініктік біртекті бірліктермен сипатталатындықтан әртүрлі алаңдарға бөлінеді, себебі іріктеу бірлігі лексикалық-семантикалық сөздері, яғни белгілі ұғымға бағытталғаны болып табылады. Сондықтан семантикалық тұрмыстық предикатттарында жұмысшы лексикалық бірлігі ретінде сөздің лексикалық-семантикалық нұсқасы қабылданған.
Тұрмыстық етістіктері бейнелеуінің элементарлы бірлігі синтагматикалық және парадигматикалық қатарларда және үлгілер құрамында қарастырылып пайдаланылады.
Тілдік бірліктердің ерекше түрлерін пайдалану семантикалық талдау жүргізу реттілігін анықтайды. Семантикалық алаң ядролық семема аясында тоқталып, жалпы мағынасымен реттелген бірліктер ретінде түсіндіріледі. Семема деп тілдің коммуникативтік деңгейіндегі элементарлы бірлігі аталады. Семантикалық лексемалар шекаралар икемділігімен сипатталады, яғни орталық және перифериялық бөліктері болда. Семантикалық предикаттар белгілі құрылымын табады, онда өзіндік ядро және орталық бөлігі және перефириясы бөлінеді; оның семантикалық предикат саласы шегіндегі бірліктері заңды түрде қайталанатын әрдайым қатынастармен байланысты болады, ондай бірліктер саралап жіктеледі. Тұрмыстық етістіктері семантикалық лексемалар сияқты орталық және перифериясы бар екендігімен түсіндіріледі. Тұрмыстық етістіктерінің семантикалық өрістің талдау кезде орыс және ағылшын тілдерін нақтылауда лексикалық бірліктердің компонентті талдауы қолданылады. Семантикалық лексемалардың компонентін талдау ережесі - бұл семантикалық минимальдік құраушы компоненттерге мағыналар бөлінуі бар тілдің елеулі бірліктерінің мазмұнды жағын зерттеуді білдіреді.
Зерттеу әдістері. Жұмыс үрдісінде әртүрлі әдістер кешені пайдаланылды, олардың ішіндегі негізгілері: бейнелеу-сараптамалық, салыстырмалы және тұтас іріктеу әдісі. Ұлттық мәдениеттің типологиялық ерекшеліктерін ашу үшін қазіргі ғылымда көп таралған компаративистік әдіс қолданылады.
Еңбектің ғылыми жаңашылдығы онда алғашқы рет зерттеудің мәлени бағыттылығындағы ағылшын және қазақ тілдерінде тұрмыстық етістіктердің салыстырмалы зерттеуімен қорытындыланды.
Дипломдық жұмыстың ғылыми және тәжірибелік маңыздылығы ағылшын және қазақ тілдеріндегі аудармашылар әрекетінде, және де орыс мәдениеті туралы теориялық түсініктер тереңдеуі мен дамуы, лексикология және стилистика мәселелерін зерттеуде ғылыми зерттеулеріндегі нәтижелерінде пайдалануға болатындығында қорытындыланады. Сөзсіз, фразеологизмдерді пайдалану және олардың аудармалары өзге мәдениет тасымалдаушылар түсінбеушілігін туындатады (тіпті кейде қате түсінулері). Осы арқылы шет тілдер етістіктерін жеткізу үшін, мәдениаралық осы жұмыстың коммуникация мен лексикография теориясы мен тәжірибесі үшін және де аударма стилистикасы бойынша теориялық курстар мен тәжірибелік сабақтар үшін осы еңбектің ерекше мәні анықталады.
Жұмыс құрылымы.Дипломдық жұмыс кіріспе, үш тарау, қорытындыдыдан, қазақ және ағылшын тілдерінде пайдаланнылған әдебиет тізімінен тұрады.
Ағылшын және қазақ тілдеріндегі тұрмыстық етістіктердің лексика - семантикалық ерекшеліктерінің теориялық аспектілері.
4.1 Семантикалық өріс түсінігі.
Лингвистикада қандайда бір жалпы (интегралды) семантикалық белгімен біріктірілген тілдік бірліктер жиынтығын белгілеу үшін қолданылатын термин, семантикалық өріс, өзгеше сөзбен - мағынаның кейбір жалпы нетривиалды компоненті бар. Бастапқыда ондай лексикалық бірліктер деңгейіндегі рөлінде сөздер қарастырылған; кейін лингвистикалық еңбектерде сөз тіркесі мен сөйлемдерді қосатын семантикалық алаң бейнелері еңбекте пайда болды.
Семантикалық өрістің классикалық мысалдарының бірі - бірнеше түстік қатардан тұратын семантикалық өріс қызмет атқарады (қызыл-қызғылтым-ашық қызғылт; көк-көгілдір- көкшіл; және т.б.); ондағы ортақ семантикалық түсі болып табылады.
Семантикалық өріс келесі негізгі қасиеттерге ие болып келеді:
1. Семантикалық өріс тіл тасымалдаушысына интуитивті түсінікті және психологиялық шынайылыққа ие.
2. Семантикалық өріс тілдің дербес жүйе түрі ретінде автономды бөлінуі мүмкін.
3. Семантикалық өріс бірліктері қандай да бір жүйелі семантикалық қатынастармен байланысты.
4. Әр семантикалық алаң басқа семантикалық өрістермен байланысты және жиынтығында тіл жүйесін пайда болғызады .
Семантикалық өріс теориясы негізінде тілде кей семантикалық топтар болуы туралы және осындай біреу немесе бірнеше топтарға тіл бірліктерінің енуі туралы ұғым жатыр. Атап айтқанда, тілдің сөздік құрамы (лексика) әртүрлі қатынастармен біріктірілген сөздердің жеке топтар жинағы ретінде; синонимдік (мақтау - мадақтау), антонимдік (сөйлеу-үндемеу) түрде берілуі мүмкін және т.б.
Сөздердің көпшілік жеке жүйелер бірігуі түрінде лексиканың ондай берілу мүмкіндігі лингвистикалық еңбектерде талқыланған болатын, мысалы, 19 ғасырда М.М.Покровский еңбектерінде (186869 - 1942). семантикалық өрістердің алғашқы қадамдары ой таңбалы сөздіктер, немесе тезаурустар жасау кезінде қабылданған болатын - мысалы, П.Рожедегі. Семантикалық өріс деген терминнің өзі Й.Трир және Г.Ипсен еңбектері жарыққа шығу кезінде белсенді қолданыла бастады. Лексикалық жүйенің ондай түсінігі ең алдымен, аксиома емес, лингвистикалық гипотеза болды, сондықтан жиі оның мақсаты жағынан емес, тілдік зерттеу жүргізу әдісі ретінде пайдаланылады.
Жеке семантикалық алаң элементтері әрдайымғы және жүйелі қатынастармен байланысты және соның салдарынан, алаңның барлық сөздері бір біріне қарама-қайшы қойылған. Семантикалық өрістер бірінен басқасына толығымен қиылыса немесе ене алады. Әр сөздің мағынасы сол алаңның басқа сөздер мағынасы белгілі болса, толық айқындалады. Екі түстік қатарды салыстыралық: кызыл-қызғылтым және қызыл - қызғылт - қызғылтым. Егер бір түстік қатарға ғана бейімделсе, онда әртүрлі түстік реңдері қызғылт сол бір лексемасымен белгіленуі мүмкін. Екінші түстік қатар түс реңдерінің бөлшекті мүшеге бөлінуін береді, яғни сол түстік реңдері енді екі лексема- қызғылт және қызғылтым түстерімен қатынасады.
Жеке тілдік бірліктің бірнеше мағынасы бар. Соның салдарынан әртүрлі семантикалық алаңдарға жатқызылады. Мысалы, қызыл сын есімі түс білдіретін семантикалық алаңға және бір мезгілде ортақ мағынадағы революциялық сөзімен біріктірілген бірліктерге кіруі мүмкін.
Семантикалық өріс негізінде жатқан белгісі адамның қоршаған шынайлығы және оның тәжірибесімен қалай да қатынасатын түсініктік категория ретінде қарастырылады. Семантикалық және түсініктік ұғымдардың қарама- қайшылығы болмауы туралы Й. Трир, А.Бондарко, И.Мещанинов, Л.Васильев, И.Кобозев еңбектерінде айтылған.
Семантикалық өрістің қарапайым түрі - бір сөз табына жататын және ортақ категориялы сема мағынасындағы біріктірілген лексемалар болып табылатын парадигматикалық типінің алаңы болып табылады.
Мысалы, ағаш, бұтақ, жапырақ, дің сөз топтары бөлік-тұтас қатынасымен біріктірілген дербес семантикалық өріс ретінде қалыптасып, өсімдіктер семантикалық алаңы құрамына кіреді. Бұл жағдайда ағаш лексемасы келесі лексемалар үшін гиппероним болады (тегілік ұғым) мысалы, қайың, пальма, терек және т.б.
Сөздің етістіктерінің семантикалық өрісі синонимдік қатар біріктірілумен беріледі (сөйлесу-әңгімелесу; ұрысу-сынау; келеке ету-күлу-қалжыңдау...).
Парадигматикалық типтің минимальді семантикалық алаңының мысалы синонимдік топ болып табылады. Оған айту, әңгімелеу, көп сөйлеу етістіктері жатады. Семантикалық өрістің бұл бірліктері сараланған белгілерімен ажыратылады, мысалы өзара қарым- қатынас (сөйлесу), бір жақты хабарлама (хабарлау, баяндау)одан басқа олар стилистикалық, узуальді деривациялық және коннотативтік компоненттер мағынасымен ажыратылады. Мысалы, ұрысу етістігі (сөйлесу) семасынан басқа коннотативтік мағынасы бар - теріс экспрессивтілік арқылы беріледі.
Нақты семантикалық өріс элементтерін біріктіретін ортақ семантикалық белгісі сол тілдің басқа семантикалық алаңында саралап жіктеледі. Мысалы, коммуникация етістіктері семантикалық алаңы қатарына жеделхат салу, жазу сияқты лексемалар кіреді. Осы алаң үшін кіріктіру семантикалық белгісі ақпарат беру, ақпарат беру каналы - ауызша, жазбаша - саралап жіктелу белгісі ролінде айтылады.
Семантикалық өрісін зерттеу үшін компонентті талдау және ассоциативтік эксперимент қолданылады, мысалы ассоциативтік алаң сөздерінің тобы.
Қазіргі кезде семантикалық өріс терминінің өзі көбінесе тар лингвистикалық терминдермен ауыстырылады: лексикалық алаң, синоним қатары және т.б. Терминдердің әрқайсысы алаңға кіретін тілдік бірліктер типін береді. Оған қарамастан, көпшілік еңбектердегі семантикалық өріс айтылуы терминологиялық синонимдер ретінде мамандандырылған белгілер арқылы қолданылады.
1.2. Тілдегі семантикалық өріс типтері
Семантикалық өріс бойынша лексика бөлінудің көзқарасы Р. Мейер арқылы берілді.
P. Мейер семантикалық өрістің үш типін бөледі, оның негізіне қандай да бір семантикалық белгі - саралап жіктелетін фактор:
1. табиғи өрістер (ағаш, жануарлар, сезім қабылдау және т.б.);
2. жасанды өрістер (механизмдердің құраушы бөліктерінің атауы.);
3. жартылай жасанды өрістер (этикалық түсініктер, жеке кәсіби және әлеуметтік топтар терминологиясы және т.б.) [1;105].
Семантикалық өрістің теориялық бейнеленуі алғашқы рет Й. Трир еңбектерінде пайда болды. [40;380].
Й. Трир бойынша, семаниткалық өріс сөздік бөлігі мағынасымен тығыз байланыстығын көрсетеді, оның элементі мозаикаға ұқсас барлық алаңын жабады және оның бөліктерін өзара бөледі [40;87].
Сөйлеуші және тыңдаушы санасында кез келген сөзді қолданғанда, берілген сөзбен көршілес семантикалық қатынаста басқа сөз не басқа сөздердің бетке шығуы байқалады. Бір бірімен сөздердің көршілес болуы олардың мағыналары ұқсастығы және қарама-қайшылығымен түсіндіріледі. [16;228].
Тілдегі барлық түсініктер мағына ұқсастығы және қарама-қарсы бойынша қандай да бір жабық топтарға бөлінеді деп саналады. Берілген топтарда әр түсінік топтағы басқа топтармен қатынасы арқасында өмір сүреді, ал қандай да бір түсінік өзгерісі түсіп қалуы тұтас топтың қайта құрылуына ұшыратады. [40;228].
И. Трир бойынша, семантикалық өріс өзгерісі осылайша жүреді, алаңның жеке компоненті, мағынасы өзгеру нәтижесінде болады, соның салдарынан тұтасымен тілдің лексикалық жүйесінің өзгерісіне ұшыратады [16;229].
Ғалым ойынша, тыңдаушы сөзді санасында сөз белгілерінің барлық алаңы болу жағдайында байқалады, себебі сөздің тұтас алаң ішінде ғана мағынасы бар. Шынында да, алаңнан тыс сөздің тіпті мағынасы болмайды [15;33].
Й. Трир концепциясы тіл сөздері арасында әрі қарай құрылымдық қатынастар зерттемесі үшін себеп ретінде қызмет атқарды, бірқатар ғалымдар Й. Трирдің лексикалық-семантикалық алаңы теориясының кей принциптерін сынға алған. [40;87]. Атап айтқанда, келесі ереже сынға жатты - қатаң белгіленген шекаралары бар және қиылыспайтын жиектері бар алаңның жабық сипаты. [1;107].
Әрі қарай алаң теориясы басқа ғалымдар арқылы да берілді.
Г. С. Щуруға сай , парадигматикалық құбылыс сияқты алаңнан басқа синтагматикалық немесе синтаксистік алаң бөлінеді [47;53].
Бір сөздің өзі парадигматикалық не синтагматикалық қатынастарда болады [12;92].
Парадигматикалық өріс ішінде синонимдер, антонимдер, гипонимдер, гиперонимдер және басқа сөз топтары бар, олар қандай да семантикалық қатынастар ортақтығымен байланысқан; a night - a day.
"а night" және "a day" сөздері "тәулік мезгілі " семантикалық өрісіне кіреді [1;110].
Синонимдік қатынастар деп олардың толық не жартылай дәл келуімен тіл бірліктері семантикалық қатынастар типін түсіндіреді [21;446]. Мысалы; smell - odor. Smell- иіс мағынасын беретін нейтральдік сөз; odor- " күшті, оңай ажыратылатын иіс " мағынасын білдіреді.
Синонимнен антонимия айырмашылығы- "қарама-қайшы мағыналары бар лексикалық бірліктердің семантикалық қатынастары [21;36].
Мысалы; to join - to part; small - large; souce - outcome.
Ғалымдар сөздер арасындағы - семантикалық өрістегі парадигматикалық қатынасы - тегілік- түрлік қатынастарға негізделген оның элементтерінің иерархиялық ұйымдастырылуы қатынастар типін бөледі [21;104].
Түр түсінігіне сай сөздер, - тегілік түсінік - гиперонимге қатысты сөз қатынасы бойынша гипонимдер ( гректің hyper - үсті onyma - есім); aл fox - an animal; an affection - a feeling, a fox және an affection - гипонимдер; an animal, a feeling - гиперонимдер.
"a feeling" сөзі "an affection"сөзіне синоним ретінде қарстырылады. Сөйтіп, сөздер синонимдер ретінде бір мезгілде болуы мүмкін және гипоға кіруі - гиперонимикалық қатынастар.
Бірақ, синонимнен айырмашылығы гипонимнің гиперонимге ауыстырылуы мүмкін, ал керісінше болмауы мүмкін
Мысалы; He bought roses He bought flowers. Берілген мысалда раушангүлдер - гүлдер, бірақ гүлдер тек раушангүл ғана болуы мүмкін емес. [21;104].
Синтагматикалық өріс - қолдану жағынан бір бірімен тығыз байланысты сөздер класы, бірақ бір синтаксистік позицияда кездеспейді.
Ондай алаңдарға олардың семантикалық үйлесімдігі жағынан сөздер біріктіріледі. Сөздердің ең абстрактілі тіркестері; "субъект - предикат", "субъект -предикат - объект", "субъект - атрибут" [1;113].
Г. С. Щуру бойынша, барлық, семантикалық өрістер жиынтығы қандай да бір тілдің лексикалық жүйесін құрайды [47;11].
Бірақ кей ғалымдар лексика ұйымдастырылу жүйелігіне күдіктенеді және семантикалық өрістер бөліну еркіндігі туралы ой жүгіртеді. [12;88].
Бірақ лексиканың ұйымдасу жүйелігі осы жүйе ашықтығында және де жаңа элементтердің жүйеге кіруінде, ал басқалары - оны тастап кетуде білінеді. [12;89].
3.1 Ағылшын тіліндегі тұрмыстық етістіктерге семантикалық қолданысына сипаттама беру
Ағылшын тілінде тұрмыстық мағынасымен етістіктер семантикасы кең түрінен жеке түріне шейін жіктелудің әртүрлі деңгейін көрсетеді.
Ғылыми және тәжірибелік маңыздылығы ағылшын және қазақ тілдеріндегі аудармашылар әрекетінде, және де орыс мәдениеті туралы теориялық түсініктер тереңдеуі мен дамуы, лексикология және стилистика мәселелерін зерттеуде ғылыми зерттеулеріндегі нәтижелерінде пайдалануға болатындығында қорытындыланады. Сөзсіз, фразеологизмдерді пайдалану және олардың аудармалары өзге мәдениет тасымалдаушылар түсінбеушілігін туындатады
Септеулік шегінде негізделген предикаттар жіктелуі таралған, бұл субъектінің семантикалық ролі ғана емес, барлық актанттардың рольдік семантикасы. Тереңдетілген септеуліктер идеясын Ч.Филлмор кеңейтті, оның бастапқы пунктісі синтаксистік Л.Теньер зерттемесі болып табылады, онда актанттар түсінігі - бірге жүретін әрекет етістігіне тәуелділері болып келеді. Ч.Филлмор жетектеуші етістігіне терең категориялар мәртебесін тағайындайды және сосын нақты етістік жетектеушілерін бекітеді, олар предикативтік функцияда етістіктің айтылатын әрекет қатынасындағы ролі ретінде түсіндіріледі. Бірақ дәстүрлі грамматика және терең септіктер дәл келуі мүмкін емес; дәстүрлі септіктер септік грамматикасы шегінде морфологиялық жүзеге асыру ретінде қарастыруға болады. Сонымен, терең датив дәстүрлі грамматикасы дативіне ғана сәйкес келмейді (Петр өз әкесіне кітап береді), және аккузатив (Петр Иванды өлтіреді) немесе номинатив (Петр қаза болады) сәйкес келеді. Тереңдетілген септіктердің дәстүрлі сипаты жоқ. Ч.Филлмор келесі тереңдетілген септіктерді бөледі:
Агентив - әрекет етістігімен берілген өндірісшіні білдіретін септік.
Объектив - ортақ рольдік түсіндіру жазылмайтын септік және басқа септіктермен қамтылмаған тереңдетілген құрылымда есімдік топтары немесе бағыныңқы сөйлемдерді түсіндіріп береді.
Датив (соңынан бейнефактив деп аталған) септік - әрекет етістігімен беріліп айтылған тірі жәндікті білдіретін септік.
Инструменталис - әрекет етістігі білдіру нәтижесінде себепті пайда болған жансыз затты немесе күшті білдіретін септік.
Фактив - әрекет арқылы жасалатын септік.
Локатив - әрекет бағытталған, әрекет етістігімен берілген орынды білдіретін септік.
Ч.Филлмор бұл септіктерді мүмкін туғанынан болған түсініктер, әмбебаптық жинақ ретіндегі септіктер деп анықтаған, олардың көмегімен адам айналасында болған оқиғалар туралы ойлауға қабілетті және олар етістіктің семантикалық мағынасын анықтайды. Ол әділетті түрде етістіктің осы түріндегі жіктелуі күрделі болуының себебі бір етістікте әртүрлі септік ортасы болуы мүмкін деген. Кейбір септіктер арасындағы шекарада шартты сипаты бар. Петр хат жазады сөйлеміндегі хат сөзін инструменталис және фактитив ретінде суреттеуге болады. Тереңдетілген септіктер бөлу идеясын асыра бағалау қиынға түседі.
Осы жүйенің басқа түсіндірілуі бар:
1.Агенс (А) - әрекет етістіктерін талап ететін септігі (жанды және жансыз іскер).
2.Экспериенцир (Е) - экспериментті етістікті талап ететін септігі. (мысалы, like, enjoy, say ).
3.Бенефактив (Б) - бейнефактивтік етістікті талап ететін септігі (мысалы, have, acquire, give ), қандай да бір объектіні жоғалтатынды білдіреді.
4.Объект ( О ) - әр етістік үшін міндетті септік, оның мағынасы нейтральді болады.
5.Локатив ( Л ) - локативтік етістік талап ететін септік (мысалы, be in, move, put ).
6.Датив ( Д ) - етістік әрекетпен болатын жанды зат есім септігі.
Семантикалық теориясы негізінде тілде кей семантикалық топтар болуы туралы және осындай біреу немесе бірнеше топтарға тіл бірліктерінің енуі туралы ұғым жатыр. Атап айтқанда, тілдің сөздік құрамы (лексика) әртүрлі қатынастармен біріктірілген сөздердің жеке топтар жинағы ретінде беріледі .
Қандай да бір қасиеттегі етісті тек типтері бойынша елеулі топтамасы етістіктерді бір бірінен ажырататын белгілер қызметі бар, мұнда осы белгілермен сипатталатын етістіктері бар рольдер қызметі пайда болады. Сөйтіп, рольдік позициялар бойынша предикаттар сипаттамасы жеке жіктеу болып табылады және бөлшектенген, яғни толығымен предикаттардың қандай да бір тобы қолданылу қызметін білдіреді. Ағылшын тілінде сену мағынасымен етістіктердің белгілі жіктелуі рольдік белгісі бойынша Лайонз, Чейф, Дик, Селиверстова, Шабанова предикаттарының типтері болып табылады.
Дж. Лайонз ең алдымен жай-күйді оқиға, процестерге, әрекет және актіге қарсы қояды. Процестер, оқиғалар болып қалу, орны бар динамикалық ситуациялар арқылы суреттеледі. Осы жерде ұзартылған, бір мезетті болуы мүмкін, агент бақылауында болу болмауы мүмкін процестер алынады. Белгілер жұбы келесідей ;
:: статикалық\динамикалық жағдай,
:: ұзару\ жағдай тез болуы,
:: жағдайдың бақылануы бақыланбауы,
Дж. Лайонз предикаттардың келесі типтерін бөледі;
1. әрекет \activity\- агентпен басқарылатын ұзарған динамикалық жағдай;
2. процесс \process\ - агентпен басқарылмайтын ұзарған динамикалық жағдай;
3. жай-күйі\state\ - агентпен басқарылмайтын статикалық ситуация,;
4. акт \action\ - агентпен басқарылатын тез арадағы динамикалық жағдай;
5. оқиға\event\ - агентпен басқарылмайтын тез арадағы динамикалық жағдай
У. Чейф предикаттардың үш негізгі типін бөледі; жай-күйі, процестер және әрекеттер; аралық орынды әрекет процестер-амбиенттік әрекет және жағдай кезіндегі предикаттары.
Чейф предикаттар типін бөлу үшін жұптарының белгілері келесідей:
:: агент және пациенс болуыболмауы;
:: концептуализирленген жағдай өзгермелігі өзгермейтіндігі;
:: мағына қимылы мүмкіндігімүмкін еместігі happen және do бірге.
Чейфтің белсенді емес субъектісі сұраққа жауап береді; What happened!. Процесс субъектінің өзін пациенс сияқты айқындайтын оқиға ретінде бейнеленеді, ал бүкіл сөйлем What happened! сұрағына жауап берген кезде нормативті болып табылады.әрекеттер мен процестерді шектей отырып, Чейф процестердегі пациенс рөліне, әрекеттердің агентіне көрсетеді, бірақ әрекетерге де, жай-күйге де жатпайтын ондай предикаттар үшін ықпал ету объектісі ретінде пациенс анықтамасы жеткіліксіз болады.
Чейф арнаулы рөлдік семантикасы бар топтарды бөледі; экспериенциальдік етістіктер; "Tom brought a drink", "Tom knew the answer"; бенефактивтік етістіктер Бенефициант бары; "Tom has the tickets", "Tom lost the tickets", толықтауышы бар етістіктер (complement); етістіктердің толықтауыштармен толықтырылуы:"Mary sang a song", "Tom ran a race". Экспериенциальдік етістіктер процесс ретінде қарастырылады; "Tom brought a snake", "Tom knew the answer", "Tom had an owl". Чейф олардың жауаптары қалыпты болып келетін сұрақтарын береді "What happened?", алсубъектіПациенс сияқты айқындайды.
У. Чейфпредикаттың бір семантикалық типінде мүмкін біртекті емес семантикалық рөлін көрсетеді . Мысалы, ол семантикалық рөлі бар предикаттар күйін жатқызады, Экспериенцер ("Tom broughtveed a drink", "Tom knew the answer", "Tom liked the asparagus"), Бенефициант ("Tom has the tickets", "Tom has a convertible", "Tom owns a convertible"), семантикасы барЭскпериенцер ("Tom heard an owl", "Tom saw a snake", "Tom learned the answer", "Tom remembered the answer"), Бенефициант ("Tom found the tickets", "Tom acquired a convertible"). Бірақ предикат типін анықтағанда У. Чейф тыйым салу логикасын ашпайтын, тек шектеулі эксперименттік әдістемемен жетекшілік етеді; "What happened ? - Tom has tickets. - Tom lost tickets". Чейфтің ойынша, қолдану шектеулігі берілген мәнмәтінде предикат "has" жай-күй болып табылады, ал "lost" - процесс болып келеді. Автор арқылы назарға грамматикалық белгілері алынбайды, бірақ қос предикат та өз морфологиялық көрсеткіштері жағынан анық жеткілікті шектеуліктері бар болып келеді.
Сөйтіп, Чейф пайдаланған семантикалық рольдердің (Агент, Пациенс, Экспериенцер, Бенефициант) жіктелу торы олардың әр мазмұны туралы интуитивті ойларға негізделеді және предикаттың семантикалық типі анықтамасында шешуші рольді ойнайды:
* Динамикалық динамикалық емес.
* Басқаруға келетін басқаруға келмейтін.
Динамикалық деп жағдай өзгермелігі түсіндіріледі, ал басқарылатыны - қатысушының еркі және күшіне берілген жағдай болуының тәуелділігі болуы. Осы ережелер негізінде предикаттардың келесі типтері бөлінеді:
1. жай күйі - динамикалық емес, басқаруға келмейтін жағдайлар.
2. процестер - динамикалық, басқарылмайтын жағдайлар.
3. ережелер - динамикалық емес, басқарылатын жағдайлар.
4. әрекеттер - динамикалық, басқарылатын жағдайлар.
О.Н. Селиверства семантика жағынан предикаттардың жеті тобын бөледі:
1. әрекет мағынасымен
2. процесс мағынасымен
3. жай - күйі мағынасымен
4. сапа мағынасымен
5. класс және байланыс мағынасымен
6. кеңістікте болу мағынасымен
7. потенциалдық мағынасымен
Бұл топтардың барлығы өзара белгілердің белгілі жүйесімен байланысқан.
Әрекет және процесс предикаттары өз арасында субъектінің агентивтігі агентивтігі емес деп бөлінеді, мұнда процесс субъектісі агентивтік емес, бірақ оның өтуінде анықтаушы рольді атқарады, орны бар процесс оның күшіне қатысты сыртқы түрін анықтайды. О.Н. Селиверстова еңбегінде процесс және әрекеттер арасындағы оппозиция арнайы қарастырылмаған.
Қандай да бір қасиеттегі етісті тек типтері бойынша елеулі топтамасы етістіктерді бір бірінен ажырататын белгілер қызметі бар, мұнда осы белгілермен сипатталатын етістіктері бар рольдер қызметі пайда болады. Сөйтіп, рольдік позициялар бойынша предикаттар сипаттамасы жеке жіктеу болып табылады және бөлшектенген, яғни толығымен предикаттардың қандай да бір тобы қолданылу қызметін білдіреді.
Жай - күйі предикаттары әрекет және процесс предикаттарынан статикалық статикалық емес белгілерімен ажыратылады. Жай - күйі субъектісінде ырықсыз сипаты бар. Жай - күйі әрдайым өз субъектісіне бағдарланған. Бұл объекті параметрлерін білдіретін басқаларынан айырмасы бар жай - күйі және сапасын жақындастырады. Сапа - объекті параметрлері, олар уақыт осінде тікелей ықшамдалмаған, бірақ онымен қатынасады.
Әрекеттер, процестер, сапалар кеңістіктегі табудан жекеленген байланыстарды білдіретін байланыс предикаттары. Олар өз субъектісін ойнаушы ретінде сипаттайды. Оның әрекет және жай - күйі мағынасымен қарама - қайшы предикаттары субъектіге ырықсыздық белгісін береді.
Кеңістік предикаттары қандай да бір кеңістікте ұзақ болуымен сипатталатын үстеулермен ғана үйлеседі және сөз болған кеңістік типіне байланысты мезгіл осімен әртүрлі қатынастығы бар.
Потенциалдық предикаттар өз денотаттарын осы жүзеге асыруға болатын мезгіл осінде белгілі локализациясы бар ретінде сипатталады.
Бөлінген типтердің бөлінуі.
1. Шекті және шекті емес.
2. сол мезеттегі және ұзақ
Әрекет мағынасымен предикаттар арасында жеке әрекеттерді білдіретін және де әрекет класын ғана білдіретін әрекет бөлінеді.
Т.Д.Шабанова предикаттардың берілген жіктелуін сын көзбен белгілей отырып, семантикалық рольдер мазмұнды жағын құрайтын белгілерді тұжырымдаудың нақты емесін белгілейді және соның салдарынан әртүрлі семантикалық типтердің бір жіктеу ұяшығына түсуі мүмкіндігін белгілейді. Элементарлы анықталмайтын мағыналар ретінде семантикалық септіктерді бөлу дәрежелі семантикалық талқылауды талап етеді, себебі элементарлы белгілер жинағы арқылы олардың ұғымдық берілуінсіз семантика септіктері анықтаудың суреттелген әдістемесі бір предикативтік типтің көп мағыналы тұжырымдамасы және шатастыру көзі болып табылады. кейбір семантикалық типтер анықтау үшін критерийлер жетіспеушілігі және семантикалық ұғымдардың толық емес талқылануы, бақылануы, динамикалығы және т.б денотативтік жағдайлары кейбір бұзушылықтармен қабылданатындығына ұшыратады. Осы ескертулер Т.Д.Шабанова көру етістігі жіктемесі болып табылатын мысалына арналған, предикаттар семантикалық типінің дәрежелі жіктелу өңдемесінің қажеттігі туралы ой тастайды. Т.Д.Шабанова жіктелу негізінде актанттармен жазылған және бір жағынан предикаттың семантикалық типін анықтаушы және басқа жағынан формальдік грамматикалық белгілерге бағытталуы семантикалық роль құраушының элементарлық мағыналар бөліну принципі жатыр. Элементарлы мағыналар ретінде күш семантикалық түсінік энергия көзі күш қосымшасы күш қосымшасының бақылауға алынуы, күш қосымшасын сезінуі бөлінеді.
Жай - күйі әрдайым өз субъектісіне бағдарланған. Бұл объекті параметрлерін білдіретін басқаларынан айырмасы бар жай - күйі және сапасын жақындастырады. Сапа - объекті параметрлері, олар уақыт осінде тікелей ықшамдалмаған, бірақ онымен қатынасады.
Күш түсінігі кеңістікте бағытпен және қосымша нүктесімен сипатталатын шамалық өлшем сияқты қарастырылады. Әрекеттің жаңа фазасы біреудің немесе бір нәрсенің энергия көзі болып табылады. Күш қосымшасы субъектінің өзінен де, сырттан да болуы мүмкін, оның бірнеше векторлары бар: күш көзі, қосымша бағыты бойынша. Күш қосымшасы түсінігін Т.Д.Шабанова арқылы плюсминус бастама, +- бақыланушылық, +- түсіну түсініктері жиынтығында қарастырады және элементарлы мағынасы ретінде Ч.Филлмор Агентивтілік сияқты, У.Чейв Агент сияқты, О.Н.Селеверстова анықтаушы және анықтаушылық емес субъект сияқты семантикалық категориялардың ұғымдық мазмұнын ашуға көмектеседі. Т.Д.Шабанова белгілегендей, мезгілдің сызықтық осіне предикат құрылымын назарға ала отырып, қарастыру қажет.
Элементарлы анықталмайтын мағыналар ретінде семантикалық септіктерді бөлу дәрежелі семантикалық талқылауды талап етеді, себебі элементарлы белгілер жинағы арқылы олардың ұғымдық берілуінсіз семантика септіктері анықтаудың суреттелген әдістемесі бір предикативтік типтің көп мағыналы тұжырымдамасы және шатастыру көзі болып табылады. кейбір семантикалық типтер анықтау үшін критерийлер жетіспеушілігі және семантикалық ұғымдардың толық емес талқылануы байқалады.
Берілген семантикалық белгілерді мұқият қарастырайық. Сонымен: бастама жұмыстың басталуы, жалғасуы, өзгеруі, тоқталуы бойынша субъект еркін жүзеге асыру түсіндіріледі. Сөйтіп, бастама әрекеттің мезгіл континиумы барлық кезеңдерінде айқындалады және бақыланушылықпен тығыз байланысты. Бақыланушылық элементарлы мағына сияқты жұмыс жасалудың саналы басқару түрінде еркін күштер субъектісі арқылы қосымша ретінде анықталады. Әрекеттің саналы басқару жоқтығы берілген белгі жоқтығы туралы айтады. Бақыланушылық семантикалық белгісі семантикалық ролі құрылымына предикат актанты күш қосымшасы процесімен басқарылатын жанды тұлға болып табылады. Осы жерде Х субъектісі еркіндік тасымалдаушы ретінде болады.
Т.Д.Шабанова субъектінің өз әрекетін саналы бақыламаған кезде, бірақ бұл бақылау сана маңы деңгейінде жүзеге асуы мүмкін. Бақыланушылықтың бұл типі субъектінің автоматизмге дейін өз әрекетін жеткізуімен байланысты және олардың жүзеге асуы үшін еркін айқындау керек емес: Ол машинальді түрде есікті ашты. Берілген жағдайда бақылау санадан тыс деңгейде болады, яғни субъекті болып ойлаушы адам саналады. Автоматтық бақылауға алу субъект қандай бір әрекетін басқа адам еркі бойынша орындаған жағдайда болады: Ол мені нанды жеуге итермеледі.
Жете түсіну семантикалық белгісі Х субъектісі тек физикалық күш көзі болып табылғанда ғана релевантты болып табылады, оның қосымшасы еркімен бақыланбайды. Санадан тыс күш қосымшасы екі жағдайда болуы мүмкін: субъект ролінде жансыз зат болғанда немесе жанды субъект жұмыс орындалуды қамтамасыз етуші геологиялық энергия көзі ретінде ғана айқындалады. Шынына келгенде, бақыланушылықтың семантикалық белгісі толығымен жоқ болады.
Т.Д. Шабанова қарастырылған элементарлық мағыналар негізінде көру етістігінің келесі семантикалық рольдерін бөледі:
1.Бастамасы алдыңғы кезеңдегі еркі күшінің қосымшасымен сипатталады, бұл тест арқылы еркі байқалуымен зерттелетін етістік үйлесімінде белгіленеді. Не fall in wishs to look around. Берілген семантикалық ролі келесі семантикалық белгілі жиынтығымен сипатталады:
+ еріктілік күшінің қосымшасы
+ бастама, онда екінші компонент біріншінің айқындалуы болып табылады.
2.Іскер бастапқы кезеңінде субъект күш қосымшасын бастапқы кезеңде объект қабылдауы бойынша бақылайды. Берілген рольдік позиция семантикасы субъектінің жұмыс объектісі айқындалуына емес еріктілігіне бағытталатындығын білдіреді, яғни процестің өзін бақылайды. Берілген семантикалық ролі келесі белгілер жинағымен анықталады:
+ физикалық күш қосымшасы
+ еріктілік күш қосымшасы
- бастама
+ бастапқы кезеңдегі бақылау
3.Іскер соңғы кезеңінде соңғы кезеңдегі жұмыс тоқтау бойынша күш қосымшасы субъектісінің бақылануы болуымен сипатталады. Бұл жағдайда субъект позициясы белсенді ретінде қарастырылады, бірақ соңғы кезеңінде ғана. Берілген семантикалық роль белгілері:
+ физикалық күш қосымшасы
+ еріктілік күш қосымшасы
- бастама
- бастапқы кезеңдегі бақылау
+соңғы кезеңдегі бақылау
4.Жете түсінуші Агентив потенциалды бақыланушылық субъектіге тән екендігін анықтайды, бірақ шынайы жағдайда берілген семантикалық белгі барлық кезеңдерде болмайды. Шабанова белгілейді: Агентив термині таңдалуы кездейсоқ емес, себебі ол Іскер термині оппозициясында осы етістіктер семантикалық ролінде шынайы бақыланушылық жоқтығын көрсетеді, бірақ күш көзі динамикалық предикатты жасайды. Келесі семантикалық белгілері:
+ физикалық күш қосымшасы
+ еріктілік күш қосымшасы
+ потениалдық бақыланушылық
+ физикалық күші қосымшасының каузаторы ретінде
+ физикалық күш қосымшасын түсіну
5.Түсінбеуші Агентив субъектінің күш қосымшасы көзі ғана болып табылатындығын сипаттайды, яғни жансыз зат болады немесе өзін биологиялық жәндік, физикалық энергия көзі ретінде айқындайды. Жете түсінушілік ретінде жұмыс орындалу процесінің бақыланушылығы да толығымен болмайды. Келесі семантикалық белгілері:
+ физикалық күш қосымшасы
- барлық кезеңдердегі еріктілік күш қосымшасы
- барлық кезеңдердегі күш қосымшасының жете түсінуі
6.Агентив, жете түсінуші нәтиже. Осы топтың етістіктер семантикасы жанды субъектінің ойлау қабілеті бар жұмыс орындалу барысында еріктілікті байқатпайтынды білдіреді, яғни еріктілік күшін салмайды, процесті бақыламайды. Бірақ жұмыс орындалу процесінің өзі күш қосымшасыз жүзеге аспайды. Ондай күш жұмыс орындалуы нәтижесіндегі қалыптастыру мезеттік процесін қамтамасыз ететін субъектінің физикалық энергиясы болып табылады.
Осы топтың етістіктер субъектісі позициясындағы актанттың семантикалық моделі келесі формулада беріледі:
+ физикалық күш қосымшасы
- еріктілік күш қосымшасы
+ жұмыс нәтижесін жете түсіну.
Сөйтіп. Т.Д.Шабанова бөлген семантикалық ролі көрнекті түрде жұмыс жасау өзгерісі мен аяқталу үшін қажетті энергия көзі ретінде Агентив қызметінің көп жоспарлығын бейнелейді. Біріншіден, Агентив ролінде жұмыс жасалу процесінде үш қосымшасын бақылаушы және жете түсінуші ойлаушы субъект болуы мүмкін. екіншіден, берілген субъект жағдайды санадан тыс деңгейде ғана бақылауы мүмкін. үшіншіден, субъект күш қосымшасын түсіну және бақылауға қабілетті емес биологиялық энергия көзі ретінде болады. Актанттардың семантикалық рольдерін бейнелеудің ұғымдық аппаратының өңдемесі әр семантикалық ролі мазмұнын ашып қана қоймайды, сонымен бірге формальдік-грамматикалық белгілер есебімен предикаттың белгілі семантикалық типіне етістік айтылу қатыстылығын анықтайды.
Актанттың семантикалық ролі ықпалын қандай да бір семантикалық типіне предикаттың қатыстылығын қарастырамыз. Қасиеттерден әрекет процесі және жай- күйінің айырмашылығын пофаздық өмір сүруші объекті білдіреді. Субъектінің пофаздық өмір сүруі күш қосымшасы болуы кезінде және онсыз мүмкін. Сөйтіп, күш қосымшасы семантикалық белгісі жай- күйден әрекетті және процесті шектейді. Әрекеттер және процестерді шектеу субъект реестріне кіретін басқа семантикалық белгісі негізінде жүреді. Ондай белгі еріктілік күшінің қосымшасы болып табылады, ол әрекетті субъектінің физикалық күші қосымшасымен басқаруымен және жұмыс жасалу процесін бақылауымен анықталатын предикаттың семантикалық типі ретінде әрекетті сипаттайды. Актанттардың семантикалық рольдерін бейнелеудің ұғымдық аппаратының өңдемесі әр семантикалық ролі мазмұнын ашып қана қоймайды, сонымен бірге формальдік-грамматикалық белгілер есебімен предикаттың белгілі семантикалық типіне етістік айтылу қатыстылығын анықтайды
Т.Д.Шабанова айтқандай, әрекет және процестерге кезеңдегі мүшелену тән және субъекті әрекеттің барлық немесе жеке кезеңдерінде еріктілік күшін салуы мүмкін. Егер етістіктің семантикалық ролінде еріктілік күші қосымшасының айқындалуы ретінде бастапқы кезең бақыланушылығы және бастама болса, онда оны субъект басынан бастап әрекетте деген негіздегі әрекеттерге бір ауыздан жатқызуға болады. Бастапқы кезеңде бақыланушылықтың болмауы, бірақ соңғысында болуын Шабанова предикатты аралық жағдайға жатқызады және оны процесс-әрекет деп атайды. Бұл жағдайда физикалық күш қосымшасы бастапқы кезеңге еріктілік күш қосымшасыз жүзеге асады. Барлық кезеңдерде бақыланушылықтың болмауы предикатты процестерге жатқызады. Күш қосымшасын жете түсіну семантикалық белгісі предикаттардың дәрежелік жіктелуін өткізуге мүмкіндік береді:
1.Әрекет предикаттың семантикалық типі, оның актантына физикалық күш қосымшасы, еріктілік күш қосымшасы семантикалық белгілері тән. Әрекеттерге Бастамашы, Іскер семантикалық ролі бар предикаттар жатады.
2.Процесс-әрекет предикаттың семантикалық типі, оның актантына физикалық күш қосымшасы, соңғы кезеңдегі бақыланушылық, еріктілік күш қосымшасы семантикалық белгілері тән. Осы типке соңғы кезеңдегі Іскер семантикалық ролі жатады.
3.Әрекеттік процесс предикаттың семантикалық типі, оның актантына физикалық күш қосымшасы, потенциялды бақыланушылық, еріктілік күш қосымшасы семантикалық белгілері тән. Осы типке Жете түсінуші Агентив семантикалық ролі жатады.
4.Процесс - предикаттың семантикалық типі, оның актантына бақыланушылық, семантикалық белгілері тән. Осы типке Жұмыс нәтижесін жете түсіну семантикалық ролі жатады.
5.Жай - күйі - предикаттың семантикалық типі, физикалық күш қосымшасы семантикалық белгісі тән емес антанты.
6.Қасиет - пердикаттың семантикалық типі, ол объект өмір сүру фазалығымен сипатталмайды.
Әрекеттер, процестер, сапалар кеңістіктегі табудан жекеленген байланыстарды білдіретін байланыс предикаттары. Олар өз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz