Төменгі курс студенттердің ағылшын тілінде хат жазу іскерліктерін қалыптастыру әдістемесі
Кіріспе
I Тарау. Студенттердің ағылшын тілінде жазу іскерлігін қалыптастырудың теориялық негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.1. Жазудың лингвистикалық негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2. Жазудың психологиялық негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
I Тарау бойынша қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
II Тарау. Мәдениетаралық қарым.қатынаста хат жазуға үйрету үрдісінің моделі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
2.1. Хаттың түрлері . олардың теориялық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... 19
2.2. Хат түрлері және оларды жазу үлгісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
2.3. Хат жазуға үйретуде қолданылатын жаттығулар жүйесі ... ... ... ... ... ..24
II Тарау бойынша қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
I Тарау. Студенттердің ағылшын тілінде жазу іскерлігін қалыптастырудың теориялық негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.1. Жазудың лингвистикалық негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2. Жазудың психологиялық негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
I Тарау бойынша қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
II Тарау. Мәдениетаралық қарым.қатынаста хат жазуға үйрету үрдісінің моделі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
2.1. Хаттың түрлері . олардың теориялық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... 19
2.2. Хат түрлері және оларды жазу үлгісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
2.3. Хат жазуға үйретуде қолданылатын жаттығулар жүйесі ... ... ... ... ... ..24
II Тарау бойынша қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі
Әлемдік өркениетке қадам басқан тәуелсіз Қазақстанның қоғамдық – саяси, экономикалық, мәдени дамуындағы жаңа бастамалар мен түбегейлі өзгерістер білім беру жүйесіне өз әсерін тигізіп, білім мазмұнын, оқыту әдістемесін жетілдіруде тың ізденістер жасауға мүмкіншілік туғызды.
Қазақстан Республикасы Жоғары білім беру мемлекеттік стандартының тұжырымдамасында көрсетілгендей: «Қазақстан Республикасының білім беру жүйесінің стратегиялық мақсаты – мемлекеттің әлеуметтік және кәсіптік проблемаларын өз бетінше тұжырымдай отырып, іс жүзінде шеше алатын, жоғары білімді әрі бәсекеге түсуге қабілетті шығармашылық тұлғаны қалыптастыруға қолайлы жағдай жасау болып табылады».(1,5)
Сондай-ақ мемлекетімізде болып жатқан өзгерістер мен саяси – мәдени араласудың көбеюі, біріккен өнеркәсіптердің пайда болуы, экономикалық қайта құрулар ағылшын тілінің мәртебесін көтеріп, тіл үйренуге деген сұраныс тудырып отыр.
Демек, жоғары оқу орындарында оқитын студенттерге ағылшын тілін оқытудың сапасын арттыру – қазіргі өзекті мәселе.
Тіл үйренуші студенттердің ағылшын тілінде өз ойын түсінікті айтып жеткізумен бірге, сауатты дұрыс жаза білуге ерекше мән бере бастады. Мұның өзі сөз әрекетінің түрі жазуды игеруге қажет әдістемелік жүйені талап етіп отыр. Сондықтан тілдік жоғары оқу орындарында оқитын студенттерге ағылшын тілін оқытудың басты мәселесі - жазу іскерлігі арқылы сауаттылықты меңгерту және сол арқылы тілдік қарым-қатынасқа үйрету.
Жазу арқылы адам баласының сонау көне дәуірден бастап біздің заманымызға дейінгі талай ғасырлар бойына ғылым мен техника, өнер саласында жасаған бүкіл мәдени байлығы ұрпақтан-ұрпаққа жеткізілген. Адам баласы білімді жазу арқылы, жазылғанды оқу арқылы алады. Жазу арқылы студенттердің таными ойлауы артады, жазу жеке тұлға қалыптасуына да әсер етеді.
Жазу – таңбалардың белгілі бір фонемалық, мағыналық қасиетке ие болуы арқылы адамдардың бір-бірімен жазбаша қарым-қатынасын қамтамасыз етеді. Жазу арқылы тіл үйренуші сөйлемнің мәніне, мағынасына, формасына көңіл аударып, оны ойымен пайымдауы арқылы өз санасынан өткізіп, қағаз бетіне түскен материалдың түсінікті, жүйелі болуы нәтижесінде жазбаша тілдік қатынасты жүзеге асырады.
Жазу әрекеті тілдік қарым-қатынастағы сөз әрекеттің, тілдесудің басты элементтерін үйрету үшін бағытталады. Бір қарағанда мұнда қатысымдық байланыс жоқ сияқты болып көрінуі мүмкін. Өйткені тіл үйренуші азды - көпті білгенін қағазға түсіреді. Бірақ онда екінші адаммен тікелей тілдесу іске аспайды, демек жазудың қиындығы да осында. Жазу үстінде адам өз ойын тиянақты, жүйелі, басқа біреуге ұғынықты болатындай етіп, екінші адамға ыңғайлап жазады, тілдік қарым-қатынастың жазбаша түріне бейімдеп орындайды. Жазу – жазған адамнан гөрі, жазылғанды оқып, оны тыңдап қабылдайтын оқырманға, яғни басқа, екінші бір бөгде адамға ыңғайлап, соның талап тілегін ескеріп, сол үшін жазылады.
Жазу әрекеті біріншіден, әріптің, сөздің графикалық таңбасы арқылы іске асады; екіншіден, бұл графикалық таңбалар белгілі бір фонемалық, мағыналық қасиетке ие болады; үшіншіден, жазу құбылысында сөз әрекетінің барлық түрі қатысады; төртіншіден, жазу үстінде тіл үйренуші адам сөйлемнің мазмұн–мағынасына ғана емес, формасына да көңіл аударуға мәжбүр болады; бесіншіден, жазу қағаз бетіне түскен материалдың түсінікті, жүйелі болуына тікелей байланысты жүзеге асады.(2,101)
Сонымен, сөз әрекетінің бір түрі ретінде жазу тіл үйренушіден өз ой пікірін екінші адамға жүйелі түрде қағаз бетіне түсіре алуды, кәсіптеріне қатысты түрлі шығармашылық жұмыстарды (реферат, аннотация, мақала, тезис, конспект, келісім шарт, хат, пікір жазу т.б.) орындауды, ресми іс- қағаздарды сауатты жаза білуді талап етеді.
Көптеген тәжірибелер оқушылардың жазба жұмыстарында өз ойын тиянақты сауатты жеткізе алмау, көбінесе оқулықтағы пайымдауды қайталау, дайын пікірді пайдалану, тіл мәдениеті жұтаң болу тәрізді кемшіліктердің жиі кездесетінін байқатты. Осы кемшіліктерді болдырмаудың алдын алу жолдарын іздей отырып біз төменгі курс студенттеріне ағылшын тілінде сауатты жазуды үйретуді, алдымен, олардың хат жазу іскерліктерін қалыптастыру әдістемесінен бастауды анықтап зерттеуге бел байладық.
Зерттеу нысаны: Жоғары оқу орнында шет тілін оқыту процесі.
Зерттеу пәні: Жоғары оқу орнының студенттерін ағылшын тілінде хат жазуға үйрету.
Зерттеудің мақсаты: Жазудың анықтамасын, ерекшеліктерін, студенттердің ағылшын тілінде жазу іскерлігін қалыптастырудың теориялық негізін, студенттерді мәдениетаралық қарым-қатынаста хат жазуға үйрету үрдісінің моделін ұсыну және хат түрлерін ажырату, оларды мақсатына қарай жаза алудың тиімді жолдарын көрсету, төменгі курс студенттердің ағылшын тілінде хат жазу іскерліктерін қалыптастыру әдістемесін жасау.
Зерттеудің міндеттері:
- жазудың психологиялық, лингвистикалық негіздерін анықтау;
- тілдік қарым–қатынасты қалыптастыруда жазудың өзіндік ерекшеліктерін анықтау;
- студенттердің жазу іскерлігін қалыптастырудың тиімділігін анықтау;
- хат түрлерін ажыратып, мән – мазмұнын ашып көрсету;
- мәдениетаралық қарым–қатынаста хат жазуға үйрету үрдісінің моделін жасау;
- хат жазу іскерлігін дамытудағы жаттығулар жүйесінің маңыздылығын дәлелдеу.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер төменгі курс студенттерінің жазу іскерлігін қалыптастыруда жазудың психологиялық, лингвистикалық негіздерін анықтап, хат жазуға арналған жаттығулар жүйесін ұтымды қолданса, жазуға үйретудің жоғары деңгейіне қол жеткізуе болады.
Зерттеудің әдістері: Зерттеу жұмысында анализ, синтез әдебиеттерді талдау, тәжірибелік оқыту қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
- мәдениетаралық қарым–қатынаста хат жазуға үйрету үрдісінің моделі ұсынылды;
- төменгі курс студентеріне ағылшын тілінде жазуды хат арқылы үйретудің әдістемесі ұсынылды;
- ғылыми еңбекте хаттардың түрлері жіктеліп, оларды жазудың жолдары көрсетілді;
- студенттерді хат жазуға үйретуге байланысты құрылған жаттығулардың топтамасы жасалынды.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы: Төменгі курс студенттерінің ағылшын тілінде хат жазу іскерліктерін қалыптастырудың теориялық және әдістемелік негіздерін зерттеудің нәтижелері ағылшын тілін оқытудың әдістемесінің ғылыми-теориялық жағынан дамуына өз үлесін қоса алады. Зерттеу жұмысында ұсынылған жаттығулар жұмысының нәтижелері оқулықтар мен әдістемелік құралдарды ғылыми-теориялық жағынан дамыта отырып, студенттердің ағылшын тілінен білімін, сауаттылығын көтеруге мүмкіндік жасайды.
Зерттеудің практикалық құндылығы:
- ағылшын тілінде хат жазудың үлгісін ұсына отырып, хатты сауатты жазудың құралы жасалынды;
- болашақ мұғалімдерге, іс-тәжірибеден өтүші студенттерге хат жазуға үйретуге байланысты жаттығу жұмыстарын жүргізу әдістемесі берілді;
- зерттеу жұмысындағы нәтижелер ағылшын тілін оқытудың сапасын жақсартуға, дамытуға көмегін тигізеді;
- ғылыми зерттеу жұмысы кейінгі студенттерге дипломдық, курстық жұмыстарды жазуға көмегін тигізеді.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытынды және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Зерттеудің өзектілігі
Әлемдік өркениетке қадам басқан тәуелсіз Қазақстанның қоғамдық – саяси, экономикалық, мәдени дамуындағы жаңа бастамалар мен түбегейлі өзгерістер білім беру жүйесіне өз әсерін тигізіп, білім мазмұнын, оқыту әдістемесін жетілдіруде тың ізденістер жасауға мүмкіншілік туғызды.
Қазақстан Республикасы Жоғары білім беру мемлекеттік стандартының тұжырымдамасында көрсетілгендей: «Қазақстан Республикасының білім беру жүйесінің стратегиялық мақсаты – мемлекеттің әлеуметтік және кәсіптік проблемаларын өз бетінше тұжырымдай отырып, іс жүзінде шеше алатын, жоғары білімді әрі бәсекеге түсуге қабілетті шығармашылық тұлғаны қалыптастыруға қолайлы жағдай жасау болып табылады».(1,5)
Сондай-ақ мемлекетімізде болып жатқан өзгерістер мен саяси – мәдени араласудың көбеюі, біріккен өнеркәсіптердің пайда болуы, экономикалық қайта құрулар ағылшын тілінің мәртебесін көтеріп, тіл үйренуге деген сұраныс тудырып отыр.
Демек, жоғары оқу орындарында оқитын студенттерге ағылшын тілін оқытудың сапасын арттыру – қазіргі өзекті мәселе.
Тіл үйренуші студенттердің ағылшын тілінде өз ойын түсінікті айтып жеткізумен бірге, сауатты дұрыс жаза білуге ерекше мән бере бастады. Мұның өзі сөз әрекетінің түрі жазуды игеруге қажет әдістемелік жүйені талап етіп отыр. Сондықтан тілдік жоғары оқу орындарында оқитын студенттерге ағылшын тілін оқытудың басты мәселесі - жазу іскерлігі арқылы сауаттылықты меңгерту және сол арқылы тілдік қарым-қатынасқа үйрету.
Жазу арқылы адам баласының сонау көне дәуірден бастап біздің заманымызға дейінгі талай ғасырлар бойына ғылым мен техника, өнер саласында жасаған бүкіл мәдени байлығы ұрпақтан-ұрпаққа жеткізілген. Адам баласы білімді жазу арқылы, жазылғанды оқу арқылы алады. Жазу арқылы студенттердің таными ойлауы артады, жазу жеке тұлға қалыптасуына да әсер етеді.
Жазу – таңбалардың белгілі бір фонемалық, мағыналық қасиетке ие болуы арқылы адамдардың бір-бірімен жазбаша қарым-қатынасын қамтамасыз етеді. Жазу арқылы тіл үйренуші сөйлемнің мәніне, мағынасына, формасына көңіл аударып, оны ойымен пайымдауы арқылы өз санасынан өткізіп, қағаз бетіне түскен материалдың түсінікті, жүйелі болуы нәтижесінде жазбаша тілдік қатынасты жүзеге асырады.
Жазу әрекеті тілдік қарым-қатынастағы сөз әрекеттің, тілдесудің басты элементтерін үйрету үшін бағытталады. Бір қарағанда мұнда қатысымдық байланыс жоқ сияқты болып көрінуі мүмкін. Өйткені тіл үйренуші азды - көпті білгенін қағазға түсіреді. Бірақ онда екінші адаммен тікелей тілдесу іске аспайды, демек жазудың қиындығы да осында. Жазу үстінде адам өз ойын тиянақты, жүйелі, басқа біреуге ұғынықты болатындай етіп, екінші адамға ыңғайлап жазады, тілдік қарым-қатынастың жазбаша түріне бейімдеп орындайды. Жазу – жазған адамнан гөрі, жазылғанды оқып, оны тыңдап қабылдайтын оқырманға, яғни басқа, екінші бір бөгде адамға ыңғайлап, соның талап тілегін ескеріп, сол үшін жазылады.
Жазу әрекеті біріншіден, әріптің, сөздің графикалық таңбасы арқылы іске асады; екіншіден, бұл графикалық таңбалар белгілі бір фонемалық, мағыналық қасиетке ие болады; үшіншіден, жазу құбылысында сөз әрекетінің барлық түрі қатысады; төртіншіден, жазу үстінде тіл үйренуші адам сөйлемнің мазмұн–мағынасына ғана емес, формасына да көңіл аударуға мәжбүр болады; бесіншіден, жазу қағаз бетіне түскен материалдың түсінікті, жүйелі болуына тікелей байланысты жүзеге асады.(2,101)
Сонымен, сөз әрекетінің бір түрі ретінде жазу тіл үйренушіден өз ой пікірін екінші адамға жүйелі түрде қағаз бетіне түсіре алуды, кәсіптеріне қатысты түрлі шығармашылық жұмыстарды (реферат, аннотация, мақала, тезис, конспект, келісім шарт, хат, пікір жазу т.б.) орындауды, ресми іс- қағаздарды сауатты жаза білуді талап етеді.
Көптеген тәжірибелер оқушылардың жазба жұмыстарында өз ойын тиянақты сауатты жеткізе алмау, көбінесе оқулықтағы пайымдауды қайталау, дайын пікірді пайдалану, тіл мәдениеті жұтаң болу тәрізді кемшіліктердің жиі кездесетінін байқатты. Осы кемшіліктерді болдырмаудың алдын алу жолдарын іздей отырып біз төменгі курс студенттеріне ағылшын тілінде сауатты жазуды үйретуді, алдымен, олардың хат жазу іскерліктерін қалыптастыру әдістемесінен бастауды анықтап зерттеуге бел байладық.
Зерттеу нысаны: Жоғары оқу орнында шет тілін оқыту процесі.
Зерттеу пәні: Жоғары оқу орнының студенттерін ағылшын тілінде хат жазуға үйрету.
Зерттеудің мақсаты: Жазудың анықтамасын, ерекшеліктерін, студенттердің ағылшын тілінде жазу іскерлігін қалыптастырудың теориялық негізін, студенттерді мәдениетаралық қарым-қатынаста хат жазуға үйрету үрдісінің моделін ұсыну және хат түрлерін ажырату, оларды мақсатына қарай жаза алудың тиімді жолдарын көрсету, төменгі курс студенттердің ағылшын тілінде хат жазу іскерліктерін қалыптастыру әдістемесін жасау.
Зерттеудің міндеттері:
- жазудың психологиялық, лингвистикалық негіздерін анықтау;
- тілдік қарым–қатынасты қалыптастыруда жазудың өзіндік ерекшеліктерін анықтау;
- студенттердің жазу іскерлігін қалыптастырудың тиімділігін анықтау;
- хат түрлерін ажыратып, мән – мазмұнын ашып көрсету;
- мәдениетаралық қарым–қатынаста хат жазуға үйрету үрдісінің моделін жасау;
- хат жазу іскерлігін дамытудағы жаттығулар жүйесінің маңыздылығын дәлелдеу.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер төменгі курс студенттерінің жазу іскерлігін қалыптастыруда жазудың психологиялық, лингвистикалық негіздерін анықтап, хат жазуға арналған жаттығулар жүйесін ұтымды қолданса, жазуға үйретудің жоғары деңгейіне қол жеткізуе болады.
Зерттеудің әдістері: Зерттеу жұмысында анализ, синтез әдебиеттерді талдау, тәжірибелік оқыту қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
- мәдениетаралық қарым–қатынаста хат жазуға үйрету үрдісінің моделі ұсынылды;
- төменгі курс студентеріне ағылшын тілінде жазуды хат арқылы үйретудің әдістемесі ұсынылды;
- ғылыми еңбекте хаттардың түрлері жіктеліп, оларды жазудың жолдары көрсетілді;
- студенттерді хат жазуға үйретуге байланысты құрылған жаттығулардың топтамасы жасалынды.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы: Төменгі курс студенттерінің ағылшын тілінде хат жазу іскерліктерін қалыптастырудың теориялық және әдістемелік негіздерін зерттеудің нәтижелері ағылшын тілін оқытудың әдістемесінің ғылыми-теориялық жағынан дамуына өз үлесін қоса алады. Зерттеу жұмысында ұсынылған жаттығулар жұмысының нәтижелері оқулықтар мен әдістемелік құралдарды ғылыми-теориялық жағынан дамыта отырып, студенттердің ағылшын тілінен білімін, сауаттылығын көтеруге мүмкіндік жасайды.
Зерттеудің практикалық құндылығы:
- ағылшын тілінде хат жазудың үлгісін ұсына отырып, хатты сауатты жазудың құралы жасалынды;
- болашақ мұғалімдерге, іс-тәжірибеден өтүші студенттерге хат жазуға үйретуге байланысты жаттығу жұмыстарын жүргізу әдістемесі берілді;
- зерттеу жұмысындағы нәтижелер ағылшын тілін оқытудың сапасын жақсартуға, дамытуға көмегін тигізеді;
- ғылыми зерттеу жұмысы кейінгі студенттерге дипломдық, курстық жұмыстарды жазуға көмегін тигізеді.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытынды және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Қолданылған әдебиеттер
1. Қазақстан Республикасы Жоғары білім беру мемлекеттік стандартының тұжырымдамасы. Алматы, 1998. –96 б.
2. Оразбаева Ф.Ш. Тілдік қатынас: теориясы және әдістемесі. Алматы, 2000. – 208 б.
3. Рогова Г.В., Рабинович Ф.М., Сахарова Т.Е. Методика обучения иностранным языкам в средней школе. М.: Просвещение, 1991. – 287 с.
4. Грузинская И.А. Методика преподавания английского языка в средней школе. М., 1947. – 222 с.
5. Климентенко А.Д., Миролюбова А.А. Теоретические основы методика обучения иностранным языкам в средней школе. М., 1981. – 456 с.
6. Гез Н.И., Ляховицкий М.В., Миролюбова А.А. Методика обучения иностранным языкам в средней школе. М., 1982. – 373 с.
7. Аханов К. Тіл біліміне кіріспе. Алматы, 1965. – 599 б.
8. Бухбиндер В.А., Штраусс В. Основы методики преподавания иностранных языков, Киев: Вища школа, 1986. – 335 с.
9. Власенков А.И. Общие вопросы методики русского языка в средней школе. М., 1973. – 384 с.
10. Болғанбайұлы Ә., Қалиұлы Ғ. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. Алматы, 1997. – 256 б.
11. Виноградов В.В. Русский язык (грамматическое учение о слове), изд. второе, М., 1972. – 614 с.
12. Исаев С. Қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің грамматикалық сипаты. Алматы, 1998. – 304 б.
13. Қордабаев Т. Жалпы тіл білімі. Алматы, 1983. – 232 б.
14. Маргарян А.А. Коммуникативная функция и структура высказывания. Ташкент, 1988. – 159 с.
15. Гальперин И. Текст как объект лингвистического исследования. М., 1981. – 139 с.
16. Беляев Б.В. Новое в психологии обучения иностранным языкам в кн. Психологические и психолингвистические проблемы владения и овладения языком. М., 1969. – 232 с.
17. Выготский Л.С. Мышление и речь. Москва, 1996. – 414 с.
18. Тәжібаев Т. Жалпы психология. Алматы, 1993. – 240 б.
19. Выготский Л.С. Избранные психологические исследования. М., 1956. – 519 с.
20. Мұқанов М.М. Оқушылардың зейінін тәрбиелеу. Алматы, 1960. – 90 б.
21. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. 1 том. М., 1989. – 488 с.
22. Люблинская А.А. Мұғалімдерге бастауыш мектеп оқушысының психологиясы жөнінде. Алматы, 1981. – 238 б.
23. Лурия А.Р. Очерки психофизиологии письма. М., 1950. –84 с.
24. Әбдіғалиев С.Ә. Неміс тілін оқытудың негіздері: Оқу құралы.- Алматы,"Қазақ университеті", 1992. - 136 б.
25. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. Алматы: Ғылым, 1986. 10-том. – 512 б.
26. Nicky Burbidge, Peta Grey6 Sheila Levi, and Mario Rinvolucri. Letters. Oxford University Press, 1997. - 134 p.
27. Нетрадиционные формы и приемы обучения иностранному языку. / Сборник научно-методических статей. Алма-Ата, изд. АПИИЯ, 1992. – 135 с.
28. Рысқұлова И. Тіл дамыту және тіл ұстарту. // Қазақ тілі мен әдебиеті, 1998, № 1-2. – 112-116 б.
29. Гальскова Н.Д., Гез Н.И. Теория обучения иностранным языкам: Лингводидактика и методика. М.: Академия, 2005. – 336 с.
30. Andy Hopkins. Perspectives. England: Longman, 1989. –81 p.
31. http://www.jobweb. com/ resources / Samples / Sample Thank You 06.06.07.
32. http: // www. libraryonline. Com / Structure of a Letter 06.06.07.
1. Қазақстан Республикасы Жоғары білім беру мемлекеттік стандартының тұжырымдамасы. Алматы, 1998. –96 б.
2. Оразбаева Ф.Ш. Тілдік қатынас: теориясы және әдістемесі. Алматы, 2000. – 208 б.
3. Рогова Г.В., Рабинович Ф.М., Сахарова Т.Е. Методика обучения иностранным языкам в средней школе. М.: Просвещение, 1991. – 287 с.
4. Грузинская И.А. Методика преподавания английского языка в средней школе. М., 1947. – 222 с.
5. Климентенко А.Д., Миролюбова А.А. Теоретические основы методика обучения иностранным языкам в средней школе. М., 1981. – 456 с.
6. Гез Н.И., Ляховицкий М.В., Миролюбова А.А. Методика обучения иностранным языкам в средней школе. М., 1982. – 373 с.
7. Аханов К. Тіл біліміне кіріспе. Алматы, 1965. – 599 б.
8. Бухбиндер В.А., Штраусс В. Основы методики преподавания иностранных языков, Киев: Вища школа, 1986. – 335 с.
9. Власенков А.И. Общие вопросы методики русского языка в средней школе. М., 1973. – 384 с.
10. Болғанбайұлы Ә., Қалиұлы Ғ. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. Алматы, 1997. – 256 б.
11. Виноградов В.В. Русский язык (грамматическое учение о слове), изд. второе, М., 1972. – 614 с.
12. Исаев С. Қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің грамматикалық сипаты. Алматы, 1998. – 304 б.
13. Қордабаев Т. Жалпы тіл білімі. Алматы, 1983. – 232 б.
14. Маргарян А.А. Коммуникативная функция и структура высказывания. Ташкент, 1988. – 159 с.
15. Гальперин И. Текст как объект лингвистического исследования. М., 1981. – 139 с.
16. Беляев Б.В. Новое в психологии обучения иностранным языкам в кн. Психологические и психолингвистические проблемы владения и овладения языком. М., 1969. – 232 с.
17. Выготский Л.С. Мышление и речь. Москва, 1996. – 414 с.
18. Тәжібаев Т. Жалпы психология. Алматы, 1993. – 240 б.
19. Выготский Л.С. Избранные психологические исследования. М., 1956. – 519 с.
20. Мұқанов М.М. Оқушылардың зейінін тәрбиелеу. Алматы, 1960. – 90 б.
21. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. 1 том. М., 1989. – 488 с.
22. Люблинская А.А. Мұғалімдерге бастауыш мектеп оқушысының психологиясы жөнінде. Алматы, 1981. – 238 б.
23. Лурия А.Р. Очерки психофизиологии письма. М., 1950. –84 с.
24. Әбдіғалиев С.Ә. Неміс тілін оқытудың негіздері: Оқу құралы.- Алматы,"Қазақ университеті", 1992. - 136 б.
25. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. Алматы: Ғылым, 1986. 10-том. – 512 б.
26. Nicky Burbidge, Peta Grey6 Sheila Levi, and Mario Rinvolucri. Letters. Oxford University Press, 1997. - 134 p.
27. Нетрадиционные формы и приемы обучения иностранному языку. / Сборник научно-методических статей. Алма-Ата, изд. АПИИЯ, 1992. – 135 с.
28. Рысқұлова И. Тіл дамыту және тіл ұстарту. // Қазақ тілі мен әдебиеті, 1998, № 1-2. – 112-116 б.
29. Гальскова Н.Д., Гез Н.И. Теория обучения иностранным языкам: Лингводидактика и методика. М.: Академия, 2005. – 336 с.
30. Andy Hopkins. Perspectives. England: Longman, 1989. –81 p.
31. http://www.jobweb. com/ resources / Samples / Sample Thank You 06.06.07.
32. http: // www. libraryonline. Com / Structure of a Letter 06.06.07.
Төменгі курс студенттердің ағылшын тілінде хат жазу іскерліктерін
қалыптастыру әдістемесі
Кіріспе
I Тарау. Студенттердің ағылшын тілінде жазу іскерлігін қалыптастырудың
теориялық негізі----------------------------- ----------------------6
1.1. Жазудың лингвистикалық негізі----------------------------- -------------
------------6
1.2. Жазудың психологиялық негізі----------------------------- --------------
-----------12
I Тарау бойынша қорытынды-------------------------- -------------------------
-----------17
II Тарау. Мәдениетаралық қарым-қатынаста хат жазуға үйрету үрдісінің моделі-
----------------------------------- ----------------------------------- ------
-------------19
2.1. Хаттың түрлері – олардың теориялық сипаттамасы------------------------ -
---19
2.2. Хат түрлері және оларды жазу үлгісі----------------------------- -------
-----------21
2.3. Хат жазуға үйретуде қолданылатын жаттығулар жүйесі---------------------
-24
II Тарау бойынша қорытынды-------------------------- ------------------------
----------30
Қорытынды-------------------------- ----------------------------------- ------
---------------32
Қолданылған әдебиеттер тізімі----------------------------- ------------------
----------35
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі
Әлемдік өркениетке қадам басқан тәуелсіз Қазақстанның қоғамдық –
саяси, экономикалық, мәдени дамуындағы жаңа бастамалар мен түбегейлі
өзгерістер білім беру жүйесіне өз әсерін тигізіп, білім мазмұнын, оқыту
әдістемесін жетілдіруде тың ізденістер жасауға мүмкіншілік туғызды.
Қазақстан Республикасы Жоғары білім беру мемлекеттік стандартының
тұжырымдамасында көрсетілгендей: Қазақстан Республикасының білім беру
жүйесінің стратегиялық мақсаты – мемлекеттің әлеуметтік және кәсіптік
проблемаларын өз бетінше тұжырымдай отырып, іс жүзінде шеше алатын, жоғары
білімді әрі бәсекеге түсуге қабілетті шығармашылық тұлғаны қалыптастыруға
қолайлы жағдай жасау болып табылады.(1,5)
Сондай-ақ мемлекетімізде болып жатқан өзгерістер мен саяси – мәдени
араласудың көбеюі, біріккен өнеркәсіптердің пайда болуы, экономикалық қайта
құрулар ағылшын тілінің мәртебесін көтеріп, тіл үйренуге деген сұраныс
тудырып отыр.
Демек, жоғары оқу орындарында оқитын студенттерге ағылшын тілін
оқытудың сапасын арттыру – қазіргі өзекті мәселе.
Тіл үйренуші студенттердің ағылшын тілінде өз ойын түсінікті айтып
жеткізумен бірге, сауатты дұрыс жаза білуге ерекше мән бере бастады. Мұның
өзі сөз әрекетінің түрі жазуды игеруге қажет әдістемелік жүйені талап етіп
отыр. Сондықтан тілдік жоғары оқу орындарында оқитын студенттерге ағылшын
тілін оқытудың басты мәселесі - жазу іскерлігі арқылы сауаттылықты меңгерту
және сол арқылы тілдік қарым-қатынасқа үйрету.
Жазу арқылы адам баласының сонау көне дәуірден бастап біздің
заманымызға дейінгі талай ғасырлар бойына ғылым мен техника, өнер саласында
жасаған бүкіл мәдени байлығы ұрпақтан-ұрпаққа жеткізілген. Адам баласы
білімді жазу арқылы, жазылғанды оқу арқылы алады. Жазу арқылы студенттердің
таными ойлауы артады, жазу жеке тұлға қалыптасуына да әсер етеді.
Жазу – таңбалардың белгілі бір фонемалық, мағыналық қасиетке ие
болуы арқылы адамдардың бір-бірімен жазбаша қарым-қатынасын қамтамасыз
етеді. Жазу арқылы тіл үйренуші сөйлемнің мәніне, мағынасына, формасына
көңіл аударып, оны ойымен пайымдауы арқылы өз санасынан өткізіп, қағаз
бетіне түскен материалдың түсінікті, жүйелі болуы нәтижесінде жазбаша
тілдік қатынасты жүзеге асырады.
Жазу әрекеті тілдік қарым-қатынастағы сөз әрекеттің, тілдесудің басты
элементтерін үйрету үшін бағытталады. Бір қарағанда мұнда қатысымдық
байланыс жоқ сияқты болып көрінуі мүмкін. Өйткені тіл үйренуші азды - көпті
білгенін қағазға түсіреді. Бірақ онда екінші адаммен тікелей тілдесу іске
аспайды, демек жазудың қиындығы да осында. Жазу үстінде адам өз ойын
тиянақты, жүйелі, басқа біреуге ұғынықты болатындай етіп, екінші адамға
ыңғайлап жазады, тілдік қарым-қатынастың жазбаша түріне бейімдеп орындайды.
Жазу – жазған адамнан гөрі, жазылғанды оқып, оны тыңдап қабылдайтын
оқырманға, яғни басқа, екінші бір бөгде адамға ыңғайлап, соның талап
тілегін ескеріп, сол үшін жазылады.
Жазу әрекеті біріншіден, әріптің, сөздің графикалық таңбасы арқылы
іске асады; екіншіден, бұл графикалық таңбалар белгілі бір фонемалық,
мағыналық қасиетке ие болады; үшіншіден, жазу құбылысында сөз әрекетінің
барлық түрі қатысады; төртіншіден, жазу үстінде тіл үйренуші адам сөйлемнің
мазмұн–мағынасына ғана емес, формасына да көңіл аударуға мәжбүр болады;
бесіншіден, жазу қағаз бетіне түскен материалдың түсінікті, жүйелі болуына
тікелей байланысты жүзеге асады.(2,101)
Сонымен, сөз әрекетінің бір түрі ретінде жазу тіл үйренушіден өз ой
пікірін екінші адамға жүйелі түрде қағаз бетіне түсіре алуды, кәсіптеріне
қатысты түрлі шығармашылық жұмыстарды (реферат, аннотация, мақала, тезис,
конспект, келісім шарт, хат, пікір жазу т.б.) орындауды, ресми іс-
қағаздарды сауатты жаза білуді талап етеді.
Көптеген тәжірибелер оқушылардың жазба жұмыстарында өз ойын тиянақты
сауатты жеткізе алмау, көбінесе оқулықтағы пайымдауды қайталау, дайын
пікірді пайдалану, тіл мәдениеті жұтаң болу тәрізді кемшіліктердің жиі
кездесетінін байқатты. Осы кемшіліктерді болдырмаудың алдын алу жолдарын
іздей отырып біз төменгі курс студенттеріне ағылшын тілінде сауатты жазуды
үйретуді, алдымен, олардың хат жазу іскерліктерін қалыптастыру
әдістемесінен бастауды анықтап зерттеуге бел байладық.
Зерттеу нысаны: Жоғары оқу орнында шет тілін оқыту процесі.
Зерттеу пәні: Жоғары оқу орнының студенттерін ағылшын тілінде хат жазуға
үйрету.
Зерттеудің мақсаты: Жазудың анықтамасын, ерекшеліктерін, студенттердің
ағылшын тілінде жазу іскерлігін қалыптастырудың теориялық негізін,
студенттерді мәдениетаралық қарым-қатынаста хат жазуға үйрету үрдісінің
моделін ұсыну және хат түрлерін ажырату, оларды мақсатына қарай жаза алудың
тиімді жолдарын көрсету, төменгі курс студенттердің ағылшын тілінде хат
жазу іскерліктерін қалыптастыру әдістемесін жасау.
Зерттеудің міндеттері:
- жазудың психологиялық, лингвистикалық негіздерін анықтау;
- тілдік қарым–қатынасты қалыптастыруда жазудың өзіндік ерекшеліктерін
анықтау;
- студенттердің жазу іскерлігін қалыптастырудың тиімділігін анықтау;
- хат түрлерін ажыратып, мән – мазмұнын ашып көрсету;
- мәдениетаралық қарым–қатынаста хат жазуға үйрету үрдісінің моделін
жасау;
- хат жазу іскерлігін дамытудағы жаттығулар жүйесінің маңыздылығын
дәлелдеу.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер төменгі курс студенттерінің жазу
іскерлігін қалыптастыруда жазудың психологиялық, лингвистикалық негіздерін
анықтап, хат жазуға арналған жаттығулар жүйесін ұтымды қолданса, жазуға
үйретудің жоғары деңгейіне қол жеткізуе болады.
Зерттеудің әдістері: Зерттеу жұмысында анализ, синтез әдебиеттерді
талдау, тәжірибелік оқыту қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
- мәдениетаралық қарым–қатынаста хат жазуға үйрету үрдісінің моделі
ұсынылды;
- төменгі курс студентеріне ағылшын тілінде жазуды хат арқылы үйретудің
әдістемесі ұсынылды;
- ғылыми еңбекте хаттардың түрлері жіктеліп, оларды жазудың жолдары
көрсетілді;
- студенттерді хат жазуға үйретуге байланысты құрылған жаттығулардың
топтамасы жасалынды.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы: Төменгі курс студенттерінің ағылшын
тілінде хат жазу іскерліктерін қалыптастырудың теориялық және әдістемелік
негіздерін зерттеудің нәтижелері ағылшын тілін оқытудың әдістемесінің
ғылыми-теориялық жағынан дамуына өз үлесін қоса алады. Зерттеу жұмысында
ұсынылған жаттығулар жұмысының нәтижелері оқулықтар мен әдістемелік
құралдарды ғылыми-теориялық жағынан дамыта отырып, студенттердің ағылшын
тілінен білімін, сауаттылығын көтеруге мүмкіндік жасайды.
Зерттеудің практикалық құндылығы:
- ағылшын тілінде хат жазудың үлгісін ұсына отырып, хатты сауатты
жазудың құралы жасалынды;
- болашақ мұғалімдерге, іс-тәжірибеден өтүші студенттерге хат жазуға
үйретуге байланысты жаттығу жұмыстарын жүргізу әдістемесі берілді;
- зерттеу жұмысындағы нәтижелер ағылшын тілін оқытудың сапасын
жақсартуға, дамытуға көмегін тигізеді;
- ғылыми зерттеу жұмысы кейінгі студенттерге дипломдық, курстық
жұмыстарды жазуға көмегін тигізеді.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытынды және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I Тарау. Студенттердің ағылшын тілінде жазу іскерлігін қалыптастырудың
теориялық негізі
1.1. Жазудың лингвистикалық негізі.
Адам баласы сөйлеу тіліне келгенде ешбір тіл ережесін оқымай-ақ
сөздерді дұрыс байланыстырып жаңа сөздер, сөз тіркесін, сөйлемдерді
құрастырады. Бірақ мұның барлығы да ауызша сөйлеу шеңберінде болатын іс-
әрекет. Ал жазу әрекетінде ауызшаға қарағанда өзгешелік бар. Өйткені жазуда
барлық қателер мен кемшіліктер көрініп тұрады. Жазу әрекетінде тілдің
жүйесіне қатысты фонетика, грамматика, лексика, графика, орфография
ережелерін міндетті түрде меңгеріп үйренуді қажет етеді. Жазу жұмыстарында
фразаларды құрастыруда, сөз таңдауда т.б. формаларды пайдалануда
ережелерді, заңдылықтарды білуге тура келеді.
Жазудың лингвистикалық ерекшелігі – ол әріптік таңбадан бастап
алфавитке дейінгі тілдің дыбыстық жүйесін, олардың жазылу ережесін, жазбаша
сөйлеу үлгілерін қамтиды.(2,9)
Лингвистика тілдің байлығын, мәнерлілігін танытып, тілдік бөлшектердің
құрылысын, маңызын анықтайды. Ендеше, лингвистика жазу әрекетін меңгертуде
ең қажетті дағдыларды қалыптастырып, жетілдіреді.
Жазу графикалық таңбалардың мағыналық жүйесі мен тізбегі арқылы
адамдардың бір-бірімен қарым-қатынасын қамтамасыз етеді. Жазу арқылы адам
айтайын деген ойын қағазға түсіріп, екінші бір адамға, жалпы адамзатқа
жеткізуді мақсат тұтады. Яғни адам баласы ойын басқаға жеткізу үшін жазуды
үйренеді. Бұл туралы Г.В.Рогова, Ф.М.Рабинович, Т.Е.Сахарова былай дейді:
Жазу күрделі сөйлеу біліктілігі. Ол графикалық белгілердің көмегімен
адамдардың қатынасын қамтамасыз етеді. Бұл әрекеттің продуктивті түрі, адам
өзінің сөйлеуін басқаларға жеткізу үшін жазады.(3,162)
Жазу таңбаларын меңгеру үшін тіл үйренушілерді саналы түрде әліпби
әріптерін есте сақтауға, оларды танып білуге жаттықтыру қажет. Сондықтан
көркем жазуға (каллиграфия) және тілдік тұлғаларды дұрыс жаза білуге (емле
ережесіне сай) үйрету де осы мақсатта жүргізіледі. И.А.Грузинскаяның
пікірінше, жаза білу – бұл, біріншіден, алфавиттегі әріптерді дұрыс жаза
білу; екіншіден, дұрыс орфографиялық дағдының болуы, яғни сөздің
дыбысталуын әріптік бейнеленумен байланыстыру, пунктуацияның негізгі
ережелерін білу және тілді графикалық түрде өздігінен жеткізуде осы екі
дағдыны дұрыс қолдану; үшіншіден, өзінің тілдік білімдерін жазбаша білдіру
және өз ойларын жазбаша мазмұндау.(4,157)
Демек, жазу әрекетін меңгерту дегеніміз – адам айтар ойын сөзбен,
сөйлеммен түсінікті етіп таңбалар жүйесі арқылы жеткізу. Сөйлеу үшін тіл
үйренуші тілдік тұлғалардың бір-бірімен тіркесу, қолданылу тәртібін іс-
жүзінде түсініп, өз бетімен қажетіне қарай пайдаланып үйренуі керек. Бұл
тілдегі сөздік қор мен грамматиканы меңгеріп, ойда пайда болған ұғымды
сөйлемге айналдыруды қажет етеді. Жазуды игеруде тіл үйренуші тілдік
тұлғаларды дұрыс қолдануға, сауатты жазуға үйренеді.
Жазудың негізінде сөйлеу әрекеті арнаулы код арқылы іске асады. Бұл
графикалық кодты екіге бөліп қарастыру шет тілін оқыту әдістемесінде
көрсетіледі. Мысалы, А.Д.Климентенко, А.А. Миролюбованың тұжырымында былай
делінеді: Графикалық код екі буыннан тұрады: әріптерден сөздерді және
сөздер мен сөз тіркестерінен жазбаша хабарды құрастыру.(5,317)
Жазбаша сөйлеу графикалық және орфографиялық дағдыларды
қалыптастыруды талап етеді. Сондықтан Н.И.Гез, М.В.Ляховицкий,
А.А.Миролюбова, С.К.Фоломкина, С.Ф.Шатилов бірінші кезеңде – графика мен
орфографияны меңгеруді дағдыға айналдыру, ал екінші кезеңде – арнаулы
графикалық код арқылы өзінің ойын жеткізе білу, яғни сөйлеу біліктілігінің
қажеттілігін айтады.(6,94)
Графика – белгілі бір тілдегі фонемаларды және олардың тіркестерін
белгілеу тәсілдерінің жиынтығы. Графика белгілі бір қағидаларға
негізделеді. Графиканың ең басты мәселесі – тілдің алфавитіндегі әріптердің
құрамы. Графикалық қағида бойынша әр түрлі фонемалар бір ғана әріппен
таңбаланбай, олардың әрқайсысының өзіне телінген таңбасы (әріп) болу керек.
Екінші сөзбен айтқанда бір әріп бірнеше фонеманың таңбасы емес, бір
фонеманың таңбасы болсын деген қағидаға негізделеді.(7,252)
Шетел тілін үйрену барысында графикалық таңбаларды білу маңызды егер
шет тілінің графикалық жүйесі ана тілінің графикалық жүйесінен айырмашылығы
болса. Жазушы графикалық таңбаларды оған қатысты дыбыстармен байланыстыра
алу керек. Жазу мен дыбыстау барлық тілде ажыратылады, ал оларды ажырату
сатысы әр түрлі.
Ағылшын тілінде тек кейбір жазба таңбалар бір ғана дыбыс береді,
мысалы, p, t, k. Көп жағдайда графикалық таңбалар әр түрлі дыбыстық
мағыналар беру мүмкін, мысалы:
ағылшын тілінің фонемасы [i:] графема e Pete ei
ceiling
ee keep eo people
ea seat ie field
ey key i police
ay quay (8,278)
Графиканы үйрету екі мәселеге келіп тіреледі: дыбыс - әріп қатынасын
меңгеру және әр әріптің түрлі функционалдық варианттары арасындағы
байланысты қалыптастыру. Мұның алғашқысы оқуды үйрету мен тығыз бірлікте
қарастырылады, өйткені оқудың да, жазудың да негізінде графикалық
белгіліерді сөз дыбыстарымен байланыстыру жатыр. Айырмашылық тек іс-
әрекеттің әр түрлі бағытында, оқуды меңгергенде іс-әрекет графикалық
таңбаларды белгілі дыбыстармен ұштастыруға бағытталса, жазуда, керісінше,
дыбыстардан графикалық таңбаларға ауысады. Олай болса, оқу мен жазуды қатар
үйрету сөз әрекетінің екі түрінің қалыптасуына игі әсерін тигізеді.
Демек, тіл үйренуші бұл таңбаларды, яғни әріптерді тіркестіре отырып
сөз, сөз тіркестерін, сөйлем құрайды. Оларды есту арқылы әріппен дыбыстың
қатысын ұғады. Жазбаша тіл таңбалана келіп, жазу арқылы жүзеге асады және
оқылады. Сондықтан жазбаша қатынаста тілдік тұлғалардың естілу қасиетінен
гөрі, көзге көріну ерекшелігі басым болады.
Жазудың лингвистикалық негізін зерттеуге арналған әдебиеттерді
қарастыруда көптеген ғалымдар И.Г.Агаркова, М.М.Безруких, С.Редозубов
жазудың фонетикалық дағдыларының қалыптасуына ерекше мән береді. Қалай
дегенмен де жазу, сөйлеу тілі үшін тілдің дыбысталу ерекшелігін меңгеру аса
қажет. Егер студент басқа шетел тілі сөз құрамындағы дыбыстарды өз
екпінімен дұрыс айтпай, өз тіліндегі дыбыстарға ұқсас етіп, бұрып айтса,
сөздің мағынасы мүлде өзгереді де, жазбақшы болған ойы да ескерусіз қалады.
Сонымен бірге сөздердің құрамындағы дыбыстарды танығанымен, фонетикалық
дыбыстарды дұрыс жазып, оқып үйренбеген студент белгілі бір жаттығу,
тапсырманы орындай алмайды. Демек, тілді, жазуды үйретуде фонетикалық
дағдылардың алатын орны ерекше. Фонетикалық дағдыларды дұрыс меңгермей,
тілдік қатынас та жүзеге аспайды.
Орфография – дұрыс жазу ережелерін, нормаларын белгілейді. Ал дұрыс
жазу нормаларының көздейтін негізгі мақсаты – айтайын деген ойды жазба
түрде дәл, айқын, сауатты жеткізіп беру.
Жазуды ойдағыдай меңгеру орфографиялық ережелерді меңгерумен тығыз
байланысты. Орфография тілдің түрлі жақтарын және олардың байланысын бірдей
ескере отырып, нақтылы қағидаларға сүйенеді. Мысалы, біріншіден,
дыбыстардың айтылуындағы еркешелігі бойынша жазу; екіншіден, сөздердің
қалпын емес, шығу тегін сақтап жазуға, яғни тілдің ерте кездегі жазу
дағдысына негізделеді де, сөздің ертеректегі жазылуын өзгертпей сақтауды
көздейді; үшіншіден, сөздердің түбір тұлғасын сақтауға негізделеді.
Г.В. Рогованың еңбегінде орфографиясын меңгеруге қажетті сөздердің
бес тобын ажыратады:
I-топқа жазудың фонетикалық принципіне бағынатын сөздерді жатқызады.
Мысалы, bed, not, sit. Бұл сөздердің дыбыс саны мен әріп саны сәйкес келеді
де, графемо – фонемалық тұрақты сәйкестікті орнатады.
II-топқа кіретін сөздерде әріптер жазылады бірақ олардың дыбысталу
баламасы болмайды. Мысалы, ашық және шартты ашық буынды сөздер: nine, lake,
rose.
III-топқа жататын сөздерде екі әріп қосылып бір дыбыс береді, ол
бірігулер екі түрлі әріптен тұрады. Мысалы, [ә:] созылыңқы дыбыс ir, er,
ur, әріптердің бірігуімен беріледі.
IV-топқа дауысты, дауыссыз, дауысты және дауыссыз дыбыстардың
бірігуінен құралатын сөздерді жатқызуға болады. Бұл топ сөздерін жазу
қиындығы сол, оларда бір мағыналық дыбыс - әріптік байланыс жоқ: ee, ea,
oo, ou, ay, oy, ei, oi, ai, wh,wr, aw, ow, ew, al, ild, мысалы, ea
әріптерінің бірігуі [i:] – clean, [e] – head, [ei] – break дыбыстарымен
оқылады. Сондай - ақ ai, ay, ei, еy әріптерінің бірігуі [ei] деп бірдей
оқылса, сонымен бірге олар тәртіпке бағынады: ei, ai сөздің басында және
ортасында жазылады: main, eight; ay,ey – сөздің соңында: May, grey.
Жазылуында белгілі бір заңдылыққа сүйенетін сөздердің қатарын да келтіруге
болады, мысалы: out, house, mouse, blouse, trousers; eat, meat, team;
green, three.
Лексикалық минимумға кіретін V-топ сөздеріне орфографиясы жазудың
тарихи принципіне бағынатын қиын топ сөздерін жатқызамыз. Мысалы, one, two,
daughter, busy.(3,166)
Міне, мұндай орфографиялық ережелерді меңгертіп алмай тұрып,
студенттерге жазуды, тілді меңгерту мүмкін емес.
Адам ойын жазбаша жеткізуде интонация негізгі компонент болып
табылады. Интонация сөздерді біріктіре отырып, мағыналық аяқталған
сөйлемдерді құрайды, айтылу мақсатына қарай сөйлемдерді бір-бірінен ажырата
білу тәсілі ретінде қызмет атқарады, сөйлеуге эмоционалдық мағына береді.
Интонация мәнерлеп оқу дағдыларын қалыптастырудың негізі ретінде ауызша
сөйлеуге және жазбаша мәтінді тез түсінуге мүмкіндік береді, тіл
үйренушінің ойлау белсенділігін арттырады. Интонация түрлері сөйлеудің
мазмұнын қабылдауға септігін тигізеді. Жазбаша тілде бұл қызметті тыныс
белгілері атқарады. Осыған байланысты студенттер интонация мен
пунктуацияның ара қатынасын айқындап алу қажет. Біріншіден, олар тыныс
белгілерін сөйлемнің грамматикалық құрылысына және интонацияға сүйене
отырып қояды. Тыныс белгілерін орын-орнына дұрыс қою тіл үйренушінің тыңдап
түсіну қабілетіне, дауыстың қарқынын тез қабылдауға байланысты. Өйткені
жазуда ойдың грамматикалық және логикалық дұрыс берілуі қатты ескеріледі.
Екіншіден, пунктуация дұрыс интонациямен оқу керектігін көрсетіп тұрады.
Пунктуация ауыз екі тілдегі ритмді, үзілісті, әр түрлі дауыс құбылысын
белгілейді. А.И.Власенков тыныс белгілері мен интонацияның және керісінше,
интонация мен тыныс белгілерінің ара –қатынасын айқындау оқушылардың
интонациямен жұмысының басты бағыты екенін айтады.(9,197)
Жоғарыда интонациялық норма оқудың негізі екені айтылды. Интонациялық
нормаға мәнерлеп оқудың мынадай ерекшеліктері жатады: сөйлеудің мелодиясы,
дауыстың қатаюы мен әлсіреуі, дауыстың құбылуы (тембрі). Мәнерлеп оқуды
меңгерген студенттер сөйлем түрлерін (хабарлы, сұраулы, лепті, бұйрықты
сөйлемдерді) ажырата алады, тыныс белгілерін дұрыс қоюға дағдыланады.
Мысалы, белгілі бір хабарлы сөйлемді оқығанда, сөйлем соңында кідірге
жасалады. Сұраулы, лепті сөйлемдер көтеріңкі дауыспен, айрықша интонация
арқылы оқылады.
Сөйлемнің немесе мәтіннің тыныс белгілерін дұрыс қою сөйлемнің
синтаксистік ерекшелігіне, мағынасына, интонациясына негізделеді. Ал тыныс
белгілері орнымен қойылған сөйлемді оқу да, ұғыну да жеңіл пунктуацияны
керегіне қарай қою арқылы адам өз ойын, пікірін, сезімін екінші біреуге
айқын жеткізеді. Олай болса, сөйлемді мәнерлеп оқу, сөйлемдегі сөздерге ой
екпінін түсіре білу жазу әрекетінде тыныс белгілерін дұрыс қоюға септігін
тигізеді, тіл үйренушінің сөйлеу мәнерін жетілдіреді, тіл үйренуге ынтасын
арттырады.
Жазу әрекеті арқылы тіл үйренуші өз ойын түсінікті етіп жеткізуде
қатысымдық тұлғалар: сөз, тұрақты сөз тіркестер, сөйлемді дұрыс қолдана
білуге үйренеді. Осы аталған қатысымдық тұлғалардың ішінде сөз – негізгі
тұлға. Сөйлеу атаулының барлығы да сөзден басталады. Лингвист – ғалымдар
сөзді сөйлеу үрдісіне қатысты тілдік, қатысымдық қасиеттеріне тоқтала
келіп, оны әр қырынан қарастырады. Сөз тілдің, оның өзіндік құрамының
заттар мен құбылыстарды атап білдіретін негізгі единицасы, дербес бөлшегі
болып табылады.(10,67) Ал, В.В.Виноградовтың анықтамасы бойынша, сөз
іштей байланысқан мағыналардың бірыңғай жүйесін құрайды. Сөздің ішкі
бірлігі оның тек фонетикалық және грамматикалық құрамы ғана емес, сонымен
бірге оның мағыналық жүйесінің бірлігін қамтамасыз етеді. Ол мағына тілдің
семантикалық жүйесінің заңдылықтарымен анықталады.(11,17)
Сөз – тілдің негізгі бірлігі, ол тілдің дыбыстық, мағыналық,
грамматикалық жақтарын көрсетеді. Лингвистикалық әдебиеттерде сөздің екі
жағы қарастырылады: ол сөздің қалпы, яғни сыртқы пішіні (дыбыс арқылы
айтылуы, әріп арқылы жазылуы); сөздің мағынасы, яғни сөздің ішкі мазмұны,
мәні.
Жазуды игеру алдымен сөздердің мағынасын түсінуді талап етеді. Сөз
белгілі бір ұғымның атауы бола отырып, соған сәйкес лексикалық мағынаны
білдіреді. Сөздің осы қасиеті оның санада өмір сүруіне себеп болады. Яғни
сөз жеке тұрғанда заттың, сынның, қимылдың атауы болып атауыштық қызмет
атқарса, айтылар ойға байланысты белгілі бір мағынада жұмсалып, қарым-
қатынастық қызмет атқарады.
Грамматикалық мағына сөйлем үрдісінде сөздің жұмсалу мақсатына қарай
оған әр түрлі қосымшалардың қосылуы арқылы немесе сөйлемдегі сөздердің әр
түрлі қатынасқа түсуі арқылы жасалады. С.Исаев сөздің лексикалық мағынасы
мен грамматикалық мағынасына төмендегідей анықтама береді: Сөздің
лексикалық мағынасы – нақты, ұғымдық мағына яғни бір сөзден екінші сөзді
айыратын реестрлік сөздік мағынасы болса, сол сөздің тым жалпы мағынасы,
сол сөздің әр түрлі тұлғалар арқылы түрленуінің нәтижесінде немесе басқа
сөздермен әр алуан қарым-қатынасқа түсу салдарынан пайда болатын және
сөздердің бір-бірінен бөлмей, керісінше белгілі бір грамматикалық топтарға
ортақ қасиеттер арқылы біріктіретін жалпы мағыналары болып
табылады.(12,14) Сонымен сөзді жазу әрекетінде қатысымдық тұлға тұрғысынан
алып қарағанда, ең маңыздысы – сөздің бірі-бірімен байланысу амалы мен
қолдана білу заңдылығы. Егер жазуды іске асыруда сөздер бір-бірімен
байланысқа түспесе, айтылатын ой түсініксіз болады. Ал оны екінші адам
түсінбесе, тілдік қатынас жүзеге аспайды.
Жазбаша тілдік қатынаста кездесетін лексикалық тұлғалардың бірі –
тұрақты тіркестер. Тілдік қатынастың жүзеге асуы хабардың (ақпараттың)
айтылуына, жеткізілуіне, қабылдануына тікелей байланысты. Кез-келген хабар
(ақпарат) тілдік қарым-қатынас арқылы лексикалық тұлғалардың қатысымен
жүзеге асады. Сөйлеу әрекеті қатысымдық тұлғалардың жеке қолданылуын емес,
олардың бір-бірімен өзара байланысқа түсуі арқылы белгілі ойды, пікірді
жеткізуді талап етеді. Осы тұрғыдан келгенде, тіркестердің өз алдына дербес
лингвистика саласы екендігін танытатын негізінен үш түрлі белгісін атауға
болады. Олар: 1) даяр қалпында жұмсалу белгісі; 2) мағына тұтастығы; 3)
тіркес тиянақтылығы.(10,187)
Жазуды меңгертуді іске асыратын тұлғалардың бірі – сөйлем. Ойдың
жарыққа шығуы қатысымдық тұлға сөйлем арқылы іске асады. Сөйлемнің негізгі
түрі – бірнеше сөзден құралатыны. Сөйлем құрамына ену арқылы тілдің төменгі
қабаттары жанданып, өз бойларындағы мүмкіндіктерін жарыққа шығара алады.
Сөйлем тілдік тұлғалардың ең жоғарғы құрамды қабаты болумен бірге таңбалық
жағынан да ең күрделі, жоғары тұлға болып есептеледі.(13,155)
Сөйлем мәтін құрамында ғана сөздің мағыналары айқындала түседі. Ол
үшін сөздің мәнін, мағынасын ашу, грамматикалық байланысқа түсуін айқындау,
ой жүйесінің бір-бірімен сабақтасып жатуын қадағалау өте маңызды.
Қазіргі лингвистикалық теорияның негізгі ерекшелігі – тілдік
құбылыстардың мағыналық жағын қатысымдық деңгейде, яғни тілді әрекет
үстінде оқыту болып табылады. Осыған байланысты А.А.Маргарян адам
қоғамында тілдік коммуникация қандай да бір жеке элементтерге емес, ол
мағыналық аяқталған грамматикалық конструкцияларға, нақтырақ айтқанда,
сөйлемдерге негізделеді деп, сөйлемнің қатысымдық өзгешеліктерін, атап
көрсетеді.(14,5)
Демек, сөйлем - хабарды (ақпаратты) қабылдаушыға түсінікті етіп қана
қоймай, оның жауап қайтара білуінің көрсеткіші. Қатысымдық тұлға ретінде
сөйлем – сөйлесу құралы, адамдар арасындағы қарым – қатынасты жүзеге
асырушы тілдесім жолы. Кез - келген адам басқа біреуге ойын жазбаша жеткізу
үшін сөйлем құрауды ойлайды, онда айтайын дегенін ұғынықты етуге тырысады.
Қатысымдық тұлғалардың ішіндегі тілдік қатынастың бір бүтін тұлғасы -
мәтін. Жазуды меңгертуге негіз болатын мәтін жазбаша тілдік қатынасты да
іске асыратын материал болып табылады. Өйткені тіл үйренуші мазмұндама,
шығарма, хат, баяндама, пікір жазуды мәтін құрал арқылы жүзеге асырады. Тіл
үйренушіні шағын мәтіндерді құрауға, хат, мақала, белгілі бір тақырып
бойынша ақпаратты қысқаша баяндап жаза білуге төселдіру сөйлемдерді ойдың
жүйесіне сай етіп, мәтін құрамына енгізіп, тілдік қолданыста пайдалануға
мүмкіндік береді. И.Гальперин Текст как объект лингвистического
исследования атты еңбегінде мәтін құрылысының ерекшеліктерін, оның
грамматикалық категорияларын, олардың бір–біріне әсерін және ақпарат
мәтінінің түрлерін қарастырады. Мұнда мәтіннің алатын орны туралы былай
делінеді: ... под текстом необходимо понимать не фиксированную на бумаге
устную речь, всегда спонтанную, неорганизованную, непоследовательную, а
особую разновидность речетворчества, имеющую свои параметры, отличные от
параметров устной речи .(15,18)
Жазбаша қатынаста мәтін құрамындағы сөздер, сөз тіркестері, сөйлемдер
бір-бірімен мағына жағынан сабақтасып, кейінгі айтылған ой алғашқысын
жалғастырып жатады. Жазбаша қатынаста мәтін арқылы хабар (ақпарат)
оқырманға жеткізіледі, яғни оқырман жазылған мәтіннің мазмұнын оқу арқылы
түсінеді. Өйткені мәтін – жазбаша тілдік қатынаста ақпарат алудың мазмұндық
тұтастығымен ерекшеленетін қатысымдық тұлғалардың бірі. Мәтінді түсіну үшін
мәтіндердің құрылысы, мағынасы тіл үйренушінің білім деңгейіне, жас
ерекшеліктеріне қарай жүйеленіп алынады.
Сонымен жазуды меңгертуде маңызды орын алатын материалдардың бірі –
қатысымдық тұлғалар (сөз, тұрақты тіркестер, сөйлем, мәтін). Бұл қатысымдық
тұлғаларды меңгертудегі негізгі мақсат – тіл үйренушілердің ауызша және
жазбаша сөйлесіп, бір-бірімен түсінісуін қамтамасыз ету.
Демек жазбаша тілдесімнің негізі – қатысымдық тұлғалардың қызметі.
Жазбаша тілде ой-пікір белгілі бір жүйеге түсіріліп, тілдің грамматикалық,
емле заңдарына бағындырылып, әдеби тіл нормасына сай қатаң сақталып
жазылады. Сонымен қатар, жазбаша сөйлеу грамматикалық және орфографиялық
дағдыларды қалыптастыруды талап етеді.
1.2. Жазудың психологиялық негізі.
Өзге ұлт тілін үйреніп, оны саналы түрде меңгеру, кәсіби қарым-қатынас
құралы ретінде пайдалана білу, дағдыға айналдыру – оқыту саласындағы аса
күрделі мәселе. Тілді меңгеру үшін тіл үйренуші ойлау жүйесі арқылы тиісті
тілдік тұлғаларды дұрыс қолдана отырып бір-бірімен қарым-қатынас жасайды.
Осыған байланысты қарым-қатынас үрдісінде тілдік тұлғалар алдымен есту
арқылы қабылданып саналы түрде ұғынылады. Ал оларды дұрыс түсініп қабылдау
тіл үйренушілердің психологиялық ерекшеліктерімен тығыз байланысты. Жалпы
тілді, оның ішінде ағылшын тілін жазба тіл әрекеті арқылы оқытуда
психология мен оның қағидаларының алатын орны ерекше. Өйткені жазбаша
тілдік қатынас психологиялық тұрғыдан тіл, ойлау және жазбаша сөйлеу
үрдістерін негізге алады. Тілді психологиялық жақтан меңгеру тіл арқылы
ойды жеткізу, қабылдау, айту және жазу құбылыстарымен байланысты.
Әдістеменің ғылыми пәні ретінде психологияға сүйенетінін айта келе,
Б.В.Беляев: Шет тілін оқыту әдістері мен тәсілдерінің мәселелері
психологиялық заңдылықтар негізінде өз шешімін табады, - деп
есептейді.(16,143)
Екінші тілді меңгертуге байланысты студенттердің психологиялық
ерекшеліктерін ескеріп отыру көптеген психолог-ғалымдарды толғандырған
мәселе. Ауызша және жазбаша тілді меңгерудің психологиялық негізі
Л.С.Выготский, Д.Н.Богоявленский, В.В.Гурьянов, Д.И.Красильщиков,
Б.В.Беляев, А.А.Леонтьев, Б.А.Бенедиктов сияқты ғалымдар қарастырған. Бұл
аталған ғалымдардың зерттеулерінде шет тілін игеруде психология ғылымына
сүйенудің маңыздылығы, сонай-ақ өзге ұлт тілін үйретуде психология ілімінің
заңдылықтарын ескеру, студенттердің психологиялық ерекшеліктерін басшылыққа
алып отыру жақтары дәлелденген.
Психологияда адамның сана - сезімінің дамуына дыбысты тілдің маңызы
зор екенін түсінетін болсақ сол дыбыстың тіл арқылы қажетті мән –мағынасы
бар сөздерді жазу қабілетін меңгереді. Адамның барлық психикалық
ерекшеліктері сөйлеу, жаза білу қабілеті арқылы көрінеді. Жазу адам сана –
сезімінің, оның психологиясының ең жоғарғы көрсеткіші. Жазу арқылы адамдар
өзінің білімін, сауаттылығын, тәжірибесін жетілдірумен бірге, ғасырлар бойы
жазылған материалды оқып мәлімет алуға, өткен өмірдің мұрасын түсінуге, ой
қорытуға мүмкіндік алады.
Белгілі бір тілде жазып, сөйлеу үшін тілдік құралдарды саналы, дұрыс
пайдалана білу керек. Оны дұрыс қолданудың ережелерін көзбен көру, құлақпен
есту, мимен ойлау арқылы іске асырады. Бәрі адамның ойлау жүйесіне
байланысты болғандықтан, тілдік қарым-қатынастың психологиялық негізі
күрделі болады. Ойлау жүйесінің нәтижесінде тілдік, қатысымдық тұлғалар
дұрыс қолданылып, тілдегі жазу әрекеті жүзеге асады. Сондықтан да жазу
әрекетін үйрету барысында әрбір тіл үйренушінің жеке қабілеті, зеректілігі
еске алынып, жандүниесі, тілге деген қызығушылығы ескеріледі, оның ойлау
дағдысын қалыптастыруға күш салынады. Сөйлеу әр адамның тек өзіне тән
болатыны сияқты, жазу да әр адамның тек өзіне ғана тән бола отырып,
дыбыстар мен сөздерді шартты түрде белгілейтін таңбалар бойынша сауатты
жеткізіледі.
Жазу әрекетінде жазылған ойдың жүйелі түрде мазмұндылығы болмаса, ол
өзінің түсініктілік қасиетін жояды. Жазудың мазмұндылығы – екінші біреуге
жеткізілетін ойдың мәнділігінде, айқындылығында.
Адам өзінің өмір қажеттісін өтеуге байланысты басқа біреулермен
пікірлеседі, сыр бөлісіп, ой алмасады, сол үшін жазу әрекетін қолданады.
Яғни, жазу болмаса адамдар арасындағы қарым-қатынас, тілдік байланыс
болмаған, қалыптаспаған болар еді. Жазу әрекеті іске асу үшін сол тіл
жүйесі жөнінде жан-жақты білім алу керек, грамматикалық ережелеріне сәйкес
тілдік тіркестерді пайдалану қажет. Сөз ең алдымен басқа адамдарға әсер ету
құралы болып табылады. Л.С.Выготскийдің пікірінше, алғашқы кезеңде сөз
жазу, айту арқылы адам екінші адаммен тілдік қарым-қатынасқа түседі.
Осының негізінде психология ғылымы адамның сөйлеу әрекетінің қолданылу
қызметіне қарай іштей сөйлеу және сырттай сөйлеу болып екіге бөлінетіндігін
дәлелдеп берді.(17,107)
Ал сырттай сөйлеудің өзі жазбаша және ауызша болып тағы бөлінеді.
Оларды бір өзгешелігі олардың табиғи байланыстылықтарында жатыр. Ол –
дыбыстар мен таңбалар арқылы көрсетілуінде. Алайда психолог Т.Тәжібаев тіл
үйренушінің жазбаша сөзі жөнінде былай деген. Жазудың психологиялық
құрылысы күрделі, өзгеше психологиялық негізі бар айрықша тіл функциясы, ол
өте қиын саналы, әдейі бір мақсатпен жұмсалатын тіл формасы.(18,166)
Шынында да, пікірді ауызша білдіргенде ой көбіне жай сөйлем түрінде
диалог арқылы беріледі де, сөйлем мүшелерінің орын тәртібі де онша
сақталынбайды, еркін тілдік қарым-қатынас қалыптасады. Ал жазбаша сөйлемде,
әңгімелесуші адамның онша қажеті болмайды, әркім өз пікірін жазып
жеткізеді. Жазбаша сөйлеу адам баласы хат танырлықтай дәрежеге жеткенде,
ауызша сөйлеудің біршама дамыған кезінде ғана іске асады.
Жазу көру (оқу), қол қимылы арқылы (жазу) жүзеге асырылады, ал
сөйлеуде дыбыстардан құралатын сөздер пайдаланылады. Жазбаша тілдің
психологиялық ерекшеліктерінің бірі - дыбысталуының болмауына, ол тек ойда
пайда болатынына Л.С.Выготскийдің мына айтқан пікірі дәлел: Письменная
речь-это речь без музической, интонационной, экпрессивной, вообще без всей
своей звучащей стороны. Это – речь в мысли, в представлении, но речь,
лишенная самого существенного признака устной речи – материального
звука.(19,263)
Жазу әрекетінде көру арқылы оқу, қол қимылы арқылы жазу қалыптасады
да, сөйлеу тілінің есту, сөйлеу қасиеттері жаңа сипатқа ие болады.
Жазу тілдің грамматикалық нормаларына сәйкес болады. Жеке адам
психологиясының да, қоғамдық ой-сананың да дамып жетілуі үшін жазу
әрекетінің атқаратын қызметі үлкен. Әрбір адам өз ойын жазбаша жеткізу
барысында оқып үйренген, есте сақталған грамматика салаларының ережелерін
дұрыс ойланып, пайдалана білуі қажет.
Жазу әрекетінде сөйлемнің құрылымына айрықша көңіл аударады. Жазу
әрекетінде өз ойынан жазылатын сөйлемнің бірінші сөзін жазғаннан-ақ тіл
үйренуші студенттің ойында сол сөйлемнің құрылымы, құрылысы анықталады.
Сонымен бірге жазу тездігі, ауызша сөйлеу тіліне қарағанда баяу болуы да
мүмкін. Бірақ бұл жазу әрекетінде тілдік қателердің көп болмауына үлкен
мүмкіндік жасайды. Яғни бұл жазудың күрделі екендігін байқатады.
И.Н.Жинкин, В.И.Ходоков, А.Р.Лурия, Ю.А.Самарин, И.В.Пассов,
Т.Тәжібаев, А.Н.Артемов және т. б. ғалымдар жазу әрекетін меңгертуге,
жазудың өзіне тән күрделі психологиялық ерекшеліктеріне баса назар
аударған. Ғалымдардың еңбектері жазуды оқытуда жүйке жүйесінің тілді реттеп
отыру қызметі ойлау, сөйлеу, ес, қызығушылықтың пайда болуы, білімнің
сапалылығы мен беріктігі т.с.с. мәселерге негізделеді. Ендеше, мұғалім жеке
тұлғаның рухани – адамгершілігін дамыта оқыту үшін олардың психологиялық
ерекшеліктерін ескеруі қажет.
Жоғарыда аталған ғалымдардың оқулықтарында әрбір жеке адамның
психологиялық таным процестері мен жеке ерекшеліктері қалай қалыптасып
дамитындығы туралы нақты мағлұматтар берілген. Онда адамның, тіпті жан-
жануарлардың қоршаған дүниені танып түсінуі, білуі түйсіктен басталатыны
айтылады.
Психологтардың пікірі бойынша жазу үрдісі жаттығулар мен тапсырмалар
жүйесін қабылдаудан басталады. Тілді үйретуде тіл үйренушінің қабылдау
процесінің қызметі ерекше. Психологтар қабылдаудың көру, есту, сезу
түрлерін белгілейді.(18,139) Қабылдау арқылы зат тұтас бейнеленіп
көрсетіледі. Қабылдау-заттар мен құбылыстардың өз қасиеттері мен
бөлшектері жиынтығымен қосылып, сезім мүшелеріне тікелей әсер етуі
кезіндегі тұтас түрде бейнеленуі.(6,139) Ендеше жазу үрдісі жаттығулар мен
тапсырмалар жүйесін қабылдаудан басталады. Қабылдау қасиеті күрделілігімен
көру, есту, сөйлеу анализаторларының бір-бірімен байланысуына әсерін
тигізеді.
Ғалымдар көру қабілетінің есту қабілетіне қарағанда мықтырақ болатынын
дәлелдеген. Олардың айтуы бойынша, хабарды тек қана есту арқылы қабылдау
адамды тез шаршатады және мәліметті тез ұмыттырады. Есту қабілеті диктант
жұмысында зор рөл атқарады. Сонымен бірге студенттерді жазуға үйретудің
алғашқы кезеңінде есту дыбыстары, сөздерді дұрыс тыңдап, айтуға, сондай-ақ
сөйлеу үлгісінің негізінде студенттерді өз ойларын сөйлем түрінде құрып
айтуға үйрету үшін қолданылады. Есте сақтау тәжірибе жинақтап, оны байытуға
ғана емес, адамның ақыл-ой қызметін жақсартып, рухани дамуы үшін аса қажет.
Өйткені есте сақтау қабілетінсіз адам ойлап, талдап және ойын жинақтап
қорыта алмайды. Сол сияқты есте сақтау қабілетінсіз елестете алу да мүмкін
емес, қиялдай білу мен шығармашылық та дамытылмайды.
Жазу - әрбір студенттің психологиялық ерекшелігін ескеруге мүмкіндік
береді. Олай дейтініміз әрбір студент өз қабілетіне сай жылдамдықта жұмыс
істейді. Мысалы, диктант жұмысын жазғанда әрбір студенттің жазу
жылдамдығының әр түрлі болатынын анықтау қиын емес. Себебі бір рет айтылған
сөйлемді студенттердің төрт-бесеуі жазып үлгерсе, ал үлгере алмаған студент
үшін екі-үш рет қайталауға тура келеді. Демек, әрбір студенттің тілді
қабылдау қасиеті әр түрлі дәрежеде болады деген сөз.
Тіл үйретуде ескеретін психикалық құбылыстың бірі – түйсік. Сыртқы
дүниені танып білу, оны ой елегінен өткізіп, сөйлеу арқылы екінші біреуге
жеткізу түйсіктен басталады. Мысалы, белгілі бір орфограмманы алғаш тану
көру сезімінен басталады. Жазуда тілдік тұлғалар естілуден гөрі көзге
көрінумен ерекшеленеді. Жазуда қолданылатын тілдік тұлғаларды меңгерту
барысында оларды тақтаға жазып көрсету тиімді. Студенттер көру арқылы
олардың жазылуын қабылдайды, іштей оқып, мағынасын түсінеді. Көру
түйсігінің артуын мынадан байқауға болады: берілген сөйлемдерді тақтадан
көшіріп жазу, оқылған мәтін бойынша түрлі жазба жұмыстарын жүргізу. Көру
түйсігі тіл үйренушіні байқағыштыққа, ойлай білуге үйретеді, байқағандарын
айтуға, одан қорытынды жасауға әдеттендіреді.
Жазбаша тілдік қатынастың басты ерекшелігі - тіл үйренушінің
қолданатын сөздерін зейін қойып, саналы меңгеруі. Осыған орай оқытушы жазба
жұмыстарында жіберген қателерге үнемі назар аударып, оның қатесін
студенттердің өз түзетуін қадағалауы керек. Т.Тәжібаев Жалпы психология
атты еңбегінде зейінге төмендегідей анықтама береді: Зейін деп психикалық
әрекеттің айналадағы заттарға және құбылыстарға бет алып, бағытталып
түйдектеуін айтады. Зейін бізге сыртқы дүние заттары мен құбылыстарын
анығырақ сәулелендіру үшін, психикалық әрекеттеріміздің оларға бет алып
жинақталуы үшін керек. Егер зейін болмаса, заттарды, құбылыстарды жақсылап,
толығырақ, ашығырақ қабылдауға, оларды санамызға сәулелендіруге болмас
еді.(18,114)
Бұл талап ағылшын тілінде жазуға үйретудің әдіс–тәсілдерін алмастырып
отыру негізінде орындалады. Көрнекі құралдарды пайдалану, ойын элементтерін
қолдану т.б. тәсілдер тіл үйренушілердің зейінін шаршатпай, оқу материалын
жеңіл меңгеруге ықпал жасайды. Психологтар зейіннің ерікті және еріксіз
түрлерін бөліп қарастырады. Ерікті зейін белгілі бір іске арнайы мақсат
қойып, оған саналы түрде қарауды талап етеді. Ерікті зейіннің дамуында
адамның қажырлы, ерікті, ұстамды болуы бірден-бір маңызды рөл атқарады.
Ерікті зейін осы қасиеттердің негізінде іске асады. Ерікті зейін дегеніміз
– зейіннің ең жоғарғы түрі, ол әрбір істі орындауда саналы мақсат қойылуын
және осы мақсатқа жету үшін қажырлылық, еріктілік қасиеттердің болуын талап
етеді.(20,13)
Жазғанына адам зейін қойып, әр сөзін ойлап, оған қатысты баламалар,
мағыналық сөз тіркестерін іздейді, сөйлем құрастырады. Бұл күрделі ой
жұмысын қажет етеді. Сонымен қатар жазуда айтатын ойдың логикалық жағына,
сөздерді орынды пайдалана білуге қатаң талап қойылады. Белгілі бір
тақырыпқа шағын әңгіме, аннотация немесе қатынас қағаз, пікір жазған кезде
тіл үйренуші осындай талаптарды ескеруі тиіс. Ойдың айқын, жан-жақты ашылуы
С.Л.Рубинштейннің тұжырымдауы бойынша, жазбаша тіл ой тізбегінің нақты,
анық және жүйелі түрде логикалық байланыста болуын талап етеді. Жазуда бәрі
де оның мазмұнынан, контекстінен түсінікті болады.(21,454)
Ағылшын тілінде жазуға үйретуде студенттердің танымдық қабілетін
қалыптастырудың маңызы зор. Таным дегеніміз-сабаққа, оқыту жүйесіне жоғары
талап қою, яғни оқушылардың шығармашылық ойын, өзіндік дербес жұмысын істеу
қабілетін арттыру, шығармашылық ойлау жүйесін қалыптастыру. Таным
әрекетінің бірі – қабылдау. Тілдік мәліметтерді және жазудағы қатысымдық
тұлғаларды ұғыну қабылдаудан басталады. Тілді меңгеру барысында тіл
үйренуші есту, көру, сезу арқылы дыбыстарды, сөздерді, сөйлемді қабылдауға
үйренеді. Дыбысты, сөзді қабылдау және ұғыну біріне – бірі өзара қатысты,
яғни дыбысты, сөзді қабылдамай тұрып, оны ұғыну мүмкін емес. Назарға
алынған тіркесті қабылдаудың өзі де ұғынумен, түсінумен ұштасып отырады.
Сонымен бірге айтылған немесе жазылған ойдың екінші адамға түсінікті болуы
оны қабылдап отырған адамның оған жауап қайтара білуіне байланысты.
Қабылдау кезінде сөз заттардың белгілерін, ерекшеліктерін сипаттау үшін
қолданылады. Мысалы, сурет бойынша жұмыс жүргізуде сұрақтар қойып,
студенттерді оларға жауап іздеттіріп ойландыруға болады. Тіл үйренушілер
ойлана отырып өз жауаптарында суреттегі заттарды бейнелейтін керекті тілдік
тұлғаларды қолдануға тырысады. А.А.Люблинская атап көрсеткендей, адамның
материалды қалай қабылдағанынан оның мазмұнын қалай түсінгені және осы
материалды қайтадан қалай жаңғыртуы байқалады.(22,176) Демек, тіл
үйренушінің тілді қабылдауы әр түрлі болғандықтан, оқудың алғашқы күнінен
бастап оларды зейін қойып тыңдай білуге тәрбиелеу қажет.
А.Р.Лурия жазу үрдісін меңгеруде көптеген психологиялық опперациялар
қатысатынын және оқытушы бұл үрдісте есту анализіне, артикуляцияға (дұрыс
айтуды қамтамасыз ету), әріптердің бейнесін көру арқылы есте сақтауға және
нақты қозғалыс дағдыларына үйренудің рөлін ескеру керектігіне назар
аударады.(23,4)
Жазу сөз әрекетінің барлық түрлерімен тығыз байланысты. Соның ішінде
оқу мен байланысын ерекше атап көрсетуге болады. Өйткені жазу мен оқуға
психофизиологиялық механизмнің мынадай элементтері: тілдік құбылыстың көру-
графикалық, есту, сөйлеу – моторлық бейнелері тән. Жазу дыбыстап сөйлеу
негізінде пайда болып, белгілі бір ақпаратты таңбалар жүйесі арқылы ұзақ
есте сақтау және оны қайта жаңғырту тәсілі ретінде қолданылады. Сонымен
бірге оқу ақпараттарды қабылдап, екінші адамға жеткізудің көзі болып
табылады. Оқу үрдісі графикалық бейнелерді тану, әріп пен дыбыс арасындағы
байланысты түсінуден басталады.
Ал оқытушының айтқандарын түсініп қабылдау жазуды тыңдау әрекетімен
байланыстырады. Тыңдау негізінде студент дыбыстың әріптік жүйелер арқылы
жеке сөздерді, сөз тіркестерін, сөйлемдерді, мәтінді толық меңгеріп,
графикалық таңбаларды жазуды игереді. Бұл байланыс орфография мен есту
сезімдері арасындағы берік қатынасты орнатуға септігін тигізеді.
Қорытындылай келгенде, психологияның жеке пәндер әдістемесін нақтылап
түсіндіруде маңызы зор. Өйткені сабақтың мазмұнына орай әдіс-тәсілдерді
қолдануда тіл үйренушілердің жеке психологиялық ерекшеліктеріне де мән
беріледі. Ал әр студенттің даралық қасиеті тілді үйренуге деген қабілетін,
ынтасын білу алға қойған мақсаттарға жетуге, оқу ісінің нәтижелі болуына
әсер етеді.
Бірінші тарауға қорытынды
Жазудың адамзат тарихындағы мәдениет атаулының қалыптасуында маңызы
зор. Жазу - адам ақыл ойының асқан тапқырлығы. Жазу болмаса ғылым, техника,
мәдениеттің дамуы, түптеп келгенде, әлеуметтің алға жылжуы болмас еді.
Жазу туралы түсініктің ең қарапайым түсінігі – адамдардың ара
қашықтықтары ескерілмей-ақ өзара қарым-қатынас жасауын қамтамасыз ету. Жазу
өзі қоғамдық қажеттіліктен туындағаны анық. Заман аясы кеңейе де, жетіле
де, дами да келе, адамдар арасындағы күрделі қоғамдық құрылыстың солай
дамып жетілуін жалғыз ауызша сөйлеу тілі қанағаттандыра алмады. Сондықтан
жазудың шығуы ең алдымен қарым-қатынастың маңызды бір құралына деген
қоғамдық мұқтаждыққа тікелей байланысты.
Жазу дегеніміз – тілдік тұлғалардың таңбалары арқылы тілдік
материалдың мазмұны мен формасын саналы қабылдап есту, көру түйсігі арқылы
материалды тілдік қарым-қатынаста пайдаланып, іске асыру процесі. Жазу жеке
әрекет ретінде сөйлеуге қатысты дыбыстар мен сөздерді шартты түрде
белгілейтін белгілі бір жүйесі бар таңбалардан тұрады.
Жазу – қатысымдық тұлғалардың мағыналық қасиетімен байланысты бола
келіп, олардың көзге көрініп, байқалатын тұрақты жүйесімен іске асады. Ол
белгілі бір хабарды жарыққа шығарумен ерекшеленеді.
Жазудың лингвистикалық ерекшелігі – ол әріптік таңбадан бастап
алфавитке дейінгі тілдің дыбыстық жүйесін, олардың жазылу ережесін, жазбаша
сөйлеу үлгілерін қамтиды.
Лингвистика тілдің байлығын, мәнерлілігін танытып, тілдік бөлшектердің
құрылысын, маңызын анықтайды. Ендеше, лингвистика жазу әрекетін меңгертуде
ең қажетті дағдыларды қалыптастырып, жетілдіреді.
Ал жазудың психологиялық ерекшелігі өте күрделі. Тіл үйренуші
студенттің жазуды үйрену барысындағы өзіндік жеке қабілеті, мінез-құлқы
ескеріліп, орындалатын жаттығу жұмыстары олардың ойлау күйіне тиімді, есте
сақтауға жеңіл болуға тиіс. Өйткені ойлаусыз тілдік қатынас жоқ. Ойлау
тілдік қатынастың тірегі ғана емес, ол – бүкіл сөйлеу әрекеті мен өмір
сүретін адамзаттың болмысы. Ойлау мен сана, тіл мен сөйлеу бір-бірімен
ажырамас жүйелі құбылыстар. Студентке ағылшын тілінде жазуды оқытудағы
психологияның ой, қабілет, қабылдау, қиялдың әсері әр түрлі.
Сонымен, бірінші тарауда студенттерге жазу әрекетін оқытудың
лингвистикалық, психологиялық негіздері сияқты өзекті мәселелер
қарастырылды.
Қорыта келгенде, ағылшын тілінің әлеуметтік қызметі көтеріліп отырған
бүгінгі таңда жоғары оқу орындарында оқитын студенттерге сөз әрекеті,
жазуды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
қалыптастыру әдістемесі
Кіріспе
I Тарау. Студенттердің ағылшын тілінде жазу іскерлігін қалыптастырудың
теориялық негізі----------------------------- ----------------------6
1.1. Жазудың лингвистикалық негізі----------------------------- -------------
------------6
1.2. Жазудың психологиялық негізі----------------------------- --------------
-----------12
I Тарау бойынша қорытынды-------------------------- -------------------------
-----------17
II Тарау. Мәдениетаралық қарым-қатынаста хат жазуға үйрету үрдісінің моделі-
----------------------------------- ----------------------------------- ------
-------------19
2.1. Хаттың түрлері – олардың теориялық сипаттамасы------------------------ -
---19
2.2. Хат түрлері және оларды жазу үлгісі----------------------------- -------
-----------21
2.3. Хат жазуға үйретуде қолданылатын жаттығулар жүйесі---------------------
-24
II Тарау бойынша қорытынды-------------------------- ------------------------
----------30
Қорытынды-------------------------- ----------------------------------- ------
---------------32
Қолданылған әдебиеттер тізімі----------------------------- ------------------
----------35
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі
Әлемдік өркениетке қадам басқан тәуелсіз Қазақстанның қоғамдық –
саяси, экономикалық, мәдени дамуындағы жаңа бастамалар мен түбегейлі
өзгерістер білім беру жүйесіне өз әсерін тигізіп, білім мазмұнын, оқыту
әдістемесін жетілдіруде тың ізденістер жасауға мүмкіншілік туғызды.
Қазақстан Республикасы Жоғары білім беру мемлекеттік стандартының
тұжырымдамасында көрсетілгендей: Қазақстан Республикасының білім беру
жүйесінің стратегиялық мақсаты – мемлекеттің әлеуметтік және кәсіптік
проблемаларын өз бетінше тұжырымдай отырып, іс жүзінде шеше алатын, жоғары
білімді әрі бәсекеге түсуге қабілетті шығармашылық тұлғаны қалыптастыруға
қолайлы жағдай жасау болып табылады.(1,5)
Сондай-ақ мемлекетімізде болып жатқан өзгерістер мен саяси – мәдени
араласудың көбеюі, біріккен өнеркәсіптердің пайда болуы, экономикалық қайта
құрулар ағылшын тілінің мәртебесін көтеріп, тіл үйренуге деген сұраныс
тудырып отыр.
Демек, жоғары оқу орындарында оқитын студенттерге ағылшын тілін
оқытудың сапасын арттыру – қазіргі өзекті мәселе.
Тіл үйренуші студенттердің ағылшын тілінде өз ойын түсінікті айтып
жеткізумен бірге, сауатты дұрыс жаза білуге ерекше мән бере бастады. Мұның
өзі сөз әрекетінің түрі жазуды игеруге қажет әдістемелік жүйені талап етіп
отыр. Сондықтан тілдік жоғары оқу орындарында оқитын студенттерге ағылшын
тілін оқытудың басты мәселесі - жазу іскерлігі арқылы сауаттылықты меңгерту
және сол арқылы тілдік қарым-қатынасқа үйрету.
Жазу арқылы адам баласының сонау көне дәуірден бастап біздің
заманымызға дейінгі талай ғасырлар бойына ғылым мен техника, өнер саласында
жасаған бүкіл мәдени байлығы ұрпақтан-ұрпаққа жеткізілген. Адам баласы
білімді жазу арқылы, жазылғанды оқу арқылы алады. Жазу арқылы студенттердің
таными ойлауы артады, жазу жеке тұлға қалыптасуына да әсер етеді.
Жазу – таңбалардың белгілі бір фонемалық, мағыналық қасиетке ие
болуы арқылы адамдардың бір-бірімен жазбаша қарым-қатынасын қамтамасыз
етеді. Жазу арқылы тіл үйренуші сөйлемнің мәніне, мағынасына, формасына
көңіл аударып, оны ойымен пайымдауы арқылы өз санасынан өткізіп, қағаз
бетіне түскен материалдың түсінікті, жүйелі болуы нәтижесінде жазбаша
тілдік қатынасты жүзеге асырады.
Жазу әрекеті тілдік қарым-қатынастағы сөз әрекеттің, тілдесудің басты
элементтерін үйрету үшін бағытталады. Бір қарағанда мұнда қатысымдық
байланыс жоқ сияқты болып көрінуі мүмкін. Өйткені тіл үйренуші азды - көпті
білгенін қағазға түсіреді. Бірақ онда екінші адаммен тікелей тілдесу іске
аспайды, демек жазудың қиындығы да осында. Жазу үстінде адам өз ойын
тиянақты, жүйелі, басқа біреуге ұғынықты болатындай етіп, екінші адамға
ыңғайлап жазады, тілдік қарым-қатынастың жазбаша түріне бейімдеп орындайды.
Жазу – жазған адамнан гөрі, жазылғанды оқып, оны тыңдап қабылдайтын
оқырманға, яғни басқа, екінші бір бөгде адамға ыңғайлап, соның талап
тілегін ескеріп, сол үшін жазылады.
Жазу әрекеті біріншіден, әріптің, сөздің графикалық таңбасы арқылы
іске асады; екіншіден, бұл графикалық таңбалар белгілі бір фонемалық,
мағыналық қасиетке ие болады; үшіншіден, жазу құбылысында сөз әрекетінің
барлық түрі қатысады; төртіншіден, жазу үстінде тіл үйренуші адам сөйлемнің
мазмұн–мағынасына ғана емес, формасына да көңіл аударуға мәжбүр болады;
бесіншіден, жазу қағаз бетіне түскен материалдың түсінікті, жүйелі болуына
тікелей байланысты жүзеге асады.(2,101)
Сонымен, сөз әрекетінің бір түрі ретінде жазу тіл үйренушіден өз ой
пікірін екінші адамға жүйелі түрде қағаз бетіне түсіре алуды, кәсіптеріне
қатысты түрлі шығармашылық жұмыстарды (реферат, аннотация, мақала, тезис,
конспект, келісім шарт, хат, пікір жазу т.б.) орындауды, ресми іс-
қағаздарды сауатты жаза білуді талап етеді.
Көптеген тәжірибелер оқушылардың жазба жұмыстарында өз ойын тиянақты
сауатты жеткізе алмау, көбінесе оқулықтағы пайымдауды қайталау, дайын
пікірді пайдалану, тіл мәдениеті жұтаң болу тәрізді кемшіліктердің жиі
кездесетінін байқатты. Осы кемшіліктерді болдырмаудың алдын алу жолдарын
іздей отырып біз төменгі курс студенттеріне ағылшын тілінде сауатты жазуды
үйретуді, алдымен, олардың хат жазу іскерліктерін қалыптастыру
әдістемесінен бастауды анықтап зерттеуге бел байладық.
Зерттеу нысаны: Жоғары оқу орнында шет тілін оқыту процесі.
Зерттеу пәні: Жоғары оқу орнының студенттерін ағылшын тілінде хат жазуға
үйрету.
Зерттеудің мақсаты: Жазудың анықтамасын, ерекшеліктерін, студенттердің
ағылшын тілінде жазу іскерлігін қалыптастырудың теориялық негізін,
студенттерді мәдениетаралық қарым-қатынаста хат жазуға үйрету үрдісінің
моделін ұсыну және хат түрлерін ажырату, оларды мақсатына қарай жаза алудың
тиімді жолдарын көрсету, төменгі курс студенттердің ағылшын тілінде хат
жазу іскерліктерін қалыптастыру әдістемесін жасау.
Зерттеудің міндеттері:
- жазудың психологиялық, лингвистикалық негіздерін анықтау;
- тілдік қарым–қатынасты қалыптастыруда жазудың өзіндік ерекшеліктерін
анықтау;
- студенттердің жазу іскерлігін қалыптастырудың тиімділігін анықтау;
- хат түрлерін ажыратып, мән – мазмұнын ашып көрсету;
- мәдениетаралық қарым–қатынаста хат жазуға үйрету үрдісінің моделін
жасау;
- хат жазу іскерлігін дамытудағы жаттығулар жүйесінің маңыздылығын
дәлелдеу.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер төменгі курс студенттерінің жазу
іскерлігін қалыптастыруда жазудың психологиялық, лингвистикалық негіздерін
анықтап, хат жазуға арналған жаттығулар жүйесін ұтымды қолданса, жазуға
үйретудің жоғары деңгейіне қол жеткізуе болады.
Зерттеудің әдістері: Зерттеу жұмысында анализ, синтез әдебиеттерді
талдау, тәжірибелік оқыту қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
- мәдениетаралық қарым–қатынаста хат жазуға үйрету үрдісінің моделі
ұсынылды;
- төменгі курс студентеріне ағылшын тілінде жазуды хат арқылы үйретудің
әдістемесі ұсынылды;
- ғылыми еңбекте хаттардың түрлері жіктеліп, оларды жазудың жолдары
көрсетілді;
- студенттерді хат жазуға үйретуге байланысты құрылған жаттығулардың
топтамасы жасалынды.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы: Төменгі курс студенттерінің ағылшын
тілінде хат жазу іскерліктерін қалыптастырудың теориялық және әдістемелік
негіздерін зерттеудің нәтижелері ағылшын тілін оқытудың әдістемесінің
ғылыми-теориялық жағынан дамуына өз үлесін қоса алады. Зерттеу жұмысында
ұсынылған жаттығулар жұмысының нәтижелері оқулықтар мен әдістемелік
құралдарды ғылыми-теориялық жағынан дамыта отырып, студенттердің ағылшын
тілінен білімін, сауаттылығын көтеруге мүмкіндік жасайды.
Зерттеудің практикалық құндылығы:
- ағылшын тілінде хат жазудың үлгісін ұсына отырып, хатты сауатты
жазудың құралы жасалынды;
- болашақ мұғалімдерге, іс-тәжірибеден өтүші студенттерге хат жазуға
үйретуге байланысты жаттығу жұмыстарын жүргізу әдістемесі берілді;
- зерттеу жұмысындағы нәтижелер ағылшын тілін оқытудың сапасын
жақсартуға, дамытуға көмегін тигізеді;
- ғылыми зерттеу жұмысы кейінгі студенттерге дипломдық, курстық
жұмыстарды жазуға көмегін тигізеді.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытынды және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I Тарау. Студенттердің ағылшын тілінде жазу іскерлігін қалыптастырудың
теориялық негізі
1.1. Жазудың лингвистикалық негізі.
Адам баласы сөйлеу тіліне келгенде ешбір тіл ережесін оқымай-ақ
сөздерді дұрыс байланыстырып жаңа сөздер, сөз тіркесін, сөйлемдерді
құрастырады. Бірақ мұның барлығы да ауызша сөйлеу шеңберінде болатын іс-
әрекет. Ал жазу әрекетінде ауызшаға қарағанда өзгешелік бар. Өйткені жазуда
барлық қателер мен кемшіліктер көрініп тұрады. Жазу әрекетінде тілдің
жүйесіне қатысты фонетика, грамматика, лексика, графика, орфография
ережелерін міндетті түрде меңгеріп үйренуді қажет етеді. Жазу жұмыстарында
фразаларды құрастыруда, сөз таңдауда т.б. формаларды пайдалануда
ережелерді, заңдылықтарды білуге тура келеді.
Жазудың лингвистикалық ерекшелігі – ол әріптік таңбадан бастап
алфавитке дейінгі тілдің дыбыстық жүйесін, олардың жазылу ережесін, жазбаша
сөйлеу үлгілерін қамтиды.(2,9)
Лингвистика тілдің байлығын, мәнерлілігін танытып, тілдік бөлшектердің
құрылысын, маңызын анықтайды. Ендеше, лингвистика жазу әрекетін меңгертуде
ең қажетті дағдыларды қалыптастырып, жетілдіреді.
Жазу графикалық таңбалардың мағыналық жүйесі мен тізбегі арқылы
адамдардың бір-бірімен қарым-қатынасын қамтамасыз етеді. Жазу арқылы адам
айтайын деген ойын қағазға түсіріп, екінші бір адамға, жалпы адамзатқа
жеткізуді мақсат тұтады. Яғни адам баласы ойын басқаға жеткізу үшін жазуды
үйренеді. Бұл туралы Г.В.Рогова, Ф.М.Рабинович, Т.Е.Сахарова былай дейді:
Жазу күрделі сөйлеу біліктілігі. Ол графикалық белгілердің көмегімен
адамдардың қатынасын қамтамасыз етеді. Бұл әрекеттің продуктивті түрі, адам
өзінің сөйлеуін басқаларға жеткізу үшін жазады.(3,162)
Жазу таңбаларын меңгеру үшін тіл үйренушілерді саналы түрде әліпби
әріптерін есте сақтауға, оларды танып білуге жаттықтыру қажет. Сондықтан
көркем жазуға (каллиграфия) және тілдік тұлғаларды дұрыс жаза білуге (емле
ережесіне сай) үйрету де осы мақсатта жүргізіледі. И.А.Грузинскаяның
пікірінше, жаза білу – бұл, біріншіден, алфавиттегі әріптерді дұрыс жаза
білу; екіншіден, дұрыс орфографиялық дағдының болуы, яғни сөздің
дыбысталуын әріптік бейнеленумен байланыстыру, пунктуацияның негізгі
ережелерін білу және тілді графикалық түрде өздігінен жеткізуде осы екі
дағдыны дұрыс қолдану; үшіншіден, өзінің тілдік білімдерін жазбаша білдіру
және өз ойларын жазбаша мазмұндау.(4,157)
Демек, жазу әрекетін меңгерту дегеніміз – адам айтар ойын сөзбен,
сөйлеммен түсінікті етіп таңбалар жүйесі арқылы жеткізу. Сөйлеу үшін тіл
үйренуші тілдік тұлғалардың бір-бірімен тіркесу, қолданылу тәртібін іс-
жүзінде түсініп, өз бетімен қажетіне қарай пайдаланып үйренуі керек. Бұл
тілдегі сөздік қор мен грамматиканы меңгеріп, ойда пайда болған ұғымды
сөйлемге айналдыруды қажет етеді. Жазуды игеруде тіл үйренуші тілдік
тұлғаларды дұрыс қолдануға, сауатты жазуға үйренеді.
Жазудың негізінде сөйлеу әрекеті арнаулы код арқылы іске асады. Бұл
графикалық кодты екіге бөліп қарастыру шет тілін оқыту әдістемесінде
көрсетіледі. Мысалы, А.Д.Климентенко, А.А. Миролюбованың тұжырымында былай
делінеді: Графикалық код екі буыннан тұрады: әріптерден сөздерді және
сөздер мен сөз тіркестерінен жазбаша хабарды құрастыру.(5,317)
Жазбаша сөйлеу графикалық және орфографиялық дағдыларды
қалыптастыруды талап етеді. Сондықтан Н.И.Гез, М.В.Ляховицкий,
А.А.Миролюбова, С.К.Фоломкина, С.Ф.Шатилов бірінші кезеңде – графика мен
орфографияны меңгеруді дағдыға айналдыру, ал екінші кезеңде – арнаулы
графикалық код арқылы өзінің ойын жеткізе білу, яғни сөйлеу біліктілігінің
қажеттілігін айтады.(6,94)
Графика – белгілі бір тілдегі фонемаларды және олардың тіркестерін
белгілеу тәсілдерінің жиынтығы. Графика белгілі бір қағидаларға
негізделеді. Графиканың ең басты мәселесі – тілдің алфавитіндегі әріптердің
құрамы. Графикалық қағида бойынша әр түрлі фонемалар бір ғана әріппен
таңбаланбай, олардың әрқайсысының өзіне телінген таңбасы (әріп) болу керек.
Екінші сөзбен айтқанда бір әріп бірнеше фонеманың таңбасы емес, бір
фонеманың таңбасы болсын деген қағидаға негізделеді.(7,252)
Шетел тілін үйрену барысында графикалық таңбаларды білу маңызды егер
шет тілінің графикалық жүйесі ана тілінің графикалық жүйесінен айырмашылығы
болса. Жазушы графикалық таңбаларды оған қатысты дыбыстармен байланыстыра
алу керек. Жазу мен дыбыстау барлық тілде ажыратылады, ал оларды ажырату
сатысы әр түрлі.
Ағылшын тілінде тек кейбір жазба таңбалар бір ғана дыбыс береді,
мысалы, p, t, k. Көп жағдайда графикалық таңбалар әр түрлі дыбыстық
мағыналар беру мүмкін, мысалы:
ағылшын тілінің фонемасы [i:] графема e Pete ei
ceiling
ee keep eo people
ea seat ie field
ey key i police
ay quay (8,278)
Графиканы үйрету екі мәселеге келіп тіреледі: дыбыс - әріп қатынасын
меңгеру және әр әріптің түрлі функционалдық варианттары арасындағы
байланысты қалыптастыру. Мұның алғашқысы оқуды үйрету мен тығыз бірлікте
қарастырылады, өйткені оқудың да, жазудың да негізінде графикалық
белгіліерді сөз дыбыстарымен байланыстыру жатыр. Айырмашылық тек іс-
әрекеттің әр түрлі бағытында, оқуды меңгергенде іс-әрекет графикалық
таңбаларды белгілі дыбыстармен ұштастыруға бағытталса, жазуда, керісінше,
дыбыстардан графикалық таңбаларға ауысады. Олай болса, оқу мен жазуды қатар
үйрету сөз әрекетінің екі түрінің қалыптасуына игі әсерін тигізеді.
Демек, тіл үйренуші бұл таңбаларды, яғни әріптерді тіркестіре отырып
сөз, сөз тіркестерін, сөйлем құрайды. Оларды есту арқылы әріппен дыбыстың
қатысын ұғады. Жазбаша тіл таңбалана келіп, жазу арқылы жүзеге асады және
оқылады. Сондықтан жазбаша қатынаста тілдік тұлғалардың естілу қасиетінен
гөрі, көзге көріну ерекшелігі басым болады.
Жазудың лингвистикалық негізін зерттеуге арналған әдебиеттерді
қарастыруда көптеген ғалымдар И.Г.Агаркова, М.М.Безруких, С.Редозубов
жазудың фонетикалық дағдыларының қалыптасуына ерекше мән береді. Қалай
дегенмен де жазу, сөйлеу тілі үшін тілдің дыбысталу ерекшелігін меңгеру аса
қажет. Егер студент басқа шетел тілі сөз құрамындағы дыбыстарды өз
екпінімен дұрыс айтпай, өз тіліндегі дыбыстарға ұқсас етіп, бұрып айтса,
сөздің мағынасы мүлде өзгереді де, жазбақшы болған ойы да ескерусіз қалады.
Сонымен бірге сөздердің құрамындағы дыбыстарды танығанымен, фонетикалық
дыбыстарды дұрыс жазып, оқып үйренбеген студент белгілі бір жаттығу,
тапсырманы орындай алмайды. Демек, тілді, жазуды үйретуде фонетикалық
дағдылардың алатын орны ерекше. Фонетикалық дағдыларды дұрыс меңгермей,
тілдік қатынас та жүзеге аспайды.
Орфография – дұрыс жазу ережелерін, нормаларын белгілейді. Ал дұрыс
жазу нормаларының көздейтін негізгі мақсаты – айтайын деген ойды жазба
түрде дәл, айқын, сауатты жеткізіп беру.
Жазуды ойдағыдай меңгеру орфографиялық ережелерді меңгерумен тығыз
байланысты. Орфография тілдің түрлі жақтарын және олардың байланысын бірдей
ескере отырып, нақтылы қағидаларға сүйенеді. Мысалы, біріншіден,
дыбыстардың айтылуындағы еркешелігі бойынша жазу; екіншіден, сөздердің
қалпын емес, шығу тегін сақтап жазуға, яғни тілдің ерте кездегі жазу
дағдысына негізделеді де, сөздің ертеректегі жазылуын өзгертпей сақтауды
көздейді; үшіншіден, сөздердің түбір тұлғасын сақтауға негізделеді.
Г.В. Рогованың еңбегінде орфографиясын меңгеруге қажетті сөздердің
бес тобын ажыратады:
I-топқа жазудың фонетикалық принципіне бағынатын сөздерді жатқызады.
Мысалы, bed, not, sit. Бұл сөздердің дыбыс саны мен әріп саны сәйкес келеді
де, графемо – фонемалық тұрақты сәйкестікті орнатады.
II-топқа кіретін сөздерде әріптер жазылады бірақ олардың дыбысталу
баламасы болмайды. Мысалы, ашық және шартты ашық буынды сөздер: nine, lake,
rose.
III-топқа жататын сөздерде екі әріп қосылып бір дыбыс береді, ол
бірігулер екі түрлі әріптен тұрады. Мысалы, [ә:] созылыңқы дыбыс ir, er,
ur, әріптердің бірігуімен беріледі.
IV-топқа дауысты, дауыссыз, дауысты және дауыссыз дыбыстардың
бірігуінен құралатын сөздерді жатқызуға болады. Бұл топ сөздерін жазу
қиындығы сол, оларда бір мағыналық дыбыс - әріптік байланыс жоқ: ee, ea,
oo, ou, ay, oy, ei, oi, ai, wh,wr, aw, ow, ew, al, ild, мысалы, ea
әріптерінің бірігуі [i:] – clean, [e] – head, [ei] – break дыбыстарымен
оқылады. Сондай - ақ ai, ay, ei, еy әріптерінің бірігуі [ei] деп бірдей
оқылса, сонымен бірге олар тәртіпке бағынады: ei, ai сөздің басында және
ортасында жазылады: main, eight; ay,ey – сөздің соңында: May, grey.
Жазылуында белгілі бір заңдылыққа сүйенетін сөздердің қатарын да келтіруге
болады, мысалы: out, house, mouse, blouse, trousers; eat, meat, team;
green, three.
Лексикалық минимумға кіретін V-топ сөздеріне орфографиясы жазудың
тарихи принципіне бағынатын қиын топ сөздерін жатқызамыз. Мысалы, one, two,
daughter, busy.(3,166)
Міне, мұндай орфографиялық ережелерді меңгертіп алмай тұрып,
студенттерге жазуды, тілді меңгерту мүмкін емес.
Адам ойын жазбаша жеткізуде интонация негізгі компонент болып
табылады. Интонация сөздерді біріктіре отырып, мағыналық аяқталған
сөйлемдерді құрайды, айтылу мақсатына қарай сөйлемдерді бір-бірінен ажырата
білу тәсілі ретінде қызмет атқарады, сөйлеуге эмоционалдық мағына береді.
Интонация мәнерлеп оқу дағдыларын қалыптастырудың негізі ретінде ауызша
сөйлеуге және жазбаша мәтінді тез түсінуге мүмкіндік береді, тіл
үйренушінің ойлау белсенділігін арттырады. Интонация түрлері сөйлеудің
мазмұнын қабылдауға септігін тигізеді. Жазбаша тілде бұл қызметті тыныс
белгілері атқарады. Осыған байланысты студенттер интонация мен
пунктуацияның ара қатынасын айқындап алу қажет. Біріншіден, олар тыныс
белгілерін сөйлемнің грамматикалық құрылысына және интонацияға сүйене
отырып қояды. Тыныс белгілерін орын-орнына дұрыс қою тіл үйренушінің тыңдап
түсіну қабілетіне, дауыстың қарқынын тез қабылдауға байланысты. Өйткені
жазуда ойдың грамматикалық және логикалық дұрыс берілуі қатты ескеріледі.
Екіншіден, пунктуация дұрыс интонациямен оқу керектігін көрсетіп тұрады.
Пунктуация ауыз екі тілдегі ритмді, үзілісті, әр түрлі дауыс құбылысын
белгілейді. А.И.Власенков тыныс белгілері мен интонацияның және керісінше,
интонация мен тыныс белгілерінің ара –қатынасын айқындау оқушылардың
интонациямен жұмысының басты бағыты екенін айтады.(9,197)
Жоғарыда интонациялық норма оқудың негізі екені айтылды. Интонациялық
нормаға мәнерлеп оқудың мынадай ерекшеліктері жатады: сөйлеудің мелодиясы,
дауыстың қатаюы мен әлсіреуі, дауыстың құбылуы (тембрі). Мәнерлеп оқуды
меңгерген студенттер сөйлем түрлерін (хабарлы, сұраулы, лепті, бұйрықты
сөйлемдерді) ажырата алады, тыныс белгілерін дұрыс қоюға дағдыланады.
Мысалы, белгілі бір хабарлы сөйлемді оқығанда, сөйлем соңында кідірге
жасалады. Сұраулы, лепті сөйлемдер көтеріңкі дауыспен, айрықша интонация
арқылы оқылады.
Сөйлемнің немесе мәтіннің тыныс белгілерін дұрыс қою сөйлемнің
синтаксистік ерекшелігіне, мағынасына, интонациясына негізделеді. Ал тыныс
белгілері орнымен қойылған сөйлемді оқу да, ұғыну да жеңіл пунктуацияны
керегіне қарай қою арқылы адам өз ойын, пікірін, сезімін екінші біреуге
айқын жеткізеді. Олай болса, сөйлемді мәнерлеп оқу, сөйлемдегі сөздерге ой
екпінін түсіре білу жазу әрекетінде тыныс белгілерін дұрыс қоюға септігін
тигізеді, тіл үйренушінің сөйлеу мәнерін жетілдіреді, тіл үйренуге ынтасын
арттырады.
Жазу әрекеті арқылы тіл үйренуші өз ойын түсінікті етіп жеткізуде
қатысымдық тұлғалар: сөз, тұрақты сөз тіркестер, сөйлемді дұрыс қолдана
білуге үйренеді. Осы аталған қатысымдық тұлғалардың ішінде сөз – негізгі
тұлға. Сөйлеу атаулының барлығы да сөзден басталады. Лингвист – ғалымдар
сөзді сөйлеу үрдісіне қатысты тілдік, қатысымдық қасиеттеріне тоқтала
келіп, оны әр қырынан қарастырады. Сөз тілдің, оның өзіндік құрамының
заттар мен құбылыстарды атап білдіретін негізгі единицасы, дербес бөлшегі
болып табылады.(10,67) Ал, В.В.Виноградовтың анықтамасы бойынша, сөз
іштей байланысқан мағыналардың бірыңғай жүйесін құрайды. Сөздің ішкі
бірлігі оның тек фонетикалық және грамматикалық құрамы ғана емес, сонымен
бірге оның мағыналық жүйесінің бірлігін қамтамасыз етеді. Ол мағына тілдің
семантикалық жүйесінің заңдылықтарымен анықталады.(11,17)
Сөз – тілдің негізгі бірлігі, ол тілдің дыбыстық, мағыналық,
грамматикалық жақтарын көрсетеді. Лингвистикалық әдебиеттерде сөздің екі
жағы қарастырылады: ол сөздің қалпы, яғни сыртқы пішіні (дыбыс арқылы
айтылуы, әріп арқылы жазылуы); сөздің мағынасы, яғни сөздің ішкі мазмұны,
мәні.
Жазуды игеру алдымен сөздердің мағынасын түсінуді талап етеді. Сөз
белгілі бір ұғымның атауы бола отырып, соған сәйкес лексикалық мағынаны
білдіреді. Сөздің осы қасиеті оның санада өмір сүруіне себеп болады. Яғни
сөз жеке тұрғанда заттың, сынның, қимылдың атауы болып атауыштық қызмет
атқарса, айтылар ойға байланысты белгілі бір мағынада жұмсалып, қарым-
қатынастық қызмет атқарады.
Грамматикалық мағына сөйлем үрдісінде сөздің жұмсалу мақсатына қарай
оған әр түрлі қосымшалардың қосылуы арқылы немесе сөйлемдегі сөздердің әр
түрлі қатынасқа түсуі арқылы жасалады. С.Исаев сөздің лексикалық мағынасы
мен грамматикалық мағынасына төмендегідей анықтама береді: Сөздің
лексикалық мағынасы – нақты, ұғымдық мағына яғни бір сөзден екінші сөзді
айыратын реестрлік сөздік мағынасы болса, сол сөздің тым жалпы мағынасы,
сол сөздің әр түрлі тұлғалар арқылы түрленуінің нәтижесінде немесе басқа
сөздермен әр алуан қарым-қатынасқа түсу салдарынан пайда болатын және
сөздердің бір-бірінен бөлмей, керісінше белгілі бір грамматикалық топтарға
ортақ қасиеттер арқылы біріктіретін жалпы мағыналары болып
табылады.(12,14) Сонымен сөзді жазу әрекетінде қатысымдық тұлға тұрғысынан
алып қарағанда, ең маңыздысы – сөздің бірі-бірімен байланысу амалы мен
қолдана білу заңдылығы. Егер жазуды іске асыруда сөздер бір-бірімен
байланысқа түспесе, айтылатын ой түсініксіз болады. Ал оны екінші адам
түсінбесе, тілдік қатынас жүзеге аспайды.
Жазбаша тілдік қатынаста кездесетін лексикалық тұлғалардың бірі –
тұрақты тіркестер. Тілдік қатынастың жүзеге асуы хабардың (ақпараттың)
айтылуына, жеткізілуіне, қабылдануына тікелей байланысты. Кез-келген хабар
(ақпарат) тілдік қарым-қатынас арқылы лексикалық тұлғалардың қатысымен
жүзеге асады. Сөйлеу әрекеті қатысымдық тұлғалардың жеке қолданылуын емес,
олардың бір-бірімен өзара байланысқа түсуі арқылы белгілі ойды, пікірді
жеткізуді талап етеді. Осы тұрғыдан келгенде, тіркестердің өз алдына дербес
лингвистика саласы екендігін танытатын негізінен үш түрлі белгісін атауға
болады. Олар: 1) даяр қалпында жұмсалу белгісі; 2) мағына тұтастығы; 3)
тіркес тиянақтылығы.(10,187)
Жазуды меңгертуді іске асыратын тұлғалардың бірі – сөйлем. Ойдың
жарыққа шығуы қатысымдық тұлға сөйлем арқылы іске асады. Сөйлемнің негізгі
түрі – бірнеше сөзден құралатыны. Сөйлем құрамына ену арқылы тілдің төменгі
қабаттары жанданып, өз бойларындағы мүмкіндіктерін жарыққа шығара алады.
Сөйлем тілдік тұлғалардың ең жоғарғы құрамды қабаты болумен бірге таңбалық
жағынан да ең күрделі, жоғары тұлға болып есептеледі.(13,155)
Сөйлем мәтін құрамында ғана сөздің мағыналары айқындала түседі. Ол
үшін сөздің мәнін, мағынасын ашу, грамматикалық байланысқа түсуін айқындау,
ой жүйесінің бір-бірімен сабақтасып жатуын қадағалау өте маңызды.
Қазіргі лингвистикалық теорияның негізгі ерекшелігі – тілдік
құбылыстардың мағыналық жағын қатысымдық деңгейде, яғни тілді әрекет
үстінде оқыту болып табылады. Осыған байланысты А.А.Маргарян адам
қоғамында тілдік коммуникация қандай да бір жеке элементтерге емес, ол
мағыналық аяқталған грамматикалық конструкцияларға, нақтырақ айтқанда,
сөйлемдерге негізделеді деп, сөйлемнің қатысымдық өзгешеліктерін, атап
көрсетеді.(14,5)
Демек, сөйлем - хабарды (ақпаратты) қабылдаушыға түсінікті етіп қана
қоймай, оның жауап қайтара білуінің көрсеткіші. Қатысымдық тұлға ретінде
сөйлем – сөйлесу құралы, адамдар арасындағы қарым – қатынасты жүзеге
асырушы тілдесім жолы. Кез - келген адам басқа біреуге ойын жазбаша жеткізу
үшін сөйлем құрауды ойлайды, онда айтайын дегенін ұғынықты етуге тырысады.
Қатысымдық тұлғалардың ішіндегі тілдік қатынастың бір бүтін тұлғасы -
мәтін. Жазуды меңгертуге негіз болатын мәтін жазбаша тілдік қатынасты да
іске асыратын материал болып табылады. Өйткені тіл үйренуші мазмұндама,
шығарма, хат, баяндама, пікір жазуды мәтін құрал арқылы жүзеге асырады. Тіл
үйренушіні шағын мәтіндерді құрауға, хат, мақала, белгілі бір тақырып
бойынша ақпаратты қысқаша баяндап жаза білуге төселдіру сөйлемдерді ойдың
жүйесіне сай етіп, мәтін құрамына енгізіп, тілдік қолданыста пайдалануға
мүмкіндік береді. И.Гальперин Текст как объект лингвистического
исследования атты еңбегінде мәтін құрылысының ерекшеліктерін, оның
грамматикалық категорияларын, олардың бір–біріне әсерін және ақпарат
мәтінінің түрлерін қарастырады. Мұнда мәтіннің алатын орны туралы былай
делінеді: ... под текстом необходимо понимать не фиксированную на бумаге
устную речь, всегда спонтанную, неорганизованную, непоследовательную, а
особую разновидность речетворчества, имеющую свои параметры, отличные от
параметров устной речи .(15,18)
Жазбаша қатынаста мәтін құрамындағы сөздер, сөз тіркестері, сөйлемдер
бір-бірімен мағына жағынан сабақтасып, кейінгі айтылған ой алғашқысын
жалғастырып жатады. Жазбаша қатынаста мәтін арқылы хабар (ақпарат)
оқырманға жеткізіледі, яғни оқырман жазылған мәтіннің мазмұнын оқу арқылы
түсінеді. Өйткені мәтін – жазбаша тілдік қатынаста ақпарат алудың мазмұндық
тұтастығымен ерекшеленетін қатысымдық тұлғалардың бірі. Мәтінді түсіну үшін
мәтіндердің құрылысы, мағынасы тіл үйренушінің білім деңгейіне, жас
ерекшеліктеріне қарай жүйеленіп алынады.
Сонымен жазуды меңгертуде маңызды орын алатын материалдардың бірі –
қатысымдық тұлғалар (сөз, тұрақты тіркестер, сөйлем, мәтін). Бұл қатысымдық
тұлғаларды меңгертудегі негізгі мақсат – тіл үйренушілердің ауызша және
жазбаша сөйлесіп, бір-бірімен түсінісуін қамтамасыз ету.
Демек жазбаша тілдесімнің негізі – қатысымдық тұлғалардың қызметі.
Жазбаша тілде ой-пікір белгілі бір жүйеге түсіріліп, тілдің грамматикалық,
емле заңдарына бағындырылып, әдеби тіл нормасына сай қатаң сақталып
жазылады. Сонымен қатар, жазбаша сөйлеу грамматикалық және орфографиялық
дағдыларды қалыптастыруды талап етеді.
1.2. Жазудың психологиялық негізі.
Өзге ұлт тілін үйреніп, оны саналы түрде меңгеру, кәсіби қарым-қатынас
құралы ретінде пайдалана білу, дағдыға айналдыру – оқыту саласындағы аса
күрделі мәселе. Тілді меңгеру үшін тіл үйренуші ойлау жүйесі арқылы тиісті
тілдік тұлғаларды дұрыс қолдана отырып бір-бірімен қарым-қатынас жасайды.
Осыған байланысты қарым-қатынас үрдісінде тілдік тұлғалар алдымен есту
арқылы қабылданып саналы түрде ұғынылады. Ал оларды дұрыс түсініп қабылдау
тіл үйренушілердің психологиялық ерекшеліктерімен тығыз байланысты. Жалпы
тілді, оның ішінде ағылшын тілін жазба тіл әрекеті арқылы оқытуда
психология мен оның қағидаларының алатын орны ерекше. Өйткені жазбаша
тілдік қатынас психологиялық тұрғыдан тіл, ойлау және жазбаша сөйлеу
үрдістерін негізге алады. Тілді психологиялық жақтан меңгеру тіл арқылы
ойды жеткізу, қабылдау, айту және жазу құбылыстарымен байланысты.
Әдістеменің ғылыми пәні ретінде психологияға сүйенетінін айта келе,
Б.В.Беляев: Шет тілін оқыту әдістері мен тәсілдерінің мәселелері
психологиялық заңдылықтар негізінде өз шешімін табады, - деп
есептейді.(16,143)
Екінші тілді меңгертуге байланысты студенттердің психологиялық
ерекшеліктерін ескеріп отыру көптеген психолог-ғалымдарды толғандырған
мәселе. Ауызша және жазбаша тілді меңгерудің психологиялық негізі
Л.С.Выготский, Д.Н.Богоявленский, В.В.Гурьянов, Д.И.Красильщиков,
Б.В.Беляев, А.А.Леонтьев, Б.А.Бенедиктов сияқты ғалымдар қарастырған. Бұл
аталған ғалымдардың зерттеулерінде шет тілін игеруде психология ғылымына
сүйенудің маңыздылығы, сонай-ақ өзге ұлт тілін үйретуде психология ілімінің
заңдылықтарын ескеру, студенттердің психологиялық ерекшеліктерін басшылыққа
алып отыру жақтары дәлелденген.
Психологияда адамның сана - сезімінің дамуына дыбысты тілдің маңызы
зор екенін түсінетін болсақ сол дыбыстың тіл арқылы қажетті мән –мағынасы
бар сөздерді жазу қабілетін меңгереді. Адамның барлық психикалық
ерекшеліктері сөйлеу, жаза білу қабілеті арқылы көрінеді. Жазу адам сана –
сезімінің, оның психологиясының ең жоғарғы көрсеткіші. Жазу арқылы адамдар
өзінің білімін, сауаттылығын, тәжірибесін жетілдірумен бірге, ғасырлар бойы
жазылған материалды оқып мәлімет алуға, өткен өмірдің мұрасын түсінуге, ой
қорытуға мүмкіндік алады.
Белгілі бір тілде жазып, сөйлеу үшін тілдік құралдарды саналы, дұрыс
пайдалана білу керек. Оны дұрыс қолданудың ережелерін көзбен көру, құлақпен
есту, мимен ойлау арқылы іске асырады. Бәрі адамның ойлау жүйесіне
байланысты болғандықтан, тілдік қарым-қатынастың психологиялық негізі
күрделі болады. Ойлау жүйесінің нәтижесінде тілдік, қатысымдық тұлғалар
дұрыс қолданылып, тілдегі жазу әрекеті жүзеге асады. Сондықтан да жазу
әрекетін үйрету барысында әрбір тіл үйренушінің жеке қабілеті, зеректілігі
еске алынып, жандүниесі, тілге деген қызығушылығы ескеріледі, оның ойлау
дағдысын қалыптастыруға күш салынады. Сөйлеу әр адамның тек өзіне тән
болатыны сияқты, жазу да әр адамның тек өзіне ғана тән бола отырып,
дыбыстар мен сөздерді шартты түрде белгілейтін таңбалар бойынша сауатты
жеткізіледі.
Жазу әрекетінде жазылған ойдың жүйелі түрде мазмұндылығы болмаса, ол
өзінің түсініктілік қасиетін жояды. Жазудың мазмұндылығы – екінші біреуге
жеткізілетін ойдың мәнділігінде, айқындылығында.
Адам өзінің өмір қажеттісін өтеуге байланысты басқа біреулермен
пікірлеседі, сыр бөлісіп, ой алмасады, сол үшін жазу әрекетін қолданады.
Яғни, жазу болмаса адамдар арасындағы қарым-қатынас, тілдік байланыс
болмаған, қалыптаспаған болар еді. Жазу әрекеті іске асу үшін сол тіл
жүйесі жөнінде жан-жақты білім алу керек, грамматикалық ережелеріне сәйкес
тілдік тіркестерді пайдалану қажет. Сөз ең алдымен басқа адамдарға әсер ету
құралы болып табылады. Л.С.Выготскийдің пікірінше, алғашқы кезеңде сөз
жазу, айту арқылы адам екінші адаммен тілдік қарым-қатынасқа түседі.
Осының негізінде психология ғылымы адамның сөйлеу әрекетінің қолданылу
қызметіне қарай іштей сөйлеу және сырттай сөйлеу болып екіге бөлінетіндігін
дәлелдеп берді.(17,107)
Ал сырттай сөйлеудің өзі жазбаша және ауызша болып тағы бөлінеді.
Оларды бір өзгешелігі олардың табиғи байланыстылықтарында жатыр. Ол –
дыбыстар мен таңбалар арқылы көрсетілуінде. Алайда психолог Т.Тәжібаев тіл
үйренушінің жазбаша сөзі жөнінде былай деген. Жазудың психологиялық
құрылысы күрделі, өзгеше психологиялық негізі бар айрықша тіл функциясы, ол
өте қиын саналы, әдейі бір мақсатпен жұмсалатын тіл формасы.(18,166)
Шынында да, пікірді ауызша білдіргенде ой көбіне жай сөйлем түрінде
диалог арқылы беріледі де, сөйлем мүшелерінің орын тәртібі де онша
сақталынбайды, еркін тілдік қарым-қатынас қалыптасады. Ал жазбаша сөйлемде,
әңгімелесуші адамның онша қажеті болмайды, әркім өз пікірін жазып
жеткізеді. Жазбаша сөйлеу адам баласы хат танырлықтай дәрежеге жеткенде,
ауызша сөйлеудің біршама дамыған кезінде ғана іске асады.
Жазу көру (оқу), қол қимылы арқылы (жазу) жүзеге асырылады, ал
сөйлеуде дыбыстардан құралатын сөздер пайдаланылады. Жазбаша тілдің
психологиялық ерекшеліктерінің бірі - дыбысталуының болмауына, ол тек ойда
пайда болатынына Л.С.Выготскийдің мына айтқан пікірі дәлел: Письменная
речь-это речь без музической, интонационной, экпрессивной, вообще без всей
своей звучащей стороны. Это – речь в мысли, в представлении, но речь,
лишенная самого существенного признака устной речи – материального
звука.(19,263)
Жазу әрекетінде көру арқылы оқу, қол қимылы арқылы жазу қалыптасады
да, сөйлеу тілінің есту, сөйлеу қасиеттері жаңа сипатқа ие болады.
Жазу тілдің грамматикалық нормаларына сәйкес болады. Жеке адам
психологиясының да, қоғамдық ой-сананың да дамып жетілуі үшін жазу
әрекетінің атқаратын қызметі үлкен. Әрбір адам өз ойын жазбаша жеткізу
барысында оқып үйренген, есте сақталған грамматика салаларының ережелерін
дұрыс ойланып, пайдалана білуі қажет.
Жазу әрекетінде сөйлемнің құрылымына айрықша көңіл аударады. Жазу
әрекетінде өз ойынан жазылатын сөйлемнің бірінші сөзін жазғаннан-ақ тіл
үйренуші студенттің ойында сол сөйлемнің құрылымы, құрылысы анықталады.
Сонымен бірге жазу тездігі, ауызша сөйлеу тіліне қарағанда баяу болуы да
мүмкін. Бірақ бұл жазу әрекетінде тілдік қателердің көп болмауына үлкен
мүмкіндік жасайды. Яғни бұл жазудың күрделі екендігін байқатады.
И.Н.Жинкин, В.И.Ходоков, А.Р.Лурия, Ю.А.Самарин, И.В.Пассов,
Т.Тәжібаев, А.Н.Артемов және т. б. ғалымдар жазу әрекетін меңгертуге,
жазудың өзіне тән күрделі психологиялық ерекшеліктеріне баса назар
аударған. Ғалымдардың еңбектері жазуды оқытуда жүйке жүйесінің тілді реттеп
отыру қызметі ойлау, сөйлеу, ес, қызығушылықтың пайда болуы, білімнің
сапалылығы мен беріктігі т.с.с. мәселерге негізделеді. Ендеше, мұғалім жеке
тұлғаның рухани – адамгершілігін дамыта оқыту үшін олардың психологиялық
ерекшеліктерін ескеруі қажет.
Жоғарыда аталған ғалымдардың оқулықтарында әрбір жеке адамның
психологиялық таным процестері мен жеке ерекшеліктері қалай қалыптасып
дамитындығы туралы нақты мағлұматтар берілген. Онда адамның, тіпті жан-
жануарлардың қоршаған дүниені танып түсінуі, білуі түйсіктен басталатыны
айтылады.
Психологтардың пікірі бойынша жазу үрдісі жаттығулар мен тапсырмалар
жүйесін қабылдаудан басталады. Тілді үйретуде тіл үйренушінің қабылдау
процесінің қызметі ерекше. Психологтар қабылдаудың көру, есту, сезу
түрлерін белгілейді.(18,139) Қабылдау арқылы зат тұтас бейнеленіп
көрсетіледі. Қабылдау-заттар мен құбылыстардың өз қасиеттері мен
бөлшектері жиынтығымен қосылып, сезім мүшелеріне тікелей әсер етуі
кезіндегі тұтас түрде бейнеленуі.(6,139) Ендеше жазу үрдісі жаттығулар мен
тапсырмалар жүйесін қабылдаудан басталады. Қабылдау қасиеті күрделілігімен
көру, есту, сөйлеу анализаторларының бір-бірімен байланысуына әсерін
тигізеді.
Ғалымдар көру қабілетінің есту қабілетіне қарағанда мықтырақ болатынын
дәлелдеген. Олардың айтуы бойынша, хабарды тек қана есту арқылы қабылдау
адамды тез шаршатады және мәліметті тез ұмыттырады. Есту қабілеті диктант
жұмысында зор рөл атқарады. Сонымен бірге студенттерді жазуға үйретудің
алғашқы кезеңінде есту дыбыстары, сөздерді дұрыс тыңдап, айтуға, сондай-ақ
сөйлеу үлгісінің негізінде студенттерді өз ойларын сөйлем түрінде құрып
айтуға үйрету үшін қолданылады. Есте сақтау тәжірибе жинақтап, оны байытуға
ғана емес, адамның ақыл-ой қызметін жақсартып, рухани дамуы үшін аса қажет.
Өйткені есте сақтау қабілетінсіз адам ойлап, талдап және ойын жинақтап
қорыта алмайды. Сол сияқты есте сақтау қабілетінсіз елестете алу да мүмкін
емес, қиялдай білу мен шығармашылық та дамытылмайды.
Жазу - әрбір студенттің психологиялық ерекшелігін ескеруге мүмкіндік
береді. Олай дейтініміз әрбір студент өз қабілетіне сай жылдамдықта жұмыс
істейді. Мысалы, диктант жұмысын жазғанда әрбір студенттің жазу
жылдамдығының әр түрлі болатынын анықтау қиын емес. Себебі бір рет айтылған
сөйлемді студенттердің төрт-бесеуі жазып үлгерсе, ал үлгере алмаған студент
үшін екі-үш рет қайталауға тура келеді. Демек, әрбір студенттің тілді
қабылдау қасиеті әр түрлі дәрежеде болады деген сөз.
Тіл үйретуде ескеретін психикалық құбылыстың бірі – түйсік. Сыртқы
дүниені танып білу, оны ой елегінен өткізіп, сөйлеу арқылы екінші біреуге
жеткізу түйсіктен басталады. Мысалы, белгілі бір орфограмманы алғаш тану
көру сезімінен басталады. Жазуда тілдік тұлғалар естілуден гөрі көзге
көрінумен ерекшеленеді. Жазуда қолданылатын тілдік тұлғаларды меңгерту
барысында оларды тақтаға жазып көрсету тиімді. Студенттер көру арқылы
олардың жазылуын қабылдайды, іштей оқып, мағынасын түсінеді. Көру
түйсігінің артуын мынадан байқауға болады: берілген сөйлемдерді тақтадан
көшіріп жазу, оқылған мәтін бойынша түрлі жазба жұмыстарын жүргізу. Көру
түйсігі тіл үйренушіні байқағыштыққа, ойлай білуге үйретеді, байқағандарын
айтуға, одан қорытынды жасауға әдеттендіреді.
Жазбаша тілдік қатынастың басты ерекшелігі - тіл үйренушінің
қолданатын сөздерін зейін қойып, саналы меңгеруі. Осыған орай оқытушы жазба
жұмыстарында жіберген қателерге үнемі назар аударып, оның қатесін
студенттердің өз түзетуін қадағалауы керек. Т.Тәжібаев Жалпы психология
атты еңбегінде зейінге төмендегідей анықтама береді: Зейін деп психикалық
әрекеттің айналадағы заттарға және құбылыстарға бет алып, бағытталып
түйдектеуін айтады. Зейін бізге сыртқы дүние заттары мен құбылыстарын
анығырақ сәулелендіру үшін, психикалық әрекеттеріміздің оларға бет алып
жинақталуы үшін керек. Егер зейін болмаса, заттарды, құбылыстарды жақсылап,
толығырақ, ашығырақ қабылдауға, оларды санамызға сәулелендіруге болмас
еді.(18,114)
Бұл талап ағылшын тілінде жазуға үйретудің әдіс–тәсілдерін алмастырып
отыру негізінде орындалады. Көрнекі құралдарды пайдалану, ойын элементтерін
қолдану т.б. тәсілдер тіл үйренушілердің зейінін шаршатпай, оқу материалын
жеңіл меңгеруге ықпал жасайды. Психологтар зейіннің ерікті және еріксіз
түрлерін бөліп қарастырады. Ерікті зейін белгілі бір іске арнайы мақсат
қойып, оған саналы түрде қарауды талап етеді. Ерікті зейіннің дамуында
адамның қажырлы, ерікті, ұстамды болуы бірден-бір маңызды рөл атқарады.
Ерікті зейін осы қасиеттердің негізінде іске асады. Ерікті зейін дегеніміз
– зейіннің ең жоғарғы түрі, ол әрбір істі орындауда саналы мақсат қойылуын
және осы мақсатқа жету үшін қажырлылық, еріктілік қасиеттердің болуын талап
етеді.(20,13)
Жазғанына адам зейін қойып, әр сөзін ойлап, оған қатысты баламалар,
мағыналық сөз тіркестерін іздейді, сөйлем құрастырады. Бұл күрделі ой
жұмысын қажет етеді. Сонымен қатар жазуда айтатын ойдың логикалық жағына,
сөздерді орынды пайдалана білуге қатаң талап қойылады. Белгілі бір
тақырыпқа шағын әңгіме, аннотация немесе қатынас қағаз, пікір жазған кезде
тіл үйренуші осындай талаптарды ескеруі тиіс. Ойдың айқын, жан-жақты ашылуы
С.Л.Рубинштейннің тұжырымдауы бойынша, жазбаша тіл ой тізбегінің нақты,
анық және жүйелі түрде логикалық байланыста болуын талап етеді. Жазуда бәрі
де оның мазмұнынан, контекстінен түсінікті болады.(21,454)
Ағылшын тілінде жазуға үйретуде студенттердің танымдық қабілетін
қалыптастырудың маңызы зор. Таным дегеніміз-сабаққа, оқыту жүйесіне жоғары
талап қою, яғни оқушылардың шығармашылық ойын, өзіндік дербес жұмысын істеу
қабілетін арттыру, шығармашылық ойлау жүйесін қалыптастыру. Таным
әрекетінің бірі – қабылдау. Тілдік мәліметтерді және жазудағы қатысымдық
тұлғаларды ұғыну қабылдаудан басталады. Тілді меңгеру барысында тіл
үйренуші есту, көру, сезу арқылы дыбыстарды, сөздерді, сөйлемді қабылдауға
үйренеді. Дыбысты, сөзді қабылдау және ұғыну біріне – бірі өзара қатысты,
яғни дыбысты, сөзді қабылдамай тұрып, оны ұғыну мүмкін емес. Назарға
алынған тіркесті қабылдаудың өзі де ұғынумен, түсінумен ұштасып отырады.
Сонымен бірге айтылған немесе жазылған ойдың екінші адамға түсінікті болуы
оны қабылдап отырған адамның оған жауап қайтара білуіне байланысты.
Қабылдау кезінде сөз заттардың белгілерін, ерекшеліктерін сипаттау үшін
қолданылады. Мысалы, сурет бойынша жұмыс жүргізуде сұрақтар қойып,
студенттерді оларға жауап іздеттіріп ойландыруға болады. Тіл үйренушілер
ойлана отырып өз жауаптарында суреттегі заттарды бейнелейтін керекті тілдік
тұлғаларды қолдануға тырысады. А.А.Люблинская атап көрсеткендей, адамның
материалды қалай қабылдағанынан оның мазмұнын қалай түсінгені және осы
материалды қайтадан қалай жаңғыртуы байқалады.(22,176) Демек, тіл
үйренушінің тілді қабылдауы әр түрлі болғандықтан, оқудың алғашқы күнінен
бастап оларды зейін қойып тыңдай білуге тәрбиелеу қажет.
А.Р.Лурия жазу үрдісін меңгеруде көптеген психологиялық опперациялар
қатысатынын және оқытушы бұл үрдісте есту анализіне, артикуляцияға (дұрыс
айтуды қамтамасыз ету), әріптердің бейнесін көру арқылы есте сақтауға және
нақты қозғалыс дағдыларына үйренудің рөлін ескеру керектігіне назар
аударады.(23,4)
Жазу сөз әрекетінің барлық түрлерімен тығыз байланысты. Соның ішінде
оқу мен байланысын ерекше атап көрсетуге болады. Өйткені жазу мен оқуға
психофизиологиялық механизмнің мынадай элементтері: тілдік құбылыстың көру-
графикалық, есту, сөйлеу – моторлық бейнелері тән. Жазу дыбыстап сөйлеу
негізінде пайда болып, белгілі бір ақпаратты таңбалар жүйесі арқылы ұзақ
есте сақтау және оны қайта жаңғырту тәсілі ретінде қолданылады. Сонымен
бірге оқу ақпараттарды қабылдап, екінші адамға жеткізудің көзі болып
табылады. Оқу үрдісі графикалық бейнелерді тану, әріп пен дыбыс арасындағы
байланысты түсінуден басталады.
Ал оқытушының айтқандарын түсініп қабылдау жазуды тыңдау әрекетімен
байланыстырады. Тыңдау негізінде студент дыбыстың әріптік жүйелер арқылы
жеке сөздерді, сөз тіркестерін, сөйлемдерді, мәтінді толық меңгеріп,
графикалық таңбаларды жазуды игереді. Бұл байланыс орфография мен есту
сезімдері арасындағы берік қатынасты орнатуға септігін тигізеді.
Қорытындылай келгенде, психологияның жеке пәндер әдістемесін нақтылап
түсіндіруде маңызы зор. Өйткені сабақтың мазмұнына орай әдіс-тәсілдерді
қолдануда тіл үйренушілердің жеке психологиялық ерекшеліктеріне де мән
беріледі. Ал әр студенттің даралық қасиеті тілді үйренуге деген қабілетін,
ынтасын білу алға қойған мақсаттарға жетуге, оқу ісінің нәтижелі болуына
әсер етеді.
Бірінші тарауға қорытынды
Жазудың адамзат тарихындағы мәдениет атаулының қалыптасуында маңызы
зор. Жазу - адам ақыл ойының асқан тапқырлығы. Жазу болмаса ғылым, техника,
мәдениеттің дамуы, түптеп келгенде, әлеуметтің алға жылжуы болмас еді.
Жазу туралы түсініктің ең қарапайым түсінігі – адамдардың ара
қашықтықтары ескерілмей-ақ өзара қарым-қатынас жасауын қамтамасыз ету. Жазу
өзі қоғамдық қажеттіліктен туындағаны анық. Заман аясы кеңейе де, жетіле
де, дами да келе, адамдар арасындағы күрделі қоғамдық құрылыстың солай
дамып жетілуін жалғыз ауызша сөйлеу тілі қанағаттандыра алмады. Сондықтан
жазудың шығуы ең алдымен қарым-қатынастың маңызды бір құралына деген
қоғамдық мұқтаждыққа тікелей байланысты.
Жазу дегеніміз – тілдік тұлғалардың таңбалары арқылы тілдік
материалдың мазмұны мен формасын саналы қабылдап есту, көру түйсігі арқылы
материалды тілдік қарым-қатынаста пайдаланып, іске асыру процесі. Жазу жеке
әрекет ретінде сөйлеуге қатысты дыбыстар мен сөздерді шартты түрде
белгілейтін белгілі бір жүйесі бар таңбалардан тұрады.
Жазу – қатысымдық тұлғалардың мағыналық қасиетімен байланысты бола
келіп, олардың көзге көрініп, байқалатын тұрақты жүйесімен іске асады. Ол
белгілі бір хабарды жарыққа шығарумен ерекшеленеді.
Жазудың лингвистикалық ерекшелігі – ол әріптік таңбадан бастап
алфавитке дейінгі тілдің дыбыстық жүйесін, олардың жазылу ережесін, жазбаша
сөйлеу үлгілерін қамтиды.
Лингвистика тілдің байлығын, мәнерлілігін танытып, тілдік бөлшектердің
құрылысын, маңызын анықтайды. Ендеше, лингвистика жазу әрекетін меңгертуде
ең қажетті дағдыларды қалыптастырып, жетілдіреді.
Ал жазудың психологиялық ерекшелігі өте күрделі. Тіл үйренуші
студенттің жазуды үйрену барысындағы өзіндік жеке қабілеті, мінез-құлқы
ескеріліп, орындалатын жаттығу жұмыстары олардың ойлау күйіне тиімді, есте
сақтауға жеңіл болуға тиіс. Өйткені ойлаусыз тілдік қатынас жоқ. Ойлау
тілдік қатынастың тірегі ғана емес, ол – бүкіл сөйлеу әрекеті мен өмір
сүретін адамзаттың болмысы. Ойлау мен сана, тіл мен сөйлеу бір-бірімен
ажырамас жүйелі құбылыстар. Студентке ағылшын тілінде жазуды оқытудағы
психологияның ой, қабілет, қабылдау, қиялдың әсері әр түрлі.
Сонымен, бірінші тарауда студенттерге жазу әрекетін оқытудың
лингвистикалық, психологиялық негіздері сияқты өзекті мәселелер
қарастырылды.
Қорыта келгенде, ағылшын тілінің әлеуметтік қызметі көтеріліп отырған
бүгінгі таңда жоғары оқу орындарында оқитын студенттерге сөз әрекеті,
жазуды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz