Бала тәрбиесі - бесіктен
Алғы сөз
Қазақ салт . дәстүрлері мен әдет . ғұрыптарының негіздері
Бала тәрбиесі бесіктен
Салт.дәстүрлердің бала тәрбиесіндегі тәрбиелік мәні
Әдеп сақтау.адамгершіліктің белгісі
Жақсы сөз . жарым ырыс
Салт . дәстүрлер мен ырымдар
Тиым сөздер
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Қазақ салт . дәстүрлері мен әдет . ғұрыптарының негіздері
Бала тәрбиесі бесіктен
Салт.дәстүрлердің бала тәрбиесіндегі тәрбиелік мәні
Әдеп сақтау.адамгершіліктің белгісі
Жақсы сөз . жарым ырыс
Салт . дәстүрлер мен ырымдар
Тиым сөздер
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Ұрпақ тәрбиесіндегі ежелден қалыптасқан халқымыздың жақсы дәстүрлері мен тағлымдарын оқып үйреніп,өнеге тұтпай тұрып,балаларды ізгілік пен парасаттылыққа баулу мүмкін емес.Қазіргі заман талабына тура келмейтін, мән-мағынасы өзгерген,ескірген салт-дәстүрлердің кейбіреулеріне сын көзімен қарай отырып,тәлімдік мәнін жоймаған әдет-ғұрыптарды бүгінгі пікірі мен талғамы жоғары жастардың кәдесіне жаратуды да ескерген жөн. Сондықтан да жеткіншек ұрпақтың дәстүрге құрметпен, әрі ықтияттылықпен қарауы, яғни оны түсінуі, дәстүрді бұзып алып, адамдардың көңіліне қаяу салудан қатты сақтануы айрықша мәнді қастерлі қасиет саналады. Осы мәселелерді қарастыра отырып, балаларда адамгершілік тәрбиесін қалыптастыруда салт-дәстүрлер үлкен рөл атқарады демекпін.
Қай заманда болмасын адамзат алдында тұратын ұлы мұрат міндеттерінің ең бастысы - өзінің ісін өмірін жалғастыратын салауатты саналы ұрпақ тәрбиелеу. Ұрпақ тәрбиесі келешек қоғам қамын ойлау болып табылады. Ал ұрпақты жан-жақты, қабілетті етіп өсіруде халықтық салт-дәстүрлердің тәлім тәрбиелік, білім танымдылық ролі орасан зор. Өзге халықтар сияқты қазақ елінің ұрпақ тәрбиесі жөнінде атам заманнан бері жиып-терген мол тәжірибесі бар. Аға буын өз бойындағы ізеттілікті, қайырымдылық, кішіпейілділік, әдептілік, елін-жерін, Отанын сүюшілік ең асыл қасиеттерін жас ұрпаққа күнделікті тұрмыста үнемі үйретіп, қаны мен жанына сіңіріп келеді.
Адамның жарық дүниеге келген күнінен бастап оның есейіп, о дүниеге аттанып кеткенге дейінгі өмірі мен іс-әрекеті, басқалармен қарым-қатынас атаулының барлығы салт-дәстүрден өзекті орын алып, баланың дүниеге көзқарасын қалыптастыратын тәрбие мектебі.
Дәстүрсіз халық жоқ. Ол тарих негізінде қалыптасып ұрпақтан-ұрпаққа берілетін әдет-ғұрып жалпыға бірдей әдеп, инабат нормасы болып табылады. Дәстүрлердің жалпыға ортақ ең маңызды қызметі – адамдар арасындағы өркендеп және өзгеріп отыратын тұрақтылықты ретке келтіріп отыру.
Тұрақтылық болмаса даму да болмайды. Соның нәтижесінде әрбір жаңа ұрпақ өткен ғасырлар мұрасының әсеріне ұшырап, оған бойсұнуға әзір. Белгілі француз социологі Э.Дюркгейм “Дәстүр – адамдардың қоғамнан дайын күйінде табатын, өздерінің тәртіптерін жөнге түсіріп және әрекетке келтіріп отыратын тетік. Дәстүрді бұзғаны үшін берілген жаза тайпалардың бірлігін сақтауға көмектесетін қорғаушы құрал болып табылады” – дейді. Бұл жерде әңгіме Бірлестіктің берік өмір сүруі үшін, оған кіретін адамдарға дәстүр талаптарын орындаудың міндеттілігі жайында болып отыр.
Сондықтан да жеткіншек ұрпақтың дәстүрге құрметпен, әрі ықтияттылықпен қарауы, яғни оны түсінуі, дәстүрді бұзып алып, адамдардың көңіліне қаяу салудан қатты сақтануы айрықша мәнді қастерлі қасиет болып саналады. Осы мәселелерді екшелей отырып, тұлға тәрбиесінде халықтың салт-дәстүрлері үлкен рөл атқарады демекпіз. Бұл біздің бала тәрбиесіндегі «Ұлттық салт – дәстүрлер арқылы балаларға адамгершілік тәрбиесін беру» деп алуымызға негіз болды.
Қай заманда болмасын адамзат алдында тұратын ұлы мұрат міндеттерінің ең бастысы - өзінің ісін өмірін жалғастыратын салауатты саналы ұрпақ тәрбиелеу. Ұрпақ тәрбиесі келешек қоғам қамын ойлау болып табылады. Ал ұрпақты жан-жақты, қабілетті етіп өсіруде халықтық салт-дәстүрлердің тәлім тәрбиелік, білім танымдылық ролі орасан зор. Өзге халықтар сияқты қазақ елінің ұрпақ тәрбиесі жөнінде атам заманнан бері жиып-терген мол тәжірибесі бар. Аға буын өз бойындағы ізеттілікті, қайырымдылық, кішіпейілділік, әдептілік, елін-жерін, Отанын сүюшілік ең асыл қасиеттерін жас ұрпаққа күнделікті тұрмыста үнемі үйретіп, қаны мен жанына сіңіріп келеді.
Адамның жарық дүниеге келген күнінен бастап оның есейіп, о дүниеге аттанып кеткенге дейінгі өмірі мен іс-әрекеті, басқалармен қарым-қатынас атаулының барлығы салт-дәстүрден өзекті орын алып, баланың дүниеге көзқарасын қалыптастыратын тәрбие мектебі.
Дәстүрсіз халық жоқ. Ол тарих негізінде қалыптасып ұрпақтан-ұрпаққа берілетін әдет-ғұрып жалпыға бірдей әдеп, инабат нормасы болып табылады. Дәстүрлердің жалпыға ортақ ең маңызды қызметі – адамдар арасындағы өркендеп және өзгеріп отыратын тұрақтылықты ретке келтіріп отыру.
Тұрақтылық болмаса даму да болмайды. Соның нәтижесінде әрбір жаңа ұрпақ өткен ғасырлар мұрасының әсеріне ұшырап, оған бойсұнуға әзір. Белгілі француз социологі Э.Дюркгейм “Дәстүр – адамдардың қоғамнан дайын күйінде табатын, өздерінің тәртіптерін жөнге түсіріп және әрекетке келтіріп отыратын тетік. Дәстүрді бұзғаны үшін берілген жаза тайпалардың бірлігін сақтауға көмектесетін қорғаушы құрал болып табылады” – дейді. Бұл жерде әңгіме Бірлестіктің берік өмір сүруі үшін, оған кіретін адамдарға дәстүр талаптарын орындаудың міндеттілігі жайында болып отыр.
Сондықтан да жеткіншек ұрпақтың дәстүрге құрметпен, әрі ықтияттылықпен қарауы, яғни оны түсінуі, дәстүрді бұзып алып, адамдардың көңіліне қаяу салудан қатты сақтануы айрықша мәнді қастерлі қасиет болып саналады. Осы мәселелерді екшелей отырып, тұлға тәрбиесінде халықтың салт-дәстүрлері үлкен рөл атқарады демекпіз. Бұл біздің бала тәрбиесіндегі «Ұлттық салт – дәстүрлер арқылы балаларға адамгершілік тәрбиесін беру» деп алуымызға негіз болды.
1. Алтынсарин Ы. «Бастауыш мектеп журналы». А; 2000 жыл.
2. Асылов Ұ, Нұсқабай Ж. «Әдептану». А; 2002 жыл.
3. Әлімқұлов Б, Әбдіраманов Е. «Күйеу келтір, қыз ұзат – тойыңды қыл». А; 1994 жыл.
4. Жарықбаев Қ, Қалиев С. «Қазақтың тәлім-тәрбиесі». А; 1994 жыл.
5. Ерсарыұлы Наурызбай. «Еңбекке баулу хрестоматиясы».А;2000 жыл.
6. Қалиев С, Оразбаев М, Смаилова М. «Қазақ халқының салт-дәстүрлері». А;1994 жыл.
7. Омаров Б. «Наурыз». А; 1998 жыл.
8. Асанова У. «Қазақ халқының айтыс өнері арқылы арқылы оқушыларға адамгершілік эстетикалық тәрбие беру» (диссертация, автореферат). Алматы, 1994 жыл.
9. Шашақова А. «Халық тәлім-тәрбие бастауы». Алматы, Рауан, 1994ж.
10. Табылдиев Ә. «Халық тағылымы. Қазақтың халық педагогикасы және тәрбиесі». Алматы, Қазақ университеті, 1992 жыл.
11. Қалиев С., Жарықбаев Қ. «Қазақ тәлім-тәрбиесі». Алматы, 1995 жыл.
12. Е.Сағындықұлы, «Педагогика» Алматы 1999 жыл.
13. Оразова А. «Қазақ халқының салт-дәстүрлері, Пәниден бақиға дейін». 1995 жыл.
14. Елік баев Н. «Ұлттық психология». Алматы, 1991 жыл.
15. Әлімбаев А. «"Халық-ғажап тәлімгер». Алматы,1995 жыл.
16. “Педагогика” Ж.Б.Қоянбаев, Р.М.Қоянбаев, университеттер оқушытеріне арналған оқу құралы, Астана-1998 жыл.
17. “Педагогика” Ш.Х.Құрманалина, Б.Ж.Мұқанова, Ә.У.Ғалымова, Р.К.Ильясова, оқулық, “Фолиант” баспасы, Астана-2007 жыл.
18. .Ы.Алтынсарин. «Таңдамалы шығармалары».Алматы 1955 жыл.
19. Жарықбаев Қ. Қалиев С. Қазақ тәлім тәрбиесі Алматы 1994 жыл.
20. Жарықбаев Қ. Қалиев С. Қазақ тәлім тәрбиесі Алматы 1994 жыл.
21. В.А.Сухомлинский «Балаға жүрек жылуы»,Алматы 1976 жыл.
22. И.Ф.Харламов «Педагогика».М.Алматы 1990 жыл.
23. Қ.Б.Жарықбаев,С.Қ.Қалиев,»Қазақстан тәлімдік ой-пікіріе антологиясы»,Алматы 1995 жыл.
24. С.Қалиев «Қазақтың тәлім тәрбиесі»,Алматы 1995 жыл.
25. М.Жұмабаев «Педагогика» Алматы 1992 жыл.
26. Б.С.Ақназаров «Сынып жетекшісі»,Алматы 1980 жыл.
27. Ж.Б.Қоянбаев,Р.М.Қоянбаев, «Педагогика»,Алматы 1999 жыл.
28. Ысқақов М., Болтаев А.» Қазақтың халық педагогикасы мен ұлттық тәрбие түрлері». Ақиқат.1994 жыл.
2. Асылов Ұ, Нұсқабай Ж. «Әдептану». А; 2002 жыл.
3. Әлімқұлов Б, Әбдіраманов Е. «Күйеу келтір, қыз ұзат – тойыңды қыл». А; 1994 жыл.
4. Жарықбаев Қ, Қалиев С. «Қазақтың тәлім-тәрбиесі». А; 1994 жыл.
5. Ерсарыұлы Наурызбай. «Еңбекке баулу хрестоматиясы».А;2000 жыл.
6. Қалиев С, Оразбаев М, Смаилова М. «Қазақ халқының салт-дәстүрлері». А;1994 жыл.
7. Омаров Б. «Наурыз». А; 1998 жыл.
8. Асанова У. «Қазақ халқының айтыс өнері арқылы арқылы оқушыларға адамгершілік эстетикалық тәрбие беру» (диссертация, автореферат). Алматы, 1994 жыл.
9. Шашақова А. «Халық тәлім-тәрбие бастауы». Алматы, Рауан, 1994ж.
10. Табылдиев Ә. «Халық тағылымы. Қазақтың халық педагогикасы және тәрбиесі». Алматы, Қазақ университеті, 1992 жыл.
11. Қалиев С., Жарықбаев Қ. «Қазақ тәлім-тәрбиесі». Алматы, 1995 жыл.
12. Е.Сағындықұлы, «Педагогика» Алматы 1999 жыл.
13. Оразова А. «Қазақ халқының салт-дәстүрлері, Пәниден бақиға дейін». 1995 жыл.
14. Елік баев Н. «Ұлттық психология». Алматы, 1991 жыл.
15. Әлімбаев А. «"Халық-ғажап тәлімгер». Алматы,1995 жыл.
16. “Педагогика” Ж.Б.Қоянбаев, Р.М.Қоянбаев, университеттер оқушытеріне арналған оқу құралы, Астана-1998 жыл.
17. “Педагогика” Ш.Х.Құрманалина, Б.Ж.Мұқанова, Ә.У.Ғалымова, Р.К.Ильясова, оқулық, “Фолиант” баспасы, Астана-2007 жыл.
18. .Ы.Алтынсарин. «Таңдамалы шығармалары».Алматы 1955 жыл.
19. Жарықбаев Қ. Қалиев С. Қазақ тәлім тәрбиесі Алматы 1994 жыл.
20. Жарықбаев Қ. Қалиев С. Қазақ тәлім тәрбиесі Алматы 1994 жыл.
21. В.А.Сухомлинский «Балаға жүрек жылуы»,Алматы 1976 жыл.
22. И.Ф.Харламов «Педагогика».М.Алматы 1990 жыл.
23. Қ.Б.Жарықбаев,С.Қ.Қалиев,»Қазақстан тәлімдік ой-пікіріе антологиясы»,Алматы 1995 жыл.
24. С.Қалиев «Қазақтың тәлім тәрбиесі»,Алматы 1995 жыл.
25. М.Жұмабаев «Педагогика» Алматы 1992 жыл.
26. Б.С.Ақназаров «Сынып жетекшісі»,Алматы 1980 жыл.
27. Ж.Б.Қоянбаев,Р.М.Қоянбаев, «Педагогика»,Алматы 1999 жыл.
28. Ысқақов М., Болтаев А.» Қазақтың халық педагогикасы мен ұлттық тәрбие түрлері». Ақиқат.1994 жыл.
Қарағанды қаласының білім бөлімі
ҚМКҚ №1465 Балапан балабақшасы
Құрастырғандар: Сакенова А.Н. Жакулова С.С. Саябаева А.Н.
Акедилова М.К.
Бала тәрбиесі – бесіктен
Әдістемелік құрал
Қарағанды 2012
Алғы сөз
Ұрпақ тәрбиесіндегі ежелден қалыптасқан халқымыздың жақсы дәстүрлері мен
тағлымдарын оқып үйреніп,өнеге тұтпай тұрып,балаларды ізгілік пен
парасаттылыққа баулу мүмкін емес.Қазіргі заман талабына тура келмейтін, мән-
мағынасы өзгерген,ескірген салт-дәстүрлердің кейбіреулеріне сын көзімен
қарай отырып,тәлімдік мәнін жоймаған әдет-ғұрыптарды бүгінгі пікірі мен
талғамы жоғары жастардың кәдесіне жаратуды да ескерген жөн. Сондықтан да
жеткіншек ұрпақтың дәстүрге құрметпен, әрі ықтияттылықпен қарауы, яғни оны
түсінуі, дәстүрді бұзып алып, адамдардың көңіліне қаяу салудан қатты
сақтануы айрықша мәнді қастерлі қасиет саналады. Осы мәселелерді қарастыра
отырып, балаларда адамгершілік тәрбиесін қалыптастыруда салт-дәстүрлер
үлкен рөл атқарады демекпін.
Қай заманда болмасын адамзат алдында тұратын ұлы мұрат міндеттерінің
ең бастысы - өзінің ісін өмірін жалғастыратын салауатты саналы ұрпақ
тәрбиелеу. Ұрпақ тәрбиесі келешек қоғам қамын ойлау болып табылады. Ал
ұрпақты жан-жақты, қабілетті етіп өсіруде халықтық салт-дәстүрлердің
тәлім тәрбиелік, білім танымдылық ролі орасан зор. Өзге халықтар сияқты
қазақ елінің ұрпақ тәрбиесі жөнінде атам заманнан бері жиып-терген мол
тәжірибесі бар. Аға буын өз бойындағы ізеттілікті, қайырымдылық,
кішіпейілділік, әдептілік, елін-жерін, Отанын сүюшілік ең асыл қасиеттерін
жас ұрпаққа күнделікті тұрмыста үнемі үйретіп, қаны мен жанына сіңіріп
келеді.
Адамның жарық дүниеге келген күнінен бастап оның есейіп, о дүниеге
аттанып кеткенге дейінгі өмірі мен іс-әрекеті, басқалармен қарым-қатынас
атаулының барлығы салт-дәстүрден өзекті орын алып, баланың дүниеге
көзқарасын қалыптастыратын тәрбие мектебі.
Дәстүрсіз халық жоқ. Ол тарих негізінде қалыптасып ұрпақтан-ұрпаққа
берілетін әдет-ғұрып жалпыға бірдей әдеп, инабат нормасы болып табылады.
Дәстүрлердің жалпыға ортақ ең маңызды қызметі – адамдар арасындағы өркендеп
және өзгеріп отыратын тұрақтылықты ретке келтіріп отыру.
Тұрақтылық болмаса даму да болмайды. Соның нәтижесінде әрбір жаңа
ұрпақ өткен ғасырлар мұрасының әсеріне ұшырап, оған бойсұнуға әзір. Белгілі
француз социологі Э.Дюркгейм “Дәстүр – адамдардың қоғамнан дайын күйінде
табатын, өздерінің тәртіптерін жөнге түсіріп және әрекетке келтіріп
отыратын тетік. Дәстүрді бұзғаны үшін берілген жаза тайпалардың бірлігін
сақтауға көмектесетін қорғаушы құрал болып табылады” – дейді. Бұл жерде
әңгіме Бірлестіктің берік өмір сүруі үшін, оған кіретін адамдарға дәстүр
талаптарын орындаудың міндеттілігі жайында болып отыр.
Сондықтан да жеткіншек ұрпақтың дәстүрге құрметпен, әрі ықтияттылықпен
қарауы, яғни оны түсінуі, дәстүрді бұзып алып, адамдардың көңіліне қаяу
салудан қатты сақтануы айрықша мәнді қастерлі қасиет болып саналады. Осы
мәселелерді екшелей отырып, тұлға тәрбиесінде халықтың салт-дәстүрлері
үлкен рөл атқарады демекпіз. Бұл біздің бала тәрбиесіндегі Ұлттық салт
– дәстүрлер арқылы балаларға адамгершілік тәрбиесін беру деп алуымызға
негіз болды. Қазақ халқының салт-дәстүрлері негізінен, ұлттық мәдениетті
дамытудың игі құралы болып қалыптасқан.
Зерттеудің мақсаты: Балалардың адамгершілік тәрбиесін қалыптастыруда
қазақ халқының салт-дәстүрлерін қолданған тәрбиелік шаралар жүйесін әзірлеу
және пайдалану жөнінде практикалық ұсыныстар қатарын әзірлеу.
Зерттеудің міндеттері:
- Балаларда адамгершілік тәрбиесін қалыптастырудың ғылыми-теориялық
негіздерін ашу
- Қазақ халқының салт-дәстүрлерінің балаларды тәрбиелеу мүмкіндіктерін
қарастыру;
- Балалардың адамгершілік асыл қасиеттерін қалыптастыруда қазақ
халқының салт-дәстүрлерінің педагогикалық тиімділігін анықтау.
Зерттеудің нысаны: Балаларды адамгершілікке тәрбиелеу процесі.
Зерттеудің пәні: Балалардың адамгершілік тәрбиесін қалыптастыруда
тәрбиешінің атқаратын жұмысы.
Зерттеудің әдістері: зерттеу тақырыбы бойынша философиялық, тарихи-
этнографиялық, психологиялық, педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерге
теориялық талдау жасау; оқу-әдістемелік құжаттарды талдау; балалардың іс-
әрекет нәтижелерін зерттеу;
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер балалардың адамгершілік тәрбиесін
қалыптастыруда қазақ халқының салт – дәстүрлерін тиімді қолданса, онда
балалардың адамгершілігі мол, қайырымды, еңбекқор сияқты асыл қасиеттері
дамып, мол жетістіктерге жетер еді, өйткені қазақ халқының ұлттық салт –
дәстүрлерінің берері өте мол.
Қазақ салт – дәстүрлері мен әдет – ғұрыптарының негіздері
Қазақ – дәстүрі бай және оны қатаң сақтайтын халық. Туған халқының
мінез-құлқы, наным-сенімін жете зерделеген ғұлама Ахмет Байтұрсынов
қазақтың құдайдан кейінгі қорқатыны дәстүр бұзушылық екенін айтады. Қазақ
дәстүрді білмегенді, сыйламағанды надан дейді. Бұл - өте ауыр сөз, ауыр
кінә, бірақ әбден орынды баға.
Қазақтың туыстық, құда – жекжаттық, той-томалақ өткізу, өлім жөнелту,
аруақ сыйлау, үлкенді, ата-ананы құрметтеу, қыз ұзатып, келін түсіру,
жүйелі сөзге жығылу, тоқтау, обал-сауап, дастархан, шаңырақ, қонақ сыйлау
т.б салт-дәстүрлерінде қаншалық адамгершілік, ізгілік, көргендік жатыр.
Осындай дәстүрлерімізді ардақтап, қадір тұтуға ақыл-парасаты, мәдениеті,
білім-білігі жетпеген жетесіз надан, көргенсіз болмағанда не болады? Рас,
кешегі кеңес заманында халықты ұлттық жадынан, тілінен, төлтума мәдениеті
мен діни нанымынан қол үздіруге бағытталған зымиян саясат жүргізілді. Соның
салдарынан қазақтың бірнеше ұрпағы, осы күнгі егде, қарт кісілеріміздің
көпшілігі әдет-ғұрып, салт-дәстүрлерімізден бейхабар болып қалады.
Оқу-тәрбие орындары болмаса, қазіргі отбасы, ата-аналар салт-дәстүр
жөнінен ұл-қыздарына толымды тәрбие беруде білімдері, тілі жағынан қиындық
көруде. Қазақты қазақ етіп, ұлтымызды ұлт етіп келген және солай болып
қалуға тиісті ата салт, асыл дәстүрімізді, шала, шалағай ортада кездесіп
жүргендей, қолжаулық етіп, сөз алдарға ғана қолданып, құнсыздандыруға
немесе өңін айналдырып, рухына жат “жаңа замандық” жамаулар жамап
боямалауға, әрине болмайды.
Қазақ халқының салт-дәстүрлері негізінен, ұлттық мәдениетті дамытудың
игі құралы болып қалыптасқан: Игі әдет-мәдени бастаулық іс-әрекет, ол
мәдени дағдыға айналған (мысалы, кісі күту); әдет-ғұрып-этностық игі іс-
әрекеттің өмір қолданысына айналуы, халықтық мәдени тіршілік; әдеп-ізгілік
пен имандылықтың іс-әрекеттегі мәдени көрініс (әдептілік); дәстүр-әдепке
айналған игі іс-әрекеттің әлеуметтік көрінісі, ұлттың ізгі қасиетін
көрсететін мәдени құбылыс; салт (заң)-ұлттық дәстүрдің берік қалыптасып,
өмір заңдылығына айналуы, этностық тіршіліктің заңды, мәдени көрінісі. Салт-
сана-әдет-ғұрып пен әдеттің, дәстүр мен салттың халық санасына сіңіп,
өмірлік заң болып қалыптасуының көрінісі.
Дәстүрлер мен салт-сананың өмірдегі, тұрмыс-тіршіліктегі іс-әрекеттік
үрдістері: жөн-жоралғы, рәсім, рәміз, ырым, тыйым, сенім, обал, сауап,
ысырап, ар-намыс деп аталады.
Жөн-жоралғы-ұлттық сый-сияпат белгілері.
Рәсім-салт-дәстүрлердің игі іс-әрекеттегі бір көрінісі.
Рәміз-этностық белгілер мен жоралғылар.
Қазақ халқының салт-дәстүрлерінің ұлттық рәсімдері көп, соның ішінде
ырым, тыйым, сенім, обал, сауап, ұлттық намыс рәсімдері-ұлттық
ерекшеліктерді білдіретін этнопедагогикалық құбылыстар болып табылады.
Қазақ халқы жас баланы дүниеге келісімен тұзды сумен жуындырып, денесін
маймен сылап, қол-аяғын созып өс-өсәрекетерін жасайды, сонымен қатар бала
ауырса халық медицинасына жүгінген.
Баланың денесін шынықтыру үшін қолданылатын әдістер: иық қағыстыру,
маңдай сүзістіру, білек күшін сынау, бел күшін сынау, мықын итерісу,
күресу, жаяу жарыс, қоржын байлап жарысу, еңбектетіп жарыстырту, аударыспақ
т.б. қолданған.
Әсіресе, балаға дене тәрбиесін беруде ұлттық ойындар теңге ату, соқыр
теке т.б. түрлері маңызды рөл атқарады.
Қазақ халқы ақыл-ой тәрбиесін беруде өзіндік дүнитанымға сүйенген. Бұл
ұғымдар: Әлем, әлемнің төрт негізі: жер, ана, көк, тәңірі; қазақ халқының
астрономиялық білімдері: Күн,Ай, жұлдыздар туралы, жеті ғалам, жеті қат
көк, жеті күн туралы түсініктері; ауа райы туралы білімдері ерекше болған.
Балаға ақыл-ой тәрбиесін берудің басты құралдары қазақ халқының ауыз
әдебиетіндегі мақал-мәтелдер, аңыз әңгімелер, шешендік сөздер, термелердегі
ақыл-нақыл өсиеттер, жұмбақтар, жаңылтпаштар үлкен рөл атқарады. Осылар
арқылы баланы өнер-білімге, тапқырлыққа, ойлауға тәрбиелеу халықтық
дәстүрге айналған. Халық шежіресі-халық тарихы, ол тәрбие мен білім негізі.
Сонымен қатар дәстүрден, ғұрып-салттан адамдар өзінің жеке басын
таниды. Мұнда адамдардың айналадағы заттар – нәрселер мен табиғат
құбылыстарына қатынасындағы жеке ұлттың және кәсіби өзгешеліктер көрініс
табады. Мысалы, Үндістанда сиыр мен маймылды ерекше құрметтеуі,
қытайлардың, жапондардың жыланның етін, италяндықтардың есектің етін аса
сый тағамға санауы, қазақта қойдың басын сыйлы қонақ ретінде ер адамға,
қырғызда әйелге ұсынуы тағы басқа сияқтылар сондай салт-ғұрыптар
өзгешеліктеріне жатады да, соларға байланысты әр елдің салт – дәстүрінің
әр түрлі екені белгілі болады.
Ел мен ел, ұлыс пен ұлыс шекаралас, аралас-құраласта өмір сүреді.
Сондықтан олардың ғұрып- салт ырымдарында ұқсастық та бар. Мысалы Иранда
жылдың ақырғы сәрсенбісін киелі күнге балап, ол күнгі барлық тілек қабыл
болып, ойлаған ой іске асады деп ырымдайды екен. Ирандықтар бұл сәрсенбіні
қызыл сәрсенбі деп атайды. Әсіресе ол күнді бойжеткен қыздар асыға
күтеді. Олар соңғы сәрсенбіге байланысты шартты орындап, түрлі жоралғы
–кәделер жақсы жасалса, тұрмысқа шығуымыздың сәті түседі деп сенеді. Біздің
халқымызда бар:
Сәрсенбі сәтті күні той жасапсыз,
Тойыңыз құтты болсын, қыз атасы! – деп Тойбастар жырында айтысатын,
сол күнгі бастаған ісі сәтті болады деп ұғынылатын Сәрсенбінің сәттісі
ырымының да иранның қызыл сәрсенбісімен бір негізден шығуы да ғажап емес.
Мұның бәрі әр түрлі халықтардың салт-дәстүрлерінде кейде әріден
жалғасатын сабақтастық та, діни наным бірлігінен бастау алған ұқсастық та,
тарихи аралас құраластық. Ұзақ уақыт іргелес шекаралас өмір кешуден болған
ауыс-түйістер де кездесетіні сондай-ақ өздеріне ғана тән, былайғы жұртқа
өрескел, ерсі көрінетіндері де болатыны дәлел.
Тарихқа көз жүгіртсек, халқымыз ата-бабаларының жинақтаған өмір
тәжірибесін, бай рухани қазынасын жас ұрпақты тәрбиелеуде пайдаланған, бала
тәрбиесіне ерекше мән бере, үміт арта сергек қараған.
Жас ұрпақтың алдына асқарлы мақсат қойып келелі міндеттер жүктеп,
баланы болашақ ел қамқоры, отан қорғаушысы, шаңырақ иесі, өмір гүлі деп бар
жақсысын балаған арнаған. Халық дүниеге келген жас нәрестенің болашағын
ойлап, бар жақсылықты соған арнап, көркем сөзге, әнге, күйге қосып, түрлі
қызықты ертегілер, жұмбақтар, жаңылтпаштар, әңгімелер шығарып оларды ұрпақ
тәрбиесіне пайдаланып келген.
Қазақтың аса көрнекті ағартушысы, педагог, ақын әрі жазушысы Ыбырай
Алтынсарин атамыз айтқан екен “Балаға берілетін бірінші тәрбие ата-анасын,
туған-туысын, жолдасын сыйлауға үйретуден басталады. Себебі ата-анасын
сыйламаған бала жолдасын да сыйламайды, қоғамға да пайда келтіре алмайды” –
дейді. Сондықтан да қазақ халқы өз ұрпағын бесікте жатқан кезінде ақ
тәрбиелей бастаған.
Отбасы – мемлекеттің ірге тасы қоғамдағы әр шаңырақтың босағасы берік,
мерейі үстем болмай мемлекетте де мықты болуы мүмкін емес. Қазақ халқының
ұлын үйлендіріп, қызын ұзатуда ғасырлар бойы жемісін үзбей жалғасып келе
жатқан өзіндік салт-дәстүрі де бар. Бұл әдет-ғұрыптар нәсілінің болашағын
ескеруден туындаған. Қазіргі заманда ел егемендігін алып, тәуелсіздіктің
байрағын көтерген рухани осы мұратымызға бір рет болса да ден қою заңды
құбылыс. Ғасырлар бойы қалыптастырған інжу-маржан дәстүріміздің біразын
жоғалтып алсақ та, біразын қайтадан көмескілендіріп алдық. Сондықтан да
балабақшада балаларға тәрбие беруде ұлттық тәрбие дәстүрлерін басшылыққа
алу басты талап.
Салт-дәстүр ұлттық тәрбие. Ұлттық тәрбиені бала бойына сіңіру үшін
баланың жас дара ерекшеліктеріне сай ұғымына байланысты ертегі, мақал-мәтел
және алуан түрлі салт-дәстүрлерді педагогикалық тұрғыдан іріктеп алу керек.
Балаға ұлттық тәрбиені дер кезінде меңгерту тәрбиешінің басты міндеті.
Балабақшадағы балаларға ізеттілікті, кішіпейілділікті, қайырымдылықты
үйрету тәрбиелеу. Оның бастамасы қазақ халқына тән үлкен бір ерекшелік
“сәлемдесу” дәстүрі. Сондықтанда қазақ халқында “Сәлем - сөздің атасы”-
деген мақал бар.
Ендеше баланың үлкендермен қарым-қатынас жасауының басты әліппесі
сәлемдесуден басталады.
Бұл дегеніміз – қазақ ауылында кіндігі кесіліп, туған халқының әдет-
ғұрпын тасындай қалап, дәстүрін жадына жылудай жинап, асыл тілін аманаттай
ардақтап, дінін дініне тұмардай тағып, салтын санасына сыбағадай сақтап
және олардың бәрін құрандай қастерлеп өскен ұрпақ екенін білдіру. Оның
мақсаты ата салтымыздың асыл мұрасы мен алтын қазынасын көпшілікке, кейінгі
жас ұрпаққа ұсынып, оны оқып үйренуді өмірге еңгізуді аманат деп тапсыру.
Бала тәрбиесі бесіктен
Отан отбасынан басталады дейді халық. Отбасының екі тірегі -
әлпештеген әке мен аялаған ана. Әке – шеше арқылы өрбіген тұқымның туыстық
– адамгершілік қатынастары жүйеленіп, әлеуметтік, қоғамдық құрылысқы
байланысты қалыптасқан.
Әрбір отбасында әкеге байланысты: баба, кейуана, ана, әже, әке, аға,
іні, қарындас; ал шешеге байланысты: түп нағашы, нағашы ата, нағашы әже,
нағашы ағағ нағыш әпке, нағашы іні, нағашы қарындас деген туыстық ұғымдар
бар.
Отбасындағы туыстық қатынастар әкенің жақындығына байланысты
қалыптасқан. Отбасындағы әрбір адамның туыстық қатынасқа байланысты
міндеттері, парыздары, борыштары бар. Міндет – күнделікті іс-әрекет арқылы
имандылық пен қайырымдылық рәсімдерін орындау әрекетін іске асыру жолы.
Парыз – міндетті іске асырудың қалыптасқан әрекеттері. Борыш – ата-
анаға, үлкен адамдарға қызмет етіп, әкенің еңбегін, ананың ақ сүтін өтеу
үшін жүргізілетін салтқа айналған қайырым іс-әрекеттер және ол қарыз
деген сөздің де баламасы. Яғни бала өзін әлпештеп өсірген ата-ана алдында
олардың жан аямай жасаған еңбектерін өтеуге қарыздар. Егер ол нағыз адам
болса, ең әуелі ата-ана алдындағы борышын өтеуді өмір жолына мақсат етіп
қойып, сол мақсаттарды орындауға жан-тәнімен әрекет жасап, еңбек етеді.
Отбасының қос шынары – ала таудай атасы және аналардың анасы - әже. Ата
– береке, мейірім, өнеге даналықтың қайнар көзі, ата салтын алға
апарушыларға үлгі беретін, қсиетті ісімен сый – құрметке бөленген қадірлі
қария. Атаны сыйлау – ата-бабаны, елді сыйлау, ал әжені құрметтеу өмірді
құрметтеу болып табылады.
Әкенің негізгі мақсат-баланы өмірге баулу,тәлім беріп тәрбиелеу. Мен
балам үшін өмір сүремін дейді әзіз әке.Әкенің үлгі-өнегесі арқылы,
нұсқауы, талап етуі – бала үшін бұлжытпай орындайтын заң іспетті.
Ақ сүт берген ана баласы үшін жанына да аямайды. Қазақта Әкемді алсаң
ал, құдай, шешемді қой, шекпен тоқып берсе де, өлмеймін ғой деген мақал
бар. Түн ұйқысын төрт бөліп, суық бесік таянған, түнде шошып оянған
ананың ақ мейірімі, оның қызметі, еңбегі бағаланбаса, ол – қорлық. Бірақ
ана бәрін де кешіреді, аналық міндеттерін айнытпай орындай береді.
Әпке деген сөз апа деген түбірге еке деген сыйласым қосымшанының
жалғануымен қалыптасқан. Әпке – екінші ана. Ол - әрі анаға көмекші, әрі
өзінен кіші ұрпақты тәрбиелеуші. Ағасы бардың жағасы бар дейді халық. Аға
- әкеден кейінгі отбасының иесі. Ол - әрі әкеге көмекші, әрі отбасындағы
бар тірліктің басқарушысы, тәрбиеші, тәлімгер. Аға ініге, қарындасқа үлгі
- өнеге көрсетіп, оларға қамқоршы болуға міндетті.
Інісі бардың тынысы бар деп, халық інінің ағаға көмек көрсетіп, оған
сүйеніш болатынын уағыздайды. Аға – бордан, іні зордан деген мақал ағаның
кешірімділігін іні пайдалана бермей, іні одан да зор болып, яғни асып
түсуге тиіс деген ұғымды білдіреді. Іні ағаны ардақтап, ақылына тәнті
болуға, кеңесіп отыруға міндетті.
Інісі мен қарындасы ағасын әкесіндей сыйлауы керек.
Қазақта қарындасын сыйламағанның қары сынсын деген мақал бар. Ұлттық
дәстүр бойынша қыз баланы, әсіресе, ең кіші қызды әлпештеп аялау - әрбір
отбасының міндеті. Қыз баланы сыйлай білу, оның көңіліне қаяу салмау, бар
жақсылықты әуелі қызға жасау – ұлттық дәстүрдің салтқа айналған үрдісі. Ал
қарындас ағасына қызмет етуді, әпкесіне көмек көрсетуді өзінің негізгі
міндетім деп, инабаттылық қарым қатынаста болуы керек.
Отбасында ағасының жұбайы – жеңгесі болса, ол да ананың міндетін
атқарады. Жеңге деген – қастерлі де сыйлы ұғым. Жеңгесі бардың теңгесі
бар, Жолы болар жігіттің жеңгесі шығар алдынан дейді халық. Жеңгені
анадай сыйлау қажет.
Бір үйде қанша болсаң, бір-біріңе меймансың, Бір-біріңді жаттай
сыйла, жат жанынан түңілсін деп, халық отбасындағы сыйласымды жоғары
бағалайды. Әке, жәке, көке, апа, апатайым, ағатайым, айым, күнім, панам,
алтыным т.б. ізетті сөздермен сыйласым рәсімдерін іске асырып отыру –
отбасындағы әрбір адамның парызы. Отбасындағы сыйласым – қуаныш, бақыт,
қызықты өмір!
Қазақта Жеті атасын білмеген - жетесіз деген мақал бар. Жылқы жеті
тегіне тартып туады деп, халық адамның арғы тегіне тартып туатындығын
айқындап, Біреу әкеге тартып туады, біреу әкеден артып туады дейді де,
ұрпағының мейілінше артып туғанын тілейді.
Жеті атаға дейін жақсы білудің әдептілікке әсері мол, яғни шөпшек
бабасына дейінгі туыстық тегін жақсы біліп, халықтық салт-сана бойынша,
туыстық қатынаста қалыптасқан парыздарын орындап, борыштарын өтеуге
міндетті.
Ата текті білуге туыстық, жақындыққа байланысты: баба, ата, әке, бала,
немере, шөбере, шөпшек, туажат, жүрекжат деген ұғымдар бар. Атаның баба
алдындағы зор міндеттері баланың, немеренің, шөберенің, туажаттың,
жүрекжатты алдында жалғасады, ол әдептілік қарым-қатынас ру, ел, ұлт,
ұлтаралық, бүкіладамзаттық мәнде дами қалыптасып адамгершілік парызды
өтеуге міндеттейді.
Адам баласының адамгершілік қарым-қатынасындағы атаға, руға, ұлтқа
бөліп, адамдық асыл сезімдерге жол бермей, күндестік, бақталастық, дүние
таластық тудыруға, әдепті бұзып, адамгершілікке қиянат көрсетіп, қылмыс
жасау текті сыйламаудан, адамдық қасиеттерді қастерлемеуден туындайды.
Тегіміз – адам. Біз адамдық қасиетке иеміз.
У ішсең руыңмен дегенде, халық тек руыңды сыйла деп тұрған жоқ, әуелі
руыңнан бөлектеніп кетпей, сыйласымды отбасыңнан, жақыныңнан баста деп,
отан сүйгіштікке шақырып, отанды сүю отбаснан басталатынын уағыздап тұр.
Өзіңді өзің жаттай сыйла, жат жанынан түңілсін деп, халық сыйласымның
бастауын айқын көрсетеді.
Абай атамыз: Атаның ғана баласы болма, адамның баласы бол деп,
адамгершілік қарым қатынас руға бөлінуге байланысты болмау керектігін басып
айтқан болатын. Әкеңді сыйласаң, атаңды құрметтей білесің, бабаңды
қастерлеп, бабаның өнегесін орындайсың да, еліңе елеулі, халқыңа қалаулы,
бүкіл адам баласына лайықты әрекеті мен әдептілігі бар жан екендігіңді
танытасың.
Қарындасына бұрмағанның қары сынсын деп, халық жан бауырына әділетті,
адал болып, оған жақындық көрсетпегенді қатаң қарғайды. Өйткені бүкіл адам
баласын сыйлау ең әуелі отбасынан, аталасты, руласты, ұлттық сыйлаудан
басталады. Руыңды сыйла, бірақ басқа руға қарсы болу – қылмыс, онымен де
жақындас, ұлтыңды ардақта, бүкіл адам баласын құрметтей біл. Міне біздің
халқымыздың имандылық дәстүрлерінің түпкі мақсаты осындай.
Алтау ала болса ауыздағы кетеді, төртеу түгел болса төбедегі келеді
деп. Халық жас ұрпақты бірлікке шақырады. Ұлым жақсы болсын десең, ұлы
жақсымен ауылдас бол, Қызым жақсы болсын десең, қызы жақсымен ауылдас
бол. деп ұлы мен қызының тәрбиесіне бесікте жатқан кезінен бастап
көңіл бөлген. Жүзге бөлінгеннің жүзі күйсін деп, аталарымыз бөлінуді
бәрінен де жек көріп, қатты қарғайды. Өйткені адамгершілік асыл
қатынастарды іріту, бірлікті бұзу – ең ауыр қылмыс, ондай қылмыс бүкіл
адамзаттық асыл қасиеттерге кесірін тигізді.
Текті білу дәстүрі ата текке байлынсты туыстық қатынастарды
әдептілікпен, имандылықпен орындау отырып, одан әрі дамып, жекжат –
жұрағатымен, отандастарымен, жалпы адам баласымен халық қалыптастырған
адамгершілік қатынастардың болуын уағыздайды.
Жас баланың жаны мен тәнін тәрбиелеген халық оның түрінде ақылды да
жігерлі, көкірек және саналы, өз жерін қорғай алатын оның болашағын
ойлайтын адамды көргісі келді. Сондықтан өсіп келе жатқан жас буынды
тәрбиелеу үшін халық педагогикасы тәрбиелеудің көптеген әдіс-тәсілдерін,
түрлерін және құралдарын пайдаланды; тәрбие берудің алуан түрін: дене,
еңбек, эстетикалык, интеллектуалды, рухани- өнегелілік, ерлік-
отансүйгіштікті қолданады.
Тәрбиенің басы отбасынан басталады. Бала дүниеге келгеннен 5-6 жасқа
дейін ата-ана немесе ата, әже қарамағында болады.
Қазақ отбасындағы тәрбие ісі ғалым Ш. Ахметовтың 8 түрлі мәселені
зерттеулер негізінде қамтыған.
1. Тәрбие басы алдымен әдептілікті үйретуді көздеген.
2. Баланы қайырымды, иманды, мейірімді болуға тәрбиелеген.
3. Тіл алғыш елгезек болуға баулыған.
4. Адал сыншыл болу.
5. Өнегелі ұстаз бен көпті көрген қария сөзін тыңдап “ақпа құлақ
болмай, құйма құлақ бол” дегенді бойға сіңірген.
6. Үлкенді, ата-ананы сыйлауды үлкен және ең басты міндет етіп қойған.
7. Кісі айыбын бетіне баспайтын, біреуге орынсыз тіл тигізбейтін азамат
бол, қаріп-қасірлердің табиғи кемдігін бетіне баспа деген.
8. Ел қорғаған батыр бол, халық алдында қызмет ет, бар өнеріңді соған
жұмса деген
Сан ғасырдан бері жинақталған ойшылдардың, даналардың, шешендердің,
ұстаздардың педагогикалық идеялары халықтың өмір тіршілігімен, кәсібімен,
ұлттық тәрбие дәстүрімен қоғамнан қоғамға жалғасып, дамып, ұрпақтан-ұрпаққа
ауысып отырған.
Бұлардың бәрі тәрбиені жетілдіру талабынан туған еді.
Салт-дәстүрлердің бала тәрбиесіндегі тәрбиелік мәні
Салт-дәстүр дегеніміз – халықтардың кәсібіне сенім нанымына, тіршілігіне
байланысты қалыптасқан, ұрпақтан-ұрпаққа ауысып отыратын қоғамдық құбылыс.
Ол отбасылық тәрбиеден қалыптасады. Жеке адам жаңа салтты ойлап шығара
алмайды. Бүкіл халық ел жұрт уақыт озған сайын салт-дәстүрге жаңалық
енгізіп, оны қоғамдық болмыс көріністеріне бейімдеп өзгертіп отырады. Ал
жаңа қоғамдық қатынастарға қайшы келетіндері жойылып өмірге қажеттілері
жаңа жағдайда ілгері дамиды.
Ұлттық салт пен дәстүрдің тууы ұлттың ұлт болып қалыптасуына байланысты.
Қазіргі ғылыми дәлелдеулер бойынша қазақ ұлтының алғаш пайда болуы ХІІІ-ХІV
ғасырлардан басталады деп жүрміз. Олай болса сол дәуірден бері қарай
қазақтың көптеген әдет-ғұрып, салт-дәстүрлері қалыптасып дамыды.
Ұлттық салт дәстүрлер – тарихи процесс. Көптеген дәстүрлер ұлттың ұлт
болып қалыптасуынан бұрын пайда болған. Сондықтан ол кейде бір талай
ұлттарға ортақ мәнді дәстүр болып келеді. Мысалы: асар-қырғыз, қазақ,
өзбек, тәжік, түркмен халықтарына ортақ өте ертеден пайда болған. Ал қазақ
халқында кейбір дәстүрлеріміз ұмыт болған.
Мәселен қазақтың жаугершілік заманында құрдас батыр жігіттердің ұлы
жорыққа аттанар алдында ақ қой сойып, қанына найзаларын малып “Өлсек бірге
өлеміз, опасызды ант атсын” деп тас түйістіріп анттау немесе әке-шешенің
асырап алған баласы мен туған балаларының саусақтарын ақ қойдың бауыздау
қанына малғызып “қаны бір бауырлық” деп ант ішкізеді екен. Ал қазіргі
уақытта бұрын болмаған ақ шашты қариялардың алтын, күміс неке тойларын
жасау бүгінгі салт-дәстүрден тұрақты орын алған.
Халық “Дәстүрдің озығы бар, дәурені өткен тозығы бар”, “Әдет - әдет
емес, жөн - әдет”- деп заман талабына сай дәстүрлерді дәріптеп тәлім
тәрбиенің пәрменді құрылысы ретінде пайдаланылып келген. Мысалы: көп
жылдары бойы “діни мейрам” деген жаңсақ көзқараспен Наурыз мейрамын еліміз
мүлде атаусыз қалдырып, қазіргі демократия кезінде ол қайта жанғыртылып
жалпы халық мейрамына айналды.
Әрбір ұрпақтың өмір тәжірибесінде екшеленген идеяларының, сұрыпталған
моральдық ережелері мен нормаларының жыл озған сайын үстемеленіп дамып
отыруында.
Қазақ халқының салт-дәстүрлерінің ерекшелігі мен қасиеті тәрбиелік әсер
ықпасында өміршеңдігінде, жаңа дәстүрдің туып, дамып, қалыптасып тәрбие
құралы ретінде кейінгі ұрпаққа мұра болып қала беруінде.
Қазақ халқының салт санасында ата-ананың арман тілегі ерекше көрініс
тапқан, бірақ бұл асыл қазыналар тоқырау кезінде нағыз тәрбие құралы бола
алған жоқ, қайта жыл озған сайын тәрбиеден шеттеп шығып қалып отырды.
Қазақ дәстүрінде баланы әлдилеу, жұбату, ойнату, тәрбиелеу үстінде оның
алдына неше алуан тілек - мақсат қою өлеңмен жырмен, әнмен көркем сөз
айшықтарымен айтылған.
Қазақ халқы жас ұрпақты ерлікке, отаншылдыққа, адамгершілікке, өткір
тілді шешендікке, еңбекке, өнерлі шебер болуға, өнерліні құрмет тұтуға,
туған жер табиғатын, ерлік дәстүрін сүюге тәрбиелеген.
Қазақ халқы – салт-дәстүрге өте бай. Салт-дәстүр халықтың белгілі бір
әдет-ғұрыптарына байланысты туған.халық өз ұрпағының “Сегіз қырлы, бір
сырлы”, өнегелі өнерлі болып өсуін мақсат еткен ата-бабадан қалған бар асыл
қасиеттерін әлденеше ғасырлар бойы өлең жырмен насихаттады. Әсіресе “Өнер
алды – қызыл тіл”, “Жер астында жатқанды қазбай тіл табар”- деп саналы
сөзді сары алтыннан артық бағалаған халқымыз тілді тәрбиенің пәрменді
құралы, ақыл ойдың асыл қоймасы деп таныды.
Қазақтың айтыс өлеңдерінде, терме толғауларында, бесік жырларында, ертегі,
аңыз-әңгімелерде, мақал-мәтел, нақыл сөздерінде ел тағдыры, келер ұрпақ
қамы, бас бостандығы, адамгершілік ар-ождан мәселелері жан-жақты сөз болып,
дидактикалық ақыл өсиет, насихат түрінде айтылып, ол халықтың қыз ұзату,
келін түсіру, шілдехана, баланы бесікке салу, өлікті жөнелту сияқты
дәстүрлері жиындарында марапатталып келді. Сол арқылы көпшілік қауымға
әсіресе жастарға өнеге айту, тәлім-тәрбие беру, салт-дәстүрді оқыту
көзделді.
Кесте 1.Салт-дәстүрлердің түрлері
1) Баланың дүниеге келуі ат жалын тартып мініп, отау тігіп азамат
болуына дейінгі салт-дәстүрлер: шілдехана, сүйінші, балаға ат қою,
бесікке салу, қырқынан шығару, тілін дамыту, тұсау кесу, атқа
мінгізу, сүндет тойы т.б. және қыз бала мен ұл баланы келешек отбасы
– жанұя құруға, шаруашылыққа, өмірге, еңбекке бейімдеуге арналған
азаматтық жөн-жорғылар кіреді.
2) Тұрмыс салт-дәстүрлері – қазақтың киіз үйі, үйдің жиһаздары, ұлттық
киімдер мен тағамдар, мал бағу, егіншілік, аңшылық, балықшылық,
бағбаншылыққа қатысып, кәсіптерге үйретудің тәлімгерлік түрлері
енеді.
3) Әлеуметтік мәдени салт-дәстүрлерге қазақ ауылы, ауыл адамдарының
туыстық қарым-қатынастары, шешендік сөз өнері, қазақтың ұлттық
музыка аспаптары, үйлену, үй болуға байланысты салт-дәстүрлер, қонақ
күту, халықтың ұлттық мерекелерді өткізу, өлікті жөнелту рәсімдері,
әдет ғұрыптары жатады.(кесте 1)
4) Қазақ халқының қол өнері деп біздің халықтың байырғы заманнан бергі
қолданып келе жатқан өру, тігу, тоқу,мүсіндеу, құрастыру, бейнелеу
сияқты творчествалық өнер жиынтығын айтамыз. Шын мәнінде қол өнер
түрлерінің әрқайсысының өзіндік тарихы бар.
Қазақ халқының өзінің күн көрісіне қажетті үй жай салуда үйге қажетті
тұрмыс жағдайының барінеде өзінің қолдан жасалған бұйымдарын пайдаланғаны
бізге мәлім. Әрбір бұйымдарды күнбе-күнгі тіршілік барысында
пайдаланса,әсем бұйымдар жасап өмірде де сән салтанат құра білген! Қазақтың
өрнекті әшекейімен істелетін қолөнерінің түрлері де , атаулары да өте көп.
Солардың ішінде ерекше ою-өрнекке тоқталып өтсем.
Нақтылай келсек ою мен өрнек сөзінің мағынасы бір. Бұл екі сөздің
ұғымында бір нәрсені кесу немесе ойып алу деген мағыныны білдіріді.
Қазақ халқының осы салт дәстүрлерінің ерекшелігі мен қасиеті, тәрбиелік
әсер, қимылы да дәстүрдің дамып, қалыптасып тәрбие құралы ретінде кейінгі
ұрпаққа мұра болып қала беруінде.
Құрсақ шашу. Жүкті болған келіннің енесі ауыл әйелдерін шақырып қонақ
етеді. Олар өз үйлерінен бір-бір дәм пісіріп әкеледі. Оның себебі –
келеннің жерік болып жүрген асын тауып беру.
Жарыс қазан. Толғата бастаған келіннің енесі қыстай сақтаған жылы-
жұмсағын қазанға салып жарыс қазан асу қамына кіріседі. Бұл келін тез
босансын деген ниеттен туған ырым.
Баланың тууы. Қазақ халқының көпшілік дәстүрлері баланың дүниеге
келуімен байланысты туған. Перзенттің шыр етіп дүниеге келуі ата-ананың
ғана емес бүкіл ауылдың қуанышы. Міне осы күндері “Шілдехана” немесе “Шілде
күзеті” өткізіледі.
Шілдехана. Жаңа туған нәрестені әртүрлі жын-шайтан, перілердің
салқынынан, қорғап, күзету үшін өткізіледі.
Сүйінші. Немерелері болған әже сүйінші сұратып жас балалар мен
келіндерін жан-жаққа жібереді.
Балаға ат кою. Нәрестеге үш күннен қалмай ат қойылады.
Бесікке салу. Кіндігі түскен баланы бес күннен кейін бесікке салады.
Бесік – нағыз халық мұрасы бабаларымыздың ғасырлар бойы тұтынып келген ата
мүлкі. Бесікті Орта Азия мен Кавказ, Үнді мен Қытай жерін мекендейтін
халықтардың басым көпшілігі пайдаланған, әлі де пайдаланып келеді. Қазақ
бесігі талдан, қайыңнан иіліп жасалады. Бесікті дүниеге әкелген “аттың
жалы, түйенің қомында” өткен көшпелі тұрмыс тіршілік.
Ел болу үшін, бесігіңді түзе (М.Әуезов)-деген сөздің мән-мағынасына
ой салсақ, ол-тәрбие ұрпақты дүниеге келтіруден басталады; сол-тәрбиенің
дәстүрлік, салт-саналық бастаулары мен бағдарларын жан-жақты пайдаланып,
даналықпен дамыта білу керек деген өсиеттің мәнін ұғамыз
Баланы бесікке бөлеген әже баланы тербете отырып ақырын ыңылдап бесік
жырын айтады:
Әлди-әлди ақ бөпем,
Ақ бесікке жат бөпем,
Астына терік салайын,
Үстіңе тоқым жабайын,
Ауылдан кеткен апаңды,
Қайдан іздеп табайын.
Баланы қырқынан шығару. Қырық күн толғаннан соң нәрестенің сүт
тырнағы мен қарын шашын алып, теңгелер салған ыдысқа кырық қасық су
құйып, шомылдырады.
Тұсау кесер – сәби тәй-тәйлап жүре бастаған кезде ата-анасы баланы тез
жүріп кетсін деген оймен “тұсау кесер” тойын жасайды. Алдымен тұсау кесер
күні белгіленіп арнайы қонақтар шақырылады. Жиналған көпшілік арасынан
көбінесе жүрісі жылдам, қимылы ширақ, іске епті қасиеттері мен көзге
түсетін қағылкез пысық адам таңдалып алынып нәрестенің тұсау кесерін соған
тапсырады.
Әдетте қазақтар бала тұсауын ала жіппен, қылдан ескен шыжыммен немесе
ішекпен кескен. Тұсау кесер сәті алдында тәтті дәмді тағам салынған
дастархан жойылады. Дастархан жанына қазық қағып тұсаулы баланы арқандап
қояды. Бұдан соң “жүйрік бол”, “шауып кет” деп таңдалып алынған адам, екі
қолынан екі адам жетектеген баланың тұсауын кесіп жібереді. Тұсауы кесілген
соң сәбиді екі адам ортаға алып асығып тез-тез жүгіреді. Осы кезде “тұсау
кесер” жырын айтады.
Қаз-қаз балам, қаз балам
Қадам бассаң мәз болам.
Қаз-қаз балам қаз балам
Тақымыңды жаз балам.
Күрмеуіңді шешейін
Тұсауыңды кесейін.
Қадамыңа қарайық,
Басқаныңды санайық.
Қаз-қаз балам жүре ғой!
Тілашар тойы. Бүлдірішінің, тілі жеке-жеке сөздерді айтуға икемделе
бастаған кезде, тілі тез шығуы үшін дәстүрлі тілашар тойы ырымын жасайды.
Атқа мінгізу тойы. Баланың буыны бекіп, ат үстінде өзін-өзі ұстап отыра
алатындай жағдайға жеткенде ашамай ерге мінгізіп үйретеді.
Сүндет тойы. Ер балаларды 5, 7 не 9 жасында сүндетке отырғызады.
Тоқым қағар. Бала бірінші рет үйінен алысқа жолаушылағанда өткізіледі.
Халық балаға табиғат тамашаларын танытып, еңбекке баулыған. Қазақ
баласы табиғат аясында малын бағып жүріп айнала қоршаған дүниені танып төрт
түліктің дыбысын ажыратып, табиғаттың сан қилы құбылыстарын, дала
мекендеушілерінің қимыл-әрекетін, тіршілігін бақылап, олардың өмір сүруін
танып білген. Халық оларға арнап әндер, тақпақтар, мақал-мәтелдер,
жаңылтпаш, жұмбақ және өтірік өлеңдер, қанатты сөздер ертегілер, музыкалық
ойындар шығарып күнделікті бала тәрбиесіне қолданылып, осы құралдар арқылы
баланың сезімін оятып, рухани дүниесін байытып еңбекке баулыған.
Сонымен қоса қазақ халқы жас ұрпақты әдепті, сыпайы, үлгі өнеге тұтқан
азамат болуды көздеген. Сол себепті жасы үлкенді сыйлап атын атамай, ата,
әже, апа, аға, тәте, жеңге, көке, әпке десе, жас кішіні інімен, қарындасы
т.б. деп құрметпен тәрбиелеген.
Қазақтың ұлттық ойындары ертеден келе жатқан дәстүрдің бірі.
Халқымыздың тарихи – мәдени мұраларының түрлері сан алуан. Солардың қай
–қайсысы да адамға, оның игілігіне қызмет етуге бағытталған. Осындай құнды
мәдени игіліктердің бірі – ұлт ойындары.
Халық өзінің қоршаған дүниенің қыры мен сырын егжей – тегжелі білуді
баланың санасына ойын арқылы жастайынан сіңіре білуді көздеген. Ойын бала
табиғатымен егіз. Өйткені, бала ойынсыз өспек емес, жан –жақты дамымақ
емес. Баршамызға белгілі, ойын арқылы баланың дене құрылысы жетіліп, өзі
жасаған қимылына сенімі артады.
Баланың бойында ойлау тапқырлық шыдамдылық ұйымдастырушылық
белсенділік қасиеттері қалыптасады.
Алтыбақан – жаз күндері ойналады. Алтыбақан тебушілер екі-екіден
жақтаудағы екі арқанға отырады да ортадағы арқанға аяқтарын тіреп, бір адам
ақырындап қозғап ойнайды.
Қазақша күрес – ежелгі спорт ойыны. Бұл ойын адамның денесін ширатып,
бұлшық еттерін жетілдіріп, ептілікке, төзімділікке, батырлыққа, әдіс таба
білуге үйретеді. Жасына сай ортаға екі жас бала шығып күреседі.
Арқан тартыс – көгалда, спорт залында өтеді. Ойыншылар екіге бөлініп
арқанның екі ұшынан ұстайды. Ойыншылардың мақсаты – екі топтың бірі ортасын
сызықтан бұрын сүйретіп өткізу. Ойын қимыл бірлігін қалыптастырып ұжымдық
іс-әрекетке тәрбиелейді.
Ат жарыстары. Бәйге. Бәйгенің тұрі көп. Ол жылқы малының жасына қарай
бөлінеді. Бұның мақсаты баланың еңбекке, малға деген сүйіспеншілігіне,
мықтылығына, батылдығына, табандылыққа, тапқырлыққа үйретеді. Жарыс
түрлері: тай жарыс – 1 жасқа келген жылқы, құлан жарыс – тай кезінде
бәйгеден озып келген екі жасар жылқы, дөнен жарыс – төрт жасар алысқа
шабатын жылқы.
Жорға - өзінің жұмсақ та, тайпаша жүрісімен көзге түседі.
Аударыспақ – спортшыдан үлкен ептілікті, күштілікті, батылдықты талап
етеді. Бұл ойында екі салт атты бірін-бірі аттан аударып алуға тырысады.
Бұған ат үстінде айқасты жақсы меңгерген спортшылар қатысады.
Теңге алу – бұл ойын тегіс жерлерде өткізіледі. Жердің ойық тұсына
шүберекке түйілген зат немесе теңге тастап қояды. Ойыншы тартпалы мықты
атқа мініп 30-40 метрдей жерден шауып бара жатып ойық жерде жатқан затты
еңкейе беріп іліп алады. Егер іліп алса зат өзінікі болып саналады.
Қыз қуу - қазақтың көне ойындарының бірі. Бұл ойын тәртіп бойынша
жарыс жігіт пен оның қалыңдығы арасында өткізілген.
Егер ер жігіт жарыста жеңілсе ол өзіне қойылатын талапты ақтай алмағаны
үшін қызбен некелесуге құқығы жоқ.
Егер қыз жеңілсе ешқандай қалың малсыз жігітке тұрмысқа шығатын болған.
Ойын тәртібі қыз бен жігіт – сөреге шақырылып, жігіт қыздан 10-15 метр
кейін тұрып жарысқа қосылады. Жігіт қызды қуып жетсе, өзінің жеңгендігін
білдіріп қыз бетінен сүюге тырысады. Ал қыз қуғыншыдан құтылып сөреге бұрын
жетуге тырысады. Қазіргі уақытта бұл ойын жай қыз бен жігіт арасында
өтеді.
Асық ойындары – ұлт ойындары ішінде арыдан келе жатқан ойын. Асық
ойындары баланың жастайынан нерв жүйелерін шыңдап, оларды дәлдікке,
ұстамдылыққа тәрбиелейді. Бұл ойынды еңбектеген баладан еңкейген кәріге
дейін ойнайды. Бұл ойынның түрлері көп. Мысалы, алшы, омпа, тасқала, қан
талапай т.б.
Көкпар – жаппай тарту және дада тарту деп екіге бөледі. Жаппай тарту,а
жеке адамдар тақымдасып қол қайырады, тақым күшін, батылдығын, ептілігін
көрсетеді.
Дода тарту жүйелі және тұрақты тәртіп сақталмайды. Көкпарға лақ
тартылады. Ол жеңіл суға салынып мықты болуы үшін ішек қарнын алып терісі
тігіледі. Оны біреудің үйінің алдына апарып тастайды. Оны көбінесе үбірлі-
шүбірлі немесе баласы жоқ үйлерге тастайды. Себебі, баласыз үй балалы
болсын, көп балалы үйдің өзгелерге жолын берсін деген жақсы ырым.
Көп жағдайда балалар тез ұйымдасып кетпейді: яғни толып жатқан ұғымдары
бірінші күннен бастап түсіндіре қою қиынға соғады. Мәселен, оның тәрбиеші
үшін қиындығы емес, балаларды меңгеріп алуының күрделігінде. Сондықтан
алғашқы бес – он минутты тәрбиеші ұлттық ойындардан бастап, балалардың
қимыл – бірлігі қалыптасып, бір – біріне жақындасаған кезде, ойыннан оқу
іс - әрекетіне біртіндеп көшкені жөн.
Балалардың назарын оқу іс - әрекетке аудару үшін тәрбиеші 5-10 минут
қимыл – қозғалыс ойындарын ойнатып, олардың көңілдерін басқа жаққа аударады
да, соның негізінде пайда болған ерік – жігерлерін негізгі материалдырға
аударады.
Балабақша балалары үшін демалыс уақыттарында ойналатын ұлттық
ойындарын іріктеп балалардың жас ерекшелігіне байланысты ойнауды ұсынған
дұрыс. Дене шынықтыру іс- әрекетінде халық ойындарын пайдалану
жасөспірімдердің тек дене тәрбиесіне ғана әсерін тигізіп қана қоймай,
олардың жан – жақты дамуына, сана – сезімінің өсіп, жетілуіне айтарлықтай
әсер тигізеді. Тәрбие процесі кездерінде бір – бірімен ұштасатын
дәнекерлердің бірі – ұлтық ойындар. Бос уақыттарында өтілетін, жүргізілетін
тәрбие жұмыстарына көп көңіл бөлінбейінше жақсы нәтиже бермейді.
Тәрбиешілер ұжымы осы белсенді балалардың көмегімен, оқу іс - әрекет
үстінде, бос уақытта ұлттық ойындарды ойнатуды жалғастырады. Оған бақылау,
басшылық жасайды.
Бос уақытта ойналатын ұлттық ойындары барысында
тынығады
бала өміртанымын кеңейтеді
бірлеседі
ұйымшылдыққа үйренеді
Төзімділік, шыдамдылық пен ұстамдылық өзін - өзі тежеу сияқты
қасиеттердің қажеттілігін алғаш сезіну осы ұлттық ойындардан басталады.
Мысалы, бос уақытта балалармен ойнауға мынадай қазақтың ұлттық ойындарын
ұсынуға болады. Айгөлек, Арқан тарту, Белбеу тастау, Соқыр теке,
Қойыңа қасқыр шапты, Ат қума, Жаяу көкпар, Түйе-түйе, Омпы,
Жалау алу, Қасқыр мен ешкі, Алшы, Хан, Хан жақса ма?,
Күзетшілер, Ұшты-ұшты, Көрші-көрші, Сақина жинау тағы басқалары.
Өзге халықтар сияқты,қазақ елінің де бала тәрбиесі жөнінде атам заманнан
бергі жиып-терген мол тәжірибесі бар.аға буын өз бойындағы
ізеттілік,қайырымдылық,кішіпейілділ ік,әдептілік,елін-жерін,Отанын сүюшілік
секілді ең асыл қасиеттерін жас ұрпаққа күнделікті тұрмыста үнемі
үйретіп,қаны мен жанына сіңіріп келеді.
Ұрпақ тәрбиесіндегі ежелден қалыптасқан халқымыздың жақсы дәстүрлері
мен тағлымдарын оқып үйреніп,өнеге тұтпай тұрып,жастарды ізгілік пен
парасаттылыққа баулу мүмкін емес.Себебі Л.Н.Толстой айтқандай: Өткенді
жақсы білмейінше,келешекке сапар шегу айсыз қараңғыда сүрлеу соқпақ іздеп
адасумен пара-пар.
Дәстүрдің озығы бар,дәурені өткен тозығы бардегендей, жылтырағанның
бәрі алтын емес.Қазіргі заман талабына тура келмейтін, мән-мағынасы
өзгерген,ескірген салт-дәстүрлердің кейбіреулеріне сын көзімен қарай
отырып,тәлімдік мәнін жоймаған әдет-ғұрыптарды бүгінгі пікірі мен талғамы
жоғары жастардың кәдесіне жаратуды да ескерген болатын.
Ұлттың жан-күйі мен ұлттық мәдениет арасында тығыз байланыс
бар.Ұлттық мінез-құлық ерекшелігі ұлт мәдениетінің түрлерінен көрініс
береді.
Ұлт дегеніміз-адамдардың тарихи қалыптасқан әлеуметтік-этникалық,
қауымдық бірлестігінің жоғары түрі.Қай халықтың болмасын ұлт болып
қалыптасуы үшін қажетті факторлар: оның құрамына енген адамдар тобының
материалдық тұрмыс жағдайларының, территориясы мен экономикалық
өмірінің,тілі мен мәдениетінің,әлеуметтік хал-ахуалдағы сол ұлтқа тән
кейбір этникалық ерекшелігінің ортақтығы болып табылады.
Ұлттық сезім дегеніміз-адамдардың туған жерге,өскен елге,ана
тіліне,ұлттық салт-дәстүрге деген сүйіспеншілігін білдіруі.Ұлттық сезім-
адамды қоршаған ортаның (әлеуметтік-экономикалық,мәдени және жаратылыс
құбылыстарының) сол ұлт өкіліне тартқан ерекше сыйы.
Ұлттық салт-дәстүрдің тууы ұлттың ұлт болып қалыптасуына
байланысты.Қазіргі ғылыми дәлелдеулер бойынша,қазақ ұлтының алғаш пайда
болуы ХІІІ-ХІV ғасырларда басталды деп жүрміз.Олай болса,сол дәуірден
бері қарай қазақтың көптеген әдет-ғұрып,салт-дәстүрлері
қалыптасып,дамыды.Оның озық үлгілері ұрпақтан-ұрпаққа көшіп,біздің
дәуірімізге жетті.В.Г.Белинский салт-дәстүрдің өміршеңдігі жөнінде: Әдет-
ғұрып замандар сыннан өтеді.Өз дәуірінде ардақталып, ата-бабадан әулетке
мұра болып ауысып,рудан-руға,ұрпақтан-ұрпаққа жетеді.Олар халықтың сыртқы
бейнесі болып табылады.Онсыз халық бет-әлпетсіз бейне,болымсыз тас мүсін
тәрізді...-дейді.Әрине әр халықтың өзіне тән салт-дәстүрі,әдет-ғұрпы
болады.Олар сол халықтың ерекше белгісі болып сақтала береді.
Ұлттық салт-дәстүрлер-тарихи көне процесс.Көптеген салт-дәстүрлер
ұлттың ұлт болып қалыптасуынан бұрын пайда болған.Сондықтан ол кейде
бірталай ұлттарға ортақ мәнді дәстүр болып келеді.Мысалы, асар -
қырғыз,қазақ,өзбек,тәжік,түрікмен халықтарына ортақ өте ертеде пайда болған
дәстүр.
Салт-дәстүр халықтың тіршілік кәсібіне,наным-сеніміне,өмірге деген
көзқарасына байланысты туып, қалыптасып, ұрпақтан - ұрпаққа ауысып,
өзгеріп, жаңарып отырады.
Бала тәрбиесіне байланысты салт-дәстүрлер.Қай халықта да жұбайлар
отбасын құрған соң,олар баласы болуын арман етеді.Себебі бала-өмірдің
жалғасы,отбасының жеміс берер гүлі,ерлі-зайыптылардың тіреу-
діңгегі.Сондықтан да қазақ халқы Бесіксіз үйде береке жоқ деп ой
топшылаған.
Жаңа үйленген жастар алғашқыда бала мәселесіне онша мән
бермегенмен,жас келіннің аяқ басқаны,мінез-құлқы, жүріс-тұрысы тәжірибелі
ененің көз қиығынан қалыс қалмайды.Баласынан немере сүйіп,ұрпағын өсіруді
армандаған аналар келіні келе сала бала көтермесе,алаңдай бастайды.ал
келіні көп кешікпей екіқабат болса,енесі келінін ерекше қамқорлыққа
алып,аялайды.Осы сияқты қазақта көптеген салт-дәстүрлер бар. Мысалы,атап
айтар болсақ, жеті ата, жеті жұт, жеті қазына, жеті жарғы, жеті күн, жеті
жоқ және т.б.
Жеті қазына.
1. Ер жігіт.
2. Сұлу әйел.
3. Ақыл,білім.
4. Жүйрік ат.
5. Қыран бүркіт.
6. Берен мылтық.
7. Жүйрік тазы
Жеті ата.
1. Әке.
2. Бала.
3. Немере.
4. Шөбере.
5. Шөпшек.
6. Немене.
7. Туажат.
Жеті күн.
1. Бүгін.
2. Ертең.
3. Бүрсүгүні.
4. Арғы күн.
5. Ауыр күн.
6. Соңғы күн.
7. Азына.
Жеті жұт.
1. Құрғақшылық.
2. Жұт (мал қырылу).
3. Өрт.
4. Оба (ауру).
5. Соғыс.
6. Топан су.
7. Зілзала (жер сілкіну).
Жеті жоқ.
1. Жерде өлшеуіш жоқ.
2. Аспанда тіреуіш жоқ.
3. Таста тамыр жоқ.
4. Тасбақада талақ жоқ.
5. Аллада бауыр жоқ.
6. Аққуда сүт жоқ.
7. Жылқыда өт жоқ.
Адамзат қоғамының рухани және мәдени қорының қымбат қазыналарының
бірі-халықтық салт-дәстүр мен әдет-ғұрып.Қай халықтың болмасын бітім
тұлғасы,психологиялық,этникалық жан-сезім белгілері оның өзіне тән
дәстүрінен,әдет-ғұрып,салт-санасына н көрінеді.
Салт-дәстүр, әдет-ғұрып халықтың рухани өзегі, тілінің
тірегі,мәдениетінің арқауы.Ғасырдан-ғасырға,ұрпақтан-ұр паққа ауысып келе
жатқан ата дәстүрінің желісін үзбей халқымыздың асыл мұрасы ретінде
бағалап,оларды көздің қарашығындай сақтап,ілгері дамытып отыру өркенді де
өнегелі іс.
Дәстүр,салт қашан да адам қиялынан туындап,заман ағымына қарй
байып,мазмұны тереңдеп отырады.Сондықтан бұған осы тұрғыдан қараған
дұрыс.Әркім керектісін,көңіліне ұнағанын,көкейіне қонғанын қабылдап,іс
жүзінде қолданса,оны ұлтымыздың озық салт-дәстүрлерімен
байланыстырып,байытып мазмұндандыра түссе, нұр үстіне - нұр.
Әдеп сақтау-адамгершіліктің белгісі
Әдеп сақтау (этикалық қалып)-қазақ халқының тарихи қалыптасқан қоғамдық
санасының практикалық көрінісі, әлеуметтік тәртіптің, борыш пен міндеттің
заңды айғағы. Халық өмірлік практикада ешбір тыйым салусыз-ақ өз қалауынан
адамгершілік мақсат-мүддеге сәйкес әдептілікті, әдеп сақтау жүйесін
қалыптастырған. Әрине, Тауына қарай аңы, заманына қарай заңы, Әр елдің
заңы басқа, иті бар қара қасқа дегендей әдеп сақтаудың тарихи, таптық,
әлеуметтік ерекшеліктері де болған, ал қазақ халқының әдеп сақтау дәстүрі
ешбір тапты, ұлтты, нәсіл мен жыныс айырмашылықтарын алаламайды.
Әдеп сақтаудың әлеуметтік (қоғамдық) мәні зор. Әулет, әлеумет, қоғам
мүшелері қалыптасқан әдептілікті бұзбауға міндетті. Әдептілікті бұзған
адамға кез-келген қоғам мүшесі (жасына, нәсіліне қарамай) өз пікірін
айтуға, тыйым салуға ерікті, өйткені ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚМКҚ №1465 Балапан балабақшасы
Құрастырғандар: Сакенова А.Н. Жакулова С.С. Саябаева А.Н.
Акедилова М.К.
Бала тәрбиесі – бесіктен
Әдістемелік құрал
Қарағанды 2012
Алғы сөз
Ұрпақ тәрбиесіндегі ежелден қалыптасқан халқымыздың жақсы дәстүрлері мен
тағлымдарын оқып үйреніп,өнеге тұтпай тұрып,балаларды ізгілік пен
парасаттылыққа баулу мүмкін емес.Қазіргі заман талабына тура келмейтін, мән-
мағынасы өзгерген,ескірген салт-дәстүрлердің кейбіреулеріне сын көзімен
қарай отырып,тәлімдік мәнін жоймаған әдет-ғұрыптарды бүгінгі пікірі мен
талғамы жоғары жастардың кәдесіне жаратуды да ескерген жөн. Сондықтан да
жеткіншек ұрпақтың дәстүрге құрметпен, әрі ықтияттылықпен қарауы, яғни оны
түсінуі, дәстүрді бұзып алып, адамдардың көңіліне қаяу салудан қатты
сақтануы айрықша мәнді қастерлі қасиет саналады. Осы мәселелерді қарастыра
отырып, балаларда адамгершілік тәрбиесін қалыптастыруда салт-дәстүрлер
үлкен рөл атқарады демекпін.
Қай заманда болмасын адамзат алдында тұратын ұлы мұрат міндеттерінің
ең бастысы - өзінің ісін өмірін жалғастыратын салауатты саналы ұрпақ
тәрбиелеу. Ұрпақ тәрбиесі келешек қоғам қамын ойлау болып табылады. Ал
ұрпақты жан-жақты, қабілетті етіп өсіруде халықтық салт-дәстүрлердің
тәлім тәрбиелік, білім танымдылық ролі орасан зор. Өзге халықтар сияқты
қазақ елінің ұрпақ тәрбиесі жөнінде атам заманнан бері жиып-терген мол
тәжірибесі бар. Аға буын өз бойындағы ізеттілікті, қайырымдылық,
кішіпейілділік, әдептілік, елін-жерін, Отанын сүюшілік ең асыл қасиеттерін
жас ұрпаққа күнделікті тұрмыста үнемі үйретіп, қаны мен жанына сіңіріп
келеді.
Адамның жарық дүниеге келген күнінен бастап оның есейіп, о дүниеге
аттанып кеткенге дейінгі өмірі мен іс-әрекеті, басқалармен қарым-қатынас
атаулының барлығы салт-дәстүрден өзекті орын алып, баланың дүниеге
көзқарасын қалыптастыратын тәрбие мектебі.
Дәстүрсіз халық жоқ. Ол тарих негізінде қалыптасып ұрпақтан-ұрпаққа
берілетін әдет-ғұрып жалпыға бірдей әдеп, инабат нормасы болып табылады.
Дәстүрлердің жалпыға ортақ ең маңызды қызметі – адамдар арасындағы өркендеп
және өзгеріп отыратын тұрақтылықты ретке келтіріп отыру.
Тұрақтылық болмаса даму да болмайды. Соның нәтижесінде әрбір жаңа
ұрпақ өткен ғасырлар мұрасының әсеріне ұшырап, оған бойсұнуға әзір. Белгілі
француз социологі Э.Дюркгейм “Дәстүр – адамдардың қоғамнан дайын күйінде
табатын, өздерінің тәртіптерін жөнге түсіріп және әрекетке келтіріп
отыратын тетік. Дәстүрді бұзғаны үшін берілген жаза тайпалардың бірлігін
сақтауға көмектесетін қорғаушы құрал болып табылады” – дейді. Бұл жерде
әңгіме Бірлестіктің берік өмір сүруі үшін, оған кіретін адамдарға дәстүр
талаптарын орындаудың міндеттілігі жайында болып отыр.
Сондықтан да жеткіншек ұрпақтың дәстүрге құрметпен, әрі ықтияттылықпен
қарауы, яғни оны түсінуі, дәстүрді бұзып алып, адамдардың көңіліне қаяу
салудан қатты сақтануы айрықша мәнді қастерлі қасиет болып саналады. Осы
мәселелерді екшелей отырып, тұлға тәрбиесінде халықтың салт-дәстүрлері
үлкен рөл атқарады демекпіз. Бұл біздің бала тәрбиесіндегі Ұлттық салт
– дәстүрлер арқылы балаларға адамгершілік тәрбиесін беру деп алуымызға
негіз болды. Қазақ халқының салт-дәстүрлері негізінен, ұлттық мәдениетті
дамытудың игі құралы болып қалыптасқан.
Зерттеудің мақсаты: Балалардың адамгершілік тәрбиесін қалыптастыруда
қазақ халқының салт-дәстүрлерін қолданған тәрбиелік шаралар жүйесін әзірлеу
және пайдалану жөнінде практикалық ұсыныстар қатарын әзірлеу.
Зерттеудің міндеттері:
- Балаларда адамгершілік тәрбиесін қалыптастырудың ғылыми-теориялық
негіздерін ашу
- Қазақ халқының салт-дәстүрлерінің балаларды тәрбиелеу мүмкіндіктерін
қарастыру;
- Балалардың адамгершілік асыл қасиеттерін қалыптастыруда қазақ
халқының салт-дәстүрлерінің педагогикалық тиімділігін анықтау.
Зерттеудің нысаны: Балаларды адамгершілікке тәрбиелеу процесі.
Зерттеудің пәні: Балалардың адамгершілік тәрбиесін қалыптастыруда
тәрбиешінің атқаратын жұмысы.
Зерттеудің әдістері: зерттеу тақырыбы бойынша философиялық, тарихи-
этнографиялық, психологиялық, педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерге
теориялық талдау жасау; оқу-әдістемелік құжаттарды талдау; балалардың іс-
әрекет нәтижелерін зерттеу;
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер балалардың адамгершілік тәрбиесін
қалыптастыруда қазақ халқының салт – дәстүрлерін тиімді қолданса, онда
балалардың адамгершілігі мол, қайырымды, еңбекқор сияқты асыл қасиеттері
дамып, мол жетістіктерге жетер еді, өйткені қазақ халқының ұлттық салт –
дәстүрлерінің берері өте мол.
Қазақ салт – дәстүрлері мен әдет – ғұрыптарының негіздері
Қазақ – дәстүрі бай және оны қатаң сақтайтын халық. Туған халқының
мінез-құлқы, наным-сенімін жете зерделеген ғұлама Ахмет Байтұрсынов
қазақтың құдайдан кейінгі қорқатыны дәстүр бұзушылық екенін айтады. Қазақ
дәстүрді білмегенді, сыйламағанды надан дейді. Бұл - өте ауыр сөз, ауыр
кінә, бірақ әбден орынды баға.
Қазақтың туыстық, құда – жекжаттық, той-томалақ өткізу, өлім жөнелту,
аруақ сыйлау, үлкенді, ата-ананы құрметтеу, қыз ұзатып, келін түсіру,
жүйелі сөзге жығылу, тоқтау, обал-сауап, дастархан, шаңырақ, қонақ сыйлау
т.б салт-дәстүрлерінде қаншалық адамгершілік, ізгілік, көргендік жатыр.
Осындай дәстүрлерімізді ардақтап, қадір тұтуға ақыл-парасаты, мәдениеті,
білім-білігі жетпеген жетесіз надан, көргенсіз болмағанда не болады? Рас,
кешегі кеңес заманында халықты ұлттық жадынан, тілінен, төлтума мәдениеті
мен діни нанымынан қол үздіруге бағытталған зымиян саясат жүргізілді. Соның
салдарынан қазақтың бірнеше ұрпағы, осы күнгі егде, қарт кісілеріміздің
көпшілігі әдет-ғұрып, салт-дәстүрлерімізден бейхабар болып қалады.
Оқу-тәрбие орындары болмаса, қазіргі отбасы, ата-аналар салт-дәстүр
жөнінен ұл-қыздарына толымды тәрбие беруде білімдері, тілі жағынан қиындық
көруде. Қазақты қазақ етіп, ұлтымызды ұлт етіп келген және солай болып
қалуға тиісті ата салт, асыл дәстүрімізді, шала, шалағай ортада кездесіп
жүргендей, қолжаулық етіп, сөз алдарға ғана қолданып, құнсыздандыруға
немесе өңін айналдырып, рухына жат “жаңа замандық” жамаулар жамап
боямалауға, әрине болмайды.
Қазақ халқының салт-дәстүрлері негізінен, ұлттық мәдениетті дамытудың
игі құралы болып қалыптасқан: Игі әдет-мәдени бастаулық іс-әрекет, ол
мәдени дағдыға айналған (мысалы, кісі күту); әдет-ғұрып-этностық игі іс-
әрекеттің өмір қолданысына айналуы, халықтық мәдени тіршілік; әдеп-ізгілік
пен имандылықтың іс-әрекеттегі мәдени көрініс (әдептілік); дәстүр-әдепке
айналған игі іс-әрекеттің әлеуметтік көрінісі, ұлттың ізгі қасиетін
көрсететін мәдени құбылыс; салт (заң)-ұлттық дәстүрдің берік қалыптасып,
өмір заңдылығына айналуы, этностық тіршіліктің заңды, мәдени көрінісі. Салт-
сана-әдет-ғұрып пен әдеттің, дәстүр мен салттың халық санасына сіңіп,
өмірлік заң болып қалыптасуының көрінісі.
Дәстүрлер мен салт-сананың өмірдегі, тұрмыс-тіршіліктегі іс-әрекеттік
үрдістері: жөн-жоралғы, рәсім, рәміз, ырым, тыйым, сенім, обал, сауап,
ысырап, ар-намыс деп аталады.
Жөн-жоралғы-ұлттық сый-сияпат белгілері.
Рәсім-салт-дәстүрлердің игі іс-әрекеттегі бір көрінісі.
Рәміз-этностық белгілер мен жоралғылар.
Қазақ халқының салт-дәстүрлерінің ұлттық рәсімдері көп, соның ішінде
ырым, тыйым, сенім, обал, сауап, ұлттық намыс рәсімдері-ұлттық
ерекшеліктерді білдіретін этнопедагогикалық құбылыстар болып табылады.
Қазақ халқы жас баланы дүниеге келісімен тұзды сумен жуындырып, денесін
маймен сылап, қол-аяғын созып өс-өсәрекетерін жасайды, сонымен қатар бала
ауырса халық медицинасына жүгінген.
Баланың денесін шынықтыру үшін қолданылатын әдістер: иық қағыстыру,
маңдай сүзістіру, білек күшін сынау, бел күшін сынау, мықын итерісу,
күресу, жаяу жарыс, қоржын байлап жарысу, еңбектетіп жарыстырту, аударыспақ
т.б. қолданған.
Әсіресе, балаға дене тәрбиесін беруде ұлттық ойындар теңге ату, соқыр
теке т.б. түрлері маңызды рөл атқарады.
Қазақ халқы ақыл-ой тәрбиесін беруде өзіндік дүнитанымға сүйенген. Бұл
ұғымдар: Әлем, әлемнің төрт негізі: жер, ана, көк, тәңірі; қазақ халқының
астрономиялық білімдері: Күн,Ай, жұлдыздар туралы, жеті ғалам, жеті қат
көк, жеті күн туралы түсініктері; ауа райы туралы білімдері ерекше болған.
Балаға ақыл-ой тәрбиесін берудің басты құралдары қазақ халқының ауыз
әдебиетіндегі мақал-мәтелдер, аңыз әңгімелер, шешендік сөздер, термелердегі
ақыл-нақыл өсиеттер, жұмбақтар, жаңылтпаштар үлкен рөл атқарады. Осылар
арқылы баланы өнер-білімге, тапқырлыққа, ойлауға тәрбиелеу халықтық
дәстүрге айналған. Халық шежіресі-халық тарихы, ол тәрбие мен білім негізі.
Сонымен қатар дәстүрден, ғұрып-салттан адамдар өзінің жеке басын
таниды. Мұнда адамдардың айналадағы заттар – нәрселер мен табиғат
құбылыстарына қатынасындағы жеке ұлттың және кәсіби өзгешеліктер көрініс
табады. Мысалы, Үндістанда сиыр мен маймылды ерекше құрметтеуі,
қытайлардың, жапондардың жыланның етін, италяндықтардың есектің етін аса
сый тағамға санауы, қазақта қойдың басын сыйлы қонақ ретінде ер адамға,
қырғызда әйелге ұсынуы тағы басқа сияқтылар сондай салт-ғұрыптар
өзгешеліктеріне жатады да, соларға байланысты әр елдің салт – дәстүрінің
әр түрлі екені белгілі болады.
Ел мен ел, ұлыс пен ұлыс шекаралас, аралас-құраласта өмір сүреді.
Сондықтан олардың ғұрып- салт ырымдарында ұқсастық та бар. Мысалы Иранда
жылдың ақырғы сәрсенбісін киелі күнге балап, ол күнгі барлық тілек қабыл
болып, ойлаған ой іске асады деп ырымдайды екен. Ирандықтар бұл сәрсенбіні
қызыл сәрсенбі деп атайды. Әсіресе ол күнді бойжеткен қыздар асыға
күтеді. Олар соңғы сәрсенбіге байланысты шартты орындап, түрлі жоралғы
–кәделер жақсы жасалса, тұрмысқа шығуымыздың сәті түседі деп сенеді. Біздің
халқымызда бар:
Сәрсенбі сәтті күні той жасапсыз,
Тойыңыз құтты болсын, қыз атасы! – деп Тойбастар жырында айтысатын,
сол күнгі бастаған ісі сәтті болады деп ұғынылатын Сәрсенбінің сәттісі
ырымының да иранның қызыл сәрсенбісімен бір негізден шығуы да ғажап емес.
Мұның бәрі әр түрлі халықтардың салт-дәстүрлерінде кейде әріден
жалғасатын сабақтастық та, діни наным бірлігінен бастау алған ұқсастық та,
тарихи аралас құраластық. Ұзақ уақыт іргелес шекаралас өмір кешуден болған
ауыс-түйістер де кездесетіні сондай-ақ өздеріне ғана тән, былайғы жұртқа
өрескел, ерсі көрінетіндері де болатыны дәлел.
Тарихқа көз жүгіртсек, халқымыз ата-бабаларының жинақтаған өмір
тәжірибесін, бай рухани қазынасын жас ұрпақты тәрбиелеуде пайдаланған, бала
тәрбиесіне ерекше мән бере, үміт арта сергек қараған.
Жас ұрпақтың алдына асқарлы мақсат қойып келелі міндеттер жүктеп,
баланы болашақ ел қамқоры, отан қорғаушысы, шаңырақ иесі, өмір гүлі деп бар
жақсысын балаған арнаған. Халық дүниеге келген жас нәрестенің болашағын
ойлап, бар жақсылықты соған арнап, көркем сөзге, әнге, күйге қосып, түрлі
қызықты ертегілер, жұмбақтар, жаңылтпаштар, әңгімелер шығарып оларды ұрпақ
тәрбиесіне пайдаланып келген.
Қазақтың аса көрнекті ағартушысы, педагог, ақын әрі жазушысы Ыбырай
Алтынсарин атамыз айтқан екен “Балаға берілетін бірінші тәрбие ата-анасын,
туған-туысын, жолдасын сыйлауға үйретуден басталады. Себебі ата-анасын
сыйламаған бала жолдасын да сыйламайды, қоғамға да пайда келтіре алмайды” –
дейді. Сондықтан да қазақ халқы өз ұрпағын бесікте жатқан кезінде ақ
тәрбиелей бастаған.
Отбасы – мемлекеттің ірге тасы қоғамдағы әр шаңырақтың босағасы берік,
мерейі үстем болмай мемлекетте де мықты болуы мүмкін емес. Қазақ халқының
ұлын үйлендіріп, қызын ұзатуда ғасырлар бойы жемісін үзбей жалғасып келе
жатқан өзіндік салт-дәстүрі де бар. Бұл әдет-ғұрыптар нәсілінің болашағын
ескеруден туындаған. Қазіргі заманда ел егемендігін алып, тәуелсіздіктің
байрағын көтерген рухани осы мұратымызға бір рет болса да ден қою заңды
құбылыс. Ғасырлар бойы қалыптастырған інжу-маржан дәстүріміздің біразын
жоғалтып алсақ та, біразын қайтадан көмескілендіріп алдық. Сондықтан да
балабақшада балаларға тәрбие беруде ұлттық тәрбие дәстүрлерін басшылыққа
алу басты талап.
Салт-дәстүр ұлттық тәрбие. Ұлттық тәрбиені бала бойына сіңіру үшін
баланың жас дара ерекшеліктеріне сай ұғымына байланысты ертегі, мақал-мәтел
және алуан түрлі салт-дәстүрлерді педагогикалық тұрғыдан іріктеп алу керек.
Балаға ұлттық тәрбиені дер кезінде меңгерту тәрбиешінің басты міндеті.
Балабақшадағы балаларға ізеттілікті, кішіпейілділікті, қайырымдылықты
үйрету тәрбиелеу. Оның бастамасы қазақ халқына тән үлкен бір ерекшелік
“сәлемдесу” дәстүрі. Сондықтанда қазақ халқында “Сәлем - сөздің атасы”-
деген мақал бар.
Ендеше баланың үлкендермен қарым-қатынас жасауының басты әліппесі
сәлемдесуден басталады.
Бұл дегеніміз – қазақ ауылында кіндігі кесіліп, туған халқының әдет-
ғұрпын тасындай қалап, дәстүрін жадына жылудай жинап, асыл тілін аманаттай
ардақтап, дінін дініне тұмардай тағып, салтын санасына сыбағадай сақтап
және олардың бәрін құрандай қастерлеп өскен ұрпақ екенін білдіру. Оның
мақсаты ата салтымыздың асыл мұрасы мен алтын қазынасын көпшілікке, кейінгі
жас ұрпаққа ұсынып, оны оқып үйренуді өмірге еңгізуді аманат деп тапсыру.
Бала тәрбиесі бесіктен
Отан отбасынан басталады дейді халық. Отбасының екі тірегі -
әлпештеген әке мен аялаған ана. Әке – шеше арқылы өрбіген тұқымның туыстық
– адамгершілік қатынастары жүйеленіп, әлеуметтік, қоғамдық құрылысқы
байланысты қалыптасқан.
Әрбір отбасында әкеге байланысты: баба, кейуана, ана, әже, әке, аға,
іні, қарындас; ал шешеге байланысты: түп нағашы, нағашы ата, нағашы әже,
нағашы ағағ нағыш әпке, нағашы іні, нағашы қарындас деген туыстық ұғымдар
бар.
Отбасындағы туыстық қатынастар әкенің жақындығына байланысты
қалыптасқан. Отбасындағы әрбір адамның туыстық қатынасқа байланысты
міндеттері, парыздары, борыштары бар. Міндет – күнделікті іс-әрекет арқылы
имандылық пен қайырымдылық рәсімдерін орындау әрекетін іске асыру жолы.
Парыз – міндетті іске асырудың қалыптасқан әрекеттері. Борыш – ата-
анаға, үлкен адамдарға қызмет етіп, әкенің еңбегін, ананың ақ сүтін өтеу
үшін жүргізілетін салтқа айналған қайырым іс-әрекеттер және ол қарыз
деген сөздің де баламасы. Яғни бала өзін әлпештеп өсірген ата-ана алдында
олардың жан аямай жасаған еңбектерін өтеуге қарыздар. Егер ол нағыз адам
болса, ең әуелі ата-ана алдындағы борышын өтеуді өмір жолына мақсат етіп
қойып, сол мақсаттарды орындауға жан-тәнімен әрекет жасап, еңбек етеді.
Отбасының қос шынары – ала таудай атасы және аналардың анасы - әже. Ата
– береке, мейірім, өнеге даналықтың қайнар көзі, ата салтын алға
апарушыларға үлгі беретін, қсиетті ісімен сый – құрметке бөленген қадірлі
қария. Атаны сыйлау – ата-бабаны, елді сыйлау, ал әжені құрметтеу өмірді
құрметтеу болып табылады.
Әкенің негізгі мақсат-баланы өмірге баулу,тәлім беріп тәрбиелеу. Мен
балам үшін өмір сүремін дейді әзіз әке.Әкенің үлгі-өнегесі арқылы,
нұсқауы, талап етуі – бала үшін бұлжытпай орындайтын заң іспетті.
Ақ сүт берген ана баласы үшін жанына да аямайды. Қазақта Әкемді алсаң
ал, құдай, шешемді қой, шекпен тоқып берсе де, өлмеймін ғой деген мақал
бар. Түн ұйқысын төрт бөліп, суық бесік таянған, түнде шошып оянған
ананың ақ мейірімі, оның қызметі, еңбегі бағаланбаса, ол – қорлық. Бірақ
ана бәрін де кешіреді, аналық міндеттерін айнытпай орындай береді.
Әпке деген сөз апа деген түбірге еке деген сыйласым қосымшанының
жалғануымен қалыптасқан. Әпке – екінші ана. Ол - әрі анаға көмекші, әрі
өзінен кіші ұрпақты тәрбиелеуші. Ағасы бардың жағасы бар дейді халық. Аға
- әкеден кейінгі отбасының иесі. Ол - әрі әкеге көмекші, әрі отбасындағы
бар тірліктің басқарушысы, тәрбиеші, тәлімгер. Аға ініге, қарындасқа үлгі
- өнеге көрсетіп, оларға қамқоршы болуға міндетті.
Інісі бардың тынысы бар деп, халық інінің ағаға көмек көрсетіп, оған
сүйеніш болатынын уағыздайды. Аға – бордан, іні зордан деген мақал ағаның
кешірімділігін іні пайдалана бермей, іні одан да зор болып, яғни асып
түсуге тиіс деген ұғымды білдіреді. Іні ағаны ардақтап, ақылына тәнті
болуға, кеңесіп отыруға міндетті.
Інісі мен қарындасы ағасын әкесіндей сыйлауы керек.
Қазақта қарындасын сыйламағанның қары сынсын деген мақал бар. Ұлттық
дәстүр бойынша қыз баланы, әсіресе, ең кіші қызды әлпештеп аялау - әрбір
отбасының міндеті. Қыз баланы сыйлай білу, оның көңіліне қаяу салмау, бар
жақсылықты әуелі қызға жасау – ұлттық дәстүрдің салтқа айналған үрдісі. Ал
қарындас ағасына қызмет етуді, әпкесіне көмек көрсетуді өзінің негізгі
міндетім деп, инабаттылық қарым қатынаста болуы керек.
Отбасында ағасының жұбайы – жеңгесі болса, ол да ананың міндетін
атқарады. Жеңге деген – қастерлі де сыйлы ұғым. Жеңгесі бардың теңгесі
бар, Жолы болар жігіттің жеңгесі шығар алдынан дейді халық. Жеңгені
анадай сыйлау қажет.
Бір үйде қанша болсаң, бір-біріңе меймансың, Бір-біріңді жаттай
сыйла, жат жанынан түңілсін деп, халық отбасындағы сыйласымды жоғары
бағалайды. Әке, жәке, көке, апа, апатайым, ағатайым, айым, күнім, панам,
алтыным т.б. ізетті сөздермен сыйласым рәсімдерін іске асырып отыру –
отбасындағы әрбір адамның парызы. Отбасындағы сыйласым – қуаныш, бақыт,
қызықты өмір!
Қазақта Жеті атасын білмеген - жетесіз деген мақал бар. Жылқы жеті
тегіне тартып туады деп, халық адамның арғы тегіне тартып туатындығын
айқындап, Біреу әкеге тартып туады, біреу әкеден артып туады дейді де,
ұрпағының мейілінше артып туғанын тілейді.
Жеті атаға дейін жақсы білудің әдептілікке әсері мол, яғни шөпшек
бабасына дейінгі туыстық тегін жақсы біліп, халықтық салт-сана бойынша,
туыстық қатынаста қалыптасқан парыздарын орындап, борыштарын өтеуге
міндетті.
Ата текті білуге туыстық, жақындыққа байланысты: баба, ата, әке, бала,
немере, шөбере, шөпшек, туажат, жүрекжат деген ұғымдар бар. Атаның баба
алдындағы зор міндеттері баланың, немеренің, шөберенің, туажаттың,
жүрекжатты алдында жалғасады, ол әдептілік қарым-қатынас ру, ел, ұлт,
ұлтаралық, бүкіладамзаттық мәнде дами қалыптасып адамгершілік парызды
өтеуге міндеттейді.
Адам баласының адамгершілік қарым-қатынасындағы атаға, руға, ұлтқа
бөліп, адамдық асыл сезімдерге жол бермей, күндестік, бақталастық, дүние
таластық тудыруға, әдепті бұзып, адамгершілікке қиянат көрсетіп, қылмыс
жасау текті сыйламаудан, адамдық қасиеттерді қастерлемеуден туындайды.
Тегіміз – адам. Біз адамдық қасиетке иеміз.
У ішсең руыңмен дегенде, халық тек руыңды сыйла деп тұрған жоқ, әуелі
руыңнан бөлектеніп кетпей, сыйласымды отбасыңнан, жақыныңнан баста деп,
отан сүйгіштікке шақырып, отанды сүю отбаснан басталатынын уағыздап тұр.
Өзіңді өзің жаттай сыйла, жат жанынан түңілсін деп, халық сыйласымның
бастауын айқын көрсетеді.
Абай атамыз: Атаның ғана баласы болма, адамның баласы бол деп,
адамгершілік қарым қатынас руға бөлінуге байланысты болмау керектігін басып
айтқан болатын. Әкеңді сыйласаң, атаңды құрметтей білесің, бабаңды
қастерлеп, бабаның өнегесін орындайсың да, еліңе елеулі, халқыңа қалаулы,
бүкіл адам баласына лайықты әрекеті мен әдептілігі бар жан екендігіңді
танытасың.
Қарындасына бұрмағанның қары сынсын деп, халық жан бауырына әділетті,
адал болып, оған жақындық көрсетпегенді қатаң қарғайды. Өйткені бүкіл адам
баласын сыйлау ең әуелі отбасынан, аталасты, руласты, ұлттық сыйлаудан
басталады. Руыңды сыйла, бірақ басқа руға қарсы болу – қылмыс, онымен де
жақындас, ұлтыңды ардақта, бүкіл адам баласын құрметтей біл. Міне біздің
халқымыздың имандылық дәстүрлерінің түпкі мақсаты осындай.
Алтау ала болса ауыздағы кетеді, төртеу түгел болса төбедегі келеді
деп. Халық жас ұрпақты бірлікке шақырады. Ұлым жақсы болсын десең, ұлы
жақсымен ауылдас бол, Қызым жақсы болсын десең, қызы жақсымен ауылдас
бол. деп ұлы мен қызының тәрбиесіне бесікте жатқан кезінен бастап
көңіл бөлген. Жүзге бөлінгеннің жүзі күйсін деп, аталарымыз бөлінуді
бәрінен де жек көріп, қатты қарғайды. Өйткені адамгершілік асыл
қатынастарды іріту, бірлікті бұзу – ең ауыр қылмыс, ондай қылмыс бүкіл
адамзаттық асыл қасиеттерге кесірін тигізді.
Текті білу дәстүрі ата текке байлынсты туыстық қатынастарды
әдептілікпен, имандылықпен орындау отырып, одан әрі дамып, жекжат –
жұрағатымен, отандастарымен, жалпы адам баласымен халық қалыптастырған
адамгершілік қатынастардың болуын уағыздайды.
Жас баланың жаны мен тәнін тәрбиелеген халық оның түрінде ақылды да
жігерлі, көкірек және саналы, өз жерін қорғай алатын оның болашағын
ойлайтын адамды көргісі келді. Сондықтан өсіп келе жатқан жас буынды
тәрбиелеу үшін халық педагогикасы тәрбиелеудің көптеген әдіс-тәсілдерін,
түрлерін және құралдарын пайдаланды; тәрбие берудің алуан түрін: дене,
еңбек, эстетикалык, интеллектуалды, рухани- өнегелілік, ерлік-
отансүйгіштікті қолданады.
Тәрбиенің басы отбасынан басталады. Бала дүниеге келгеннен 5-6 жасқа
дейін ата-ана немесе ата, әже қарамағында болады.
Қазақ отбасындағы тәрбие ісі ғалым Ш. Ахметовтың 8 түрлі мәселені
зерттеулер негізінде қамтыған.
1. Тәрбие басы алдымен әдептілікті үйретуді көздеген.
2. Баланы қайырымды, иманды, мейірімді болуға тәрбиелеген.
3. Тіл алғыш елгезек болуға баулыған.
4. Адал сыншыл болу.
5. Өнегелі ұстаз бен көпті көрген қария сөзін тыңдап “ақпа құлақ
болмай, құйма құлақ бол” дегенді бойға сіңірген.
6. Үлкенді, ата-ананы сыйлауды үлкен және ең басты міндет етіп қойған.
7. Кісі айыбын бетіне баспайтын, біреуге орынсыз тіл тигізбейтін азамат
бол, қаріп-қасірлердің табиғи кемдігін бетіне баспа деген.
8. Ел қорғаған батыр бол, халық алдында қызмет ет, бар өнеріңді соған
жұмса деген
Сан ғасырдан бері жинақталған ойшылдардың, даналардың, шешендердің,
ұстаздардың педагогикалық идеялары халықтың өмір тіршілігімен, кәсібімен,
ұлттық тәрбие дәстүрімен қоғамнан қоғамға жалғасып, дамып, ұрпақтан-ұрпаққа
ауысып отырған.
Бұлардың бәрі тәрбиені жетілдіру талабынан туған еді.
Салт-дәстүрлердің бала тәрбиесіндегі тәрбиелік мәні
Салт-дәстүр дегеніміз – халықтардың кәсібіне сенім нанымына, тіршілігіне
байланысты қалыптасқан, ұрпақтан-ұрпаққа ауысып отыратын қоғамдық құбылыс.
Ол отбасылық тәрбиеден қалыптасады. Жеке адам жаңа салтты ойлап шығара
алмайды. Бүкіл халық ел жұрт уақыт озған сайын салт-дәстүрге жаңалық
енгізіп, оны қоғамдық болмыс көріністеріне бейімдеп өзгертіп отырады. Ал
жаңа қоғамдық қатынастарға қайшы келетіндері жойылып өмірге қажеттілері
жаңа жағдайда ілгері дамиды.
Ұлттық салт пен дәстүрдің тууы ұлттың ұлт болып қалыптасуына байланысты.
Қазіргі ғылыми дәлелдеулер бойынша қазақ ұлтының алғаш пайда болуы ХІІІ-ХІV
ғасырлардан басталады деп жүрміз. Олай болса сол дәуірден бері қарай
қазақтың көптеген әдет-ғұрып, салт-дәстүрлері қалыптасып дамыды.
Ұлттық салт дәстүрлер – тарихи процесс. Көптеген дәстүрлер ұлттың ұлт
болып қалыптасуынан бұрын пайда болған. Сондықтан ол кейде бір талай
ұлттарға ортақ мәнді дәстүр болып келеді. Мысалы: асар-қырғыз, қазақ,
өзбек, тәжік, түркмен халықтарына ортақ өте ертеден пайда болған. Ал қазақ
халқында кейбір дәстүрлеріміз ұмыт болған.
Мәселен қазақтың жаугершілік заманында құрдас батыр жігіттердің ұлы
жорыққа аттанар алдында ақ қой сойып, қанына найзаларын малып “Өлсек бірге
өлеміз, опасызды ант атсын” деп тас түйістіріп анттау немесе әке-шешенің
асырап алған баласы мен туған балаларының саусақтарын ақ қойдың бауыздау
қанына малғызып “қаны бір бауырлық” деп ант ішкізеді екен. Ал қазіргі
уақытта бұрын болмаған ақ шашты қариялардың алтын, күміс неке тойларын
жасау бүгінгі салт-дәстүрден тұрақты орын алған.
Халық “Дәстүрдің озығы бар, дәурені өткен тозығы бар”, “Әдет - әдет
емес, жөн - әдет”- деп заман талабына сай дәстүрлерді дәріптеп тәлім
тәрбиенің пәрменді құрылысы ретінде пайдаланылып келген. Мысалы: көп
жылдары бойы “діни мейрам” деген жаңсақ көзқараспен Наурыз мейрамын еліміз
мүлде атаусыз қалдырып, қазіргі демократия кезінде ол қайта жанғыртылып
жалпы халық мейрамына айналды.
Әрбір ұрпақтың өмір тәжірибесінде екшеленген идеяларының, сұрыпталған
моральдық ережелері мен нормаларының жыл озған сайын үстемеленіп дамып
отыруында.
Қазақ халқының салт-дәстүрлерінің ерекшелігі мен қасиеті тәрбиелік әсер
ықпасында өміршеңдігінде, жаңа дәстүрдің туып, дамып, қалыптасып тәрбие
құралы ретінде кейінгі ұрпаққа мұра болып қала беруінде.
Қазақ халқының салт санасында ата-ананың арман тілегі ерекше көрініс
тапқан, бірақ бұл асыл қазыналар тоқырау кезінде нағыз тәрбие құралы бола
алған жоқ, қайта жыл озған сайын тәрбиеден шеттеп шығып қалып отырды.
Қазақ дәстүрінде баланы әлдилеу, жұбату, ойнату, тәрбиелеу үстінде оның
алдына неше алуан тілек - мақсат қою өлеңмен жырмен, әнмен көркем сөз
айшықтарымен айтылған.
Қазақ халқы жас ұрпақты ерлікке, отаншылдыққа, адамгершілікке, өткір
тілді шешендікке, еңбекке, өнерлі шебер болуға, өнерліні құрмет тұтуға,
туған жер табиғатын, ерлік дәстүрін сүюге тәрбиелеген.
Қазақ халқы – салт-дәстүрге өте бай. Салт-дәстүр халықтың белгілі бір
әдет-ғұрыптарына байланысты туған.халық өз ұрпағының “Сегіз қырлы, бір
сырлы”, өнегелі өнерлі болып өсуін мақсат еткен ата-бабадан қалған бар асыл
қасиеттерін әлденеше ғасырлар бойы өлең жырмен насихаттады. Әсіресе “Өнер
алды – қызыл тіл”, “Жер астында жатқанды қазбай тіл табар”- деп саналы
сөзді сары алтыннан артық бағалаған халқымыз тілді тәрбиенің пәрменді
құралы, ақыл ойдың асыл қоймасы деп таныды.
Қазақтың айтыс өлеңдерінде, терме толғауларында, бесік жырларында, ертегі,
аңыз-әңгімелерде, мақал-мәтел, нақыл сөздерінде ел тағдыры, келер ұрпақ
қамы, бас бостандығы, адамгершілік ар-ождан мәселелері жан-жақты сөз болып,
дидактикалық ақыл өсиет, насихат түрінде айтылып, ол халықтың қыз ұзату,
келін түсіру, шілдехана, баланы бесікке салу, өлікті жөнелту сияқты
дәстүрлері жиындарында марапатталып келді. Сол арқылы көпшілік қауымға
әсіресе жастарға өнеге айту, тәлім-тәрбие беру, салт-дәстүрді оқыту
көзделді.
Кесте 1.Салт-дәстүрлердің түрлері
1) Баланың дүниеге келуі ат жалын тартып мініп, отау тігіп азамат
болуына дейінгі салт-дәстүрлер: шілдехана, сүйінші, балаға ат қою,
бесікке салу, қырқынан шығару, тілін дамыту, тұсау кесу, атқа
мінгізу, сүндет тойы т.б. және қыз бала мен ұл баланы келешек отбасы
– жанұя құруға, шаруашылыққа, өмірге, еңбекке бейімдеуге арналған
азаматтық жөн-жорғылар кіреді.
2) Тұрмыс салт-дәстүрлері – қазақтың киіз үйі, үйдің жиһаздары, ұлттық
киімдер мен тағамдар, мал бағу, егіншілік, аңшылық, балықшылық,
бағбаншылыққа қатысып, кәсіптерге үйретудің тәлімгерлік түрлері
енеді.
3) Әлеуметтік мәдени салт-дәстүрлерге қазақ ауылы, ауыл адамдарының
туыстық қарым-қатынастары, шешендік сөз өнері, қазақтың ұлттық
музыка аспаптары, үйлену, үй болуға байланысты салт-дәстүрлер, қонақ
күту, халықтың ұлттық мерекелерді өткізу, өлікті жөнелту рәсімдері,
әдет ғұрыптары жатады.(кесте 1)
4) Қазақ халқының қол өнері деп біздің халықтың байырғы заманнан бергі
қолданып келе жатқан өру, тігу, тоқу,мүсіндеу, құрастыру, бейнелеу
сияқты творчествалық өнер жиынтығын айтамыз. Шын мәнінде қол өнер
түрлерінің әрқайсысының өзіндік тарихы бар.
Қазақ халқының өзінің күн көрісіне қажетті үй жай салуда үйге қажетті
тұрмыс жағдайының барінеде өзінің қолдан жасалған бұйымдарын пайдаланғаны
бізге мәлім. Әрбір бұйымдарды күнбе-күнгі тіршілік барысында
пайдаланса,әсем бұйымдар жасап өмірде де сән салтанат құра білген! Қазақтың
өрнекті әшекейімен істелетін қолөнерінің түрлері де , атаулары да өте көп.
Солардың ішінде ерекше ою-өрнекке тоқталып өтсем.
Нақтылай келсек ою мен өрнек сөзінің мағынасы бір. Бұл екі сөздің
ұғымында бір нәрсені кесу немесе ойып алу деген мағыныны білдіріді.
Қазақ халқының осы салт дәстүрлерінің ерекшелігі мен қасиеті, тәрбиелік
әсер, қимылы да дәстүрдің дамып, қалыптасып тәрбие құралы ретінде кейінгі
ұрпаққа мұра болып қала беруінде.
Құрсақ шашу. Жүкті болған келіннің енесі ауыл әйелдерін шақырып қонақ
етеді. Олар өз үйлерінен бір-бір дәм пісіріп әкеледі. Оның себебі –
келеннің жерік болып жүрген асын тауып беру.
Жарыс қазан. Толғата бастаған келіннің енесі қыстай сақтаған жылы-
жұмсағын қазанға салып жарыс қазан асу қамына кіріседі. Бұл келін тез
босансын деген ниеттен туған ырым.
Баланың тууы. Қазақ халқының көпшілік дәстүрлері баланың дүниеге
келуімен байланысты туған. Перзенттің шыр етіп дүниеге келуі ата-ананың
ғана емес бүкіл ауылдың қуанышы. Міне осы күндері “Шілдехана” немесе “Шілде
күзеті” өткізіледі.
Шілдехана. Жаңа туған нәрестені әртүрлі жын-шайтан, перілердің
салқынынан, қорғап, күзету үшін өткізіледі.
Сүйінші. Немерелері болған әже сүйінші сұратып жас балалар мен
келіндерін жан-жаққа жібереді.
Балаға ат кою. Нәрестеге үш күннен қалмай ат қойылады.
Бесікке салу. Кіндігі түскен баланы бес күннен кейін бесікке салады.
Бесік – нағыз халық мұрасы бабаларымыздың ғасырлар бойы тұтынып келген ата
мүлкі. Бесікті Орта Азия мен Кавказ, Үнді мен Қытай жерін мекендейтін
халықтардың басым көпшілігі пайдаланған, әлі де пайдаланып келеді. Қазақ
бесігі талдан, қайыңнан иіліп жасалады. Бесікті дүниеге әкелген “аттың
жалы, түйенің қомында” өткен көшпелі тұрмыс тіршілік.
Ел болу үшін, бесігіңді түзе (М.Әуезов)-деген сөздің мән-мағынасына
ой салсақ, ол-тәрбие ұрпақты дүниеге келтіруден басталады; сол-тәрбиенің
дәстүрлік, салт-саналық бастаулары мен бағдарларын жан-жақты пайдаланып,
даналықпен дамыта білу керек деген өсиеттің мәнін ұғамыз
Баланы бесікке бөлеген әже баланы тербете отырып ақырын ыңылдап бесік
жырын айтады:
Әлди-әлди ақ бөпем,
Ақ бесікке жат бөпем,
Астына терік салайын,
Үстіңе тоқым жабайын,
Ауылдан кеткен апаңды,
Қайдан іздеп табайын.
Баланы қырқынан шығару. Қырық күн толғаннан соң нәрестенің сүт
тырнағы мен қарын шашын алып, теңгелер салған ыдысқа кырық қасық су
құйып, шомылдырады.
Тұсау кесер – сәби тәй-тәйлап жүре бастаған кезде ата-анасы баланы тез
жүріп кетсін деген оймен “тұсау кесер” тойын жасайды. Алдымен тұсау кесер
күні белгіленіп арнайы қонақтар шақырылады. Жиналған көпшілік арасынан
көбінесе жүрісі жылдам, қимылы ширақ, іске епті қасиеттері мен көзге
түсетін қағылкез пысық адам таңдалып алынып нәрестенің тұсау кесерін соған
тапсырады.
Әдетте қазақтар бала тұсауын ала жіппен, қылдан ескен шыжыммен немесе
ішекпен кескен. Тұсау кесер сәті алдында тәтті дәмді тағам салынған
дастархан жойылады. Дастархан жанына қазық қағып тұсаулы баланы арқандап
қояды. Бұдан соң “жүйрік бол”, “шауып кет” деп таңдалып алынған адам, екі
қолынан екі адам жетектеген баланың тұсауын кесіп жібереді. Тұсауы кесілген
соң сәбиді екі адам ортаға алып асығып тез-тез жүгіреді. Осы кезде “тұсау
кесер” жырын айтады.
Қаз-қаз балам, қаз балам
Қадам бассаң мәз болам.
Қаз-қаз балам қаз балам
Тақымыңды жаз балам.
Күрмеуіңді шешейін
Тұсауыңды кесейін.
Қадамыңа қарайық,
Басқаныңды санайық.
Қаз-қаз балам жүре ғой!
Тілашар тойы. Бүлдірішінің, тілі жеке-жеке сөздерді айтуға икемделе
бастаған кезде, тілі тез шығуы үшін дәстүрлі тілашар тойы ырымын жасайды.
Атқа мінгізу тойы. Баланың буыны бекіп, ат үстінде өзін-өзі ұстап отыра
алатындай жағдайға жеткенде ашамай ерге мінгізіп үйретеді.
Сүндет тойы. Ер балаларды 5, 7 не 9 жасында сүндетке отырғызады.
Тоқым қағар. Бала бірінші рет үйінен алысқа жолаушылағанда өткізіледі.
Халық балаға табиғат тамашаларын танытып, еңбекке баулыған. Қазақ
баласы табиғат аясында малын бағып жүріп айнала қоршаған дүниені танып төрт
түліктің дыбысын ажыратып, табиғаттың сан қилы құбылыстарын, дала
мекендеушілерінің қимыл-әрекетін, тіршілігін бақылап, олардың өмір сүруін
танып білген. Халық оларға арнап әндер, тақпақтар, мақал-мәтелдер,
жаңылтпаш, жұмбақ және өтірік өлеңдер, қанатты сөздер ертегілер, музыкалық
ойындар шығарып күнделікті бала тәрбиесіне қолданылып, осы құралдар арқылы
баланың сезімін оятып, рухани дүниесін байытып еңбекке баулыған.
Сонымен қоса қазақ халқы жас ұрпақты әдепті, сыпайы, үлгі өнеге тұтқан
азамат болуды көздеген. Сол себепті жасы үлкенді сыйлап атын атамай, ата,
әже, апа, аға, тәте, жеңге, көке, әпке десе, жас кішіні інімен, қарындасы
т.б. деп құрметпен тәрбиелеген.
Қазақтың ұлттық ойындары ертеден келе жатқан дәстүрдің бірі.
Халқымыздың тарихи – мәдени мұраларының түрлері сан алуан. Солардың қай
–қайсысы да адамға, оның игілігіне қызмет етуге бағытталған. Осындай құнды
мәдени игіліктердің бірі – ұлт ойындары.
Халық өзінің қоршаған дүниенің қыры мен сырын егжей – тегжелі білуді
баланың санасына ойын арқылы жастайынан сіңіре білуді көздеген. Ойын бала
табиғатымен егіз. Өйткені, бала ойынсыз өспек емес, жан –жақты дамымақ
емес. Баршамызға белгілі, ойын арқылы баланың дене құрылысы жетіліп, өзі
жасаған қимылына сенімі артады.
Баланың бойында ойлау тапқырлық шыдамдылық ұйымдастырушылық
белсенділік қасиеттері қалыптасады.
Алтыбақан – жаз күндері ойналады. Алтыбақан тебушілер екі-екіден
жақтаудағы екі арқанға отырады да ортадағы арқанға аяқтарын тіреп, бір адам
ақырындап қозғап ойнайды.
Қазақша күрес – ежелгі спорт ойыны. Бұл ойын адамның денесін ширатып,
бұлшық еттерін жетілдіріп, ептілікке, төзімділікке, батырлыққа, әдіс таба
білуге үйретеді. Жасына сай ортаға екі жас бала шығып күреседі.
Арқан тартыс – көгалда, спорт залында өтеді. Ойыншылар екіге бөлініп
арқанның екі ұшынан ұстайды. Ойыншылардың мақсаты – екі топтың бірі ортасын
сызықтан бұрын сүйретіп өткізу. Ойын қимыл бірлігін қалыптастырып ұжымдық
іс-әрекетке тәрбиелейді.
Ат жарыстары. Бәйге. Бәйгенің тұрі көп. Ол жылқы малының жасына қарай
бөлінеді. Бұның мақсаты баланың еңбекке, малға деген сүйіспеншілігіне,
мықтылығына, батылдығына, табандылыққа, тапқырлыққа үйретеді. Жарыс
түрлері: тай жарыс – 1 жасқа келген жылқы, құлан жарыс – тай кезінде
бәйгеден озып келген екі жасар жылқы, дөнен жарыс – төрт жасар алысқа
шабатын жылқы.
Жорға - өзінің жұмсақ та, тайпаша жүрісімен көзге түседі.
Аударыспақ – спортшыдан үлкен ептілікті, күштілікті, батылдықты талап
етеді. Бұл ойында екі салт атты бірін-бірі аттан аударып алуға тырысады.
Бұған ат үстінде айқасты жақсы меңгерген спортшылар қатысады.
Теңге алу – бұл ойын тегіс жерлерде өткізіледі. Жердің ойық тұсына
шүберекке түйілген зат немесе теңге тастап қояды. Ойыншы тартпалы мықты
атқа мініп 30-40 метрдей жерден шауып бара жатып ойық жерде жатқан затты
еңкейе беріп іліп алады. Егер іліп алса зат өзінікі болып саналады.
Қыз қуу - қазақтың көне ойындарының бірі. Бұл ойын тәртіп бойынша
жарыс жігіт пен оның қалыңдығы арасында өткізілген.
Егер ер жігіт жарыста жеңілсе ол өзіне қойылатын талапты ақтай алмағаны
үшін қызбен некелесуге құқығы жоқ.
Егер қыз жеңілсе ешқандай қалың малсыз жігітке тұрмысқа шығатын болған.
Ойын тәртібі қыз бен жігіт – сөреге шақырылып, жігіт қыздан 10-15 метр
кейін тұрып жарысқа қосылады. Жігіт қызды қуып жетсе, өзінің жеңгендігін
білдіріп қыз бетінен сүюге тырысады. Ал қыз қуғыншыдан құтылып сөреге бұрын
жетуге тырысады. Қазіргі уақытта бұл ойын жай қыз бен жігіт арасында
өтеді.
Асық ойындары – ұлт ойындары ішінде арыдан келе жатқан ойын. Асық
ойындары баланың жастайынан нерв жүйелерін шыңдап, оларды дәлдікке,
ұстамдылыққа тәрбиелейді. Бұл ойынды еңбектеген баладан еңкейген кәріге
дейін ойнайды. Бұл ойынның түрлері көп. Мысалы, алшы, омпа, тасқала, қан
талапай т.б.
Көкпар – жаппай тарту және дада тарту деп екіге бөледі. Жаппай тарту,а
жеке адамдар тақымдасып қол қайырады, тақым күшін, батылдығын, ептілігін
көрсетеді.
Дода тарту жүйелі және тұрақты тәртіп сақталмайды. Көкпарға лақ
тартылады. Ол жеңіл суға салынып мықты болуы үшін ішек қарнын алып терісі
тігіледі. Оны біреудің үйінің алдына апарып тастайды. Оны көбінесе үбірлі-
шүбірлі немесе баласы жоқ үйлерге тастайды. Себебі, баласыз үй балалы
болсын, көп балалы үйдің өзгелерге жолын берсін деген жақсы ырым.
Көп жағдайда балалар тез ұйымдасып кетпейді: яғни толып жатқан ұғымдары
бірінші күннен бастап түсіндіре қою қиынға соғады. Мәселен, оның тәрбиеші
үшін қиындығы емес, балаларды меңгеріп алуының күрделігінде. Сондықтан
алғашқы бес – он минутты тәрбиеші ұлттық ойындардан бастап, балалардың
қимыл – бірлігі қалыптасып, бір – біріне жақындасаған кезде, ойыннан оқу
іс - әрекетіне біртіндеп көшкені жөн.
Балалардың назарын оқу іс - әрекетке аудару үшін тәрбиеші 5-10 минут
қимыл – қозғалыс ойындарын ойнатып, олардың көңілдерін басқа жаққа аударады
да, соның негізінде пайда болған ерік – жігерлерін негізгі материалдырға
аударады.
Балабақша балалары үшін демалыс уақыттарында ойналатын ұлттық
ойындарын іріктеп балалардың жас ерекшелігіне байланысты ойнауды ұсынған
дұрыс. Дене шынықтыру іс- әрекетінде халық ойындарын пайдалану
жасөспірімдердің тек дене тәрбиесіне ғана әсерін тигізіп қана қоймай,
олардың жан – жақты дамуына, сана – сезімінің өсіп, жетілуіне айтарлықтай
әсер тигізеді. Тәрбие процесі кездерінде бір – бірімен ұштасатын
дәнекерлердің бірі – ұлтық ойындар. Бос уақыттарында өтілетін, жүргізілетін
тәрбие жұмыстарына көп көңіл бөлінбейінше жақсы нәтиже бермейді.
Тәрбиешілер ұжымы осы белсенді балалардың көмегімен, оқу іс - әрекет
үстінде, бос уақытта ұлттық ойындарды ойнатуды жалғастырады. Оған бақылау,
басшылық жасайды.
Бос уақытта ойналатын ұлттық ойындары барысында
тынығады
бала өміртанымын кеңейтеді
бірлеседі
ұйымшылдыққа үйренеді
Төзімділік, шыдамдылық пен ұстамдылық өзін - өзі тежеу сияқты
қасиеттердің қажеттілігін алғаш сезіну осы ұлттық ойындардан басталады.
Мысалы, бос уақытта балалармен ойнауға мынадай қазақтың ұлттық ойындарын
ұсынуға болады. Айгөлек, Арқан тарту, Белбеу тастау, Соқыр теке,
Қойыңа қасқыр шапты, Ат қума, Жаяу көкпар, Түйе-түйе, Омпы,
Жалау алу, Қасқыр мен ешкі, Алшы, Хан, Хан жақса ма?,
Күзетшілер, Ұшты-ұшты, Көрші-көрші, Сақина жинау тағы басқалары.
Өзге халықтар сияқты,қазақ елінің де бала тәрбиесі жөнінде атам заманнан
бергі жиып-терген мол тәжірибесі бар.аға буын өз бойындағы
ізеттілік,қайырымдылық,кішіпейілділ ік,әдептілік,елін-жерін,Отанын сүюшілік
секілді ең асыл қасиеттерін жас ұрпаққа күнделікті тұрмыста үнемі
үйретіп,қаны мен жанына сіңіріп келеді.
Ұрпақ тәрбиесіндегі ежелден қалыптасқан халқымыздың жақсы дәстүрлері
мен тағлымдарын оқып үйреніп,өнеге тұтпай тұрып,жастарды ізгілік пен
парасаттылыққа баулу мүмкін емес.Себебі Л.Н.Толстой айтқандай: Өткенді
жақсы білмейінше,келешекке сапар шегу айсыз қараңғыда сүрлеу соқпақ іздеп
адасумен пара-пар.
Дәстүрдің озығы бар,дәурені өткен тозығы бардегендей, жылтырағанның
бәрі алтын емес.Қазіргі заман талабына тура келмейтін, мән-мағынасы
өзгерген,ескірген салт-дәстүрлердің кейбіреулеріне сын көзімен қарай
отырып,тәлімдік мәнін жоймаған әдет-ғұрыптарды бүгінгі пікірі мен талғамы
жоғары жастардың кәдесіне жаратуды да ескерген болатын.
Ұлттың жан-күйі мен ұлттық мәдениет арасында тығыз байланыс
бар.Ұлттық мінез-құлық ерекшелігі ұлт мәдениетінің түрлерінен көрініс
береді.
Ұлт дегеніміз-адамдардың тарихи қалыптасқан әлеуметтік-этникалық,
қауымдық бірлестігінің жоғары түрі.Қай халықтың болмасын ұлт болып
қалыптасуы үшін қажетті факторлар: оның құрамына енген адамдар тобының
материалдық тұрмыс жағдайларының, территориясы мен экономикалық
өмірінің,тілі мен мәдениетінің,әлеуметтік хал-ахуалдағы сол ұлтқа тән
кейбір этникалық ерекшелігінің ортақтығы болып табылады.
Ұлттық сезім дегеніміз-адамдардың туған жерге,өскен елге,ана
тіліне,ұлттық салт-дәстүрге деген сүйіспеншілігін білдіруі.Ұлттық сезім-
адамды қоршаған ортаның (әлеуметтік-экономикалық,мәдени және жаратылыс
құбылыстарының) сол ұлт өкіліне тартқан ерекше сыйы.
Ұлттық салт-дәстүрдің тууы ұлттың ұлт болып қалыптасуына
байланысты.Қазіргі ғылыми дәлелдеулер бойынша,қазақ ұлтының алғаш пайда
болуы ХІІІ-ХІV ғасырларда басталды деп жүрміз.Олай болса,сол дәуірден
бері қарай қазақтың көптеген әдет-ғұрып,салт-дәстүрлері
қалыптасып,дамыды.Оның озық үлгілері ұрпақтан-ұрпаққа көшіп,біздің
дәуірімізге жетті.В.Г.Белинский салт-дәстүрдің өміршеңдігі жөнінде: Әдет-
ғұрып замандар сыннан өтеді.Өз дәуірінде ардақталып, ата-бабадан әулетке
мұра болып ауысып,рудан-руға,ұрпақтан-ұрпаққа жетеді.Олар халықтың сыртқы
бейнесі болып табылады.Онсыз халық бет-әлпетсіз бейне,болымсыз тас мүсін
тәрізді...-дейді.Әрине әр халықтың өзіне тән салт-дәстүрі,әдет-ғұрпы
болады.Олар сол халықтың ерекше белгісі болып сақтала береді.
Ұлттық салт-дәстүрлер-тарихи көне процесс.Көптеген салт-дәстүрлер
ұлттың ұлт болып қалыптасуынан бұрын пайда болған.Сондықтан ол кейде
бірталай ұлттарға ортақ мәнді дәстүр болып келеді.Мысалы, асар -
қырғыз,қазақ,өзбек,тәжік,түрікмен халықтарына ортақ өте ертеде пайда болған
дәстүр.
Салт-дәстүр халықтың тіршілік кәсібіне,наным-сеніміне,өмірге деген
көзқарасына байланысты туып, қалыптасып, ұрпақтан - ұрпаққа ауысып,
өзгеріп, жаңарып отырады.
Бала тәрбиесіне байланысты салт-дәстүрлер.Қай халықта да жұбайлар
отбасын құрған соң,олар баласы болуын арман етеді.Себебі бала-өмірдің
жалғасы,отбасының жеміс берер гүлі,ерлі-зайыптылардың тіреу-
діңгегі.Сондықтан да қазақ халқы Бесіксіз үйде береке жоқ деп ой
топшылаған.
Жаңа үйленген жастар алғашқыда бала мәселесіне онша мән
бермегенмен,жас келіннің аяқ басқаны,мінез-құлқы, жүріс-тұрысы тәжірибелі
ененің көз қиығынан қалыс қалмайды.Баласынан немере сүйіп,ұрпағын өсіруді
армандаған аналар келіні келе сала бала көтермесе,алаңдай бастайды.ал
келіні көп кешікпей екіқабат болса,енесі келінін ерекше қамқорлыққа
алып,аялайды.Осы сияқты қазақта көптеген салт-дәстүрлер бар. Мысалы,атап
айтар болсақ, жеті ата, жеті жұт, жеті қазына, жеті жарғы, жеті күн, жеті
жоқ және т.б.
Жеті қазына.
1. Ер жігіт.
2. Сұлу әйел.
3. Ақыл,білім.
4. Жүйрік ат.
5. Қыран бүркіт.
6. Берен мылтық.
7. Жүйрік тазы
Жеті ата.
1. Әке.
2. Бала.
3. Немере.
4. Шөбере.
5. Шөпшек.
6. Немене.
7. Туажат.
Жеті күн.
1. Бүгін.
2. Ертең.
3. Бүрсүгүні.
4. Арғы күн.
5. Ауыр күн.
6. Соңғы күн.
7. Азына.
Жеті жұт.
1. Құрғақшылық.
2. Жұт (мал қырылу).
3. Өрт.
4. Оба (ауру).
5. Соғыс.
6. Топан су.
7. Зілзала (жер сілкіну).
Жеті жоқ.
1. Жерде өлшеуіш жоқ.
2. Аспанда тіреуіш жоқ.
3. Таста тамыр жоқ.
4. Тасбақада талақ жоқ.
5. Аллада бауыр жоқ.
6. Аққуда сүт жоқ.
7. Жылқыда өт жоқ.
Адамзат қоғамының рухани және мәдени қорының қымбат қазыналарының
бірі-халықтық салт-дәстүр мен әдет-ғұрып.Қай халықтың болмасын бітім
тұлғасы,психологиялық,этникалық жан-сезім белгілері оның өзіне тән
дәстүрінен,әдет-ғұрып,салт-санасына н көрінеді.
Салт-дәстүр, әдет-ғұрып халықтың рухани өзегі, тілінің
тірегі,мәдениетінің арқауы.Ғасырдан-ғасырға,ұрпақтан-ұр паққа ауысып келе
жатқан ата дәстүрінің желісін үзбей халқымыздың асыл мұрасы ретінде
бағалап,оларды көздің қарашығындай сақтап,ілгері дамытып отыру өркенді де
өнегелі іс.
Дәстүр,салт қашан да адам қиялынан туындап,заман ағымына қарй
байып,мазмұны тереңдеп отырады.Сондықтан бұған осы тұрғыдан қараған
дұрыс.Әркім керектісін,көңіліне ұнағанын,көкейіне қонғанын қабылдап,іс
жүзінде қолданса,оны ұлтымыздың озық салт-дәстүрлерімен
байланыстырып,байытып мазмұндандыра түссе, нұр үстіне - нұр.
Әдеп сақтау-адамгершіліктің белгісі
Әдеп сақтау (этикалық қалып)-қазақ халқының тарихи қалыптасқан қоғамдық
санасының практикалық көрінісі, әлеуметтік тәртіптің, борыш пен міндеттің
заңды айғағы. Халық өмірлік практикада ешбір тыйым салусыз-ақ өз қалауынан
адамгершілік мақсат-мүддеге сәйкес әдептілікті, әдеп сақтау жүйесін
қалыптастырған. Әрине, Тауына қарай аңы, заманына қарай заңы, Әр елдің
заңы басқа, иті бар қара қасқа дегендей әдеп сақтаудың тарихи, таптық,
әлеуметтік ерекшеліктері де болған, ал қазақ халқының әдеп сақтау дәстүрі
ешбір тапты, ұлтты, нәсіл мен жыныс айырмашылықтарын алаламайды.
Әдеп сақтаудың әлеуметтік (қоғамдық) мәні зор. Әулет, әлеумет, қоғам
мүшелері қалыптасқан әдептілікті бұзбауға міндетті. Әдептілікті бұзған
адамға кез-келген қоғам мүшесі (жасына, нәсіліне қарамай) өз пікірін
айтуға, тыйым салуға ерікті, өйткені ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz