Геноцидтің халықаралық қылмыс ретінде заңды құрамы мәселелері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І ГЕНОЦИДТІҢ ЗАҢДЫҚ ТҮСІНІГІМЕН БАЙЛАНЫСТЫ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕР
1.1 Геноцидтің тарихи және құқықтық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Геноцид қылмысының заңдық құрамын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
1.3 Геноцид қылмысы үшін қылмыстық қудалаудың халықаралық.құқықтық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
ІІ ГЕНОЦИДТІҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ СИПАТТАМАСЫ
2.1 Геноцидтің объектісі мен объективтік жағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
2.2 Геноцидтің субъектісі мен субъективтік жағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
2.3 Геноцид үшін жауапкершілік мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
2.4 1948 жылғы 9 желтоқсанда қабылданған Геноцид қылмысының алдын алу және ол үшiн жазалау туралы конвенция нормаларын жалпы талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
І ГЕНОЦИДТІҢ ЗАҢДЫҚ ТҮСІНІГІМЕН БАЙЛАНЫСТЫ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕР
1.1 Геноцидтің тарихи және құқықтық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Геноцид қылмысының заңдық құрамын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
1.3 Геноцид қылмысы үшін қылмыстық қудалаудың халықаралық.құқықтық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
ІІ ГЕНОЦИДТІҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ СИПАТТАМАСЫ
2.1 Геноцидтің объектісі мен объективтік жағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
2.2 Геноцидтің субъектісі мен субъективтік жағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
2.3 Геноцид үшін жауапкершілік мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
2.4 1948 жылғы 9 желтоқсанда қабылданған Геноцид қылмысының алдын алу және ол үшiн жазалау туралы конвенция нормаларын жалпы талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде алғаш рет қылмыстық заңның міндеті ретінде бейбітшілік пен адамзат қауіпсіздігін қамтамасыз ету бекітілді. Қолданыстағы Қылмыстық кодексте бейбітшілік пен адамзат қауіпсіздігіне қарсы қылмыстарға арналған арнайы тарау да пайда болды. Мұндай нормаларды енгізу, ең алдымен, Қазақстан Республикасының халықаралық қылмыстар жасаған кінәлі тұлғаларды жазалаудың тиімді шараларын көздеуге қатысты міндеттеме алған бірқатар халықаралық құжаттарға қатысуымен байланысты.
Қазіргі заманғы тарих бүкіл әлемдік қауымдастықтың немесе оның жекелеген құрамдас бөліктерінің қауіпсіз өмір сүруіне қол сұғатын қылмыстармен күресу қажеттігін дәлелдеп берді. Ондай қажеттілікті түсіну ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың бірінші жартысында халықаралық қылмыстар құрамының белгілерін қалыптастыратын бірқатар конвенцияларды қабылдауға алып келді.
Нацистік әскери қылмыскерлер үстінен құрылған Нюрнберг процесі халықаралық заңнамадағы бірқатар олқылықтарды анықтады. Айыптаушылардың сөздері мен айыптау қорытындысында сотталушылармен жасалған әрекеттердің мәнісін анықтау үшін геноцид термині қолданылғанымен, соңғы үкімде ондай түсінік болған жоқ, өйткені бұл қылмыстың құрамы сол уақытта әлі құқықтық тұрғыда бекітілмеген еді.
Нюрнберг процесі аяқталған соң 1948 жылғы 9 желтоқсанда Геноцид қылмысының алдын алу және ол үшін жазалау туралы конвенция қабылданды. Бұл конвенцияда алғаш рет адамзатқа қарсы қылмыстардың ішінде ең қатыгез және жекелеген демографиялық топтардың өмір сүру негізіне қол сұғатын қылмыс – геноцидке анықтама берілді.
ХХ ғасырдың 90-шы жылдарының басында бұрынғы Югославия мен Руанда бойынша ad hoc трибуналдар өз жұмысын бастады. Олардың Жарғыларына сәйкес, трибуналдардың юрисдикциясына, яғни құзырына геноцид қылмысы үшін жауапқа тарту нормалары енгізілді. Аталған трибуналдардың шешімдері геноцид қылмысының құрамының белгілерін түсінуге елеулі септігін тигізді. Осы сияқты, 1998 жылы Халықаралық қылмыстық соттың Рим Статутын қабылдаған соң геноцид оның юрисдикциясына жататын қылмыстық әрекеттер тізіміне енгізілді.
1948 жылғы Конвенцияны қабылдаған соң Бейбітшілік пен адамзат қауіпсіздігіне қарсы қылмыстар кодексінің жобасын жасаудың бірнеше талпынысы болған. Кодекстің соңғы жобасы 1996 жылы жасап шығарылған. Оның 17-бабында екі элементтен тұратын (субъективті ниет – mens rea және тыйым салынған әрекет – actus reus) геноцидтің нақты анықтамасы берілген.
Зерттеу тақырыбы мен оның өзектілігін анықтау кезінде қазіргі заманғы отандық әдебиетте геноцид қылмысының құрамын доктриналды түсінуге және бұл қылмыс үшін қылмыстық жауапкершіліктің құқыққолдану мәселелерін шешуге арналған арнайы зерттеу жұмыстары жоқтың қасы екені үлкен маңызға ие болды.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде алғаш рет қылмыстық заңның міндеті ретінде бейбітшілік пен адамзат қауіпсіздігін қамтамасыз ету бекітілді. Қолданыстағы Қылмыстық кодексте бейбітшілік пен адамзат қауіпсіздігіне қарсы қылмыстарға арналған арнайы тарау да пайда болды. Мұндай нормаларды енгізу, ең алдымен, Қазақстан Республикасының халықаралық қылмыстар жасаған кінәлі тұлғаларды жазалаудың тиімді шараларын көздеуге қатысты міндеттеме алған бірқатар халықаралық құжаттарға қатысуымен байланысты.
Қазіргі заманғы тарих бүкіл әлемдік қауымдастықтың немесе оның жекелеген құрамдас бөліктерінің қауіпсіз өмір сүруіне қол сұғатын қылмыстармен күресу қажеттігін дәлелдеп берді. Ондай қажеттілікті түсіну ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың бірінші жартысында халықаралық қылмыстар құрамының белгілерін қалыптастыратын бірқатар конвенцияларды қабылдауға алып келді.
Нацистік әскери қылмыскерлер үстінен құрылған Нюрнберг процесі халықаралық заңнамадағы бірқатар олқылықтарды анықтады. Айыптаушылардың сөздері мен айыптау қорытындысында сотталушылармен жасалған әрекеттердің мәнісін анықтау үшін геноцид термині қолданылғанымен, соңғы үкімде ондай түсінік болған жоқ, өйткені бұл қылмыстың құрамы сол уақытта әлі құқықтық тұрғыда бекітілмеген еді.
Нюрнберг процесі аяқталған соң 1948 жылғы 9 желтоқсанда Геноцид қылмысының алдын алу және ол үшін жазалау туралы конвенция қабылданды. Бұл конвенцияда алғаш рет адамзатқа қарсы қылмыстардың ішінде ең қатыгез және жекелеген демографиялық топтардың өмір сүру негізіне қол сұғатын қылмыс – геноцидке анықтама берілді.
ХХ ғасырдың 90-шы жылдарының басында бұрынғы Югославия мен Руанда бойынша ad hoc трибуналдар өз жұмысын бастады. Олардың Жарғыларына сәйкес, трибуналдардың юрисдикциясына, яғни құзырына геноцид қылмысы үшін жауапқа тарту нормалары енгізілді. Аталған трибуналдардың шешімдері геноцид қылмысының құрамының белгілерін түсінуге елеулі септігін тигізді. Осы сияқты, 1998 жылы Халықаралық қылмыстық соттың Рим Статутын қабылдаған соң геноцид оның юрисдикциясына жататын қылмыстық әрекеттер тізіміне енгізілді.
1948 жылғы Конвенцияны қабылдаған соң Бейбітшілік пен адамзат қауіпсіздігіне қарсы қылмыстар кодексінің жобасын жасаудың бірнеше талпынысы болған. Кодекстің соңғы жобасы 1996 жылы жасап шығарылған. Оның 17-бабында екі элементтен тұратын (субъективті ниет – mens rea және тыйым салынған әрекет – actus reus) геноцидтің нақты анықтамасы берілген.
Зерттеу тақырыбы мен оның өзектілігін анықтау кезінде қазіргі заманғы отандық әдебиетте геноцид қылмысының құрамын доктриналды түсінуге және бұл қылмыс үшін қылмыстық жауапкершіліктің құқыққолдану мәселелерін шешуге арналған арнайы зерттеу жұмыстары жоқтың қасы екені үлкен маңызға ие болды.
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Латинско-русский словарь. 3-е изд. М., 1986.
2. Lemkin Raphael. Axis Rule in Occupied Europe. Washington. Carnegie Endowment for International Peace. 19947
3. Pella V. Le Code des Crimes contre la paix et la securite de l'humanite. Geneve, 1957.
4. Резолюция о предупреждении преступления геноцида и наказании за него, принятая на второй части I сессии Генеральной Ассамблеи ООН (23 октября - 15 декабря 1946 г.) // Сборник международных договоров. Универсальные договоры ООН. В 2-х томах. - Нью- Йорк, 1994. - Т. 1. Ч. 2. - С. 140.
5. Резолюции, принятые Генеральной Ассамблеей на второй части первой сессии с 23 октября по 15 декабря 1946 г. NY. 1947. // Сборник международных договоров. Т.1, ч.2. Универсальные Договоры. ООН. NY. Jeneve. 1994.
6. Тернон И. Размышления о геноциде // www.hrights.ru
7. Ахиезер А.С. Россия: критика исторического опыта (социокультурная динамика России). Т.1. От прошлого к будущему. 2-е издание, переработанное и дополненное. Новосибирск, Изд-во «Сибирский хронограф», 1997.
8. Хомизури Г.П. Социальные потрясения в судьбах народов (на примере Армении). М.: Интеллект. 1997.
9. Тункин Г.И. Теория международного права. М.1970.
10. Donnedieu de Vabres H. La Cour Permanente de justice internationale et sa vocation en matiere criminelle // Revue internationale de droit penal. 1924. № 3-4.
11. Римский статут Международного Уголовного суда от 17 июля 1998 года // Сборник международных договоров. Т.1, ч. 2. Универсальные договоры, ООН, NY, Jeneve. 1994г.
12. Международный пакт о гражданских и политических правах от 16 декабря 1966г. и Факультативный протокол к нему от 19 декабря 1966г. // Сборник международных договоров. Т.1 ч 1, 2. Универсальные Договоры. ООН. NY. Jeneve. 1994
13. Фисенко И. Ответственность государств за международные преступления. // Закон и правопорядок. 2002.
14. Уголовный кодекс Республики Казахстан, от 16 июля 1997 года;
15. Наумов А.В. Практика применения Уголовного кодекса Российской Федерации: комментарий судебной практики и доктринальное толкование. - Волтерс Клувер, 2005 г.
16. Кочои Самвел. Геноцид: понятие, ответственность, практика // Уголовное право. 2001. №2. С. 95- 97
17. Лукашук И.И. Международное право. Общая часть. Учебник. М., «Бек». 1996.
18. Всеобщая Декларация прав человека от 10 декабря 1948г. / Сборник международных договоров. Т.1 ч 1, 2. Универсальные Договоры. ООН. NY. Jeneve. 1994.
19. Verwey W.D. Humanitarian Intervention under International Law // Netherland International Law Review. Rockville, 1985.
20. Lemkin R. Genocide as a Crime in International Law // American Journal of International Law. 1947. Vol. 41. P.147.
21. Жвания Г.Е. Международно-правовые гарантии защиты национальных меньшинств: исторический очерк. Тбилиси, 1959 г.
22. Goldberg G. The Peace to End Peace: The Paris Peace Conference of 1919. N.Y.: Harcourt, Bracc and World, 1969. p. 151.
23. Convention for the Creation of an International Criminal Court, League of Nations // OJ Spec. Supp. № 156 (1936), LN Doc. C. 547(I).
24. History of the United Nations War Crimes Commission and the Development of the Laws of War. L.: His Majesty’s Stationery Office, 1948. P.197.
25. Трайнин А.Н. Защита мира и уголовный закон. М., Изд-во «Наука». 1969.
26. Лукашук И.И., Наумов А.В. Международное уголовное право. Учебник. М., 1999.
27. Международные акты о правах человека. Сб. Документов / сост. В.А.Карташкин, Е.А.Лукашева. М., 2002. С.516
28. Словарь по правам человека http://www.hro.org/editions/glossary/15/politic.htm
29. Устав Международного Военного Трибунала для суда и наказания главных военных преступников европейских стран оси (Лондон, 8 августа 1945 г.)
30. Барсегов Ю.Г. Геноцид армян – преступление по международному праву. М.: Изд-во «ХХІ век - Согласие», 2000.
31. Нюрнбергский процесс. Сборник материалов в 8-ми томах. Т.8. М., Юр.лит. 1999.
32. Декларации о предоставлении независимости колониальным странам и народам 1960 года // Сборник международных договоров. Т.1, ч.2. Универсальные Договоры. ООН. NY. Jeneve. 1994
33. Проект статей об ответственности государств от 2001 года. // Международное публичное и частное право, № 2 (6), 2002г.
34. Устав Организации Ообъединенных Наций // Сборник международных договоров. Т.1. ч.1, 2. Универсальные Договоры. ООН. NY. Jeneve. 1994.
35. Организация Объединенных Наций. Генеральная Ассамблея. Комиссия международного права. XLV сессия. 3 мая-23 июля 1993 г. Комментарии и замечания правительств в отношении проекта Кодекса преступлений против мира и безопасности человечества, принятого в первом чтении Комиссией международного права на ее XLIII сессии.
36. Нюрнбергский процесс: Сб. материалов. В 2 т. Т. 1. М., 1952.
37. Конституция Республики Казахстан, от 30 августа 1995 года;
38. Herbert Hirsch. Genocide and the Politics of Memory: Studying Death to Preserve Life . University of North Carolina Press, 1995
39. Robert Gellately; Ben Kieman. The Specter of Genocide: Mass Murder in Historical Perspective Cambridge University Press, 2003.
40. John G. Heidenrich. How to Prevent Genocide: A Guide for Policymakers, Scholars, and the Concerned Citizen. Praeger, 2001
41. Henry Friedlander. The Origins of Nazi Genocide: From Euthanasia to the Final Solution University of North Carolina Press, 1995
1. Латинско-русский словарь. 3-е изд. М., 1986.
2. Lemkin Raphael. Axis Rule in Occupied Europe. Washington. Carnegie Endowment for International Peace. 19947
3. Pella V. Le Code des Crimes contre la paix et la securite de l'humanite. Geneve, 1957.
4. Резолюция о предупреждении преступления геноцида и наказании за него, принятая на второй части I сессии Генеральной Ассамблеи ООН (23 октября - 15 декабря 1946 г.) // Сборник международных договоров. Универсальные договоры ООН. В 2-х томах. - Нью- Йорк, 1994. - Т. 1. Ч. 2. - С. 140.
5. Резолюции, принятые Генеральной Ассамблеей на второй части первой сессии с 23 октября по 15 декабря 1946 г. NY. 1947. // Сборник международных договоров. Т.1, ч.2. Универсальные Договоры. ООН. NY. Jeneve. 1994.
6. Тернон И. Размышления о геноциде // www.hrights.ru
7. Ахиезер А.С. Россия: критика исторического опыта (социокультурная динамика России). Т.1. От прошлого к будущему. 2-е издание, переработанное и дополненное. Новосибирск, Изд-во «Сибирский хронограф», 1997.
8. Хомизури Г.П. Социальные потрясения в судьбах народов (на примере Армении). М.: Интеллект. 1997.
9. Тункин Г.И. Теория международного права. М.1970.
10. Donnedieu de Vabres H. La Cour Permanente de justice internationale et sa vocation en matiere criminelle // Revue internationale de droit penal. 1924. № 3-4.
11. Римский статут Международного Уголовного суда от 17 июля 1998 года // Сборник международных договоров. Т.1, ч. 2. Универсальные договоры, ООН, NY, Jeneve. 1994г.
12. Международный пакт о гражданских и политических правах от 16 декабря 1966г. и Факультативный протокол к нему от 19 декабря 1966г. // Сборник международных договоров. Т.1 ч 1, 2. Универсальные Договоры. ООН. NY. Jeneve. 1994
13. Фисенко И. Ответственность государств за международные преступления. // Закон и правопорядок. 2002.
14. Уголовный кодекс Республики Казахстан, от 16 июля 1997 года;
15. Наумов А.В. Практика применения Уголовного кодекса Российской Федерации: комментарий судебной практики и доктринальное толкование. - Волтерс Клувер, 2005 г.
16. Кочои Самвел. Геноцид: понятие, ответственность, практика // Уголовное право. 2001. №2. С. 95- 97
17. Лукашук И.И. Международное право. Общая часть. Учебник. М., «Бек». 1996.
18. Всеобщая Декларация прав человека от 10 декабря 1948г. / Сборник международных договоров. Т.1 ч 1, 2. Универсальные Договоры. ООН. NY. Jeneve. 1994.
19. Verwey W.D. Humanitarian Intervention under International Law // Netherland International Law Review. Rockville, 1985.
20. Lemkin R. Genocide as a Crime in International Law // American Journal of International Law. 1947. Vol. 41. P.147.
21. Жвания Г.Е. Международно-правовые гарантии защиты национальных меньшинств: исторический очерк. Тбилиси, 1959 г.
22. Goldberg G. The Peace to End Peace: The Paris Peace Conference of 1919. N.Y.: Harcourt, Bracc and World, 1969. p. 151.
23. Convention for the Creation of an International Criminal Court, League of Nations // OJ Spec. Supp. № 156 (1936), LN Doc. C. 547(I).
24. History of the United Nations War Crimes Commission and the Development of the Laws of War. L.: His Majesty’s Stationery Office, 1948. P.197.
25. Трайнин А.Н. Защита мира и уголовный закон. М., Изд-во «Наука». 1969.
26. Лукашук И.И., Наумов А.В. Международное уголовное право. Учебник. М., 1999.
27. Международные акты о правах человека. Сб. Документов / сост. В.А.Карташкин, Е.А.Лукашева. М., 2002. С.516
28. Словарь по правам человека http://www.hro.org/editions/glossary/15/politic.htm
29. Устав Международного Военного Трибунала для суда и наказания главных военных преступников европейских стран оси (Лондон, 8 августа 1945 г.)
30. Барсегов Ю.Г. Геноцид армян – преступление по международному праву. М.: Изд-во «ХХІ век - Согласие», 2000.
31. Нюрнбергский процесс. Сборник материалов в 8-ми томах. Т.8. М., Юр.лит. 1999.
32. Декларации о предоставлении независимости колониальным странам и народам 1960 года // Сборник международных договоров. Т.1, ч.2. Универсальные Договоры. ООН. NY. Jeneve. 1994
33. Проект статей об ответственности государств от 2001 года. // Международное публичное и частное право, № 2 (6), 2002г.
34. Устав Организации Ообъединенных Наций // Сборник международных договоров. Т.1. ч.1, 2. Универсальные Договоры. ООН. NY. Jeneve. 1994.
35. Организация Объединенных Наций. Генеральная Ассамблея. Комиссия международного права. XLV сессия. 3 мая-23 июля 1993 г. Комментарии и замечания правительств в отношении проекта Кодекса преступлений против мира и безопасности человечества, принятого в первом чтении Комиссией международного права на ее XLIII сессии.
36. Нюрнбергский процесс: Сб. материалов. В 2 т. Т. 1. М., 1952.
37. Конституция Республики Казахстан, от 30 августа 1995 года;
38. Herbert Hirsch. Genocide and the Politics of Memory: Studying Death to Preserve Life . University of North Carolina Press, 1995
39. Robert Gellately; Ben Kieman. The Specter of Genocide: Mass Murder in Historical Perspective Cambridge University Press, 2003.
40. John G. Heidenrich. How to Prevent Genocide: A Guide for Policymakers, Scholars, and the Concerned Citizen. Praeger, 2001
41. Henry Friedlander. The Origins of Nazi Genocide: From Euthanasia to the Final Solution University of North Carolina Press, 1995
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 70 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 70 бет
Таңдаулыға:
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: ГЕНОЦИДТІҢ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚЫЛМЫС РЕТІНДЕ ЗАҢДЫ ҚҰРАМЫ МӘСЕЛЕЛЕРІ
5В030200 –Халықаралық құқық мамандығы бойынша
Орындаған
4 курс студенті
Ғылыми жетекші
з.ғ.к. доцент
Норма бақылаушы
аға оқытушы
Алматы, 2014
РЕФЕРАТ
Жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, жеті бөлімшеден,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Пайдаланылған әдебиеттер саны - 41
Түйін сөздер: Геноцид, 1948 жылғы 9 желтоқсанда Геноцид қылмысының
алдын алу және ол үшін жазалау туралы конвенция, Нюрнберг процесі,
геноцидтің объектісі .
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты болып халықаралық
қылмыстық құқық бойынша геноцид қылмысының доктриналды түсінігін зерттеу,
бұл қылмыс құрамының белгілерін талдау табылады. Осы мақсатқа қол жеткізу
үшін мен төмендегідей міндеттерді шешуді белгіледім:
- геноцидтің тарихи және құқықтық сипаттамасын талдау;
- геноцид қылмысының заңдық құрамын талдау;
- геноцидтің объектісі мен объективтік жағын талдау;
- геноцидтің субъектісі мен субъективтік жағын талдау;
- геноцид үшін жауапкершілік мәселелерін қарастыру;
- 1948 жылғы 9 желтоқсанда қабылданған Геноцид қылмысының алдын алу
және ол үшiн жазалау туралы конвенция нормаларын жалпы талдау.
Қолданылған әдістер. Дипломдық жұмысты жазуда формальды-құқықтық,
салыстырмалы-құқықтық, құрылымдық, логикалық, талдау, синтез секілді
ғылыми әдістер қолданды.
Алынған нәтижелер және оларды тәжірибелік қолданылу. Бұл жұмыста
геноцидтің халықаралық қылмыс ретінде заңды құрамы мәселелері көпқырлылық
тұрғысынан талданған. Зерттеу жұмысының нәтижелері әдістемелік және оқу
құралдарын дайындауға мүмкіндік береді және халықаралық құқық мамандығы
бойынша арнайы пәндерден дәріс беру барысында пайдалы болады.
РЕФЕРАТ
Обьем (структура) работы. Работа состоит из введения, двух разделов,
семи подразделов, заключения и списка использованных литератур.
Количество использованных источников – 41
Ключевые слова. Геноцид, Конвенция о предупреждении преступления
геноцида и наказании за него от 9 декабря 1948 года, Нюрбернгский процесс,
объект геноцида .
Цели и задачи исследования. Задачей дипломной работы является
иследование доктринального понятия престипления геноцида как по
международному уголовному праву, это выявления признаков состава
преступления. Что бы достичь этих целей я отметил следующии обязанности:
- расмотрения истории и правовой характеристики геноцида;
- расмотрения юридического состава геноцида;
- расмотрения объективных и объективных сторон геноцида;
- расмотрения субъективных и субъективных сторон геноцида;
- расмотреть вопросы ответсвенности за геноцид;
- расмотреть нормы Крнвенции о предупреждении преступления геноцида и
наказании за него от 9 декабря 1948 года .
Использованные методы. При написании дипломной работы использовалис
формально-правовые, сравнительно-правовые, структурные, логические методы и
метод синтеза.
Полученные результаты и их практическое использование. В данной работе
вопросы юридического состава геноцида как международного преступления
анализированы с разных сторон. Результатов исследования можно применит при
подготовке методических и учебных пособий, при изучения спецкурсов по
специальности международное право болады.
ABSTRACT
Volume ( structure) work. The work consists of an introduction, two
chapters, seven subsections, conclusion and bibliography.
Number of sources used – 41.
Keywords: Genocide, the Convention on the Prevention and Punishment of
the December 9, 1948, process of Nyurberng to genocide.
Goals and objectives of the study. Objective of the thesis is
isledovanie doctrinal concepts prestipleniya as genocide in international
criminal law, it is revealing evidence of a crime. To achieve these goals,
I noted duties include:
- Rasmotreniya history and legal characteristics of genocide;
- Rasmotreniya legal structure of genocide;
- Rasmotreniya objective and objective aspects of the genocide;
- Rasmotreniya subjective and subjective sides of genocide;
- Rasmotret questions Liability for genocide;
- Rasmotret Krnventsii standards on the Prevention and Punishment of
the December 9, 1948.
The methods used. When writing a thesis ispolzovalis formal and legal,
comparative legal, structural, logical methods and the method of synthesis.
The results obtained and their practical use. In this paper, the legal
issues of genocide as an international crime analyzed from different
perspectives. Research results can be applied in the preparation of
textbooks and manuals, studying at special courses in International Law
Bolado.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...3
І ГЕНОЦИДТІҢ ЗАҢДЫҚ ТҮСІНІГІМЕН БАЙЛАНЫСТЫ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕР
1. Геноцидтің тарихи және құқықтық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
2. Геноцид қылмысының заңдық құрамын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 16
1.3 Геноцид қылмысы үшін қылмыстық қудалаудың халықаралық-құқықтық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
ІІ ГЕНОЦИДТІҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ СИПАТТАМАСЫ
2.1 Геноцидтің объектісі мен объективтік
жағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
2.2 Геноцидтің субъектісі мен субъективтік
жағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
2.3 Геноцид үшін жауапкершілік
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .39
2.4 1948 жылғы 9 желтоқсанда қабылданған Геноцид қылмысының алдын алу
және ол үшiн жазалау туралы конвенция нормаларын жалпы
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...54
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 58
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде
алғаш рет қылмыстық заңның міндеті ретінде бейбітшілік пен адамзат
қауіпсіздігін қамтамасыз ету бекітілді. Қолданыстағы Қылмыстық кодексте
бейбітшілік пен адамзат қауіпсіздігіне қарсы қылмыстарға арналған арнайы
тарау да пайда болды. Мұндай нормаларды енгізу, ең алдымен, Қазақстан
Республикасының халықаралық қылмыстар жасаған кінәлі тұлғаларды жазалаудың
тиімді шараларын көздеуге қатысты міндеттеме алған бірқатар халықаралық
құжаттарға қатысуымен байланысты.
Қазіргі заманғы тарих бүкіл әлемдік қауымдастықтың немесе оның
жекелеген құрамдас бөліктерінің қауіпсіз өмір сүруіне қол сұғатын
қылмыстармен күресу қажеттігін дәлелдеп берді. Ондай қажеттілікті түсіну
ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың бірінші жартысында халықаралық қылмыстар
құрамының белгілерін қалыптастыратын бірқатар конвенцияларды қабылдауға
алып келді.
Нацистік әскери қылмыскерлер үстінен құрылған Нюрнберг процесі
халықаралық заңнамадағы бірқатар олқылықтарды анықтады. Айыптаушылардың
сөздері мен айыптау қорытындысында сотталушылармен жасалған әрекеттердің
мәнісін анықтау үшін геноцид термині қолданылғанымен, соңғы үкімде ондай
түсінік болған жоқ, өйткені бұл қылмыстың құрамы сол уақытта әлі құқықтық
тұрғыда бекітілмеген еді.
Нюрнберг процесі аяқталған соң 1948 жылғы 9 желтоқсанда Геноцид
қылмысының алдын алу және ол үшін жазалау туралы конвенция қабылданды. Бұл
конвенцияда алғаш рет адамзатқа қарсы қылмыстардың ішінде ең қатыгез және
жекелеген демографиялық топтардың өмір сүру негізіне қол сұғатын қылмыс –
геноцидке анықтама берілді.
ХХ ғасырдың 90-шы жылдарының басында бұрынғы Югославия мен Руанда
бойынша ad hoc трибуналдар өз жұмысын бастады. Олардың Жарғыларына сәйкес,
трибуналдардың юрисдикциясына, яғни құзырына геноцид қылмысы үшін жауапқа
тарту нормалары енгізілді. Аталған трибуналдардың шешімдері геноцид
қылмысының құрамының белгілерін түсінуге елеулі септігін тигізді. Осы
сияқты, 1998 жылы Халықаралық қылмыстық соттың Рим Статутын қабылдаған соң
геноцид оның юрисдикциясына жататын қылмыстық әрекеттер тізіміне енгізілді.
1948 жылғы Конвенцияны қабылдаған соң Бейбітшілік пен адамзат
қауіпсіздігіне қарсы қылмыстар кодексінің жобасын жасаудың бірнеше
талпынысы болған. Кодекстің соңғы жобасы 1996 жылы жасап шығарылған. Оның
17-бабында екі элементтен тұратын (субъективті ниет – mens rea және тыйым
салынған әрекет – actus reus) геноцидтің нақты анықтамасы берілген.
Зерттеу тақырыбы мен оның өзектілігін анықтау кезінде қазіргі заманғы
отандық әдебиетте геноцид қылмысының құрамын доктриналды түсінуге және бұл
қылмыс үшін қылмыстық жауапкершіліктің құқыққолдану мәселелерін шешуге
арналған арнайы зерттеу жұмыстары жоқтың қасы екені үлкен маңызға ие болды.
Ғылыми проблемалардың шешілуінің қазіргі жағдайын бағалау. Геноцидтті
қылмыстың жеке бір құрамы ретінде зерттеу ХХ ғасырдың басынан бастап
жүргізіле бастады. Сол кезде мемлекеттердің жасаған әрекеттері үшін
қылмыстық жауапкершілігі туралы идея пайда болған. Сол уақытта әскери
қылмыстар мен адамзатқа қарсы қарсы қылмыстар үшін жауапкершілік туралы
ережелерді қамтыған бірқатар халықаралық құқықтық актілер қабылданды.
Ғалымдармен тұрғындардың жекелеген демографиялық топтарының өмір сүру
негіздеріне қол сұғатын қылмыстар үшін жауапкершілік көздеу мәселесі
көтеріле бастады. Геноцид қылмысы түсінігін және оның құрамын қалыптастыру
ұлты бойынша поляк ғалымы, американдық заңгер Р.Лемкемен жүзеге асырылды.
Сонымен бірге өз жұмысында алғаш рет геноцид ұғымын қолданған румындық
зерттеуші В.Пелла, француз ғалымы Д. де Вабр және т.б. Бұрынғы КСРО
уақытында геноцид қылмысының құрамын кешенді зерттеуге М.Н.Андрюхин ат
салысқан. 1961 жылы оның Геноцид – адамзатқа қарсы аса ауыр қылмыс
(Геноцид-тягчайшее преступление против человечества) атты монографиясы
жарық көрген. Онда 1948 жылғы Геноцид туралы конвенцияны қабылдаумен
байланысты мәселелер қарастырылған, сондай-ақ қарастырылып отырған қылмыс
құрамының белгілеріне талдау жасалған.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде бейбітшілік пен
адамзат қауіпсіздігіне қарсы қылмыстар туралы жеке тараудың пайда болуы
геноцидтің отандық авторлар тарапынан зерттеуге стимул берді деуге болады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты болып халықаралық
қылмыстық құқық бойынша геноцид қылмысының доктриналды түсінігін зерттеу,
бұл қылмыс құрамының белгілерін талдау табылады. Осы мақсатқа қол жеткізу
үшін мен төмендегідей міндеттерді шешуді белгіледім:
- геноцидтің тарихи және құқықтық сипаттамасын талдау;
- геноцид қылмысының заңдық құрамын талдау;
- геноцид қылмысы үшін қылмыстық қудалаудың халықаралық-құқықтық
негіздерін саралау;
- геноцидтің объектісі мен объективтік жағын талдау;
- геноцидтің субъектісі мен субъективтік жағын талдау;
- геноцид үшін жауапкершілік мәселелерін қарастыру;
- 1948 жылғы 9 желтоқсанда қабылданған Геноцид қылмысының алдын алу
және ол үшiн жазалау туралы конвенция нормаларын жалпы талдау.
Жұмыстың объектісі мен пәні. Жұмыстың объектісі болып геноцид
актілерін жүзеге асыру және кінәлі тұлғаларды қылмыстық жауапкершілікке
тарту бойынша туындайтын қоғамдық қатынастар табылады.
Пәні болып геноцид үшін жауапкершілікті көздейтін қазақстандық және
халықаралық құқық нормалары, халықаралық қылмыстық трибуналдардың
тәжірибесі, мамандардың пікірлері, монографиялар, оқу әдебиеті табылады.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдістемелік негізі.
Жалпығылымдық және жекеғылымдық зерттеу әдістері: диалектикалық,
формальды-логикалық, салыстырмалы-құқықтық, технико-заңдық, құрылымдық-
жүйелі және гуманитарлық ғылымда қолданылатын тағы басқа әдістер құрады.
Аталған әдістер келесідей тәсілдерді қолдану арқылы қолданылды: теориялық
қайнар көздердің, құқықтық нормалардың, сот тәжірибесінің материалдарының
мазмұнын зерделеу.
Шетелдік, ресейлік және отандық авторлардың, ғалымдардың, заңгерлерің
құқықтың жалпы теориясы мен салалық құқық ғылымдары бойынша, соның ішінде
қылмыстық және халықаралық құқық бойынша еңбектері құрады. Осы орайда
төмендегідей ғалымдардың еңбектерін ерекше атап өткен жөн: М.Н. Андрюхин,
Ю.Г. Барсегов, А.И. Бойко, Л.В. Иногамов-Хегай, А.Г. Кибальник, Н.И.
Костенко, С.М. Кочои, В.Н. Кудрявцев, Н.Ф. Кузнецова, И.И. Лукашук, А.В.
Наумов, Ю.В. Николаева, А.Я. Островский, В.П. Панов, А.И. Полторак, П.С.
Ромашкин, И.Г. Соломоненко, А.Н. Трайнин, Е.Н. Трикоз, Д. де Вабр, Р.
Лемке, А. Найер, В. Пелла, И. Тернон және т.б.
Қорғауға шығарылатын негізгі ережелер:
- геноцидтің негізгі тікелей объектісі ретінде ұлттық, этникалық,
нәсілдік және діни топтардың өмір сүруінің қауіпсіз жағдайларын реттейтін
қоғамдық қатынастарды анықтаған жөн. Геноцидтің қосымша тікелей объектісі
ретінде заңнамада көзделген тұрғындар тобының жекелеген өкілдерінің
өмірінің қауіпсіздігін реттейтін қоғамдық қатынастарды, аталған тұлғалардың
денсаулығының қауіпсіздігін реттейтін, олардың құқықтары мен бостандықтарын
қамтамасыз ететін және т.б. маңызды құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз
етуді реттейтін қатынастарды тану қажет. Геноцидтен жәбір көргендерге, яғни
оның құрбандары ретінде тек ұлттық, этникалық, нәсілдік немесе діни
топтарға жататын өкілдерді жатқызу керек.
- геноцид қысқартылған құрамы бар қылмыс болып табылады, онда
қылмыстың аяқталу сәті оған дайындалу кезеңіне көшірілген. Бұл түйін
қылмысты аяқталған деп тану үшін ұлттық, этникалық, нәсілдік немесе діни
топты іс жүзінде қырып-жою талап етілмейтіндігі туралы ережеден туындайды.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінде көзделген алты әрекеттің
төртеуі оларды жасау сәтінде және тиісті салдардың туындау-туындамауына
қарамастан қылмыстың аяқталған құрамын құрайды. Олар: тұрғындардың аталған
топтары арасында бала тууды күштеп болдырмау; балаларды күштеп адамдардың
басқа тобына беріп жіберу, аталған адамдар тобын күштеп басқа жерге көшіру;
топ мүшелерін физикалық тұрғыда қырып-жоюға бағытталған басқа да өмірлік
жағдайларды қалыптастыру.
- жаппай орын алушылық элементі геноцид қылмысының құрамын анықтағанды
шешу бола алмайды, өйткені ондай құрам аяқталған деп 1948 жылғы конвенцияда
көзделген кез келген әрекеттер жасалған кезде танылады. Бұл орайда
кінәлінің ұлттық, этникалық, нәсілдік не діни топты толығымен немесе
ішінара жою жөніндегі қасақана ниетінің болуы маңызды.
- геноцидтің, қылмыстың аралас құрамынан ажырататын, негізгі ерекше
белгілері болып, біріншіден, ерекше тікелей объект – ұлттық, этникалық,
нәсілідк және діни топтардың өмір сүруінің қауіпсіз жағдайларын қамтамасыз
ететін қоғамдық қатынастар; екіншіден, белгілі бір жәбірленуші – халықтың
аталған демографиялық топтарының өкілдері; үшіншіден, қылмыстың объективтік
жағын құрайтын баламалы көзделген әрекеттер жиынтығы; төртіншіден,
қылмыстың міндетті мақсаты – белгілі бір белгілермен біріккен адамдар тобын
толығымен немесе ішінара қырып-жою сияқты белгілер табылады.
- геноцид актілерін жүзеге асырған тұлға қылмыстық жауапкершіліктен
босатыла алмайды, егер ол біреудің бұйрығын орындау үшін әрекет етсе де
жауапты болады, өтйкені ол алдын ала ондай бұйрықтың заңсыз екенін білуге
тиіс. Мұндай түйін Халықаралық қылмыстық соттың Рим Статутының ережелерінен
туындайды.
Жұмыстың теориялық маңыздылығы. Осы шағын жұмыстың материалдары
халықаралық қылмыстық құқық саласында жаңа зерттеулер жүргізуге арқау бола
алады деп ойлаймыз. Зерттеу жұмысының негізгі түйінді ойлары мен ережелері
геноцидтің қылмыстық-құқықтық сипаты туралы ғылыми білімдер жүйесіне
белгілі бір өзіндік үлес қосады деген ойдамыз. Ал, жұмыстың тәжірибелік
маңызы оның ережелері мен ойлары бейбітшілік мен адамзат қауіпсіздігіне
қарсы қылмыстар туралы жауапкершілікті одан ары жетілдіру мен тиімділігін
арттыру үшін пайдаланыла алады. Сонымен қатар, жұмыстың нәтижесі оқу
процесінде де, соның ішінде қылмыстық құқық, халықаралық қылмыстық құқық
сияқты пәндерді оқыту барысында пайдалы болары анық.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен,
жеті бөлімшеден, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жалпы көлемі 60 бет.
І ГЕНОЦИДТІҢ ЗАҢДЫҚ ТҮСІНІГІМЕН БАЙЛАНЫСТЫ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕР
1. Геноцидтің тарихи және құқықтық сипаттамасы.
Геноцид - қазіргі заман термині. Бұл термин адамзатқа қарсы аса ауыр
халықаралық қылмысты сипаттайды. Бұл конвенциялық тұрғыда бекітілген және
тарихта да, құқықта да әлденеше рет көрініс тапқан термин. Геноцид
терминінің этимологиясы бір мағыналы емес. Бұл – гибридті сөз. Ол екі тілге
негізделген: genos - грек тілінен аударғанда ру, тайпа және латынша
caedere - өлтіру деген мағынаны білдіреді [1].
Геноцид терминінің пайда болуының тарихи қырына назар аударатын
болсақ, онда ХХ ғасырдың отызыншы жылдарына көз жүгіртеміз. Атап айтқанда,
1933 жылғы қазан айында Халықаралық қылмыстық құқықты унификациялау
жөніндегі 5-Конференцияда польшалық заңгер – криминолог, профессор Рафаэль
Лемкин (Лемке) нәсілдік, этникалық, діни және әлеуметтік қауымдастықтарды
жоюға немесе өқртуға бағытталған іс-әрекеттерді халықаралық құқық бойынша
айуандық қылмыстар – delicitio juris gentium деп тануды ұсынды [2]. Ол
аталған іс-әрекеттерді екі топқа жататын құқықбұзушылықтарға жатқызды:
1) адамдардың өміріне қол сұғу арқылы немесе аталған топқа жататын
адамдардың өмір сүруінің экономикалық негізіне нұқсан келтіру арқылы
көрініс табатын аюандық актісі;
2) мәдени құндылықтарды жою арқылы көрініс табатын вандализм актісі.
Ол бір топтың балаларын екінші бір топқа мәжбүлі түрде беру; тиісті топ
адамдары мәдениетіне тән элементтерді мәжбүрлі және жүйелі түрде алып қою;
жеке қатынастарда да өз тілін қолдануға тыйым салу; топтың тіліндегі
кітаптарды жүйелі түрде жою, музейлерді, мектептерді, тарихи
ескерткіштерді, мәдени және басқа да мекемелерді жою немесе оларды
пайдалануға тыйым салу сияқты іс-әрекеттерді білдіреді. Лемкин аталған
қылмыстар үшін жауапкершілікті көздейтін халықаралық конфенция жобасын
ұсынды, бірақ ол сол уақытта жоба ретінде қалып қойды. Екі жыл өткен соң
профессор Пелла Лемкиннің идеяларын одан ары дамыта отырып, аталған
қылмыстар үшін жауапкершілік туралы кодекстің жобасын ұсынды. Ол, сондай-
ақ, ұлттық мемлекеттің патологиялық эксцесстерінен адам мен азаматтың
құқықтарын қорғауды қамтамасыз ететін халықаралық сот құруды ұсынды [3].
Бірақ, Ұлттар Лигасы 1937 жылы Халықаралық терроризм үшін жауапкершілік
туралы конвенция жасап шығарумен ғана шектелді. Осылайша, 1937 жылға қарай
атаусыз қылмыс заңнамалық тұрғыда ресімделмей қалды. профессор Лемкин
1933 жылы атап өткен ірі масштабты қылмыстың негізі ретінде 1915 жылы Осман
империясында армян халқын жоюға бағыттталған іс-әрекеттер табылуы мүмкін.
Геноцид терминінің өзін Лемкин 1944 жылы ғана айналымға енгізді. 1944 жылы
ол Axis Rule in Occupied Europe (Басып алынған Еуропадағы негізгі ереже)
атты кітабын жарыққа шығарды. Осы жұмысында ол нацистік Германияның аюандық
іс-әрекеттері және басып алынған Еуропа халықтарын жою және олардың
аумақтарын немістендіру жоспары туралы жазған. Осы қылмыстарды сипаттай
келе, ол геноцид түсінігін төмендегідей ашып көрсеткен: Геноцид деп біз
ұлтты немесе этникалық топты құртуды, жоюды айтамыз. Жалпы алғанда,
геноцид ұлтты бір мезетте жойып жіберуді білдірмейді. Ол, сірә, ұлттық
топтардың өмір сүру негізін бұзуға бағытталған үйлесімді іс әрекеттерді
білдіреді. Ондай жоспарлы іс-әрекеттердің құрамдас бөлігі – саяси және
қоғамдық институттарды, мәдениетті, тілді, ұлттық сана-сезімді, дінді,
ұлттық топтардың өмір сүруінің экономикалық негізін жою, сондай-ақ жеке
қауіпсіздігінен, бостандығынан, денсаулығынан, ар-намысынан айыру және
тиісті топтарға жататын адамдардың өмірін қыю. Геноцид біртұтас ретіндегі
ұлттық топқа қарсы бағытталады және орын алатын іс әрекеттер нақты бір
тұлғаларға қарсы емес, белгілі бір ұлттық топтың мүшесі ретінде адамдарды
өлтіруді мақсат тұтады.
Ресми құжатта геноцидтің анықтамасы 1945 жылғы 18 қазанда Нюрнберг
сотының айыптау қорытындысында алғаш рет жария етілді. Онда айыптаушылар:
мақсатты және жүйелі геноцид жасады, яғни нәсілдік және ұлттық топтарды
жою, белгілі бір халықты немесе тапты жою мақсатында жаулап алынған
аумақтардың азаматтық тұрғындарын жою, белгілі бір ұлттық, этникалық және
діни топтарды, әсіресе еврейлерді, поляктар мен сыгандарды және т.б. жою
іс әрекеттерін жасады деп айыпталды. Бұл формулировка түпкілікті емес,
бірақ онда геноцид қылмысының белгілі болған төрт категориясынан (ұлттық,
этникалық, нәсілдік және діни топ) басқа таптық түсінігі көрініс тапты.
Ол, өз кезегінде, әлеуметтік топты білдіреді [4].
Шынында да, еуропалық елдер тізбегінің бас әскери қылмыскерлерін
соттау мен жазалау үшін құрылған Халықаралық әскери трибуналдың да
Жарғысында, оның 1946 жылғы 1 қазандағы үкімінде де геноцид термині
көрініс таппады. Бірақ, аталған Нюрнберг Жарғысының 6-бабының с тармағы –
адамзатқа қарсы қылмыстар - геноцид сипаттамасына толық ие. Оның мазмұны
артынан екі жыл өткен соң, Геноцид қылмысының алдын алу және сол үшін
жазалау туралы конвенцияда көрініс тапты. Адамзатқа қарсы қылмыстар, атап
айтқанда соғысға дейін немесе соғыс кезінде азаматтық тұрғындарға қатысты
жасалған өлтіру, жою, жер аударып жіберу және басқа да қатынездіктер,
немесе саяси, нәсілдік немесе діни көзқарастары бойынша қудалау.
Геноцид термині тез арада айналымға енуіне Біріккен Ұлттар ұйымының
септігі зор болды, өйткені аталған ұйым оны халықаралық құқықтық лексиконға
енгізді. Өзінің бірінші сессиясында 1946 жылғы 11 желтоқсанда БҰҰ-ның Бас
Ассамблеясы геноцид қылмысының алдын алу және ол үшін жазалау туралы арнайы
қарар қабылдады [5].
БҰҰ Бас Ассамблеясы Экономикалық және әлеуметтік кеңеске геноцид
қылмысының алдын алу және ол жазалау туралы конвенция жобасын дайындау үшін
қажетті зерттеу жүргізуді тапсырды. Жоба бойынша қорытынды жасау тапсырмасы
берілген үш маман геноцид концепциясының негізін қалаушылар болды. Олар:
профессорлар Лемкин, Пелла және Доннедье де Вабр. Геноцид туралы ереже,
осылайша, қандай да бір бұрмалаушылықтан кепілденгендей болды. Бірақ одан
кейінгі жұмыстарға БҰҰ-ға мүше-мемлекеттердің өкілдері араласты. Геноцид
термині үшін заңдық шектер белгілеу қажет болғанда, мемлекеттер алаңдай
бастады: олар БҰҰ-ның заңды органын оларға өткен шақтағы, қазір уақыттағы
және болашақтағы іс-әрекеттері үшін айып тағу уәкілеттігін беруге тиіс
болды.
Осылайша, геноцид терминін этимологиялық тұрғыда (genos – ру, тайпа),
тарихи тұрғыда (геноцидтің ең айқын екі прецедентін назарға ала отырып –
1915 жылғы армяндарға қатысты және фашистік Германияның еврейлерге қатысты)
және саяси тұрғыда ұлтшылдық идеологиясы мен нәсілшілдік теорияларымен
байланыстырды [6].
Геноцид қылмысының алдын алу және сол үшін жазалау туралы конвенция
1948 жылғы 9 желтоқсанда қабылданды. Оның 2-бабында белгіленгендей: Осы
конвенцияда геноцид деп толығымен немесе ішінара қандай да бір ұлттық,
этникалық, нәсілдік немесе діни топты жою мақсатында жасалатын төмендегідей
іс-әркеттер танылады... делінген. Бұл жерде Конвенция мемлекеттерге кез
келген топты – саяси, экономикалық, әлеуметтік, мәдени топты – егер олар
ұлттық, биологиялық сипаттамалары бойынша, этникалық құрамы немесе діни
наным сенімі бойынша бөлінбейтін болса, жою құқығын қалдырды. Геноцид
түсінігінің неологизімне қарамастан, яғни оның мазмұнын құрайтын негізгі
прецедент болып ұлттық және діни сипатта армяндарды жаппай қыру мен
фашистік аюандық табылғанмен, Конвенция авторлары Гитлердің соғыс алдында
мүгедектерді жаппай жою фактісін назарға алмай қоя алмады. Өйткені бұл
әлеуметтік топ ұлттық та, этникалық та, нәсілдік те немесе діни қауымдастық
та белгілеріне жауап бермеді.
Осы тұста мынадай алғашқы түйін жасауға болады: геноцид терминінің
формальды бекітілуінің тарихы көрсеткендей, Конвенция геноцидтің ғылыми
концепциясы мен оны жасауға қатысқан мемлекеттердің мүдделері арасындағы
компромисс іспеттес болды. Басқаша айтқанда ол құқық пен саясат арасындағы
компромисс болды. Дей тұрғанмен ол жақсы түсініктегі компромисс болмады,
өйткені ол нақты бір тарихи прецедентке орай қол жеткізілді. Ол прецедент
өзара барлық мемлекеттерді ортақ рөлмен біріктірді – судья-төреші болу
рөлімен. Конвенция тарапынан ұсынылған геноцид ұғымы әуел бастан бұл
қылмыстың мәнісін аша алмады, өйткені бұл құжат өткен шаққа қатысты жұмыс
істеді, ол болашақтың алдын алуға арналмады.
Армяндарға, еврейлерге қатысты геноцид – бұл ХХ ғасырдың басында орын
алған қылмыстың ең қатыгез және айқын мысалдары және соған орай заңдық
саралау қажеттігін тудырды. Бірақ 1948 жылғы Конвенцияны жасау кезінде
тарихқа адамдарды тек ұлттық және діни белгілеріне байланысты өлтіру ғана
емес, басқа да себептері бойынша өлтіру белгілі болды.
Ғылыми әдебиеттерде геноцидтің түп тамырын каннибализммен
байланыстыратын пікірлер де кездескен екен (мысалы, Г.Старовойтованың
мақаласында). Каннибализм геноцидпен еш ортақтығы жоқ. Каннибализмнің екі
түрі бар: тұрмыстық және діни. Тұрмыстық каннибализм тас дәуірінің алғашқы
кезеңдерінле орын алған және бірте-бірте тек аштық жағдайында көрініс
табатын құбылыс ретінде сақталды. Діни каннибализм одан ұзақ сақталды және
ол өлтірілген адамның күші мен басқа да қасиеттері оны жеген адамға көшеді
деген сенімге негізделген. Басқаша айтқанда, бір жағдайда өзін-өзі сақтау
инстинктіне негізделген адам өлтіру болса, екінші жағдайда қандай да бір
қасиетті тартып алу, ұрлап алу ниеті тұрды. Осыған байланысты
каннибализмнен геноцидтің түп-тамырын іздеу орынсыз болып табылады.
Ив Тернонның пікірінше геноцидтің басты жеткізушісі колониализм
болды [6]. Бұл орайда ол геноцидтің екі белгісін атайды: 1) қандай да бір
топты бөліп көрсету: Колонизатор, басқыншы болсын, көшіп келуші болсын,
аборигендерге өркениетті қабылдауға қабілетсіз жабайы адамдар ретінде
қараған. 2) оны артынан жою (бұл жерде автор Австралияда, Тасманияда, Жаңа
Зеландияда, Оңтүстік Америкада туземдіктерді жою саясатына сілтеме
жасайды.). Дей тұрғанмен, колониализм тарихи тұрғыда әрқашан да жаңа
аумақты игеру ниетімен байланысты болған. Ол, өз кезегінде, сол бір немесе
өзге аумақты мекен еткен тұрғылықты халықты қудалаумен немесе жауалап
алумен жалғасқан. Бұл орайда толықтай жойып жіберу саясаты қажетсіз және
ешқандай мәнге ие емес деп саналған. Өйткені құлдық еңбек көзін жоя отырып,
колонизатор өз экономикасының негізін жояды деп түсінілген. Оның үстіне
жаңа аумақты игерудің осындай тәсілі колониалды соғыс сипатына ие болған.
Әрине, колониалды соғыс жағдайында геноцид фактілері де орын алуы мүмкін,
бірақ оларды колониализмнің жалпы саясатымен араластырмай, бөлек
қарастырған жөн. Колониалды соғыс геноцидтен құрамы жағынан бөлек
халықаралық қылмыс болып табылады. Оның мазмұны 1960 жылғы Колониалды елдер
мен халықтарға тәуелсіздік беру туралы декларацияда бекітілген.
Геноцид – қазіргі заманның термині ғана емес, ол қазіргі уақыттың
түсінігі де боылп табылады. Егер оның тарихи бастауы ұлтшылдық пен
нәсілшілдік дейтін болсақ, кейіннен геноцид ресми саяси доктрина негізінде
жасала бастады.
Нацизм идеясы (оны көбіне ұлттық бірлік идеясы деп те атайды) құрамы
жағынан аз ұлтты құрбан етуді талап етеді, ал саяси тоталитарлық
идеологияның дәурені басқа партияларды жоюды көздейді. Ұлтшыл болсын,
тоталитарлы саяси жүйе болсын, олардың кез келгені бір дүниетанымға
негізделген: абсолютті шындыққа ие болу талпынысы және кез келген бөтен
ойлаушылыққа жол бермеу. Геноцид концепциясын нәсілдік пен ұлтшылдықпен
шектеу, тоталитаризм идеологиясы үшін адам өлтіруді жасыру болып табылады.
Кеңес дәуірінде Сталин жаппай адам өлтірудің алуан түрін туындатты.
Саяси режим идеологиясының талаптарына қарай оның құрбандары да арта түсті.
Бірақ кеңестік құрылымның қорғаушыларына геноцид жасады деген айыптауды
жоққа шығару қиынға соқпады. Сталиндік режимнің мысалдары геноцид
концепциясының әлсіздігін және мығым еместігін көрсетеді, өйткені олар адам
құқықтарына қарсы қылмыс жасағандарды геноцид концепциясы аясында айыптауға
толық негіз бермейді. Олар халықаралық құқықтың юрисдикциясына кіретін
геноцид қылмысының аясына формальды түрде кірмейді.
Сталиндік террордың төрт кезеңінде адамдарды жаппай қырып жою геноцид
белгілеріне ие болды. 1929-1930 жылдары 5-тен 15 миллионға дейін (әртүрлі
бағалау бойынша) шаруалар кулак деп аталды. Бұл атау оларды ұсақ буржуазды
меншік иелері және ұжымданудың қарсы тарабы ретінде көрсетті. Олардың мүлкі
тәркіленіп, жүздеген мың адам бірден жойылған, қалғандары Сібірге жер
аударылған. Күштеп ұжымдастыру ауылшаруашылығы өнімінің құлдырауына алып
келді, партияға оның орнын реквизициямен толтыруға тура келді. Мысалы,
Украинада ұжымдастыруды ерекше қарсылықпен қарсы алды, мемлекет ойға
қонымсыз бидай тапсыру нормасын белгіледі, бұл шаруаларға ерекше ауыр
түсті. Соның салдарынан аштық орын алды. Оның үстіне аштықпен қатар блокада
жасалды. Тұрғындарға қалаға баруға тыйым салған. Нәтижесінде 5 млн.ға жуық
адам құрбан болған [7].
1937-1938 жылдардағы Үлкен тазалау алдымен орталық партия
органдарында, кейіннен барлық республикаларға таралып, қоғамның барлық
саласын қамтыды. Репрессияға барлық дерлік дивизия мен бригада
командирлері, барлық корпустардың командирлері мен әскер басшылары,
корпустардың, дивизиялар мен бригадалардың саяси қызметкерлері ұшырады.
Қарулы күштердің жоғары басщылық-саяси құрамының 733 адамынан 579 адам
қайтыс болған. Екі жылдың ішінде мемлекет азаматтық соғыс пен революция
кезеңіне қарағанда екі есе коммунистерден айрылған. 4-5 млн. ға жуық адам
қамауға лынып, олардың әрбір оныншысы атылған.
1943-1944 жылдары Кеңестер Одағының тұтас бір халықтары фашистермен
байланыста болды деген айыппен депортацияға ұшыраған және ұлттық
құқықтарынан айырылған. 1941 жылы алдын ала КСРО немістері, Повольже
немістері, гректер, курдтар, хемшиндер (Арменияның түрік бөлігіндегі
мұсұлман-армяндар) және түрік-месхетиндер жер аударылған. Аталған ұлттық
топтарға жату депортацияны білдірді. Депортациядан кейін босап қалған
жерлерге жер аударушыларды әкелу, соның ішінде негізінен орыстарды
қоныстандыру орын алған. Депортацияға карачаевтер, қалмықтар, шешендер,
балгарлар, қрым татарлары ұшыраған. Жалпы алғанда Солтүстік Кавказ бен
Қырымның 1 миллионға жуық адамы жер аударылған [8].
Кеңестік тарихтың жоғарыда аталған төрт әртүрлі жағдайын талдай келе,
біреуі эконоимкалық тапқа, екіншісі - әлеуметтік топқа, үшіншісі – саяси
партия мүшелеріне, төртіншісі – аз ұлттарға қарсы бағытталғанын байқауға
болады және олардың біреу геноцид, басқа біреуі геноцид емес деп біржақты
айта алмаймыз.
Георгий Хомизури осындай сұрақты өзінің Халықтар тағдырындағы
әлеуметтік толқулар атты еңбегінде көтерген екен. Бірақ ол геноцид
терминінің бастапқы түсінігіне негізделген және оның жауабы төмендегідей
болған: Р.Лемкин айналымға геноцид терминін енгізгеннен кейін бұл сөз
қисынсыз пайдалыналы бастады. Мысалы, 1932-1933 жылдары коммунистердің
Украинаның алты миллион халқын өлтіруін геноцид деп атайды. Расында да,
Украина аумағында 1932-1933 жылдары жынысына, жасына, әлеуметтік топқа
жататындығына, қызметіне қарамастан алты миллион адам қырылған, бірақ олар
ұлтына қарамастан жойылған. Тек украиндықтар ғана емес, сол жерде тұрған
адамдардың барлығы дерлік қырылған. Басқарудың алғашқы 36 жылында
коммунистер бұрынғы Ресей Империясының жартысына жуық халқын ұлтына және
этносына қарамастан қырып жойған. Белгілі болғандай, әрбір республикаға
және облысқа жоғары жақтан халыққа қарсы террор туралы жоспар түсіріліп
тапсырма берілген. Ол нақты бір ұлтқа немесе этносқа қарсы емес, жалпы
тұрғындарға қарсы тапсырма болған. Солтүстік Кавказ халқына қарсы екінші
дүниежүзілік соғыс кезінде болған іс әрекет геноцид емес, депортация
болған, өйткені оларды тікелей жою мақсаты болмаған. деп жазған [9].
Біздің ойымызша, нақты бір қылмыстық жүйеге қатысты оның бір іс әрекеті
қылмысты, ал екінші бір әрекеті қылмысты емес деп айту қисынсыз. Кулактың
да, армян халқының да, Украина тұрғынының да, коммунистің де, татар мен
шешеннің де өлтірілуі заңсыз болып табылады. Бұл құрбандардың бар кінәсі
олардың өзгеше болғандығында және сол кездегі коммунистік саяси жүйеге
қауіпті көрінгендігінде. Олардың жойылуы алдын ала жоспарланып, жүзеге
асырылған. Ұлтшылдық болсын, нәсілдік немесе тоталитарлық идея болсын, ол
аумақты жаулап алу, ұлттық бірлік, нәсілді тазарту немесе революция
жеңісі болсын, бәрібір геноцид қылмысы қылмыскердің санасында сол
қасиетті мақсатқа қол жеткізумен ақталады.
Геноцид туралы конвенцияның ІІ бабынан саяси топтар туралы позицияны
алып тастау аталған қылмыстар тізімінен сталиндік режимнің он миллионға
жуық құрбандарын алып тастауға мүмкіндік берді. Бірақ, әртүрлі саяси
репрессиялар тәжірибесіне байланысты халықаралық құқық доктринасында
политицид деген термин пайда болды. Политицид – этникалық немесе қандай
да бір ұлттық топқа қарсы емес, саси топқа қарсы бағытталған адамдарды
жаппай қырып жою болып табылады. Қазіргі уақытта этноцид деген де термин
қолданылып жүр. Этноцид адамдардың өзін қырып жою емес, олардың мәдениетін
жоюды білдіреді. Кейде колониализм дәуіріндегі геноцидті этноцид деп те
атайды және сол арқылы адамдарды жоюға емес, мәдениетті құртуға назар
аударылады. Біздің ойымызша, бұл термин халықтың мәдениетін жоюды білдіре
алмайды, өйткені этноцид, егер геноцид терминінің логикасына сүйенетін
болсақ, этносты өлтіруді білдіреді, ол геноцидтің жеке жағдай болып
табылады. Ал мәдениетті жоюға қатысты айтатын болсақ, онда вандализм
деген басқа термин бар.
Біздің ойымызша, этноцид, политицид терминдері қолданылуға әбден
құқылы. Бірақ олар геноцид қылмысының жеке бір жағдайлары ретінде қолданыла
алады. Бұл терминдер қылмыстың жаңа құрамдарын қалыптастырмайды. Олар
геноцид қылмысының құрамынан сипаттайтын іс әрекеттерді жоққа шығара
алмайды. Сонымен бірге аталған терминдердің айналымға енгізілуі Геноцид
қылмысының алдын алу және ол үшін жазалау туралы конвенцияның ІІ бабының
мазмұнын тарылтуға алып келмеуге тиіс.
Сонымен біз геноцид түсінігін зерттеуге қатысты үш әдістемелік
ұстанымды қолдандық: сөздің этимологиясы; оның пайда болу тарихы және
терминнің формальды бекітілуі мен геноцидке алып келетін жағдайлардың
тарихы. Осы аталған ұстанымдардың әрқайсысы төмендегідей түйінді ойларға
жетелейді:
Геноцид сөзінің этимологиясы genos және caedere емес, genesis
және caedere сөздерінің қосындысында. Геноцид туралы конвенция авторлары
діни топ туралы ережені бекіте отырып, гректің genos – ру, тайпа сөзін
сөзбе сөз түсінуден ары асып кеткен және соған орай геноцидті жүзеге асыру
барысында қудаланатын адамдар қауымының міндетті биологиялық бірлігі
концепциясынан ауытқып кеткен. Бұл жағдайда да этимология адамдарды шығу
тегінің ортақтығына байланысты қудалау мен жою концепциясын бекітуге
мүмкіндік береді.
Пайда болуы мен формальды түрде бекітілуі процесінде геноцид
терминін кең мағынада түсіндіруге жол берілген. Атап айтқанда, ол 1933 жылы
халықаралық қылмыстық құқықты унификациялау жөніндегі 5-ші конференцияда
Рафаэль Лемкин тарапынан да кең түсінілген; 1945 жылғы 18 қазандағы
Нюрнберг сотының айыптау қорытындысында да солай болған; және ең бастысы,
БҰҰ Бас Ассамблеясының 1946 жылғы 11 желтоқсандағы Геноцид қылмысының алдын
алу және ол үшін жазалау туралы қарарында да кең мағынада түсіндірілген.
Геноцидтің түп тамыры – тұтас бір адамдар тобының өмір сүру құқығын
мойындамаудан туындайды. Геноцидке алып келген жоғарыда аталған мысалдардың
ішінде геноцидтің алғышарты болып бір адамның басқа бір адамға қатысты
жеккөрушілігі негіз болған.
Жоғарыда баяндалғандарды қорытындылай келе, мынадай тұжырым жасауға
болады: геноцид – бұл кемсітушілік нысанындағы ең ауыр қылмыстардың бірі.
Сол бір немесе өзге құқықты кемсітудің негіздері өте кең және жабық емес.
Адам құқықтары туралы жалпыға ортақ декларацияның 2-бабында көрсетілгендей:
Әрбір адам осы Декларацияда жария етілген барлық құқықтарға және барлық
бостандықтарға ие болу керек, оған қатысты ешқандай алалаушылық болмауға
тиіс, соның ішінде нәсіліне, терісінің түсіне, тіліне, дініне, саяси немесе
өзге де көзқарастарына, ұлттық немесе әлеуметтік шығу тегіне, мүліктік
немесе өзге де жағдайына қарамастан.. Азаматтық және саяси құқықтар туралы
халықаралық пактінің 2-бабы растағандай: Осы аталған пактіге қатысатын
әрбір мемлекет өзінің юрисдикциясы аясындағы барлық адамдарға осы пактіде
танылған құқықтарды қамтамасыз етуге міндеттенеді және соған орай нәсіліне,
терісінің түсіне, тіліне, дініне, саяси немесе өзге де көзқарастарына,
ұлттық немесе әлеуметтік шығу тегіне, мүліктік немесе өзге де жағдайына
қарамастан кемсітушілікке жол бермейді.
Геноцид – бұл адамдарды белгілі бір белгісіне – терісінің түсіне,
басқа да сыртқы белгілеріне, діни немесе саяси көзқарастарына, қоғамдық
жағдайына, экономикалық мәртебесіне және т.б. жағдайларына байланысты жоюға
негізделген қасақана қылмыс болып табылады.
Неміс нацистерінің 6 миллион еврейді қырып-жоюын британ премьері
Уинстон Черчилль ешқандай атауы жоқ қылмыс деп атаған еді. Бірақ оның
геноцид немесе біртұстас халықты не ұлтты жою деген атауы барды.
БҰҰ-ның Геноцид туралы 1948 жылы қабылдаған қарары еврейлердің
Холокост қасыретінің қайталанбауына кепілдік беру мақсатында қабылданған
болатын. Алайда содан бері әлем қауымдастығы Камбоджа, Руанда және
Солтүстік Ирактағы геноцидтің алдын ала алмады.
Адамзат қауымдастығының бұдан былай ешқашан қайталанбауы тиіс деген
қылмыстың қайталануы неліктен?
Геноцид – нацистік соғыс қылмыскерлерінің үстінен 1945-1946 жылдары
болған Нюрнберг процесінде тұңғыш рет заңдық сипаттамасын алды. Адольф
Гитлер режимінің өкілдері адамзат баласына қарсы жасаған, оның ішінде
халықтарды нәсілшілдік, ұлтшылдық және діни тұрғыдан қырып-жойған қылмысы
үшін айыпталды.
15 жылдан кейін Израиль телеарнасынан берілген сот процесінде
нацистердің Еуропа еврейлерін жою жоспарын жүзеге асыруға жауапты болған
Адольф Айхманның (Adolph Eichmann) да геноцид қылмысын кең ауқымда жүзеге
асыруға зор үлес қосқаны аян болды:
Диктор: Айыпталушы, нацистердің еврейлердің көзін түгел жою туралы
Еврей проблемасы бойынша түпкілікті шешім деген атауымен белгілі жоспарын
орындауға жауапты адам ретінде, басқалармен бірге 1939-1945 жылдар арасында
миллиондаған еврейді қырды.
Бұл хабар Израиль телеарнасынан 1962 жылы мамырдың 31-і күні берілді.
Нацистердің үстінен болған Нюрнберг соты мен БҰҰ-ның геноцид туралы
1948 жылғы қарары – еврейлердің Холокост қасыреті сынды құбылысқа бүкіл
әлемде қайтып жол бермеу мақсатын көздеді. Алайда олай болмай шықты.
Ұлттық, этникалық және рулық тұрғыдан жаппай қырғын жиі қайталана берді:
геноцид қылмысы соңғы рет Африканың Судан елінде қайталанды. Ресми билікке
жақын Джанджауид арабтарының қарулы жасақтары аталған елдің Дарфур
аймағындағы қара нәсілді халқын он мыңдап қырды деп айыпталды. Америка
Құрама Штаттары Дарфурдағы оқиғаны геноцид деп бағалап, оған халықаралық
қауымдастық араласуға тиіс деп мәлімдеді. Алайда іс жүзінде осы күнге дейін
Дарфурдағы қасыретке ешкім араласқан жоқ. Халықаралық қауымдастық
геноцидтің пайда болуына неліктен бөгет бола алмады? Геноцид құбылысына
қарсы күресетін үкіметтік емес ұйым – Лео Купер қорының президенті Бернард
Гамильтонның Лондоннан білдірген пікіріне қарағанда, халықаралық
қауымдастық өзі қабылдаған геноцид туралы қарарға сәйкес белгіленген өз
міндеттемелерін орындауға асықпады. Қылмыстың ауырлығы салдарынан ол
қылмыс бойынша айып тағуға немесе айыптаушыларға байланысты белгілі
алаңдаушылық болды-ау деп ойлаймын. Сондықтан да халықаралық қауымдастық
геноцид туралы қарарды орындаудың құралдарын қарастырғанда сабырлық
жасады. Бұл, өз кезегінде, геноцидтің пайда болуына БҰҰ-ның сақадай сай
тұратындай, халықаралық қылмыстық соттың жұмысын, оны қадағалайтын
механизмнің қызметін тежеді, – дейді Бернард Гамильтон.
Оның пікірінше, халықаралық қылмыстық сотты құру – геноцидтің алдын-
алу жөніндегі БҰҰ-ның арнайы кеңесшісінің кеңсесін ашу сияқты геноцид
туралы қарарды жұмыс істетуге бағытталған ең үлкен қадам болып табылады.
Бұл лауазымға 2004 жылы аргентиналық адвокат Хуан Мендес тағайындалды. Оның
іске асырған бірінші үлкен жобасы – Дарфурдағы ахуал туралы баяндамасы – 25
қаңтар күні БҰҰ-ның бас хатшысы Кофи Аннанның алдына қойылды. Бірақ одан
өзге де бөгеттер баршылық.
АҚШ-тың Флорида университетінің еңбегі сіңген профессоры әрі
салыстырмалы геноцид бойынша сарапшы Рен Лемарчанның (Rene Lemarchand)
пікірінше, сабақтас проблемалардың бірі, оның өз сөзімен айтқанда, көбінесе
“ешкімге белгісіз алыс халықтар” жаппай қырғын-сүргіннің құрбаны болып
жатады деген Батыстың түсінігінен болып отыр [10].
Өзге бір проблема – геноцидке соқтыратын құбылыстардан біздің тіпті
бейхабарлығымыз және қасыретті оқиғаның алдын-ала білуге қабылетіміздің
жетпейтіндігі. Мысалы, Холокостан бастап жаппай қырғын болған бірнеше елді
алып қарайық: Босния, Камбоджа, Руанда, Бурунди.
Сонымен, геноцид - [грек,genos- тек, тайпа және лат.caedo- өлтіру] -
халықаралық құқық бойынша аса ауыр қылмыс; қандай да бір ұлттық, этникалық,
нәсілдік немесе діни топтың өкілдерін түгелдей немесе жекелеп қасақана
қырып-жоюды білдіреді. Мынадай әрекеттер геноцид болып есептеледі: осындай
топ мүшелерін өлтіру; оларға ауыр дене зақымын келтіріп, жүйкесін бұзуы;
оның тұтастай немесе бір бөлігінің құрып кету қаупін туғызатын жағдайлар
туғызу; осындай топтың ішінде бала тууды болдырмауға бағытталған шаралар;
бір топтың балаларын зорлықпен тартып алып, басқа топқа беру. Геноцидтің
өзімен қатар, оны ұйымдастыруды мақсат түту қастандығы, геноцидті
ұйымдастыруға тікелей және жариялы түрде арандатушылық, геноцидке бірге
қатысу да жазаланады.
Халықаралық құқық геноцидке ұшыратқан мемлекетті саяси
жауапкершілікке, ал оны ұйымдастыруға және жүзеге асыруға қатысқан
адамдарды қылмыстық жауапкершілікке тартады. Ұлттық, этникалық, діни
топтарды түгелдей немесе бір бөлігін жойып жіберуге тырысып, геноцидке
ұшыратқан көптеген қылмыстардың беті ашылғаны белгілі. Мемлекеттік
мәселелерді шешуде геноцидті қолдану көп жағдайларда аумақтық басқыншылық
және езілген халықтарды басқа елдің шекарасында күшпен ұстаумен байланысты.
Геноцидтілік езіліп-жаншылған христиан халықтарын - гректерді, болгарларды,
сербтерді, румындарды, армяндарды және т.б. жүйелі түрде қырғынға ұшыратып
отырған Оттоман империясына тән болды. 1876-1923 жылдардағы армяндарды
геноцидке ұшырату салдарынан 1,5 млн. армян қырылған. Бүл езілген
халықтардың аумағын тартып алу мақсатында жүргізілген геноцидтің
классикалық мысалы болып табылады. Сондай-ақ әлеуметтік-экономикалық және
саяси долбарлармен антисемиттік нәсілдік пиғылға оранған фашистік
Германияның өзінің және басып алынған жерлердің аумағынан еврейлерді жаппай
қырғынға ұшыратуы геноцидтің айқын мысалы бола алады.
2. Геноцид қылмысының заңдық құрамын талдау.
Геноцид - халықаралық құқық нормасы арқылы белгіленген қылмыс. Оның
қоғамға қауіптілігі сол - ол бейбіт уақытта да, соғыс уақытында да жүзеге
асырылатын қоғамға аса қауіпті іс-әрекет. 1948 жылғы Халықаралық конвенция
геноцидтен сақтандыру және оған жаза тағайындау шараларын белгіледі.
Бұрынғы КСРО осы Конвенцияға 1954 жылы 18 наурызда қол қойған. Қылмыстың
тікелей объектісі-этникалық, ұлттық, нәсілдік немесе діни топтардың
қауіпсіздігін қамтамасыз ететін қоғамдық қатынастар. Объективтік жағынан
қылмыс геноцид, яғни ұлттық, этникалық, нәсілдік немесе діни топты, осы
топтың мүшелерін өлтіру, олардың денсаулығына ауыр зардап келтіру, бала
тууға күшпен бөгет жасау, балаларды мәжбүрлеп біреуге беру, күштеп көшіру,
не осы топтың мүшелерін қырып-жоюға есептелген өзге де тіршілік жағдайларын
туғызу арқылы, толық немесе ішінара жоюға бағытталған қасақана әрекеттер
арқылы жүзеге асырылады. Қылмыстың объективтік жағы бірнеше балама
әрекеттерден көрініс табады:
1) ұлттық, этникалық, нәсілдік немесе діни топтың мүшелерін осындай
белгілері бойынша өлтіру (екі немесе одан да көп) өлтірудің түсінігі
Қылмыстық кодекстің 96-бабында берілге;
2) олардың денсаулығына ауыр зиян келтіру ҚК 103-бабын талдауды
қараңыз);
3)бала тууға күшпен бөгет жасау, бала көтеруге тыйым салу, жыныс
мүшелеріне операция жасау арқылы оларды бала көтеру немесе ұрық шашу
қабілетінен айыру;
4) балаларды мәжбүрлеп біреуге беруге-ата-аналарынан балаларды тартып
алып басқа топқа немесе басқа адамға беру немесе осындай күшпен алынған
балаларды басқа біреуге сату, құлдыққа берулер жатады;
5) күштеп көшіруге-тұрғылықты адамдарды жоғарыда көрсетілген
белгілеріне қарай мекенінен жер аудару, басқа жаққа еріксіз көшірулер
жатады;
6) топтың мүшелерін қырып-жою. Есептелген өзге де тіршілік жағдайларын
туғызу арқылы толық немесе ішінара қырып-жоюға бағытталған қасақана
әрекеттер. Бұған мұндай топтың мүшелеріне медициналық, гуманитарлық, азық-
түлік немесе басқадай көмек бермеу, соғыс немесе стихиялық апатқа ұшыраған
осындай топқа көмек беруге тыйым салу, т.б. Қылмыс субъективтік жағынан
тікелей қасақаналықпен істеледі. Қылмыстың субъектісі-16-ғатолған кез
келген адам.
Геноцид адамзатқа қарсы аса ауыл халықаралық қылмыс болып табылады.
Алғаш рет адамзатқа қарсы қылмыстар халықаралық қылмыстардың дара бір
тобына Әскери қылмыстарға және адамзатқа қарсы қылмыстарға ескіру
мерзімінің қолданылмауы туралы 1968 жылғы 26 қарашадағы Конвенциямен
белгіленген болатын.
Халықаралық құқық доктринасында адамзатқа қарсы қылмыстар мен
адамдыққа қарсы қылмыстар бірдей ме деген тақырыпқа қатысты ортақ пікір
жоқ. Бұл дау халықаралық актілерде де бірізді ұстаным жоқтығымен шиеленісе
түскен.
Бірқатар халықаралық құжаттар аса ауыр халықаралық қылмыстардың
құрамын әртүрлі белгілеген. Ескіру мерзімін қолданбау туралы конвенция
аталған екі топтың бірін ғана бөліп көрсеткен – адамзатқа қарсы
қылмыстар. Оған апартеид, геноцид, сонымен қатар 1948 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыбы: ГЕНОЦИДТІҢ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚЫЛМЫС РЕТІНДЕ ЗАҢДЫ ҚҰРАМЫ МӘСЕЛЕЛЕРІ
5В030200 –Халықаралық құқық мамандығы бойынша
Орындаған
4 курс студенті
Ғылыми жетекші
з.ғ.к. доцент
Норма бақылаушы
аға оқытушы
Алматы, 2014
РЕФЕРАТ
Жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, жеті бөлімшеден,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Пайдаланылған әдебиеттер саны - 41
Түйін сөздер: Геноцид, 1948 жылғы 9 желтоқсанда Геноцид қылмысының
алдын алу және ол үшін жазалау туралы конвенция, Нюрнберг процесі,
геноцидтің объектісі .
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты болып халықаралық
қылмыстық құқық бойынша геноцид қылмысының доктриналды түсінігін зерттеу,
бұл қылмыс құрамының белгілерін талдау табылады. Осы мақсатқа қол жеткізу
үшін мен төмендегідей міндеттерді шешуді белгіледім:
- геноцидтің тарихи және құқықтық сипаттамасын талдау;
- геноцид қылмысының заңдық құрамын талдау;
- геноцидтің объектісі мен объективтік жағын талдау;
- геноцидтің субъектісі мен субъективтік жағын талдау;
- геноцид үшін жауапкершілік мәселелерін қарастыру;
- 1948 жылғы 9 желтоқсанда қабылданған Геноцид қылмысының алдын алу
және ол үшiн жазалау туралы конвенция нормаларын жалпы талдау.
Қолданылған әдістер. Дипломдық жұмысты жазуда формальды-құқықтық,
салыстырмалы-құқықтық, құрылымдық, логикалық, талдау, синтез секілді
ғылыми әдістер қолданды.
Алынған нәтижелер және оларды тәжірибелік қолданылу. Бұл жұмыста
геноцидтің халықаралық қылмыс ретінде заңды құрамы мәселелері көпқырлылық
тұрғысынан талданған. Зерттеу жұмысының нәтижелері әдістемелік және оқу
құралдарын дайындауға мүмкіндік береді және халықаралық құқық мамандығы
бойынша арнайы пәндерден дәріс беру барысында пайдалы болады.
РЕФЕРАТ
Обьем (структура) работы. Работа состоит из введения, двух разделов,
семи подразделов, заключения и списка использованных литератур.
Количество использованных источников – 41
Ключевые слова. Геноцид, Конвенция о предупреждении преступления
геноцида и наказании за него от 9 декабря 1948 года, Нюрбернгский процесс,
объект геноцида .
Цели и задачи исследования. Задачей дипломной работы является
иследование доктринального понятия престипления геноцида как по
международному уголовному праву, это выявления признаков состава
преступления. Что бы достичь этих целей я отметил следующии обязанности:
- расмотрения истории и правовой характеристики геноцида;
- расмотрения юридического состава геноцида;
- расмотрения объективных и объективных сторон геноцида;
- расмотрения субъективных и субъективных сторон геноцида;
- расмотреть вопросы ответсвенности за геноцид;
- расмотреть нормы Крнвенции о предупреждении преступления геноцида и
наказании за него от 9 декабря 1948 года .
Использованные методы. При написании дипломной работы использовалис
формально-правовые, сравнительно-правовые, структурные, логические методы и
метод синтеза.
Полученные результаты и их практическое использование. В данной работе
вопросы юридического состава геноцида как международного преступления
анализированы с разных сторон. Результатов исследования можно применит при
подготовке методических и учебных пособий, при изучения спецкурсов по
специальности международное право болады.
ABSTRACT
Volume ( structure) work. The work consists of an introduction, two
chapters, seven subsections, conclusion and bibliography.
Number of sources used – 41.
Keywords: Genocide, the Convention on the Prevention and Punishment of
the December 9, 1948, process of Nyurberng to genocide.
Goals and objectives of the study. Objective of the thesis is
isledovanie doctrinal concepts prestipleniya as genocide in international
criminal law, it is revealing evidence of a crime. To achieve these goals,
I noted duties include:
- Rasmotreniya history and legal characteristics of genocide;
- Rasmotreniya legal structure of genocide;
- Rasmotreniya objective and objective aspects of the genocide;
- Rasmotreniya subjective and subjective sides of genocide;
- Rasmotret questions Liability for genocide;
- Rasmotret Krnventsii standards on the Prevention and Punishment of
the December 9, 1948.
The methods used. When writing a thesis ispolzovalis formal and legal,
comparative legal, structural, logical methods and the method of synthesis.
The results obtained and their practical use. In this paper, the legal
issues of genocide as an international crime analyzed from different
perspectives. Research results can be applied in the preparation of
textbooks and manuals, studying at special courses in International Law
Bolado.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...3
І ГЕНОЦИДТІҢ ЗАҢДЫҚ ТҮСІНІГІМЕН БАЙЛАНЫСТЫ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕР
1. Геноцидтің тарихи және құқықтық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
2. Геноцид қылмысының заңдық құрамын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 16
1.3 Геноцид қылмысы үшін қылмыстық қудалаудың халықаралық-құқықтық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
ІІ ГЕНОЦИДТІҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ СИПАТТАМАСЫ
2.1 Геноцидтің объектісі мен объективтік
жағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
2.2 Геноцидтің субъектісі мен субъективтік
жағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
2.3 Геноцид үшін жауапкершілік
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .39
2.4 1948 жылғы 9 желтоқсанда қабылданған Геноцид қылмысының алдын алу
және ол үшiн жазалау туралы конвенция нормаларын жалпы
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...54
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 58
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде
алғаш рет қылмыстық заңның міндеті ретінде бейбітшілік пен адамзат
қауіпсіздігін қамтамасыз ету бекітілді. Қолданыстағы Қылмыстық кодексте
бейбітшілік пен адамзат қауіпсіздігіне қарсы қылмыстарға арналған арнайы
тарау да пайда болды. Мұндай нормаларды енгізу, ең алдымен, Қазақстан
Республикасының халықаралық қылмыстар жасаған кінәлі тұлғаларды жазалаудың
тиімді шараларын көздеуге қатысты міндеттеме алған бірқатар халықаралық
құжаттарға қатысуымен байланысты.
Қазіргі заманғы тарих бүкіл әлемдік қауымдастықтың немесе оның
жекелеген құрамдас бөліктерінің қауіпсіз өмір сүруіне қол сұғатын
қылмыстармен күресу қажеттігін дәлелдеп берді. Ондай қажеттілікті түсіну
ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың бірінші жартысында халықаралық қылмыстар
құрамының белгілерін қалыптастыратын бірқатар конвенцияларды қабылдауға
алып келді.
Нацистік әскери қылмыскерлер үстінен құрылған Нюрнберг процесі
халықаралық заңнамадағы бірқатар олқылықтарды анықтады. Айыптаушылардың
сөздері мен айыптау қорытындысында сотталушылармен жасалған әрекеттердің
мәнісін анықтау үшін геноцид термині қолданылғанымен, соңғы үкімде ондай
түсінік болған жоқ, өйткені бұл қылмыстың құрамы сол уақытта әлі құқықтық
тұрғыда бекітілмеген еді.
Нюрнберг процесі аяқталған соң 1948 жылғы 9 желтоқсанда Геноцид
қылмысының алдын алу және ол үшін жазалау туралы конвенция қабылданды. Бұл
конвенцияда алғаш рет адамзатқа қарсы қылмыстардың ішінде ең қатыгез және
жекелеген демографиялық топтардың өмір сүру негізіне қол сұғатын қылмыс –
геноцидке анықтама берілді.
ХХ ғасырдың 90-шы жылдарының басында бұрынғы Югославия мен Руанда
бойынша ad hoc трибуналдар өз жұмысын бастады. Олардың Жарғыларына сәйкес,
трибуналдардың юрисдикциясына, яғни құзырына геноцид қылмысы үшін жауапқа
тарту нормалары енгізілді. Аталған трибуналдардың шешімдері геноцид
қылмысының құрамының белгілерін түсінуге елеулі септігін тигізді. Осы
сияқты, 1998 жылы Халықаралық қылмыстық соттың Рим Статутын қабылдаған соң
геноцид оның юрисдикциясына жататын қылмыстық әрекеттер тізіміне енгізілді.
1948 жылғы Конвенцияны қабылдаған соң Бейбітшілік пен адамзат
қауіпсіздігіне қарсы қылмыстар кодексінің жобасын жасаудың бірнеше
талпынысы болған. Кодекстің соңғы жобасы 1996 жылы жасап шығарылған. Оның
17-бабында екі элементтен тұратын (субъективті ниет – mens rea және тыйым
салынған әрекет – actus reus) геноцидтің нақты анықтамасы берілген.
Зерттеу тақырыбы мен оның өзектілігін анықтау кезінде қазіргі заманғы
отандық әдебиетте геноцид қылмысының құрамын доктриналды түсінуге және бұл
қылмыс үшін қылмыстық жауапкершіліктің құқыққолдану мәселелерін шешуге
арналған арнайы зерттеу жұмыстары жоқтың қасы екені үлкен маңызға ие болды.
Ғылыми проблемалардың шешілуінің қазіргі жағдайын бағалау. Геноцидтті
қылмыстың жеке бір құрамы ретінде зерттеу ХХ ғасырдың басынан бастап
жүргізіле бастады. Сол кезде мемлекеттердің жасаған әрекеттері үшін
қылмыстық жауапкершілігі туралы идея пайда болған. Сол уақытта әскери
қылмыстар мен адамзатқа қарсы қарсы қылмыстар үшін жауапкершілік туралы
ережелерді қамтыған бірқатар халықаралық құқықтық актілер қабылданды.
Ғалымдармен тұрғындардың жекелеген демографиялық топтарының өмір сүру
негіздеріне қол сұғатын қылмыстар үшін жауапкершілік көздеу мәселесі
көтеріле бастады. Геноцид қылмысы түсінігін және оның құрамын қалыптастыру
ұлты бойынша поляк ғалымы, американдық заңгер Р.Лемкемен жүзеге асырылды.
Сонымен бірге өз жұмысында алғаш рет геноцид ұғымын қолданған румындық
зерттеуші В.Пелла, француз ғалымы Д. де Вабр және т.б. Бұрынғы КСРО
уақытында геноцид қылмысының құрамын кешенді зерттеуге М.Н.Андрюхин ат
салысқан. 1961 жылы оның Геноцид – адамзатқа қарсы аса ауыр қылмыс
(Геноцид-тягчайшее преступление против человечества) атты монографиясы
жарық көрген. Онда 1948 жылғы Геноцид туралы конвенцияны қабылдаумен
байланысты мәселелер қарастырылған, сондай-ақ қарастырылып отырған қылмыс
құрамының белгілеріне талдау жасалған.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде бейбітшілік пен
адамзат қауіпсіздігіне қарсы қылмыстар туралы жеке тараудың пайда болуы
геноцидтің отандық авторлар тарапынан зерттеуге стимул берді деуге болады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты болып халықаралық
қылмыстық құқық бойынша геноцид қылмысының доктриналды түсінігін зерттеу,
бұл қылмыс құрамының белгілерін талдау табылады. Осы мақсатқа қол жеткізу
үшін мен төмендегідей міндеттерді шешуді белгіледім:
- геноцидтің тарихи және құқықтық сипаттамасын талдау;
- геноцид қылмысының заңдық құрамын талдау;
- геноцид қылмысы үшін қылмыстық қудалаудың халықаралық-құқықтық
негіздерін саралау;
- геноцидтің объектісі мен объективтік жағын талдау;
- геноцидтің субъектісі мен субъективтік жағын талдау;
- геноцид үшін жауапкершілік мәселелерін қарастыру;
- 1948 жылғы 9 желтоқсанда қабылданған Геноцид қылмысының алдын алу
және ол үшiн жазалау туралы конвенция нормаларын жалпы талдау.
Жұмыстың объектісі мен пәні. Жұмыстың объектісі болып геноцид
актілерін жүзеге асыру және кінәлі тұлғаларды қылмыстық жауапкершілікке
тарту бойынша туындайтын қоғамдық қатынастар табылады.
Пәні болып геноцид үшін жауапкершілікті көздейтін қазақстандық және
халықаралық құқық нормалары, халықаралық қылмыстық трибуналдардың
тәжірибесі, мамандардың пікірлері, монографиялар, оқу әдебиеті табылады.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдістемелік негізі.
Жалпығылымдық және жекеғылымдық зерттеу әдістері: диалектикалық,
формальды-логикалық, салыстырмалы-құқықтық, технико-заңдық, құрылымдық-
жүйелі және гуманитарлық ғылымда қолданылатын тағы басқа әдістер құрады.
Аталған әдістер келесідей тәсілдерді қолдану арқылы қолданылды: теориялық
қайнар көздердің, құқықтық нормалардың, сот тәжірибесінің материалдарының
мазмұнын зерделеу.
Шетелдік, ресейлік және отандық авторлардың, ғалымдардың, заңгерлерің
құқықтың жалпы теориясы мен салалық құқық ғылымдары бойынша, соның ішінде
қылмыстық және халықаралық құқық бойынша еңбектері құрады. Осы орайда
төмендегідей ғалымдардың еңбектерін ерекше атап өткен жөн: М.Н. Андрюхин,
Ю.Г. Барсегов, А.И. Бойко, Л.В. Иногамов-Хегай, А.Г. Кибальник, Н.И.
Костенко, С.М. Кочои, В.Н. Кудрявцев, Н.Ф. Кузнецова, И.И. Лукашук, А.В.
Наумов, Ю.В. Николаева, А.Я. Островский, В.П. Панов, А.И. Полторак, П.С.
Ромашкин, И.Г. Соломоненко, А.Н. Трайнин, Е.Н. Трикоз, Д. де Вабр, Р.
Лемке, А. Найер, В. Пелла, И. Тернон және т.б.
Қорғауға шығарылатын негізгі ережелер:
- геноцидтің негізгі тікелей объектісі ретінде ұлттық, этникалық,
нәсілдік және діни топтардың өмір сүруінің қауіпсіз жағдайларын реттейтін
қоғамдық қатынастарды анықтаған жөн. Геноцидтің қосымша тікелей объектісі
ретінде заңнамада көзделген тұрғындар тобының жекелеген өкілдерінің
өмірінің қауіпсіздігін реттейтін қоғамдық қатынастарды, аталған тұлғалардың
денсаулығының қауіпсіздігін реттейтін, олардың құқықтары мен бостандықтарын
қамтамасыз ететін және т.б. маңызды құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз
етуді реттейтін қатынастарды тану қажет. Геноцидтен жәбір көргендерге, яғни
оның құрбандары ретінде тек ұлттық, этникалық, нәсілдік немесе діни
топтарға жататын өкілдерді жатқызу керек.
- геноцид қысқартылған құрамы бар қылмыс болып табылады, онда
қылмыстың аяқталу сәті оған дайындалу кезеңіне көшірілген. Бұл түйін
қылмысты аяқталған деп тану үшін ұлттық, этникалық, нәсілдік немесе діни
топты іс жүзінде қырып-жою талап етілмейтіндігі туралы ережеден туындайды.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінде көзделген алты әрекеттің
төртеуі оларды жасау сәтінде және тиісті салдардың туындау-туындамауына
қарамастан қылмыстың аяқталған құрамын құрайды. Олар: тұрғындардың аталған
топтары арасында бала тууды күштеп болдырмау; балаларды күштеп адамдардың
басқа тобына беріп жіберу, аталған адамдар тобын күштеп басқа жерге көшіру;
топ мүшелерін физикалық тұрғыда қырып-жоюға бағытталған басқа да өмірлік
жағдайларды қалыптастыру.
- жаппай орын алушылық элементі геноцид қылмысының құрамын анықтағанды
шешу бола алмайды, өйткені ондай құрам аяқталған деп 1948 жылғы конвенцияда
көзделген кез келген әрекеттер жасалған кезде танылады. Бұл орайда
кінәлінің ұлттық, этникалық, нәсілдік не діни топты толығымен немесе
ішінара жою жөніндегі қасақана ниетінің болуы маңызды.
- геноцидтің, қылмыстың аралас құрамынан ажырататын, негізгі ерекше
белгілері болып, біріншіден, ерекше тікелей объект – ұлттық, этникалық,
нәсілідк және діни топтардың өмір сүруінің қауіпсіз жағдайларын қамтамасыз
ететін қоғамдық қатынастар; екіншіден, белгілі бір жәбірленуші – халықтың
аталған демографиялық топтарының өкілдері; үшіншіден, қылмыстың объективтік
жағын құрайтын баламалы көзделген әрекеттер жиынтығы; төртіншіден,
қылмыстың міндетті мақсаты – белгілі бір белгілермен біріккен адамдар тобын
толығымен немесе ішінара қырып-жою сияқты белгілер табылады.
- геноцид актілерін жүзеге асырған тұлға қылмыстық жауапкершіліктен
босатыла алмайды, егер ол біреудің бұйрығын орындау үшін әрекет етсе де
жауапты болады, өтйкені ол алдын ала ондай бұйрықтың заңсыз екенін білуге
тиіс. Мұндай түйін Халықаралық қылмыстық соттың Рим Статутының ережелерінен
туындайды.
Жұмыстың теориялық маңыздылығы. Осы шағын жұмыстың материалдары
халықаралық қылмыстық құқық саласында жаңа зерттеулер жүргізуге арқау бола
алады деп ойлаймыз. Зерттеу жұмысының негізгі түйінді ойлары мен ережелері
геноцидтің қылмыстық-құқықтық сипаты туралы ғылыми білімдер жүйесіне
белгілі бір өзіндік үлес қосады деген ойдамыз. Ал, жұмыстың тәжірибелік
маңызы оның ережелері мен ойлары бейбітшілік мен адамзат қауіпсіздігіне
қарсы қылмыстар туралы жауапкершілікті одан ары жетілдіру мен тиімділігін
арттыру үшін пайдаланыла алады. Сонымен қатар, жұмыстың нәтижесі оқу
процесінде де, соның ішінде қылмыстық құқық, халықаралық қылмыстық құқық
сияқты пәндерді оқыту барысында пайдалы болары анық.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен,
жеті бөлімшеден, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жалпы көлемі 60 бет.
І ГЕНОЦИДТІҢ ЗАҢДЫҚ ТҮСІНІГІМЕН БАЙЛАНЫСТЫ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕР
1. Геноцидтің тарихи және құқықтық сипаттамасы.
Геноцид - қазіргі заман термині. Бұл термин адамзатқа қарсы аса ауыр
халықаралық қылмысты сипаттайды. Бұл конвенциялық тұрғыда бекітілген және
тарихта да, құқықта да әлденеше рет көрініс тапқан термин. Геноцид
терминінің этимологиясы бір мағыналы емес. Бұл – гибридті сөз. Ол екі тілге
негізделген: genos - грек тілінен аударғанда ру, тайпа және латынша
caedere - өлтіру деген мағынаны білдіреді [1].
Геноцид терминінің пайда болуының тарихи қырына назар аударатын
болсақ, онда ХХ ғасырдың отызыншы жылдарына көз жүгіртеміз. Атап айтқанда,
1933 жылғы қазан айында Халықаралық қылмыстық құқықты унификациялау
жөніндегі 5-Конференцияда польшалық заңгер – криминолог, профессор Рафаэль
Лемкин (Лемке) нәсілдік, этникалық, діни және әлеуметтік қауымдастықтарды
жоюға немесе өқртуға бағытталған іс-әрекеттерді халықаралық құқық бойынша
айуандық қылмыстар – delicitio juris gentium деп тануды ұсынды [2]. Ол
аталған іс-әрекеттерді екі топқа жататын құқықбұзушылықтарға жатқызды:
1) адамдардың өміріне қол сұғу арқылы немесе аталған топқа жататын
адамдардың өмір сүруінің экономикалық негізіне нұқсан келтіру арқылы
көрініс табатын аюандық актісі;
2) мәдени құндылықтарды жою арқылы көрініс табатын вандализм актісі.
Ол бір топтың балаларын екінші бір топқа мәжбүлі түрде беру; тиісті топ
адамдары мәдениетіне тән элементтерді мәжбүрлі және жүйелі түрде алып қою;
жеке қатынастарда да өз тілін қолдануға тыйым салу; топтың тіліндегі
кітаптарды жүйелі түрде жою, музейлерді, мектептерді, тарихи
ескерткіштерді, мәдени және басқа да мекемелерді жою немесе оларды
пайдалануға тыйым салу сияқты іс-әрекеттерді білдіреді. Лемкин аталған
қылмыстар үшін жауапкершілікті көздейтін халықаралық конфенция жобасын
ұсынды, бірақ ол сол уақытта жоба ретінде қалып қойды. Екі жыл өткен соң
профессор Пелла Лемкиннің идеяларын одан ары дамыта отырып, аталған
қылмыстар үшін жауапкершілік туралы кодекстің жобасын ұсынды. Ол, сондай-
ақ, ұлттық мемлекеттің патологиялық эксцесстерінен адам мен азаматтың
құқықтарын қорғауды қамтамасыз ететін халықаралық сот құруды ұсынды [3].
Бірақ, Ұлттар Лигасы 1937 жылы Халықаралық терроризм үшін жауапкершілік
туралы конвенция жасап шығарумен ғана шектелді. Осылайша, 1937 жылға қарай
атаусыз қылмыс заңнамалық тұрғыда ресімделмей қалды. профессор Лемкин
1933 жылы атап өткен ірі масштабты қылмыстың негізі ретінде 1915 жылы Осман
империясында армян халқын жоюға бағыттталған іс-әрекеттер табылуы мүмкін.
Геноцид терминінің өзін Лемкин 1944 жылы ғана айналымға енгізді. 1944 жылы
ол Axis Rule in Occupied Europe (Басып алынған Еуропадағы негізгі ереже)
атты кітабын жарыққа шығарды. Осы жұмысында ол нацистік Германияның аюандық
іс-әрекеттері және басып алынған Еуропа халықтарын жою және олардың
аумақтарын немістендіру жоспары туралы жазған. Осы қылмыстарды сипаттай
келе, ол геноцид түсінігін төмендегідей ашып көрсеткен: Геноцид деп біз
ұлтты немесе этникалық топты құртуды, жоюды айтамыз. Жалпы алғанда,
геноцид ұлтты бір мезетте жойып жіберуді білдірмейді. Ол, сірә, ұлттық
топтардың өмір сүру негізін бұзуға бағытталған үйлесімді іс әрекеттерді
білдіреді. Ондай жоспарлы іс-әрекеттердің құрамдас бөлігі – саяси және
қоғамдық институттарды, мәдениетті, тілді, ұлттық сана-сезімді, дінді,
ұлттық топтардың өмір сүруінің экономикалық негізін жою, сондай-ақ жеке
қауіпсіздігінен, бостандығынан, денсаулығынан, ар-намысынан айыру және
тиісті топтарға жататын адамдардың өмірін қыю. Геноцид біртұтас ретіндегі
ұлттық топқа қарсы бағытталады және орын алатын іс әрекеттер нақты бір
тұлғаларға қарсы емес, белгілі бір ұлттық топтың мүшесі ретінде адамдарды
өлтіруді мақсат тұтады.
Ресми құжатта геноцидтің анықтамасы 1945 жылғы 18 қазанда Нюрнберг
сотының айыптау қорытындысында алғаш рет жария етілді. Онда айыптаушылар:
мақсатты және жүйелі геноцид жасады, яғни нәсілдік және ұлттық топтарды
жою, белгілі бір халықты немесе тапты жою мақсатында жаулап алынған
аумақтардың азаматтық тұрғындарын жою, белгілі бір ұлттық, этникалық және
діни топтарды, әсіресе еврейлерді, поляктар мен сыгандарды және т.б. жою
іс әрекеттерін жасады деп айыпталды. Бұл формулировка түпкілікті емес,
бірақ онда геноцид қылмысының белгілі болған төрт категориясынан (ұлттық,
этникалық, нәсілдік және діни топ) басқа таптық түсінігі көрініс тапты.
Ол, өз кезегінде, әлеуметтік топты білдіреді [4].
Шынында да, еуропалық елдер тізбегінің бас әскери қылмыскерлерін
соттау мен жазалау үшін құрылған Халықаралық әскери трибуналдың да
Жарғысында, оның 1946 жылғы 1 қазандағы үкімінде де геноцид термині
көрініс таппады. Бірақ, аталған Нюрнберг Жарғысының 6-бабының с тармағы –
адамзатқа қарсы қылмыстар - геноцид сипаттамасына толық ие. Оның мазмұны
артынан екі жыл өткен соң, Геноцид қылмысының алдын алу және сол үшін
жазалау туралы конвенцияда көрініс тапты. Адамзатқа қарсы қылмыстар, атап
айтқанда соғысға дейін немесе соғыс кезінде азаматтық тұрғындарға қатысты
жасалған өлтіру, жою, жер аударып жіберу және басқа да қатынездіктер,
немесе саяси, нәсілдік немесе діни көзқарастары бойынша қудалау.
Геноцид термині тез арада айналымға енуіне Біріккен Ұлттар ұйымының
септігі зор болды, өйткені аталған ұйым оны халықаралық құқықтық лексиконға
енгізді. Өзінің бірінші сессиясында 1946 жылғы 11 желтоқсанда БҰҰ-ның Бас
Ассамблеясы геноцид қылмысының алдын алу және ол үшін жазалау туралы арнайы
қарар қабылдады [5].
БҰҰ Бас Ассамблеясы Экономикалық және әлеуметтік кеңеске геноцид
қылмысының алдын алу және ол жазалау туралы конвенция жобасын дайындау үшін
қажетті зерттеу жүргізуді тапсырды. Жоба бойынша қорытынды жасау тапсырмасы
берілген үш маман геноцид концепциясының негізін қалаушылар болды. Олар:
профессорлар Лемкин, Пелла және Доннедье де Вабр. Геноцид туралы ереже,
осылайша, қандай да бір бұрмалаушылықтан кепілденгендей болды. Бірақ одан
кейінгі жұмыстарға БҰҰ-ға мүше-мемлекеттердің өкілдері араласты. Геноцид
термині үшін заңдық шектер белгілеу қажет болғанда, мемлекеттер алаңдай
бастады: олар БҰҰ-ның заңды органын оларға өткен шақтағы, қазір уақыттағы
және болашақтағы іс-әрекеттері үшін айып тағу уәкілеттігін беруге тиіс
болды.
Осылайша, геноцид терминін этимологиялық тұрғыда (genos – ру, тайпа),
тарихи тұрғыда (геноцидтің ең айқын екі прецедентін назарға ала отырып –
1915 жылғы армяндарға қатысты және фашистік Германияның еврейлерге қатысты)
және саяси тұрғыда ұлтшылдық идеологиясы мен нәсілшілдік теорияларымен
байланыстырды [6].
Геноцид қылмысының алдын алу және сол үшін жазалау туралы конвенция
1948 жылғы 9 желтоқсанда қабылданды. Оның 2-бабында белгіленгендей: Осы
конвенцияда геноцид деп толығымен немесе ішінара қандай да бір ұлттық,
этникалық, нәсілдік немесе діни топты жою мақсатында жасалатын төмендегідей
іс-әркеттер танылады... делінген. Бұл жерде Конвенция мемлекеттерге кез
келген топты – саяси, экономикалық, әлеуметтік, мәдени топты – егер олар
ұлттық, биологиялық сипаттамалары бойынша, этникалық құрамы немесе діни
наным сенімі бойынша бөлінбейтін болса, жою құқығын қалдырды. Геноцид
түсінігінің неологизімне қарамастан, яғни оның мазмұнын құрайтын негізгі
прецедент болып ұлттық және діни сипатта армяндарды жаппай қыру мен
фашистік аюандық табылғанмен, Конвенция авторлары Гитлердің соғыс алдында
мүгедектерді жаппай жою фактісін назарға алмай қоя алмады. Өйткені бұл
әлеуметтік топ ұлттық та, этникалық та, нәсілдік те немесе діни қауымдастық
та белгілеріне жауап бермеді.
Осы тұста мынадай алғашқы түйін жасауға болады: геноцид терминінің
формальды бекітілуінің тарихы көрсеткендей, Конвенция геноцидтің ғылыми
концепциясы мен оны жасауға қатысқан мемлекеттердің мүдделері арасындағы
компромисс іспеттес болды. Басқаша айтқанда ол құқық пен саясат арасындағы
компромисс болды. Дей тұрғанмен ол жақсы түсініктегі компромисс болмады,
өйткені ол нақты бір тарихи прецедентке орай қол жеткізілді. Ол прецедент
өзара барлық мемлекеттерді ортақ рөлмен біріктірді – судья-төреші болу
рөлімен. Конвенция тарапынан ұсынылған геноцид ұғымы әуел бастан бұл
қылмыстың мәнісін аша алмады, өйткені бұл құжат өткен шаққа қатысты жұмыс
істеді, ол болашақтың алдын алуға арналмады.
Армяндарға, еврейлерге қатысты геноцид – бұл ХХ ғасырдың басында орын
алған қылмыстың ең қатыгез және айқын мысалдары және соған орай заңдық
саралау қажеттігін тудырды. Бірақ 1948 жылғы Конвенцияны жасау кезінде
тарихқа адамдарды тек ұлттық және діни белгілеріне байланысты өлтіру ғана
емес, басқа да себептері бойынша өлтіру белгілі болды.
Ғылыми әдебиеттерде геноцидтің түп тамырын каннибализммен
байланыстыратын пікірлер де кездескен екен (мысалы, Г.Старовойтованың
мақаласында). Каннибализм геноцидпен еш ортақтығы жоқ. Каннибализмнің екі
түрі бар: тұрмыстық және діни. Тұрмыстық каннибализм тас дәуірінің алғашқы
кезеңдерінле орын алған және бірте-бірте тек аштық жағдайында көрініс
табатын құбылыс ретінде сақталды. Діни каннибализм одан ұзақ сақталды және
ол өлтірілген адамның күші мен басқа да қасиеттері оны жеген адамға көшеді
деген сенімге негізделген. Басқаша айтқанда, бір жағдайда өзін-өзі сақтау
инстинктіне негізделген адам өлтіру болса, екінші жағдайда қандай да бір
қасиетті тартып алу, ұрлап алу ниеті тұрды. Осыған байланысты
каннибализмнен геноцидтің түп-тамырын іздеу орынсыз болып табылады.
Ив Тернонның пікірінше геноцидтің басты жеткізушісі колониализм
болды [6]. Бұл орайда ол геноцидтің екі белгісін атайды: 1) қандай да бір
топты бөліп көрсету: Колонизатор, басқыншы болсын, көшіп келуші болсын,
аборигендерге өркениетті қабылдауға қабілетсіз жабайы адамдар ретінде
қараған. 2) оны артынан жою (бұл жерде автор Австралияда, Тасманияда, Жаңа
Зеландияда, Оңтүстік Америкада туземдіктерді жою саясатына сілтеме
жасайды.). Дей тұрғанмен, колониализм тарихи тұрғыда әрқашан да жаңа
аумақты игеру ниетімен байланысты болған. Ол, өз кезегінде, сол бір немесе
өзге аумақты мекен еткен тұрғылықты халықты қудалаумен немесе жауалап
алумен жалғасқан. Бұл орайда толықтай жойып жіберу саясаты қажетсіз және
ешқандай мәнге ие емес деп саналған. Өйткені құлдық еңбек көзін жоя отырып,
колонизатор өз экономикасының негізін жояды деп түсінілген. Оның үстіне
жаңа аумақты игерудің осындай тәсілі колониалды соғыс сипатына ие болған.
Әрине, колониалды соғыс жағдайында геноцид фактілері де орын алуы мүмкін,
бірақ оларды колониализмнің жалпы саясатымен араластырмай, бөлек
қарастырған жөн. Колониалды соғыс геноцидтен құрамы жағынан бөлек
халықаралық қылмыс болып табылады. Оның мазмұны 1960 жылғы Колониалды елдер
мен халықтарға тәуелсіздік беру туралы декларацияда бекітілген.
Геноцид – қазіргі заманның термині ғана емес, ол қазіргі уақыттың
түсінігі де боылп табылады. Егер оның тарихи бастауы ұлтшылдық пен
нәсілшілдік дейтін болсақ, кейіннен геноцид ресми саяси доктрина негізінде
жасала бастады.
Нацизм идеясы (оны көбіне ұлттық бірлік идеясы деп те атайды) құрамы
жағынан аз ұлтты құрбан етуді талап етеді, ал саяси тоталитарлық
идеологияның дәурені басқа партияларды жоюды көздейді. Ұлтшыл болсын,
тоталитарлы саяси жүйе болсын, олардың кез келгені бір дүниетанымға
негізделген: абсолютті шындыққа ие болу талпынысы және кез келген бөтен
ойлаушылыққа жол бермеу. Геноцид концепциясын нәсілдік пен ұлтшылдықпен
шектеу, тоталитаризм идеологиясы үшін адам өлтіруді жасыру болып табылады.
Кеңес дәуірінде Сталин жаппай адам өлтірудің алуан түрін туындатты.
Саяси режим идеологиясының талаптарына қарай оның құрбандары да арта түсті.
Бірақ кеңестік құрылымның қорғаушыларына геноцид жасады деген айыптауды
жоққа шығару қиынға соқпады. Сталиндік режимнің мысалдары геноцид
концепциясының әлсіздігін және мығым еместігін көрсетеді, өйткені олар адам
құқықтарына қарсы қылмыс жасағандарды геноцид концепциясы аясында айыптауға
толық негіз бермейді. Олар халықаралық құқықтың юрисдикциясына кіретін
геноцид қылмысының аясына формальды түрде кірмейді.
Сталиндік террордың төрт кезеңінде адамдарды жаппай қырып жою геноцид
белгілеріне ие болды. 1929-1930 жылдары 5-тен 15 миллионға дейін (әртүрлі
бағалау бойынша) шаруалар кулак деп аталды. Бұл атау оларды ұсақ буржуазды
меншік иелері және ұжымданудың қарсы тарабы ретінде көрсетті. Олардың мүлкі
тәркіленіп, жүздеген мың адам бірден жойылған, қалғандары Сібірге жер
аударылған. Күштеп ұжымдастыру ауылшаруашылығы өнімінің құлдырауына алып
келді, партияға оның орнын реквизициямен толтыруға тура келді. Мысалы,
Украинада ұжымдастыруды ерекше қарсылықпен қарсы алды, мемлекет ойға
қонымсыз бидай тапсыру нормасын белгіледі, бұл шаруаларға ерекше ауыр
түсті. Соның салдарынан аштық орын алды. Оның үстіне аштықпен қатар блокада
жасалды. Тұрғындарға қалаға баруға тыйым салған. Нәтижесінде 5 млн.ға жуық
адам құрбан болған [7].
1937-1938 жылдардағы Үлкен тазалау алдымен орталық партия
органдарында, кейіннен барлық республикаларға таралып, қоғамның барлық
саласын қамтыды. Репрессияға барлық дерлік дивизия мен бригада
командирлері, барлық корпустардың командирлері мен әскер басшылары,
корпустардың, дивизиялар мен бригадалардың саяси қызметкерлері ұшырады.
Қарулы күштердің жоғары басщылық-саяси құрамының 733 адамынан 579 адам
қайтыс болған. Екі жылдың ішінде мемлекет азаматтық соғыс пен революция
кезеңіне қарағанда екі есе коммунистерден айрылған. 4-5 млн. ға жуық адам
қамауға лынып, олардың әрбір оныншысы атылған.
1943-1944 жылдары Кеңестер Одағының тұтас бір халықтары фашистермен
байланыста болды деген айыппен депортацияға ұшыраған және ұлттық
құқықтарынан айырылған. 1941 жылы алдын ала КСРО немістері, Повольже
немістері, гректер, курдтар, хемшиндер (Арменияның түрік бөлігіндегі
мұсұлман-армяндар) және түрік-месхетиндер жер аударылған. Аталған ұлттық
топтарға жату депортацияны білдірді. Депортациядан кейін босап қалған
жерлерге жер аударушыларды әкелу, соның ішінде негізінен орыстарды
қоныстандыру орын алған. Депортацияға карачаевтер, қалмықтар, шешендер,
балгарлар, қрым татарлары ұшыраған. Жалпы алғанда Солтүстік Кавказ бен
Қырымның 1 миллионға жуық адамы жер аударылған [8].
Кеңестік тарихтың жоғарыда аталған төрт әртүрлі жағдайын талдай келе,
біреуі эконоимкалық тапқа, екіншісі - әлеуметтік топқа, үшіншісі – саяси
партия мүшелеріне, төртіншісі – аз ұлттарға қарсы бағытталғанын байқауға
болады және олардың біреу геноцид, басқа біреуі геноцид емес деп біржақты
айта алмаймыз.
Георгий Хомизури осындай сұрақты өзінің Халықтар тағдырындағы
әлеуметтік толқулар атты еңбегінде көтерген екен. Бірақ ол геноцид
терминінің бастапқы түсінігіне негізделген және оның жауабы төмендегідей
болған: Р.Лемкин айналымға геноцид терминін енгізгеннен кейін бұл сөз
қисынсыз пайдалыналы бастады. Мысалы, 1932-1933 жылдары коммунистердің
Украинаның алты миллион халқын өлтіруін геноцид деп атайды. Расында да,
Украина аумағында 1932-1933 жылдары жынысына, жасына, әлеуметтік топқа
жататындығына, қызметіне қарамастан алты миллион адам қырылған, бірақ олар
ұлтына қарамастан жойылған. Тек украиндықтар ғана емес, сол жерде тұрған
адамдардың барлығы дерлік қырылған. Басқарудың алғашқы 36 жылында
коммунистер бұрынғы Ресей Империясының жартысына жуық халқын ұлтына және
этносына қарамастан қырып жойған. Белгілі болғандай, әрбір республикаға
және облысқа жоғары жақтан халыққа қарсы террор туралы жоспар түсіріліп
тапсырма берілген. Ол нақты бір ұлтқа немесе этносқа қарсы емес, жалпы
тұрғындарға қарсы тапсырма болған. Солтүстік Кавказ халқына қарсы екінші
дүниежүзілік соғыс кезінде болған іс әрекет геноцид емес, депортация
болған, өйткені оларды тікелей жою мақсаты болмаған. деп жазған [9].
Біздің ойымызша, нақты бір қылмыстық жүйеге қатысты оның бір іс әрекеті
қылмысты, ал екінші бір әрекеті қылмысты емес деп айту қисынсыз. Кулактың
да, армян халқының да, Украина тұрғынының да, коммунистің де, татар мен
шешеннің де өлтірілуі заңсыз болып табылады. Бұл құрбандардың бар кінәсі
олардың өзгеше болғандығында және сол кездегі коммунистік саяси жүйеге
қауіпті көрінгендігінде. Олардың жойылуы алдын ала жоспарланып, жүзеге
асырылған. Ұлтшылдық болсын, нәсілдік немесе тоталитарлық идея болсын, ол
аумақты жаулап алу, ұлттық бірлік, нәсілді тазарту немесе революция
жеңісі болсын, бәрібір геноцид қылмысы қылмыскердің санасында сол
қасиетті мақсатқа қол жеткізумен ақталады.
Геноцид туралы конвенцияның ІІ бабынан саяси топтар туралы позицияны
алып тастау аталған қылмыстар тізімінен сталиндік режимнің он миллионға
жуық құрбандарын алып тастауға мүмкіндік берді. Бірақ, әртүрлі саяси
репрессиялар тәжірибесіне байланысты халықаралық құқық доктринасында
политицид деген термин пайда болды. Политицид – этникалық немесе қандай
да бір ұлттық топқа қарсы емес, саси топқа қарсы бағытталған адамдарды
жаппай қырып жою болып табылады. Қазіргі уақытта этноцид деген де термин
қолданылып жүр. Этноцид адамдардың өзін қырып жою емес, олардың мәдениетін
жоюды білдіреді. Кейде колониализм дәуіріндегі геноцидті этноцид деп те
атайды және сол арқылы адамдарды жоюға емес, мәдениетті құртуға назар
аударылады. Біздің ойымызша, бұл термин халықтың мәдениетін жоюды білдіре
алмайды, өйткені этноцид, егер геноцид терминінің логикасына сүйенетін
болсақ, этносты өлтіруді білдіреді, ол геноцидтің жеке жағдай болып
табылады. Ал мәдениетті жоюға қатысты айтатын болсақ, онда вандализм
деген басқа термин бар.
Біздің ойымызша, этноцид, политицид терминдері қолданылуға әбден
құқылы. Бірақ олар геноцид қылмысының жеке бір жағдайлары ретінде қолданыла
алады. Бұл терминдер қылмыстың жаңа құрамдарын қалыптастырмайды. Олар
геноцид қылмысының құрамынан сипаттайтын іс әрекеттерді жоққа шығара
алмайды. Сонымен бірге аталған терминдердің айналымға енгізілуі Геноцид
қылмысының алдын алу және ол үшін жазалау туралы конвенцияның ІІ бабының
мазмұнын тарылтуға алып келмеуге тиіс.
Сонымен біз геноцид түсінігін зерттеуге қатысты үш әдістемелік
ұстанымды қолдандық: сөздің этимологиясы; оның пайда болу тарихы және
терминнің формальды бекітілуі мен геноцидке алып келетін жағдайлардың
тарихы. Осы аталған ұстанымдардың әрқайсысы төмендегідей түйінді ойларға
жетелейді:
Геноцид сөзінің этимологиясы genos және caedere емес, genesis
және caedere сөздерінің қосындысында. Геноцид туралы конвенция авторлары
діни топ туралы ережені бекіте отырып, гректің genos – ру, тайпа сөзін
сөзбе сөз түсінуден ары асып кеткен және соған орай геноцидті жүзеге асыру
барысында қудаланатын адамдар қауымының міндетті биологиялық бірлігі
концепциясынан ауытқып кеткен. Бұл жағдайда да этимология адамдарды шығу
тегінің ортақтығына байланысты қудалау мен жою концепциясын бекітуге
мүмкіндік береді.
Пайда болуы мен формальды түрде бекітілуі процесінде геноцид
терминін кең мағынада түсіндіруге жол берілген. Атап айтқанда, ол 1933 жылы
халықаралық қылмыстық құқықты унификациялау жөніндегі 5-ші конференцияда
Рафаэль Лемкин тарапынан да кең түсінілген; 1945 жылғы 18 қазандағы
Нюрнберг сотының айыптау қорытындысында да солай болған; және ең бастысы,
БҰҰ Бас Ассамблеясының 1946 жылғы 11 желтоқсандағы Геноцид қылмысының алдын
алу және ол үшін жазалау туралы қарарында да кең мағынада түсіндірілген.
Геноцидтің түп тамыры – тұтас бір адамдар тобының өмір сүру құқығын
мойындамаудан туындайды. Геноцидке алып келген жоғарыда аталған мысалдардың
ішінде геноцидтің алғышарты болып бір адамның басқа бір адамға қатысты
жеккөрушілігі негіз болған.
Жоғарыда баяндалғандарды қорытындылай келе, мынадай тұжырым жасауға
болады: геноцид – бұл кемсітушілік нысанындағы ең ауыр қылмыстардың бірі.
Сол бір немесе өзге құқықты кемсітудің негіздері өте кең және жабық емес.
Адам құқықтары туралы жалпыға ортақ декларацияның 2-бабында көрсетілгендей:
Әрбір адам осы Декларацияда жария етілген барлық құқықтарға және барлық
бостандықтарға ие болу керек, оған қатысты ешқандай алалаушылық болмауға
тиіс, соның ішінде нәсіліне, терісінің түсіне, тіліне, дініне, саяси немесе
өзге де көзқарастарына, ұлттық немесе әлеуметтік шығу тегіне, мүліктік
немесе өзге де жағдайына қарамастан.. Азаматтық және саяси құқықтар туралы
халықаралық пактінің 2-бабы растағандай: Осы аталған пактіге қатысатын
әрбір мемлекет өзінің юрисдикциясы аясындағы барлық адамдарға осы пактіде
танылған құқықтарды қамтамасыз етуге міндеттенеді және соған орай нәсіліне,
терісінің түсіне, тіліне, дініне, саяси немесе өзге де көзқарастарына,
ұлттық немесе әлеуметтік шығу тегіне, мүліктік немесе өзге де жағдайына
қарамастан кемсітушілікке жол бермейді.
Геноцид – бұл адамдарды белгілі бір белгісіне – терісінің түсіне,
басқа да сыртқы белгілеріне, діни немесе саяси көзқарастарына, қоғамдық
жағдайына, экономикалық мәртебесіне және т.б. жағдайларына байланысты жоюға
негізделген қасақана қылмыс болып табылады.
Неміс нацистерінің 6 миллион еврейді қырып-жоюын британ премьері
Уинстон Черчилль ешқандай атауы жоқ қылмыс деп атаған еді. Бірақ оның
геноцид немесе біртұстас халықты не ұлтты жою деген атауы барды.
БҰҰ-ның Геноцид туралы 1948 жылы қабылдаған қарары еврейлердің
Холокост қасыретінің қайталанбауына кепілдік беру мақсатында қабылданған
болатын. Алайда содан бері әлем қауымдастығы Камбоджа, Руанда және
Солтүстік Ирактағы геноцидтің алдын ала алмады.
Адамзат қауымдастығының бұдан былай ешқашан қайталанбауы тиіс деген
қылмыстың қайталануы неліктен?
Геноцид – нацистік соғыс қылмыскерлерінің үстінен 1945-1946 жылдары
болған Нюрнберг процесінде тұңғыш рет заңдық сипаттамасын алды. Адольф
Гитлер режимінің өкілдері адамзат баласына қарсы жасаған, оның ішінде
халықтарды нәсілшілдік, ұлтшылдық және діни тұрғыдан қырып-жойған қылмысы
үшін айыпталды.
15 жылдан кейін Израиль телеарнасынан берілген сот процесінде
нацистердің Еуропа еврейлерін жою жоспарын жүзеге асыруға жауапты болған
Адольф Айхманның (Adolph Eichmann) да геноцид қылмысын кең ауқымда жүзеге
асыруға зор үлес қосқаны аян болды:
Диктор: Айыпталушы, нацистердің еврейлердің көзін түгел жою туралы
Еврей проблемасы бойынша түпкілікті шешім деген атауымен белгілі жоспарын
орындауға жауапты адам ретінде, басқалармен бірге 1939-1945 жылдар арасында
миллиондаған еврейді қырды.
Бұл хабар Израиль телеарнасынан 1962 жылы мамырдың 31-і күні берілді.
Нацистердің үстінен болған Нюрнберг соты мен БҰҰ-ның геноцид туралы
1948 жылғы қарары – еврейлердің Холокост қасыреті сынды құбылысқа бүкіл
әлемде қайтып жол бермеу мақсатын көздеді. Алайда олай болмай шықты.
Ұлттық, этникалық және рулық тұрғыдан жаппай қырғын жиі қайталана берді:
геноцид қылмысы соңғы рет Африканың Судан елінде қайталанды. Ресми билікке
жақын Джанджауид арабтарының қарулы жасақтары аталған елдің Дарфур
аймағындағы қара нәсілді халқын он мыңдап қырды деп айыпталды. Америка
Құрама Штаттары Дарфурдағы оқиғаны геноцид деп бағалап, оған халықаралық
қауымдастық араласуға тиіс деп мәлімдеді. Алайда іс жүзінде осы күнге дейін
Дарфурдағы қасыретке ешкім араласқан жоқ. Халықаралық қауымдастық
геноцидтің пайда болуына неліктен бөгет бола алмады? Геноцид құбылысына
қарсы күресетін үкіметтік емес ұйым – Лео Купер қорының президенті Бернард
Гамильтонның Лондоннан білдірген пікіріне қарағанда, халықаралық
қауымдастық өзі қабылдаған геноцид туралы қарарға сәйкес белгіленген өз
міндеттемелерін орындауға асықпады. Қылмыстың ауырлығы салдарынан ол
қылмыс бойынша айып тағуға немесе айыптаушыларға байланысты белгілі
алаңдаушылық болды-ау деп ойлаймын. Сондықтан да халықаралық қауымдастық
геноцид туралы қарарды орындаудың құралдарын қарастырғанда сабырлық
жасады. Бұл, өз кезегінде, геноцидтің пайда болуына БҰҰ-ның сақадай сай
тұратындай, халықаралық қылмыстық соттың жұмысын, оны қадағалайтын
механизмнің қызметін тежеді, – дейді Бернард Гамильтон.
Оның пікірінше, халықаралық қылмыстық сотты құру – геноцидтің алдын-
алу жөніндегі БҰҰ-ның арнайы кеңесшісінің кеңсесін ашу сияқты геноцид
туралы қарарды жұмыс істетуге бағытталған ең үлкен қадам болып табылады.
Бұл лауазымға 2004 жылы аргентиналық адвокат Хуан Мендес тағайындалды. Оның
іске асырған бірінші үлкен жобасы – Дарфурдағы ахуал туралы баяндамасы – 25
қаңтар күні БҰҰ-ның бас хатшысы Кофи Аннанның алдына қойылды. Бірақ одан
өзге де бөгеттер баршылық.
АҚШ-тың Флорида университетінің еңбегі сіңген профессоры әрі
салыстырмалы геноцид бойынша сарапшы Рен Лемарчанның (Rene Lemarchand)
пікірінше, сабақтас проблемалардың бірі, оның өз сөзімен айтқанда, көбінесе
“ешкімге белгісіз алыс халықтар” жаппай қырғын-сүргіннің құрбаны болып
жатады деген Батыстың түсінігінен болып отыр [10].
Өзге бір проблема – геноцидке соқтыратын құбылыстардан біздің тіпті
бейхабарлығымыз және қасыретті оқиғаның алдын-ала білуге қабылетіміздің
жетпейтіндігі. Мысалы, Холокостан бастап жаппай қырғын болған бірнеше елді
алып қарайық: Босния, Камбоджа, Руанда, Бурунди.
Сонымен, геноцид - [грек,genos- тек, тайпа және лат.caedo- өлтіру] -
халықаралық құқық бойынша аса ауыр қылмыс; қандай да бір ұлттық, этникалық,
нәсілдік немесе діни топтың өкілдерін түгелдей немесе жекелеп қасақана
қырып-жоюды білдіреді. Мынадай әрекеттер геноцид болып есептеледі: осындай
топ мүшелерін өлтіру; оларға ауыр дене зақымын келтіріп, жүйкесін бұзуы;
оның тұтастай немесе бір бөлігінің құрып кету қаупін туғызатын жағдайлар
туғызу; осындай топтың ішінде бала тууды болдырмауға бағытталған шаралар;
бір топтың балаларын зорлықпен тартып алып, басқа топқа беру. Геноцидтің
өзімен қатар, оны ұйымдастыруды мақсат түту қастандығы, геноцидті
ұйымдастыруға тікелей және жариялы түрде арандатушылық, геноцидке бірге
қатысу да жазаланады.
Халықаралық құқық геноцидке ұшыратқан мемлекетті саяси
жауапкершілікке, ал оны ұйымдастыруға және жүзеге асыруға қатысқан
адамдарды қылмыстық жауапкершілікке тартады. Ұлттық, этникалық, діни
топтарды түгелдей немесе бір бөлігін жойып жіберуге тырысып, геноцидке
ұшыратқан көптеген қылмыстардың беті ашылғаны белгілі. Мемлекеттік
мәселелерді шешуде геноцидті қолдану көп жағдайларда аумақтық басқыншылық
және езілген халықтарды басқа елдің шекарасында күшпен ұстаумен байланысты.
Геноцидтілік езіліп-жаншылған христиан халықтарын - гректерді, болгарларды,
сербтерді, румындарды, армяндарды және т.б. жүйелі түрде қырғынға ұшыратып
отырған Оттоман империясына тән болды. 1876-1923 жылдардағы армяндарды
геноцидке ұшырату салдарынан 1,5 млн. армян қырылған. Бүл езілген
халықтардың аумағын тартып алу мақсатында жүргізілген геноцидтің
классикалық мысалы болып табылады. Сондай-ақ әлеуметтік-экономикалық және
саяси долбарлармен антисемиттік нәсілдік пиғылға оранған фашистік
Германияның өзінің және басып алынған жерлердің аумағынан еврейлерді жаппай
қырғынға ұшыратуы геноцидтің айқын мысалы бола алады.
2. Геноцид қылмысының заңдық құрамын талдау.
Геноцид - халықаралық құқық нормасы арқылы белгіленген қылмыс. Оның
қоғамға қауіптілігі сол - ол бейбіт уақытта да, соғыс уақытында да жүзеге
асырылатын қоғамға аса қауіпті іс-әрекет. 1948 жылғы Халықаралық конвенция
геноцидтен сақтандыру және оған жаза тағайындау шараларын белгіледі.
Бұрынғы КСРО осы Конвенцияға 1954 жылы 18 наурызда қол қойған. Қылмыстың
тікелей объектісі-этникалық, ұлттық, нәсілдік немесе діни топтардың
қауіпсіздігін қамтамасыз ететін қоғамдық қатынастар. Объективтік жағынан
қылмыс геноцид, яғни ұлттық, этникалық, нәсілдік немесе діни топты, осы
топтың мүшелерін өлтіру, олардың денсаулығына ауыр зардап келтіру, бала
тууға күшпен бөгет жасау, балаларды мәжбүрлеп біреуге беру, күштеп көшіру,
не осы топтың мүшелерін қырып-жоюға есептелген өзге де тіршілік жағдайларын
туғызу арқылы, толық немесе ішінара жоюға бағытталған қасақана әрекеттер
арқылы жүзеге асырылады. Қылмыстың объективтік жағы бірнеше балама
әрекеттерден көрініс табады:
1) ұлттық, этникалық, нәсілдік немесе діни топтың мүшелерін осындай
белгілері бойынша өлтіру (екі немесе одан да көп) өлтірудің түсінігі
Қылмыстық кодекстің 96-бабында берілге;
2) олардың денсаулығына ауыр зиян келтіру ҚК 103-бабын талдауды
қараңыз);
3)бала тууға күшпен бөгет жасау, бала көтеруге тыйым салу, жыныс
мүшелеріне операция жасау арқылы оларды бала көтеру немесе ұрық шашу
қабілетінен айыру;
4) балаларды мәжбүрлеп біреуге беруге-ата-аналарынан балаларды тартып
алып басқа топқа немесе басқа адамға беру немесе осындай күшпен алынған
балаларды басқа біреуге сату, құлдыққа берулер жатады;
5) күштеп көшіруге-тұрғылықты адамдарды жоғарыда көрсетілген
белгілеріне қарай мекенінен жер аудару, басқа жаққа еріксіз көшірулер
жатады;
6) топтың мүшелерін қырып-жою. Есептелген өзге де тіршілік жағдайларын
туғызу арқылы толық немесе ішінара қырып-жоюға бағытталған қасақана
әрекеттер. Бұған мұндай топтың мүшелеріне медициналық, гуманитарлық, азық-
түлік немесе басқадай көмек бермеу, соғыс немесе стихиялық апатқа ұшыраған
осындай топқа көмек беруге тыйым салу, т.б. Қылмыс субъективтік жағынан
тікелей қасақаналықпен істеледі. Қылмыстың субъектісі-16-ғатолған кез
келген адам.
Геноцид адамзатқа қарсы аса ауыл халықаралық қылмыс болып табылады.
Алғаш рет адамзатқа қарсы қылмыстар халықаралық қылмыстардың дара бір
тобына Әскери қылмыстарға және адамзатқа қарсы қылмыстарға ескіру
мерзімінің қолданылмауы туралы 1968 жылғы 26 қарашадағы Конвенциямен
белгіленген болатын.
Халықаралық құқық доктринасында адамзатқа қарсы қылмыстар мен
адамдыққа қарсы қылмыстар бірдей ме деген тақырыпқа қатысты ортақ пікір
жоқ. Бұл дау халықаралық актілерде де бірізді ұстаным жоқтығымен шиеленісе
түскен.
Бірқатар халықаралық құжаттар аса ауыр халықаралық қылмыстардың
құрамын әртүрлі белгілеген. Ескіру мерзімін қолданбау туралы конвенция
аталған екі топтың бірін ғана бөліп көрсеткен – адамзатқа қарсы
қылмыстар. Оған апартеид, геноцид, сонымен қатар 1948 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz