Сыныптан тыс жұмыстарда оқушыларға экологиялық тәрбие берудің теориялық негіздері
Мазмұны
І.Кіріспе:
1.Қолөнер туралы
ІІ. Негізгі бөлім.
1.Қазақ халқының қолөнеріне сипаттама.
1.1. Тас және қола дәуір өнері, сақ, ғұн, өнерлері.
1.2.Қазақ халқының қлдөнер түрлері
1.3.Халқымыздың ағаш өңдеу өнері мен ағаш бұйымдарын жасау тәсілдері
2.Ағаштан оймыштау техникасында бесіктің жасалу барысы .
2.1.Мектеп үйірмесінде қолөнерін үйрету
ІІІ. Қорытынды.
І.Кіріспе:
1.Қолөнер туралы
ІІ. Негізгі бөлім.
1.Қазақ халқының қолөнеріне сипаттама.
1.1. Тас және қола дәуір өнері, сақ, ғұн, өнерлері.
1.2.Қазақ халқының қлдөнер түрлері
1.3.Халқымыздың ағаш өңдеу өнері мен ағаш бұйымдарын жасау тәсілдері
2.Ағаштан оймыштау техникасында бесіктің жасалу барысы .
2.1.Мектеп үйірмесінде қолөнерін үйрету
ІІІ. Қорытынды.
Табиғатпен жақсы араласып, бар сұлулығын бойына сіңірген далалықтардың қолданбалы өнері де жақсы дамыған.
Халық шеберлерінің қолынан жасалған кез- келген бұйымның философиялық ойға құрылған мәні болған.Әрбір дүние халқымыздың ой- арманын белгі ретінде жұмбақтап отырған.Олардағы оюларды геометриялық мәнге бөліп сөйлете білген.Шеберлердің қолынан шыққан заттар алып жүруге және қолдануға өте ыңғайлы болған.
Оның көркемдігіне аса мән берген жәдігерлердің жасалу тәсілі еш халықта кездеспейтін ерекше өнер үрдісі болған.Қазақ халқының қолөнері деп халық тұрмысында жиі қолданылатын өру,тігу,тоқу,мүсіндеу,құрастыру,бейнелеу сияқты творчествалық өнер жиынтығын айтады.Шын мәнінде қолөнер түрлерінің әрқайсысының талай ғасырлық тарихы бар.
Қазақ халқы өзінің күн көріс тіршілігіне қажетті үй- жай салуды, киім-кешек тігуді, азық – түлік өндіруді өзінің тұрмыстық кәсібі етіп, оларды күнбе- күнгі тіршілік барысында орынды пайдаланса, әсем бұйымдар жасап, өмірде сән- салтанатта құра білді.Бұдан біз халық творчествасының қандай түрі болса да, халық өмірімен сол халықтың қоғамдық тарихымен, күн көрісімен, кәсібімен тығыз байланысты екенін көреміз.
Халықтың қолзнеріне әдеп- ғұрып жабдықтарымен қатар, аң аулауға мал өсіруге және егіншілікке қажетті құрал - жабдықтарда кіреді.Киіз үйдің сүйегі, ағаш керует, кебеже, сандық жасап, кілем, сырмақ, жіп есіп және илеулі теріден қайыс, таспа тіліп өрім өріп қолдан әр алуан ыдыс- аяқ, асадал, бесік және т.б көптеген заттарды халық шеберлері өнерпаздар өз қолдарымен жасап, түрлі нақыштарымен әшекейлейтін болды.
Қолөнерінде көңілге қонымда мәнерлер мен ондаған қолданылған әдістер архитектурада кеңінен қолданылып келеді. Ертеден біздің заманымызға дейін сақталған мазарлар мен ескерткіштердегі, діни әр – түрлі құрылыстардың, қабырғалары мен мұнараларындағы сәнді ою- өрнектер, ағаштан қиюлап, тастан қашалып жасалған діңгектер – халық қолөнерінің тамаша туындылары.
Саз балшықтарды күйдіріп, ағашты майлап кептіру, шоқпаққа қу жасап, оны тұтанғыш ету, бейіт, қорған, мешіт және т.с.с салуда қолданылған балшықты қыл, жүн, шөп- шалам араластырып илеу тәсілдері
Халық шеберлерінің қолынан жасалған кез- келген бұйымның философиялық ойға құрылған мәні болған.Әрбір дүние халқымыздың ой- арманын белгі ретінде жұмбақтап отырған.Олардағы оюларды геометриялық мәнге бөліп сөйлете білген.Шеберлердің қолынан шыққан заттар алып жүруге және қолдануға өте ыңғайлы болған.
Оның көркемдігіне аса мән берген жәдігерлердің жасалу тәсілі еш халықта кездеспейтін ерекше өнер үрдісі болған.Қазақ халқының қолөнері деп халық тұрмысында жиі қолданылатын өру,тігу,тоқу,мүсіндеу,құрастыру,бейнелеу сияқты творчествалық өнер жиынтығын айтады.Шын мәнінде қолөнер түрлерінің әрқайсысының талай ғасырлық тарихы бар.
Қазақ халқы өзінің күн көріс тіршілігіне қажетті үй- жай салуды, киім-кешек тігуді, азық – түлік өндіруді өзінің тұрмыстық кәсібі етіп, оларды күнбе- күнгі тіршілік барысында орынды пайдаланса, әсем бұйымдар жасап, өмірде сән- салтанатта құра білді.Бұдан біз халық творчествасының қандай түрі болса да, халық өмірімен сол халықтың қоғамдық тарихымен, күн көрісімен, кәсібімен тығыз байланысты екенін көреміз.
Халықтың қолзнеріне әдеп- ғұрып жабдықтарымен қатар, аң аулауға мал өсіруге және егіншілікке қажетті құрал - жабдықтарда кіреді.Киіз үйдің сүйегі, ағаш керует, кебеже, сандық жасап, кілем, сырмақ, жіп есіп және илеулі теріден қайыс, таспа тіліп өрім өріп қолдан әр алуан ыдыс- аяқ, асадал, бесік және т.б көптеген заттарды халық шеберлері өнерпаздар өз қолдарымен жасап, түрлі нақыштарымен әшекейлейтін болды.
Қолөнерінде көңілге қонымда мәнерлер мен ондаған қолданылған әдістер архитектурада кеңінен қолданылып келеді. Ертеден біздің заманымызға дейін сақталған мазарлар мен ескерткіштердегі, діни әр – түрлі құрылыстардың, қабырғалары мен мұнараларындағы сәнді ою- өрнектер, ағаштан қиюлап, тастан қашалып жасалған діңгектер – халық қолөнерінің тамаша туындылары.
Саз балшықтарды күйдіріп, ағашты майлап кептіру, шоқпаққа қу жасап, оны тұтанғыш ету, бейіт, қорған, мешіт және т.с.с салуда қолданылған балшықты қыл, жүн, шөп- шалам араластырып илеу тәсілдері
Мазмұны
І.Кіріспе:
1.Қолөнер туралы
ІІ. Негізгі бөлім.
1.Қазақ халқының қолөнеріне сипаттама.
1.1. Тас және қола дәуір өнері, сақ, ғұн, өнерлері.
1.2.Қазақ халқының қлдөнер түрлері
1.3.Халқымыздың ағаш өңдеу өнері мен ағаш бұйымдарын жасау тәсілдері
2.Ағаштан оймыштау техникасында бесіктің жасалу барысы .
2.1.Мектеп үйірмесінде қолөнерін үйрету
ІІІ. Қорытынды.
Кіріспе
Табиғатпен жақсы араласып, бар сұлулығын бойына сіңірген далалықтардың қолданбалы өнері де жақсы дамыған.
Халық шеберлерінің қолынан жасалған кез- келген бұйымның философиялық ойға құрылған мәні болған.Әрбір дүние халқымыздың ой- арманын белгі ретінде жұмбақтап отырған.Олардағы оюларды геометриялық мәнге бөліп сөйлете білген.Шеберлердің қолынан шыққан заттар алып жүруге және қолдануға өте ыңғайлы болған.
Оның көркемдігіне аса мән берген жәдігерлердің жасалу тәсілі еш халықта кездеспейтін ерекше өнер үрдісі болған.Қазақ халқының қолөнері деп халық тұрмысында жиі қолданылатын өру,тігу,тоқу,мүсіндеу,құрастыру,бе йнелеу сияқты творчествалық өнер жиынтығын айтады.Шын мәнінде қолөнер түрлерінің әрқайсысының талай ғасырлық тарихы бар.
Қазақ халқы өзінің күн көріс тіршілігіне қажетті үй- жай салуды, киім-кешек тігуді, азық - түлік өндіруді өзінің тұрмыстық кәсібі етіп, оларды күнбе- күнгі тіршілік барысында орынды пайдаланса, әсем бұйымдар жасап, өмірде сән- салтанатта құра білді.Бұдан біз халық творчествасының қандай түрі болса да, халық өмірімен сол халықтың қоғамдық тарихымен, күн көрісімен, кәсібімен тығыз байланысты екенін көреміз.
Халықтың қолзнеріне әдеп- ғұрып жабдықтарымен қатар, аң аулауға мал өсіруге және егіншілікке қажетті құрал - жабдықтарда кіреді.Киіз үйдің сүйегі, ағаш керует, кебеже, сандық жасап, кілем, сырмақ, жіп есіп және илеулі теріден қайыс, таспа тіліп өрім өріп қолдан әр алуан ыдыс- аяқ, асадал, бесік және т.б көптеген заттарды халық шеберлері өнерпаздар өз қолдарымен жасап, түрлі нақыштарымен әшекейлейтін болды.
Қолөнерінде көңілге қонымда мәнерлер мен ондаған қолданылған әдістер архитектурада кеңінен қолданылып келеді. Ертеден біздің заманымызға дейін сақталған мазарлар мен ескерткіштердегі, діни әр - түрлі құрылыстардың, қабырғалары мен мұнараларындағы сәнді ою- өрнектер, ағаштан қиюлап, тастан қашалып жасалған діңгектер - халық қолөнерінің тамаша туындылары.
Саз балшықтарды күйдіріп, ағашты майлап кептіру, шоқпаққа қу жасап, оны тұтанғыш ету, бейіт, қорған, мешіт және т.с.с салуда қолданылған балшықты қыл, жүн, шөп- шалам араластырып илеу тәсілдері де ертеден - ақ халықтың іздену талабынан , қоғам дамуы процесінен туған айла- тәсілдер. Батырлық пен саятшылыққа қажетті садақ пен жебе, айбалта мен шоқпар, сойыл мен босмойын, аңшыларға қажетті құстың тұғыры мен томағасы, балдағы мен аяқ бауы сияқты көптеген жабдықтар да қазақ халқының тұрмыс салтына, кәсібіне байланысты туғандағы сөзсіз.
Мал шаруашылығына қажетті желі шылбыр, ноқта, бұршақ, жүген, құрық, бұғалық, тұсамыс, өре, шілдер, кесен, қада, ер- тұрмандарды да халық даналығы ойлап тапты.Зергерлік, кеспешілік және оюшылық өнерді дамыты.Халық өнерпаздары құмнан, тастан, саздан құмыра, ыдыс- аяқтар : мүйізден, сүйектен, мал мен аң терілерінен әшекейленген нақышты мүліктер, домбыра, қобыз сияқты музика аспаптарын жасады.
Халықтың қолөнеріндегі мүліктердің бір тобы үй іші жабдықтары болса, екінші тобы- қайыс өру, қару - жарақ, көшіп- қону жабдықтары еді.
Шеберлер тас қашау, сүйек ою, ағаш ию, мүйіз балқыту, металды өңдеп өрнектеу сияқты ауыр кәсіппен де шұғылданады.Сондықтан қолөнер Еркектерге тән іс, әйелдерге тән іс деп екіге бөлініп келеді.Мысалы: тастан, балшықтан, сүйек пен мүйізден, металл мен ағаштан бұйымдар жасап, оны әсемдеу сияқты ауыр жұмысты еркектер атқарады. Кесте тігу, жиек жүргізу, өрмек тоқу, ши өру, сырмақ сыру, оюлау, шілтер шалу , тері киім тігу сияқты нәзік жұмысты әйелдер атқарады.
Тері илеу, киіз басу, ши тарту жұмыстарын еркектер мен әйелдер бірлесіп істеді.Бірақ еркектер киім пішу, үлгі жасау, арқан тарту жұмыстарының да шет қалған емес.
ХІХ ғасырда және ХХ ғасырдың бас кезінде қазақ халқының қолөнері ішінде киіз үйдің сүйегін, ағаш төсек жасау, ағаш өрнектеу, кесте тігу, өрмек тоқу киіз басу кең өріс алды.Бұл кезде жастарға арнап ер - тұрман мен белдік, қыз- келіншектерге арнап сәукеле, шашбау, білезік, сырға жасап оларды түрлі - түсті өрнектермен әшекейлеу өнері де өрістете түсті.Қазақ халқының Қарыс қазы- балықта, қалың қазына - халықта деген мақалды да осы өнер молшылығынан туған еді.
Шебердің қолы алтын деп дана халқымыз айтқандай, қайта жаңғырып, жастар тәрбиесіне арқау болған халық қолөнері бұл күнде қоғамымыздың ортақ әлеуметтік қозғалысы болып отыр.Кешегі ата- баба мұралары қазіргі кезде қолға алынып, халықпен қайта қауышып, жүректерден орын алуда.
Қазақ қолөнерінің тамаша туындыларын жасаудың қарапайым технологиясын осы күнде тұрмысқа қайта ендіріп, өсіп келе жатқан жасөспірімнің қазақ халқының қолөнеріне қызығушылығын арттырып шеберлігін дамытуды біз балабақшадағы алғашқы дайындық тобында бастауымыз керек.Балабақшадағы сурет , аппликация, мүсіндеу, түстану сабақтарында халқының ою- орнектерімен алғашқы таныстықты бастаймыз.Олар ою - өрнектің біршама жеңіл түрін меңгеріп, салыну жолдарының негізін алып шығады.
Мектеп бағдарламасы бейнелеу өнері сабағында оқушыларды бейнелеу өнерінің және сәндік қолданбалы өнердің түрлерімен таныстырады.Қазіргі кезде біздің елімізде жаппай ұлттық өнерді оқушыларға үйретуге көп көңіл бөлініп отыр.Жалпы білім беретін мектептерде Сәндік қолданбалы өнер бағытында сабақ жүргізіліп келеді. Онда оқушыларды қазақ халқының тарихымен таныстырып, оларды өзіндік өзіндік өнеге үлгісін, бейнелеу ісін, орындаудың технологиясын, бұйымдарды көркем өңдеу тәсілдері арқылы орындау мәселелері қарастырылады.Осы мұраларды қоғамдық өмірде тиімді пайдалана білу үшін оны тереңірек оқып үйреніп толық дәрежеде игеру қажет.
Қазіргі таңда ертеден сыр шертіп келе жатқан ұлттық өнерімізді дамыту жолында құрылған арнайы мектептер бар.Онда оқушыларды ең алдымен қазақ халқының тарихымен таныстыра отырып өнердің, ондағы қолөнердің шығу, даму, жолдарымен тарихымен таныстырады.Арнайы мектептерде, сондай - ақ жалпы білім беретін мектептерде, үйірме жұмысында оқушылар бейнелеу өнерінің тілдерін жетік меңгерумен айналысады.Арнайы кластарда Қазақстанның бейнелеу өнері тарихы сабағы жүреді, онда қазақ халқының тарихы, өнері, мәдениеті оқытылады.Қазақ халқы табиғи заттарды шеберлікпен пайдалана білген, өйткені қазақ жерінде орманды жерлер аз.Соған қарамастан өзен бойларында өсетін ағаштардан киіз үй сүйектерін, тұрмыста қолданылатын заттарды аса шеберлікпен жасап, өз мұқтаждықтарына пайдалана білген.Кеңес өкіметі орнағаннан кейін көптеген қазақтар қуғын - сүргінге ұшырап жер аударылып, атылды.Көнеден келе жатқан мұралар, тарихи ескерткіштер талқандалып, жоғалып кетті. 1933 жылы кеңес өкметі қазақ халқының басты байлығын малын ( түйе, жылқы, қой, ешкі) жойып, қырып, қолдан ашаршылық жасады.Соған қарамастан, қазақ халқының өнері өз ісін жоғалтпай, дамып келеді.
1991 жылы қазақ елі Тәуелсіздік алғаннан кейін тарихи мұраларды қалпына келтіріп, қайта жаңғарту қолға алына бастады. 1992 жылы Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың ұйымдастыруымен дүние жүзінің қазақтарының құрылтайына шақырылды.Шет мемлекеттерде жүрген қандастарымыз жүздеп, мыңдап өз туған жер топырағына орала бастады. Міне, осы қайта оралған қандастарымыз сәндік қолданбалы өнердің ұмытылып бара жатқан түрлерін елімізге қайта алып келді.Мәселен, қамшы өру, тері өңдеу, қыз - келіншектердің жасауын жасау, кесте тігу т.б көптеген қолөнердің түрлерін қайта жаңғырта бастады.Қазақ халқының қолөнері деп - халық тұрмысында жиі қолданылатын өру, тігу, тоқу, мүсіндеу, құрастыру, бейнелеу сияқты шығармашылық өнер жиынтығын айтады. Шын мәнінде қолөнер түрлерінің әрқайсысының талай ғасырлық тарихы бар.Осы қолданбалы өнердің түрлерін, тарихын арнайы мектептерде, жалпы білім беретін мектептерде, үйірме жұмыстарында оқытып, үйретіп қана қоймай, оқушының ой жүйесін ұштай білсе, сезім жүйелерін оятып, өнерге құштарлығын арттырса, әсемдікті сезініп, терең жетелесе ғана талап деңгейінен шықақ.
Бейнелеу өнері сәндік қолданбалы саласы- тәрбиелік өрісі өте кең пән.Ол оқушының ой - қиялынбайытып, шығармашылық қабілетін арттырады, рухани байлығын молайтады, көркемдік мәні шексіз жалпы өнерден мағұлмат беріп, интернационалдық сезімге бөлейді.Сәндік қолданбалы өнер түрлерін жас ұрпаққа оқытып, үйрете отырып оларды адамгершілікке, имандылыққа баулып, эстетикалық тәрбие береміз.Қазіргі кезде респулика мектептерінде әр түрін оқытып үйрету жақсы жолға қойылған.Оған мысал ретінде кейінгі кезде мектеп көрмелерінде көптеп кездесіп жүрген оқушылардың өз қолымен жасаған түрлі ұлттық ою өрнектер, кестелер, ыдыс - аяқтарды айтуға болады.Ертеден келе жатқан қолөнердің бір түрі кесте тігу өнері де қазіргі уақытта біршама қолға алынып келеді.Кесте тігу өнері Қытай мемлекетінен V-VI ғасырда бастау алған.Қазақ хақында кесте тігу өнері киімдердің әсем де көрікті болып тігілуіне , қоржын, аяққап, құрақ жастықтарды тігу барысында яғни күнделікті тұрмыста қолданылатын бұйымдарды әсемдеу үшін пайдаланылған.Кесте тігудің бірнеше түрлері бар: жай тігістер, бархыт тігісі, біз кесте, санап кестелеу, шынжыр кесте, терме тігіс, айқас тігіс, тепшіп шалу түрі т.б Кестені көңіл сызады, қол тігеді,көз сынайды деп халқымыз айтқандай кесте өнерінің тарихы тереңде жатыр.
Халық қолөнерін сөз еткенде, біз ою- өрнектер жайында айтпай кете алмаймыз.Қазақ халқының ою- өрнектері табиғи заттардан , жан- жануарлардың, құстардың және өсімдіктердің элементтерінен стилизацияланып алынады.Ою - өрнектің өнерде алынатын орны ерекше.Ол барлық жерлерде қолданылады,мысалы , әшекей бйымдарда, киімдерде, үй заттарында, ыдыс- аяқтарда, киіз, кілем, жастық, көрпе, алашаларда қолданылады.Сондай- ақ ою- өрнек түрлері өте көп, мысалы қошқар мүйіз, түйе табан, көбелек, жұлдызша т.б
Сәндік қолданбалы өнер саласында аса маңызды орын алатын жайт- қолөнер шебері.Қолөнер шеберлерінсіз көркем туынды дүниеге келе қоймас.Осындай он саусағынан өнер тамған шеберлеріміз М.Зәуірбекова (гобеленші) Қ.Қарабдалов (керамикашы) Бапановтар (гобеленшілер)Қ.Қалқабаев , А.Саудагерова (кестеші, гобеленшілер) ою- өрнек саласын зерттеуші Ғ.Иляев ағамыз, Қ.Тыныбеков сынды көптеген шеберлеріміз бар.
Жас ұрпақтың бойына өнерге деген қызығушылығын арттырып,эстетикалық тәлім тәрбие беру жолында қолөнер шеберлерімен кездесулер жасап, қала , облыс маңында көрмелер ұйымдастыруға қаржы бөлініп, біршама жағдай жасалуда.
Тәуелсіз ел болып, қолөнер түрлерін қолға алып одан әрі дамытып, оның жасалу жолдарын жас ұрпаққа үйретіп біздің басты міндетіміз болып табылады.Міне, сонда ғана біз бәсекелестікке қабілетті алдыңғы қатарлы елу елдің қатарынан табыламыз.
1.Қазақ халқының қолөнеріне сипаттама
(тас және қола дәуір өнері, сақ,ғұн өнері)
1.1Оның тарихи болмысының құрамдас бөлігі ұлтымыздың өнерінің тамыры тереңде жатқандығын кең байтақ даламыздағы Андронов, беғазы,Дәндібай мәдениеттері нақты деректермен дәлелдеп береді.Андронов мәдениеті - Қазақстан, Сібір және орталық Азия аумақтарын мекендеген мәдениеті болып табылады. Ал беғазы дәндібай мәдениеті б.з.б ХІ-ІХ ғасырларға жатқызылады.
Қазақстанның ежелгі тайпалары мен халықтарының мәдениеті тас ғасыр кезеңіндегі үлкен аймақты қамтыған табиғи және әлеуметтік сипаттағы ауқымды өзгерістер аясында қалыптасып дамыды.Тұтс алғанда тас ғасырда бірнеше ғасырлар бойы тәжірибе, ойлар, қателіктер, сараптау,құлдраулар мен шарықтаулар, жетілдірулер мен кері кетулер арқылы адамдық , адамның мінін әлеуметтік жағдайдың көрінісі ретінде, модель деген орасан зор адамзат лабороториясы ретінде обрызды түрде елестетуге болады.
Тас ғасырда Қазақстанда сапасы мен ұзақтығы жағынан биосфераның бірнеше жағдайы байқалады.Сондай- ақ бұндай жерлерден қару- жарақ жасауға арналған қырлы тастар да табылды.
Құлпытас- өрнектеліп салынған оюға толы, кейде арнау сөз жазылатын тігінен тұрған тас бағандар.Олар көбіне ұлутас немесе тастан жасалған.Ежелгі Қазақстан өнерін үш кезеңге бөліп қарастырған жөн: тас дәуірі, қола дәуірі және темір дәуірі.Тас дәуірінде палеолит - бастапқы, мезолит- ортаңғы, неолит - соңғы кезең.
Қазақ халқының ою-өрнек өнерінің шығу тегі ежелгі тас дәуіріне саяды.Өйткені, соңғы палеолит дәуірінің ескерткіштерінен - ақ жануарлардың толық бейнесінің қатарында алғаш рет онша айқын емес, бірақ символдық мағынасы біздің заманымызға дейінгі адамның ойлауын көрсете алатын әр түрлі белгілерді байқауға болады.Тас мүсіндерді скиф тарихының (б.з.б VI-III ғ.ғ ) барлық кезеңдерінде, тіпті б.д.д ІV ғ өнерінен антропоморфты сюжеттердің жоғала бастаған кездің өзінде де кездестіруге болады.Бұл жәйт аталмыш дәуірдегі мүсіндер дара сипатқа ие болып, оларда әлем құрылымын түсіндірудің белгілері пайда болғанын көрсетеді.
Ертедегі ескерткіштер дерегі бойынша көркем шығармалардың дамуын екі бағытқа бөліп қарастыруға болады.Бірінші бағыт- мифологиялық сипат болса, екінші бағыт- бейнелеу өнерін дәріптейді.Б.з.б ІV- ІІ ғасырларда Еуразия даласын мекен еткен әр түрлі халықтардың мәдени орталықтары арасында тұрақты байланыс болды.Бұл жөнінде Таңбалы тастағы (Алматы облысы), Балқаш өңіріндегі Шығыс Қазақстан және Қаратаудағы жартастарға қашап салынған суреттер хабардар етеді. Мұны тастағы таңбалардан анық анғара аламыз.Қазақстанның кең байтақ даласынан табылған Андронов кезеңінің керамикасы б.д.д ІІ- мың жылдықтан бастап сақталып келеді.Түрлерінің сан алуандығы мен ерекшеленіп, пішіндер мен декор дамуының жоғарыда аталып өткен кезеңдерін басынан кешіре отырып, керамикалық бұйымдары қызметтік қолданыс бірлігі мен ұқсас көркем- эстетикалық көзқарастар жиынтығын ұсынған формалды - пластикалық принциптердің нақты бірлігін тұтас сақтап тұр.
Андронов кезеңіндегі керамика - ежелгі Қазақстан мәдениетіндегі өте маңызды әрі қайталанбас құбылыс.Қазақстанның ежелгі тұрғындары - көркемөнер шеберлерінің өкілдері.Керамикасының негізгі эстетикалық және көркемдік принциптері мәдени феномен ретінде Қазақстан көркем мәдениетін дамытудың ары қарайғы кезеңдерінде өзінің тікелей немесе қосымша жалғасын тапты.Андроновшылардың керамика саласына қосқан үлкен үлесі біздің аймақтағы бейнелеу және сәндік қолданбалы өнердің образы- пластикалық ерекшелігін қалыптастыруда қол жеткізген орасан зор жетістігі болып табылады.Андронов мәдениетінің табиғи жалғасы Беғазы - Дәндібай мәдениеті болып табылады.Бұл мәдениетке Қарағанды маңындағы Дәндібай ауылы мен Балқаштың солтүстік маңындағы Беғазы қойнауындағы қазбалар куә.Беғазы - Дәндібай мәдениеті тұсындағы адамдар өздері қолданатын заттар мен құралдарды тастан, металдан және сүйектен жасаған.Б.д.д 6-мыңжылдықта адамзат керамикалық ыдыстарды жасауды ойлап тапты.Бұл пластикалық метал- саз балшықты игерудің нәтижесі мамандардың пікірінше, саз балшықтан істелген ыдыстар, тоқылған бұйымдарды, соның ішінде себеттерді салудың нәтижесінде пайда болған. Бұл жағдайда жалпы сипаттағы бірнеше ой- пікірлерді айта кетуге болады.Ою- өрнекті функциясы жағынан әртүрлі заттармен : тастан жасалған ұсақ- түйек ыдыстармен, сүйектен жасалған бұйымдармен, астеологиялық үлгілермен салыстыра келе, бір қарағанда әр түрлі болып көрінетін заттарды біріктіретін ортақ белгіні анықтадық.Қолөнер кәсібіне дейінгі кезде ыдыс- аяқ жасау әйелдердің ісі болды.Үй жұмысының барлығы, соның ішінде ыдыс- аяқ жасау, әйелдердің міндетіне кірген.Ою- өрнек элементтерінің жиынтығы белгілі бір деңгейде табиғаттық негізгі сипаттарын, оның ішінде табиғаттың оның циклдарының бейнесіндегі желді мифологиялық түрде беретін палеолиттік, мезолиттік ою-өрнектің дәстүрлі спектерін қайталады.Біз жоғарыда айтқан үш кезеңге қайта оралып, тоқталып өтелік.
Көнетас дәуірі- Бүгінгі таңда Қазақстан жерінде көнетас (палеолит) дәуірінің үш аймағы белгілі .Олар Қазақстан (Қаратау, Жетісу,) Батыс Қазақстан (Маңғыстау, Мұғалжар) және орталық қазақстан (Солтүстік Балқаш, Сарыарқа)Қазақстанның палеолит дәуірінің ескерткіштері екі түрлі: бірінші түрі бірнеше мәдени қабаттан тұратын ескерткіштер.Екіншщі түрі- ашық өнер бетінде жатқан ескерткіштерге жатады.Бұл дәуір ескерткіштері Қазақстанның Орталық және оңтүстік аймақтарында көптеп кездеседі.
Мустьедәуірінде тас құралдарының түрі көбейді, олардың жергілікті ескерткіштері пайда болды.Мустье дәуіріне тән деп есептелетін тас құралдар Қаратаудағы Қосқорғанның және Шыңғыстау тұрақтарынан табылған. Жалпы Мустье дәуіріне тән құралдар әр түрлі үшкір тастар.Оларды тасты өңдеу арқылы жасаған.Кейде ұштарын ретушь әдісімен екінші рет өңдеп өткірлеген. Ретушь әдісі- дегеніміз тас құралдың жүзіне ұсақ кертіктер жасау арқылы өткірлеу.Мусте дәуірінде тағы бір көп пайдаланылған құрал - түрлі қырғыштар, олардың сыртқы пішіні сопақша, үшбұрышты, ұзынша, төртбұрышты.
Қырғыштардың да жүзін ретушь әдісімен өндейді.Сонымен қатар мустье дәуірінде де дөңгелек муклеустер, екі жақ бүйірі қырналған атпатас құралдар кездеседі.
Орталық Қазақстан өңірінде көбірек кездесетін атпатас құралы орталық азияның көп жеріне тән.Қазақстан жерінде палиолит ескерткіштері аз кездеседі.Жоғары палиолит адамдары тіршілігінің ізі табылған. Бұл тұрақ оңтүстік Қазақстандағы Арыстанды өзенінің бойында Тұрақтың ең бірінші қабатын зерттеушілер соңғы палиолитке жатқызады. Бұл қабаттан тұрпайылау жасалған ірі қырғыштармен қатар жүзі жартылай шеңбер етіп шебер өңделген қырғыштар кездеседі.
Соңғы палиолиттің тағы бір белгілі ескерткіші Орталық Қазақстан жеріндегі Семізбұғы тұрағы.Бұл жерде өте көп кездесетін құралдар қырғыштар, одан кейін жүзі түзу , кейде қайғытас түріндегі пышақтар.Орталық Қазақстан жоғары палиолитіне жататын ескерткіштердің бірі Батпақ деп аталатын көне мекен.Оның мәдени қабаты жер бетінен 170 см тереңдіктен басталады.Онда көзге ерекше ілінетін құралдардың бірі сопақша келген тасты өңдеу арқылы жасалған қырғыштар.
Ежелгі палиолит ірі - ірі үш кезеңге (мәдениетке) : олдувей (бұдан бұрынғы 2,6 млн жыл-700 мың жыл), ашель (бұдан бұрынғы 700 мың -150-120 мың жыл) және мустье (бұдан бұрынғы 150-120 мың 5-30 мың жыл)кезеңдеріне бөлінді.Ол кездің адамдары тастың қасиеттерін жақсы білген, өйткені оның оңай жарылатын шақпақтасты бәрінен де көбірек қолданбағаны, ал оған ұқсас тас түрлерін кей жерлерде қолданбағаны тегін емес.Материал таңдау көбінесе құралдың қолданылатын мақсатына байланысты болды.Құралдардың мынандай түрлері: шақпақ, қырғыштар, үшкір тастар , тескіштер және тағы басқа бөлініп шыққан.
Ауыр салмақты, тік бұрышты ұсақ шақпақтастар ең ежелгі еңбек құралдарына жатқызылады.олар Кеңірдек елді мекенінің жанынан, Қаратау жотасының оңтүстік - батыс беткейіндегі Арыстанды өзенінің ең жоғары жайылмасынан қатып қалған төменгі төрттік кезеңнің қалың конгломераты арасынан табылған Клектон тұрпатас деп аталатын бұл ежелгі құралдардың одан анағұрлым кейінгілерден айырылмас - олардың соғатын қыры тым үлкен, ол тіпті бүкіл сынық көлемнің жартысынан көбірек.Олармен бірге үлкен шақпақтастар, дөңес нуклеустер де табылды;әлгі сынықтар солардан сындырылып алынған.Ашельдік Бөріқазған және Тәңірқазан тұрақтары мейлінше назар аударуға лайық.Бұл тұрақтардағы құралдардың таралу шегі айқын және өңделген шақпақтас бұйымдар белгілі бір шектен тыс жерлерде сирек кездеседі.Бөріқазан мен Тәңірқазаннан табылған ежелгі палиолиттік саймандар төрт топқа: екі қырлы және бір қырлы шапқы құралдар; ауыр тас сынықтар ; ірі ұра тастар- нуклеустер болып бөлінеді.Бірінші тобы көбірек кездеседі.Шапқы құралдардың Оңтүстік - Шығыс Азия мен Африканың шель- ашель кеніштерінен табылған дөрекі тас саймандардан елеулі айырмашылығы жоқ, олардың барлық жағдайда да малтатас сияқты түрде болуы айқын аңғарылады, тас құралдардың бір шеті өңделген, екінші жағынан мол сындырылып жұқартылған, өткірлнген имек жүзі бар, ал қарсы жағы өңделмеген.Төменгі палтолитте адам тасты сындыру үшін басқа тасты пайдаланып, біріне- бірін ұрған.Мұндай техника соққылау техникасы немесе малтатас мәдениеті деп аталып кеткен, өйткені оған көпшілік жағдайда өзендерде кездесетін кәдімгі малтатастар шикізат болған.Кейіннен шой балғалар пайда болып, олар жақсырақ нәтижелерге жетуге мүмкіндік берді.Олар көбінесе цилиндр немесе дөңгелек түрде болып, көп жерінде жемірілген және соғылған із қалған.Мысалы,
Х.А. Алпысбаевтың қаратау жотасы ауданынан тапқан құралдары жоғарыда аталған тәсілмен өңделген.Құралдар дайындау үшін негізгі шикізат малтатастар болған.Құралдарды өңдеу кезінде тастың екі жақ шетінен ортасына қарай шеттері мол сындырылып, жұқартылған да, кесетін имек жүз шығарылған.Құрал кейіннен шапқы ретінде пайдалынған.Қаратау жотасының тас құралдарын зерттеудің нәтижелері мовиустың негізгі қағидаларына қайшы келеді, ол төменгі палиолит дәуірінде шектеулі екі аймақ болғаны туралы болжам ұсынған еді.Олардың біріне мекендеушілеріне қолжан жасаған шапқыларды пайдалану ғана тән болған Үндістан, Оңтүстік және Батыс Еуропа, Алдыңғы Азия Африка жатқызылады.Екінші аймақ солтүстік - батыс Үндістан, Жоғарғы Бирма,Қытай, Ява, болып табылады, олардың тас құралдарды жасау техникасында екі және бір жағы өткір шапқы құралдар тән.Оңтүстік Қазақстанда табылған тас құралдар негізінде мынандай қортынды жасауға болады: Екі немесе бір шеті шабатын құралдар бір жерден табылуы азиялық төменгі палиолиттік мүлде ерекше мәдениеттің болуы туралы және төменгі палиолит дәуірінде Азияның даму жолының ерекше екендігі туралы пайымдаулармен келісуімізге мүмкіндік бермейді Оңтүстік Қазақстаннан табылған материалдардың Азия мен Африка аумағында табылған еңбек құралдарымен ұқсастығы және солармен баланатындығы төменгі палиолиттік мәдениет дамуының бірдей екендігі, оларда өзгерістер мен дамудың бір жолмен жүргізілгендігі туралы жорамал айтуға мүмкіндік береді.
Ашель уақытының ескерткіштері Орталық Қазақстанда да табылды.Мұнда құралдар қара және сұрғылт - жасыл түсті шақпақтас жыныстарынан дайындалған.Осындай тұрақтардың бірі - Сарыарқанның Солтүстік - Шығыс шетінде орналасқан Құдайкөл.Құралдар арасынан бифастарды, яғни тастан екі жақ беті өңделіп жасалған құралдары, жануарлардың терісін өңдеуге және ағашты ұсақтауға арналған қырғыштарды, сондай - ақ көптеген неклеустерді - жоңқалар мен жалпақ тіліктер сындырылып алынып құрал ретінде пайдаланылған ауыр тастарды атап өтуге болады.Орталық Қазақстандағы басқа да ашельдік ескерткіштер арасында Жезқазған қаласынан 150 шақырым қашықтықта орналасқан Жаман Айбат және Қарағанды облысының жезді ауданынан табылған Обалысай тұрақтары назар аударуға лайық.Тас бұйымдар жиынтығы арасында шапқы құралдар ерекше көзге түседі.60-70 жылдары зерттеулер археолог А.Г.Медоевтің Қазақстанның алғашқы заман тарихи проблемаларына және тас ғасыр индустриясының өзіндік дамуына дәстүрлі емес көзқарастарының қалыптасуына көп жағынан анықтады.Зерттелген ескерткіштерді көзбен шолып байқау оның ертеден өткен кездің архиологиялық қырларын бірегей түсінуге жетуіне мүмкіндік береді.Жалпы алғанда, оның көқарастары сол кезге қарай дүниежүзілік архиологиялық ғылымда жинақталған деректемелермен жақсы ұштасады.
Осы уақытқа қарай жинақталған материалдар қайтадан ой елегінен өткізілуде және Қазақстан сияқты қуаң аймақтағы палиолит ескерткіштерін анықтау өте маңызды болып отыр.Бұл тұрғыдан алғанда алғашқы адамдардың ашық үлгідегі Семізбұғы, Бөріқазған, Шақпақата, Өнежек тұрақтары мен басқалары зор рөл атқарады.Мәселен мынада : шөгінділердің сары топырақты немесе жайылма қатпарларында көміліп қалған архиологиялық қалдықтар алғашқы адамдардың өмірі туралы, олардың тас саймандары туралы бірегей, егжей- тегжейлі ақпарат береді.Бірақ мұндай ескерткіштер біршама қысқа уақыт аралығына ғана қамтиды. Ашық үлгідегі ескерткіштер керсінше, едәуір ұзақ уақыт аралығын қамтиды, сондықтан оларды зерттей келіп, тас бұйымдарды өңдеу дәстүрінің эвалюциясын қадағалауға болады.
Қазақстанның палиолиттік мәдениеті аймағындағы Солтүстік Балқаш өңірі өзекті орындардың бірін алады.Бұл ауданда түрлі уақыттардағы тұрақтар, өнімі алынған шұңқырлар тізбектерінің үстіне, өзен және көл қабақтарына, шикізат шығатын шоқылардың ұшар басы мен беткейлеріне орналасқан.Ұсақ шоқылы Семізбұғы алқабы Жезқазған облысындағы Саяқ поселкесінің шығыс жағында 60 шақырым жерде жатыр.
Солтүстік Балқаш өңірінің тек бір ғана аумағы -2500х300 м ұсақ шоқылы Семізбұғы мекенінен барлығы 1611 тас құралдар табылған.Оларды дайындаған негізгі шикізат қара түсті шақпақтас девон алевролиттер болған.Тас бұйымдары арасында никлеустер, клектон сынықтары, тісті құралдар, қырғыштар, бифастар, пышақтар, жаңқалар мен пластиналар бар.Жалпы алғанда Семізбұғы индустрия кешендерінің эволюциясын бағалай келіп, жетекші технологиясы левалла дәстүрі болп табылатын мойындау керек.
Бүгінгі таңда Шығыс Қазақстан жеріндегі ең ежелгі ескерткіш Қозыбай тұрағы саналады.Бұл тұрақ Күршім ауданындағы Қараторғай ауылына жақын жерде, Қалғұтты өзеннінің жағасында орналасқан.Алғашқы адамның өнделген құралдар мен қара түсті шақпақтас жыныстарынан жасалған үшкір сынықтар биік қабаттардың беткейінен табылған.
Кейінгі кезең - мустельдік кезеңде тас өңдеудің жаңа техникасы ойлап табылды, бірақ ұсақ малтатаста қолдана берілді.Оңтүстік және Орталық Қазақстан жерінде мұндай ескерткіштер көп кездеседі. Олардың бірі 1958 жылы Х.А.Алпысбаев тауып, кейіннен Ш.Ш.Уалиханов тың есімімен аталған көп қабаттфы тұрақ болып табылды.
Қазіргі кезге қарай тұрақтан 6 мәдениет қабаты анықталып, олардан тас бұйымдар, от жағылған орын мен ошақтар, жылқы, бизон, киік, асыл тұқымды бұғы сияқты жануарлардың сүйектері табылды.Оның қабаттары Арыстанды өзенінің оң жағасының қазіргі бетінен әр түрлі тереңдікте көлбей орналасқан.Әзірше бұл-Қазақстан жеріндегі тас бұйымдар мен басқа да мәдени- тұрмыстық қалдықтар бастапқы күйде, яғни оны мустьерлік уақытта қалай қалдырса, сол күйінде жатқан бірден- бір тұрақ.Қазудың қиындығы мәдени қабаттардың 2,30 метрден 7,20 метрге дейін тереңдікте жатқандығында болып табылады.Х.А.Алпысбаевтың мәліметтеріне қоса, алғашқы аңшылықтардың өмірі туралы жаңа мағұлматтар алу, еңбек құралдарын дайындайтын шеберхананы ашу және соның негізінде тұрақты адамдардың ұзақ уақыт бойы, іс - жүзінде мустьеден бастап, жоғарғы палиолит дәуіріне үздіксіз мекендегендігі туралы тұжырым жасау мүмкін болды.
Мұнда құралдар дайындау үшін негізгі шикізат материалы ашық ренді халцедон болған.Құралдар арасында пышақ тәрізді қалақтар, қырғыштар басым. Остеологиялық марериал жануарлардың, соның ішінде жылқының, бизонның, бұғы мен киіктің сүйектерінің ұсақ сынықтарынан тұрады.Аталған аң сүйегінің қалдықтары ландшафтың далалық сипатын, климаттың құрғақ болғанын дәлелдейді.Бұл жағдайда споралы- тозаңдық талдау деректері де көрсетіледі.
Шымкент облысындағы Көшқорғандағы қазғандағы қызықты мәліметтер алынды.Мұнда артезин қайнар көзінің биіктігі 1 метрге дейін жететін травертин орамы көмкерген ежелгі грифоны орналасқан.Орамның диаметрі 25 м.Грифонда палеозоологтар әр жылдарда қазба жұмыстарын жүргізіп, сүтқоректілердің төменгі төрттік фаунасының бай жиынтығын жинаған, ол Көшқорған кешені деген атаумен бөліп көрсетілген.Архиологиялы қазба жұмыстары көптеген тас сайман тапты, олар өте ерекше оған ұқсастықтарын табу қиын.Негізінде ақ кварц пен сарғылт сұр құмдық басым шикізат пайдаланған.
Құралдардың жетекші үлгісі көбінесе жай дөңесті және тура бүйірлі қырғыштар болып табылды, сүйір ұшты сынықтар мен пышақтар да кездеседі.Алуан түрлі жануарлар- мүйізтұмсық, бизон, жылқы сүйектері мен тас бұйымдарының мол болуы палиолит адамның суға келген кезінде бұлақ жанындағы батпаққа батқан жануарларды аулауының нәтижесі екенін дәлелдейді.
Ескерткіштердің бұған ұқсас индустриясын Көлбұлақ материалдарынан және Тәжікстандағы Сары топырақтағы палиолиттен табуға болады.Сонымен бірге Көшқорған кешенінің бірқатар белгілері жөнінен Орталық Еуропадағы кешендермен: Вертешселеш (Венгрия) және Бильцинисглебен (Германия) тұрақтарымен жақындағы аңғарылды.Бұл орайда Вертешселештегі тұрақтың өмір сүрген уақыты 350-600 мың жылмен белгіленеді.Көшқорғанға ұқсайтын тұрақтарды алыс шығыстан да ұштастырамыз.Мәселен: Қытайдың Чжоу- коу-дянь үңгір тұрақтарының кешені.Мұның бәрін қосып алғанда, Көшқорғанды, сірә, плейстоценнің бас кезіндегі батыс және шығыс ескерткіштері аралығындағы байланыстырушы буын болар деп ойлауға мәжбүр етеді.
1984 жылы Жезқазған облысының Ағадыр ауданында Мустьерлік заманның жаңа ескерткіштері табылды.Бұлар - Өгізтау-1 және 2,Үлкен Ақмая сияқты тұрақтар .Мұнда тас бұйымдар бұлақ жанындағы аласа төбенің баурайында жатыр.Шикізат материалдарының жақын және бұлақтың болуы адамдардың мекендеуіне себепші болған.Бір жағы және екі жағы қырланған балталар, қырғыштар, ойық қалақтар мен нуклеустер жергілікті шикізат- сұрғылт кварциттен дайындалған. Көптеген құралдар кейінгі кезеңдердің өзінде - ақ қайталап пайдаланылған, мұнда тас бұйымдардағы жаңа сынықтардың болуы көрсетеді.
Дөңгелек нуклеустермен қатар протопризмалы нуклеустердің, сондай- ақ жиектері симметриялы пластиналардың және үш бұрыш түріндегі сынық тастардың болуы тас өңдеу техникасындағы ілгері басқандықты дәлелдейді.тас сайманға типологиялық талдау жасау тұрақтардың өмір сүрген мерзімін алдыңғы мустье, бәлкім, ашель заманына да жатқызуға мүмкіндік береді.
Орталық Қазақстанның Сарыташ шығанағы маңында орналасқан палиолиттік ескерткіштері (Шақпақата, Өнежек) ерекше ынта туғызады.Құрал Құмақапа аңғарынан табылды.Құралдар дайындау үшін негізгі шикізат материалы ретінде теңіздің құрғап қалған қабаттарынан мо кездесетін шақпақтас конкрециялары пайдаланылған.Тас индустрияларының жиынтығын мұқият зерттеу негізінде А.Г.Медоев мынандай мәдениеттерді бөліп көрсетеді: протолеваллуа- ашеллеваллуа- ашель- 1-2,Шақпақата-1 (соңғы палиолит), Шақпақата-2 (эпипалеолит) және микролиттердің неолиттік индустриясы.
Протолеваллуа- ашель мәдениеті жиынтығының көпшілігі арасындағы протолеваллуалық үлгідегі нуклеустер, тік бұрыш түріндегі көлемі үлкен сынық тастар, нуклеустерден жасалған ірі әр салмақты үшкір тастар, ал құралдардан - бифастар басым.Аталғандарынан басқа сынық тастардан істелген Тас балталар бөлініп көрсетілген, кейбір бойтұмарлардың олдувэй мәдениеті құралдарымен қайран қаларлықтай ұқсастығы бар.
Келесі мәдениет - ортаңғы Ашельге сәйкес келетін леваллуа-ашель мәдениетінде тас балталар мен кливерлер аз кездеседі.Тас бұйымдар теңіз жарқабақтарының жағалауындағы ежелгі биліктерде, сондай- ақ Түпқорған үстіртінің беткейлерінде жатыр.Осының алдындағы индустриямен салыстырғанда енді құралдар мен бұйымдардың көлемі кішірейгені байқалады.Ежелгі үлгідегі бифастар жоғалып, жаңа түрлер пайда болады.
Ақырында леваллуа- ашель -2 мәдениетіне найзалардың өңделген тас ұштары мен екі жағы қырланған пышақтар тән болып келеді.Барлық тұрақтар Кәспий теңізінің жағалауындағы жарқабақ алаңдарында орналасқан. Құрал табылған жеті жерді қамтитын Өнежек тобының тұрақтарын сипаттауға тоқталып өтейік.Тұрақтар бір - біріне жақын орналасқан, бірақ тас құралдарда бірқатар айырмашылық та байқалады.Олардың (тұрақтардың) әр қайсысында дерлік құралдардың алғашқы және соңғы түрлері ұшырасады, сондықтан оларды хранологиялық жағынан айыру қиын. Тас бұйымдар арасынан нуклеустер, қырғыштар, бифастар , найзалардың ұштары және көп мөлшерде, сынықтастар бөлек көрінеді.Сонғыларының ішінде ауқымды леваллу ұшкір тастары да бар.Нуклеустер арасында ұзындығы 30 см ге дейін жететін левуаллуа плаастиналарын алуға арналған ауыр тас сынықтары да ұшырасады.Өнежек индустриасына жалпақ алаңды нуклеустердің алуан түрлі симметриялы пластналардың және аз мөлшерде болса да, жақсы өңделген құралдардың болуы тән.
Қазақстанның ежелгі тұрғындары эвалюциялық даму кезінде Homo Sapiens сатысына сәйкес келетін замандастары болған.Қаратау мен Маңғыстаудың алғашқы мекендеушілері сол кезде - ақ, от жағып оны сақтай білген.Ірі және ұсақ жануарларды аулаумен жиын терінмен шұғылданған.
Соңғы палиолит б.з.б 40-35 мыңжылдан бастап, 10 мыңжылмен аяқталады.Бұл жер шарының барлық климатының аймақтарына адамның кеңінен қарай қоныстанған және нәсілдер топтардың қалыптасу уақыты.
Ақыл- ойлы адамның шығуы мен соңғы палиолит дәуіріндегі адамзат қоғамының материалдық және рухани мәдениетінің одан әрі дамуы арасында тікелей байланыс бар.Бұл қозғалыс қоғамдық қатынастардың прогрестік дамуымен, рулық қауымның қалыптасу үрдісімен, адам ұжымының қоғамдық ұйымдасуының өзіне тән алғашқы нышаны ретіндегі рудың шығуымен тікелей байланысты.Рулық ұйым барлық жерлерде ана тектес және шеше жағынан топтасты, ал әйелдер қауымда үстем жағдайда боды деп топшаланады.Сонымен, аналық ру өзара қатынас туыстығы арқылы біріккен және шешелері жағынан шыққан тегі бір адамдардың экзогамиялық тобы болды.сондай- ақ әйелдердің қоғамдық өміріндегі жоғарғы дәредесі де қоғамдық үй шаруашылығының өзгешелігінеен , рудың өрбітуші ретіндегі әйелдің отбасындағы рөлінен туындады.Ежелгі адамдардың идеологиялық ұйымдарында ру бастығы және ошақ иесі ретіндегі әйелге табынушылықтың пайда болу кездейсоқ емес.
Соңғы палиолит дәуіріндегі адамның дүниетанымы күрделене түсті.Аңшылар магиясына табыну кең таралды.Мұның негізіндехайуанның бейнесін- символын бағындыру арқылы оған өктемдік етуге болады деп сену болды.Магияның әмбибап құралы сол кезде пайда болған сол кездегі өнер болды деп топшаланады.Оның басты тақырыбы- әр түрлі жануарлардың суретін салып, бітім- тұрпатын , мүсінін жасап бейнелеу болды. Сүйектен ойып немесе жұмсақ тастан қашалған әйел мүсіндері жердің құнарлығын , аналық қасиетті бейнеледі.
Адамның жаны туралы, жердегі тіршіліктің жалғасы сияқты о дүниедегі өмір туралы ұғымдар күрделі әдет - ғұрыптың рәсімдердің пайда болуына әкелді.Өлген адамның денесіне қызыл жоса себілді, оның кеудесіне тесілген қабыршықтардан , жыртқыш аңдардың тістерінен жасалған алқа тағылды, аяғына мамонттың аузынан жасалған білезік кигізілді, киіміне моншақ тізбесі тігілді.Өліктің қасына шақпақтас, мүйізден жасалған заттар қойылды.
Соңғы палиолиттік мәдениет ареалы Қазақстан аумағы үшін әрі де айқындала қойған жоқ, солай бола тұрса да алдын ала жасалған тұжырымдар санының аз болғанына қарамастан, ескерткіштерді географиялық жағынан кең таралған деп үміттенуге мүмкіндік береді.Біздіңше, олардың саны аз болуы палеографиялық жағдайларға байланысты. Нақ сол кезде күн салқындап , қуаншылық туған , мұның өзі адамның мекендеуіне қолайсыз жағдай туғызады.
Алдыңғы кезеңнің ескерткіштерімен салыстырғанда бұл уақыт тұрақтарының аз табылғанын атап өтеміз.Шығыс Қазақстанда Қанай,Свинчатка , Пещера,Ново- Никольское және Шүлбі тұрақтары мәлім.
Пещера тұрағы Бұқтырманың оң жағында үңгірге кіреберісте орналасқан.Көмбенің шығыс жағындағы 30-35 см және басыс жағындағы 60-170 см тереңдікте қазба жұмысы барысында палиолиттік бұйымдар табылды, олардың арасында айналдыра өңдеп жасалған қырыш, қайшы сияқты қалақшаның сынығы, қайшы тәрізді құрал, сынық ізді перамида түріндегі нуклеус, шой балға және қара шақпақтас пен жасыл кварцит жынысы өндірісінің қалдықтары бар.Барлық құралдардың бет жағы өңезденіп, әк реңді болыпкеледі, жануарлар: мүйізтұмсық, бизон, үңгір арыстаны және басқалар сүйектерінің көмірі, сынықтары табылды. Құралдардың сипаты тұрақтың мерзімін жоғарғы палиолит деп шамалауға мүмкіндік береді.
Алдындағы кезеңдерге қарағанда жоғарғы палиолитте тас құралдары өңдеу неғұрлым күрделі болады. Сүйек және ағаш жақтауларға сына ретінде пайдалануға арналған жұқа қалақшалар жонылып, сонан соң бұл құралдар пышақ және қырғыш ретінде пайдаланылған.Қыспа ретушь техникасы да кең қолданылды, ол жүзі жұқа құралдар- найзалардың , сүңгілердің ұштарын алуға мүмкіндік берді.
Ертедегі Шүлбі тұрағында 5000 тас бұйымдар арасында сынық тастар мен қалақшалар, қырғыштар, өткір ұштар, кескіштер, түйрегіштер, алуан түрлі нуклеустер мен өндіріс қалдықтары кездеседі. Тас бұйымдарынан басқа жұмыр тастардан құралған, күл қабаты бар ошақтар табылды, ал ошақтардың айналасында едәуір қашық жерде диамерті шағын және дөңгелек түрдегі қара дақтар жатыр.Бұлар тұрғын жайдың негізі болған ағаш діңгектердің қалдықтары болуы ықтимал.Жердің қолайлы орналасуы, биік жарқабақ, өзен, орман- осылардың бәрі адамдарға пана болған, ал жаз кезінде күйдірген күн мен жаңбырдан бас сауғалап, ол өзіне уақытша тұрғын жай салған, мұны қара дақтар мен ошақтар дәлелдейді.Мәдени тұрмыстық қалдықтармен қоса адам қабірі табылды, онда адам тік күйінде сол бүйірінен жатқызылып, басы батысқа қаратылған.Қанқа өте нашар сақталған, өйткені тайызда жатыр, бірақ оның табылуының өзі назар аударуға лайық.Шүлбі тұрағындағы құралдарды дайындауға пайдаланылған негізгі шикізат материалы - халцедон, яшма, шақпақтас және тау хрусталі.Бұдан көрініп тұрғандай , тас ғасырының алдыңғы дәуірімен салыстырғанда, алуан түрлі тас түрлері және жергілікті жерден шықпағандары да пайдаланылған.Алтай мен Сібір тұрақтарынан да осыған ұқсас жиынтықтар табылған, мұның өзі олардың мерзімін 30-25 мың жыл деп белгілеуге мүмкіндік берді.
Қазақстан аумағында соңғы палиолиттік толық зерттелген ескерткіштері көп емес, бірақ қолда бар материалдар ежелгі тас ғасыры адамының материалдық мәдениеті дамуының, сондай- ақ қазақстан аумағының мекендеу үрдісінің үздіксіз жүргенін аңғаруға мүмкіндік туғызады.Жоғарғы палиолиттік - адамның одан әрі дамып, тас құралдар дайындайтын жаңа техникасы пайда болған және олар жетілдірген кез.Бұрынғысынша, ұсақ малтатастардан жасалған шапқыш көне құралдар, ауыр салмақты қырғыштар, үш бұрышты қалақшалар көп, олар дөңгелек түрдегі нуклеустерден омырылып алынған.Омыру техникасының жетілдірілуі соққы жасалатын беті жару сызығына тура бұрыш жасап тұратындай етіп алдын- ала дайындалған призмалы нуклеустердің пайда болуына көрінеді.Соның нәтижесінде омырылғаннан кейін нуклеус көп қырлы призма түрін алған.
Жоғары палиолит адамның өмір жағдайларын сипаттау үшін Оңтүстік Қазақстандағы қаратау жотасы ауданында, Шығыс Қазақстандағы Ертісте, Сарысу өзені өңірі мен Солтүстік Балқаш өңірінде табылған тас бұйымдар мейлінше толық материал берді.
Ортатас (мезолит) Мезолит дәуірінің ең бір үлкен жаңалығы садақ пен жебе оқтар көбіне шақпақ тас пен яшмадан жасалып, қосымша ұштармен жабдықталды.Әдетте оқтың 1- ден 6 см ге дейінгі ұзындықтағы шақпақ тастың ұшы жиі кездеседі.
Мезолит дәуірінің тағы бір жаңалығы - еңбек құралдарын дайындауда сынатасты пайдалану қолға алынды.
Палиолит дәуірінің соңына қарай оңтүстік сібір мен Алтайда микро құралдары пайда бола бастады.
Микролит дегеніміз- ұсақ тас тілікшесінен немесе ұсақ тас жаңқасынан жасалған құралдар.Олар, әдетте басқа бір құралға сыналанып орнатылады.Мысалы: ағаш сапқа осындай өткір сына тасты орнатып, пышақ жасаған немесе жебе таяғының ұшына үшкірленген сынатасты орнатып, жебе оғын , найза т.б құралдар жасалған.Мезолит дәуірінде сынатас техникасына негізделіп құрастырылған қару- жарықтар пайда болды.
Қазақстан аумағында мезолит кезеңі осы кезге дейін аз зерттелген.Бұл уақыттың материалдық мәдениеті туралы алғашқы ақпарат 50- жылдарда ғана пайда болды.70-80 жылдардағы В.Ф.Зейбердің Есіл өңірінде, В.Н.Логвиннің Қостанай маңы мен Торғайда жүргізілген далалық зерттеу жұмыстары ғана мезолит және оның далалық өңірдегі айрықша белгілері туралы жалпы сипатта алғашқы түсініктер алуға мүмкіндік берді.80- жылдардың аяғы мен 90 жылдардың басында Батыс және Оңтүстік Қазақстанда архиологиялық зерттеулер жандандырылып, бірнеше жаңа тұрақ ашылды.
Палиолиттен мезолитке (грекше мезос- орта деген сөзден шыққан) көшу климатындағы өзгерістермен ерекше болған.Бірінші кезекте бұл мұздықтардың еруімен байланысты.Бұл кезде қазіргісіне жақын гидрографиялық желі орнығып, өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің қазіргісіне жақын құрамы қалыптасады. Мамонтық жануарлар түрлерінің жойылуы тамақ табудың бұрынғы әдістерін жарамсыз етіп, тіршілік құралдарын қамтамасыз етудің жаңа әдістерін жедел іздестіру қажеттігін туғызды.Мейлінше елеулі фауналық өзгерістер болған бір аймақтарда егіншілік пен малшаруашылығы элемменттері пайда болып, басқаларында балық аулдау және жинау- аңшылық кәсібі қалыптасады.Әдебиетте мезолиттің мейлінше әр түрлі хронологиялық шеберлері мен оның ерекше сипаттамалары бар.Қазақстан аумағының далалық өңірі ең қолайлысы мезолиттің б.з.б Х-VII мыңжылдықтар бойы болуын иойындау керек.Садақ пен жебенің кеңінен қолданылуын, еңбек құралдарын дайындауда сына техникасының таралуын, халықтың орын ауыстыруының артуын мезолиттің ең жалпы ерекше белгілері деп санауға болады.Мәдени шаруашылық үлгілердің және еңбек құралдарын дайындау технологиясы сипатының аймақтық ерекшеліктері архиологиялық мәдениетті бөліп көрсетуге мүмкіндік береді.
Тас ғасырының аяғына қарай далалық- орманды өңірдегі жабайы жануарлардың түр құрамы едәуір артып: жылқы, қоян, сутышқан, құндыз, қасқыр, түлкі, аю,қабан,елік,бұлан,қарақұйрық,киік ,бизон тур болды.Олардың арасында жануарлар үйірлерінің саны жеткіліктілігіне байланысты сонау палиолит дәуірінде қалыптасқан тобырлы түрде қамалап және қуалап аулау дағдысы жойылмады.Бірақ Қазақстан тұрғындарының өмірінде аң аулаудың жеке әдістері жетекші маңыз алды.
Алғашқы аңдар жоғарғы палиолиттің өзінде- ақ жайғасқан жерлерінен аңды қамалап аулауға тиімді орындарға қоныс аударды.Бұл табиғат аймақтарының ауысуына ғана емес, халық санының ұлғаюына да байланысты: аң аулайтын жер таршылық етіп, тұрғындардың бір бөлігі барған сайын алыс Солтүстікке, Ертіс,Есіл,Тобыл, Торғай, Орал өзендерінің аңғарларына қоныс аударды.Мезолиттік тұрақтар осы кезге дейін палиолиттік орындар табылған жерлерде пайда болған.Сонымен бірге бүкіл Қазақстан аумағында осы кезге дейін жиырма шақты ғана мезолиттік тұрақтар мәлім және солар ғана жақсы зерттелген, ал палиолиттік тұрақтардың қазірдің өзінде тіркелгені жүзден астам.Бұл тұрғындар санының кемігенін білдірмейді.Ежелгі адамның өмір салты өзгерді, олар неғұрлым жиі қозғалып, аң аулауға қолайлы алаптарды іздестіріп жиі қоныс аударып отырды.Сондықтан бүгінгі күні ортаңғы тас ғасырының тұрақтарын табуға байланысты қиындықтар туып отыр.өйткені олар көбінесе бір маусым ішінде ғана болып , олардың орнында материалдық қалдықтар қалмады деуге болады.Сонымен бірге б.з.б VII мыңжылдыққа қарай қазіргісінен әлдеқайда жұмсақ болған жылы климат ұзақ мерзімді, жылы және басқа тұрғын жайлар салуды қажет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І.Кіріспе:
1.Қолөнер туралы
ІІ. Негізгі бөлім.
1.Қазақ халқының қолөнеріне сипаттама.
1.1. Тас және қола дәуір өнері, сақ, ғұн, өнерлері.
1.2.Қазақ халқының қлдөнер түрлері
1.3.Халқымыздың ағаш өңдеу өнері мен ағаш бұйымдарын жасау тәсілдері
2.Ағаштан оймыштау техникасында бесіктің жасалу барысы .
2.1.Мектеп үйірмесінде қолөнерін үйрету
ІІІ. Қорытынды.
Кіріспе
Табиғатпен жақсы араласып, бар сұлулығын бойына сіңірген далалықтардың қолданбалы өнері де жақсы дамыған.
Халық шеберлерінің қолынан жасалған кез- келген бұйымның философиялық ойға құрылған мәні болған.Әрбір дүние халқымыздың ой- арманын белгі ретінде жұмбақтап отырған.Олардағы оюларды геометриялық мәнге бөліп сөйлете білген.Шеберлердің қолынан шыққан заттар алып жүруге және қолдануға өте ыңғайлы болған.
Оның көркемдігіне аса мән берген жәдігерлердің жасалу тәсілі еш халықта кездеспейтін ерекше өнер үрдісі болған.Қазақ халқының қолөнері деп халық тұрмысында жиі қолданылатын өру,тігу,тоқу,мүсіндеу,құрастыру,бе йнелеу сияқты творчествалық өнер жиынтығын айтады.Шын мәнінде қолөнер түрлерінің әрқайсысының талай ғасырлық тарихы бар.
Қазақ халқы өзінің күн көріс тіршілігіне қажетті үй- жай салуды, киім-кешек тігуді, азық - түлік өндіруді өзінің тұрмыстық кәсібі етіп, оларды күнбе- күнгі тіршілік барысында орынды пайдаланса, әсем бұйымдар жасап, өмірде сән- салтанатта құра білді.Бұдан біз халық творчествасының қандай түрі болса да, халық өмірімен сол халықтың қоғамдық тарихымен, күн көрісімен, кәсібімен тығыз байланысты екенін көреміз.
Халықтың қолзнеріне әдеп- ғұрып жабдықтарымен қатар, аң аулауға мал өсіруге және егіншілікке қажетті құрал - жабдықтарда кіреді.Киіз үйдің сүйегі, ағаш керует, кебеже, сандық жасап, кілем, сырмақ, жіп есіп және илеулі теріден қайыс, таспа тіліп өрім өріп қолдан әр алуан ыдыс- аяқ, асадал, бесік және т.б көптеген заттарды халық шеберлері өнерпаздар өз қолдарымен жасап, түрлі нақыштарымен әшекейлейтін болды.
Қолөнерінде көңілге қонымда мәнерлер мен ондаған қолданылған әдістер архитектурада кеңінен қолданылып келеді. Ертеден біздің заманымызға дейін сақталған мазарлар мен ескерткіштердегі, діни әр - түрлі құрылыстардың, қабырғалары мен мұнараларындағы сәнді ою- өрнектер, ағаштан қиюлап, тастан қашалып жасалған діңгектер - халық қолөнерінің тамаша туындылары.
Саз балшықтарды күйдіріп, ағашты майлап кептіру, шоқпаққа қу жасап, оны тұтанғыш ету, бейіт, қорған, мешіт және т.с.с салуда қолданылған балшықты қыл, жүн, шөп- шалам араластырып илеу тәсілдері де ертеден - ақ халықтың іздену талабынан , қоғам дамуы процесінен туған айла- тәсілдер. Батырлық пен саятшылыққа қажетті садақ пен жебе, айбалта мен шоқпар, сойыл мен босмойын, аңшыларға қажетті құстың тұғыры мен томағасы, балдағы мен аяқ бауы сияқты көптеген жабдықтар да қазақ халқының тұрмыс салтына, кәсібіне байланысты туғандағы сөзсіз.
Мал шаруашылығына қажетті желі шылбыр, ноқта, бұршақ, жүген, құрық, бұғалық, тұсамыс, өре, шілдер, кесен, қада, ер- тұрмандарды да халық даналығы ойлап тапты.Зергерлік, кеспешілік және оюшылық өнерді дамыты.Халық өнерпаздары құмнан, тастан, саздан құмыра, ыдыс- аяқтар : мүйізден, сүйектен, мал мен аң терілерінен әшекейленген нақышты мүліктер, домбыра, қобыз сияқты музика аспаптарын жасады.
Халықтың қолөнеріндегі мүліктердің бір тобы үй іші жабдықтары болса, екінші тобы- қайыс өру, қару - жарақ, көшіп- қону жабдықтары еді.
Шеберлер тас қашау, сүйек ою, ағаш ию, мүйіз балқыту, металды өңдеп өрнектеу сияқты ауыр кәсіппен де шұғылданады.Сондықтан қолөнер Еркектерге тән іс, әйелдерге тән іс деп екіге бөлініп келеді.Мысалы: тастан, балшықтан, сүйек пен мүйізден, металл мен ағаштан бұйымдар жасап, оны әсемдеу сияқты ауыр жұмысты еркектер атқарады. Кесте тігу, жиек жүргізу, өрмек тоқу, ши өру, сырмақ сыру, оюлау, шілтер шалу , тері киім тігу сияқты нәзік жұмысты әйелдер атқарады.
Тері илеу, киіз басу, ши тарту жұмыстарын еркектер мен әйелдер бірлесіп істеді.Бірақ еркектер киім пішу, үлгі жасау, арқан тарту жұмыстарының да шет қалған емес.
ХІХ ғасырда және ХХ ғасырдың бас кезінде қазақ халқының қолөнері ішінде киіз үйдің сүйегін, ағаш төсек жасау, ағаш өрнектеу, кесте тігу, өрмек тоқу киіз басу кең өріс алды.Бұл кезде жастарға арнап ер - тұрман мен белдік, қыз- келіншектерге арнап сәукеле, шашбау, білезік, сырға жасап оларды түрлі - түсті өрнектермен әшекейлеу өнері де өрістете түсті.Қазақ халқының Қарыс қазы- балықта, қалың қазына - халықта деген мақалды да осы өнер молшылығынан туған еді.
Шебердің қолы алтын деп дана халқымыз айтқандай, қайта жаңғырып, жастар тәрбиесіне арқау болған халық қолөнері бұл күнде қоғамымыздың ортақ әлеуметтік қозғалысы болып отыр.Кешегі ата- баба мұралары қазіргі кезде қолға алынып, халықпен қайта қауышып, жүректерден орын алуда.
Қазақ қолөнерінің тамаша туындыларын жасаудың қарапайым технологиясын осы күнде тұрмысқа қайта ендіріп, өсіп келе жатқан жасөспірімнің қазақ халқының қолөнеріне қызығушылығын арттырып шеберлігін дамытуды біз балабақшадағы алғашқы дайындық тобында бастауымыз керек.Балабақшадағы сурет , аппликация, мүсіндеу, түстану сабақтарында халқының ою- орнектерімен алғашқы таныстықты бастаймыз.Олар ою - өрнектің біршама жеңіл түрін меңгеріп, салыну жолдарының негізін алып шығады.
Мектеп бағдарламасы бейнелеу өнері сабағында оқушыларды бейнелеу өнерінің және сәндік қолданбалы өнердің түрлерімен таныстырады.Қазіргі кезде біздің елімізде жаппай ұлттық өнерді оқушыларға үйретуге көп көңіл бөлініп отыр.Жалпы білім беретін мектептерде Сәндік қолданбалы өнер бағытында сабақ жүргізіліп келеді. Онда оқушыларды қазақ халқының тарихымен таныстырып, оларды өзіндік өзіндік өнеге үлгісін, бейнелеу ісін, орындаудың технологиясын, бұйымдарды көркем өңдеу тәсілдері арқылы орындау мәселелері қарастырылады.Осы мұраларды қоғамдық өмірде тиімді пайдалана білу үшін оны тереңірек оқып үйреніп толық дәрежеде игеру қажет.
Қазіргі таңда ертеден сыр шертіп келе жатқан ұлттық өнерімізді дамыту жолында құрылған арнайы мектептер бар.Онда оқушыларды ең алдымен қазақ халқының тарихымен таныстыра отырып өнердің, ондағы қолөнердің шығу, даму, жолдарымен тарихымен таныстырады.Арнайы мектептерде, сондай - ақ жалпы білім беретін мектептерде, үйірме жұмысында оқушылар бейнелеу өнерінің тілдерін жетік меңгерумен айналысады.Арнайы кластарда Қазақстанның бейнелеу өнері тарихы сабағы жүреді, онда қазақ халқының тарихы, өнері, мәдениеті оқытылады.Қазақ халқы табиғи заттарды шеберлікпен пайдалана білген, өйткені қазақ жерінде орманды жерлер аз.Соған қарамастан өзен бойларында өсетін ағаштардан киіз үй сүйектерін, тұрмыста қолданылатын заттарды аса шеберлікпен жасап, өз мұқтаждықтарына пайдалана білген.Кеңес өкіметі орнағаннан кейін көптеген қазақтар қуғын - сүргінге ұшырап жер аударылып, атылды.Көнеден келе жатқан мұралар, тарихи ескерткіштер талқандалып, жоғалып кетті. 1933 жылы кеңес өкметі қазақ халқының басты байлығын малын ( түйе, жылқы, қой, ешкі) жойып, қырып, қолдан ашаршылық жасады.Соған қарамастан, қазақ халқының өнері өз ісін жоғалтпай, дамып келеді.
1991 жылы қазақ елі Тәуелсіздік алғаннан кейін тарихи мұраларды қалпына келтіріп, қайта жаңғарту қолға алына бастады. 1992 жылы Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың ұйымдастыруымен дүние жүзінің қазақтарының құрылтайына шақырылды.Шет мемлекеттерде жүрген қандастарымыз жүздеп, мыңдап өз туған жер топырағына орала бастады. Міне, осы қайта оралған қандастарымыз сәндік қолданбалы өнердің ұмытылып бара жатқан түрлерін елімізге қайта алып келді.Мәселен, қамшы өру, тері өңдеу, қыз - келіншектердің жасауын жасау, кесте тігу т.б көптеген қолөнердің түрлерін қайта жаңғырта бастады.Қазақ халқының қолөнері деп - халық тұрмысында жиі қолданылатын өру, тігу, тоқу, мүсіндеу, құрастыру, бейнелеу сияқты шығармашылық өнер жиынтығын айтады. Шын мәнінде қолөнер түрлерінің әрқайсысының талай ғасырлық тарихы бар.Осы қолданбалы өнердің түрлерін, тарихын арнайы мектептерде, жалпы білім беретін мектептерде, үйірме жұмыстарында оқытып, үйретіп қана қоймай, оқушының ой жүйесін ұштай білсе, сезім жүйелерін оятып, өнерге құштарлығын арттырса, әсемдікті сезініп, терең жетелесе ғана талап деңгейінен шықақ.
Бейнелеу өнері сәндік қолданбалы саласы- тәрбиелік өрісі өте кең пән.Ол оқушының ой - қиялынбайытып, шығармашылық қабілетін арттырады, рухани байлығын молайтады, көркемдік мәні шексіз жалпы өнерден мағұлмат беріп, интернационалдық сезімге бөлейді.Сәндік қолданбалы өнер түрлерін жас ұрпаққа оқытып, үйрете отырып оларды адамгершілікке, имандылыққа баулып, эстетикалық тәрбие береміз.Қазіргі кезде респулика мектептерінде әр түрін оқытып үйрету жақсы жолға қойылған.Оған мысал ретінде кейінгі кезде мектеп көрмелерінде көптеп кездесіп жүрген оқушылардың өз қолымен жасаған түрлі ұлттық ою өрнектер, кестелер, ыдыс - аяқтарды айтуға болады.Ертеден келе жатқан қолөнердің бір түрі кесте тігу өнері де қазіргі уақытта біршама қолға алынып келеді.Кесте тігу өнері Қытай мемлекетінен V-VI ғасырда бастау алған.Қазақ хақында кесте тігу өнері киімдердің әсем де көрікті болып тігілуіне , қоржын, аяққап, құрақ жастықтарды тігу барысында яғни күнделікті тұрмыста қолданылатын бұйымдарды әсемдеу үшін пайдаланылған.Кесте тігудің бірнеше түрлері бар: жай тігістер, бархыт тігісі, біз кесте, санап кестелеу, шынжыр кесте, терме тігіс, айқас тігіс, тепшіп шалу түрі т.б Кестені көңіл сызады, қол тігеді,көз сынайды деп халқымыз айтқандай кесте өнерінің тарихы тереңде жатыр.
Халық қолөнерін сөз еткенде, біз ою- өрнектер жайында айтпай кете алмаймыз.Қазақ халқының ою- өрнектері табиғи заттардан , жан- жануарлардың, құстардың және өсімдіктердің элементтерінен стилизацияланып алынады.Ою - өрнектің өнерде алынатын орны ерекше.Ол барлық жерлерде қолданылады,мысалы , әшекей бйымдарда, киімдерде, үй заттарында, ыдыс- аяқтарда, киіз, кілем, жастық, көрпе, алашаларда қолданылады.Сондай- ақ ою- өрнек түрлері өте көп, мысалы қошқар мүйіз, түйе табан, көбелек, жұлдызша т.б
Сәндік қолданбалы өнер саласында аса маңызды орын алатын жайт- қолөнер шебері.Қолөнер шеберлерінсіз көркем туынды дүниеге келе қоймас.Осындай он саусағынан өнер тамған шеберлеріміз М.Зәуірбекова (гобеленші) Қ.Қарабдалов (керамикашы) Бапановтар (гобеленшілер)Қ.Қалқабаев , А.Саудагерова (кестеші, гобеленшілер) ою- өрнек саласын зерттеуші Ғ.Иляев ағамыз, Қ.Тыныбеков сынды көптеген шеберлеріміз бар.
Жас ұрпақтың бойына өнерге деген қызығушылығын арттырып,эстетикалық тәлім тәрбие беру жолында қолөнер шеберлерімен кездесулер жасап, қала , облыс маңында көрмелер ұйымдастыруға қаржы бөлініп, біршама жағдай жасалуда.
Тәуелсіз ел болып, қолөнер түрлерін қолға алып одан әрі дамытып, оның жасалу жолдарын жас ұрпаққа үйретіп біздің басты міндетіміз болып табылады.Міне, сонда ғана біз бәсекелестікке қабілетті алдыңғы қатарлы елу елдің қатарынан табыламыз.
1.Қазақ халқының қолөнеріне сипаттама
(тас және қола дәуір өнері, сақ,ғұн өнері)
1.1Оның тарихи болмысының құрамдас бөлігі ұлтымыздың өнерінің тамыры тереңде жатқандығын кең байтақ даламыздағы Андронов, беғазы,Дәндібай мәдениеттері нақты деректермен дәлелдеп береді.Андронов мәдениеті - Қазақстан, Сібір және орталық Азия аумақтарын мекендеген мәдениеті болып табылады. Ал беғазы дәндібай мәдениеті б.з.б ХІ-ІХ ғасырларға жатқызылады.
Қазақстанның ежелгі тайпалары мен халықтарының мәдениеті тас ғасыр кезеңіндегі үлкен аймақты қамтыған табиғи және әлеуметтік сипаттағы ауқымды өзгерістер аясында қалыптасып дамыды.Тұтс алғанда тас ғасырда бірнеше ғасырлар бойы тәжірибе, ойлар, қателіктер, сараптау,құлдраулар мен шарықтаулар, жетілдірулер мен кері кетулер арқылы адамдық , адамның мінін әлеуметтік жағдайдың көрінісі ретінде, модель деген орасан зор адамзат лабороториясы ретінде обрызды түрде елестетуге болады.
Тас ғасырда Қазақстанда сапасы мен ұзақтығы жағынан биосфераның бірнеше жағдайы байқалады.Сондай- ақ бұндай жерлерден қару- жарақ жасауға арналған қырлы тастар да табылды.
Құлпытас- өрнектеліп салынған оюға толы, кейде арнау сөз жазылатын тігінен тұрған тас бағандар.Олар көбіне ұлутас немесе тастан жасалған.Ежелгі Қазақстан өнерін үш кезеңге бөліп қарастырған жөн: тас дәуірі, қола дәуірі және темір дәуірі.Тас дәуірінде палеолит - бастапқы, мезолит- ортаңғы, неолит - соңғы кезең.
Қазақ халқының ою-өрнек өнерінің шығу тегі ежелгі тас дәуіріне саяды.Өйткені, соңғы палеолит дәуірінің ескерткіштерінен - ақ жануарлардың толық бейнесінің қатарында алғаш рет онша айқын емес, бірақ символдық мағынасы біздің заманымызға дейінгі адамның ойлауын көрсете алатын әр түрлі белгілерді байқауға болады.Тас мүсіндерді скиф тарихының (б.з.б VI-III ғ.ғ ) барлық кезеңдерінде, тіпті б.д.д ІV ғ өнерінен антропоморфты сюжеттердің жоғала бастаған кездің өзінде де кездестіруге болады.Бұл жәйт аталмыш дәуірдегі мүсіндер дара сипатқа ие болып, оларда әлем құрылымын түсіндірудің белгілері пайда болғанын көрсетеді.
Ертедегі ескерткіштер дерегі бойынша көркем шығармалардың дамуын екі бағытқа бөліп қарастыруға болады.Бірінші бағыт- мифологиялық сипат болса, екінші бағыт- бейнелеу өнерін дәріптейді.Б.з.б ІV- ІІ ғасырларда Еуразия даласын мекен еткен әр түрлі халықтардың мәдени орталықтары арасында тұрақты байланыс болды.Бұл жөнінде Таңбалы тастағы (Алматы облысы), Балқаш өңіріндегі Шығыс Қазақстан және Қаратаудағы жартастарға қашап салынған суреттер хабардар етеді. Мұны тастағы таңбалардан анық анғара аламыз.Қазақстанның кең байтақ даласынан табылған Андронов кезеңінің керамикасы б.д.д ІІ- мың жылдықтан бастап сақталып келеді.Түрлерінің сан алуандығы мен ерекшеленіп, пішіндер мен декор дамуының жоғарыда аталып өткен кезеңдерін басынан кешіре отырып, керамикалық бұйымдары қызметтік қолданыс бірлігі мен ұқсас көркем- эстетикалық көзқарастар жиынтығын ұсынған формалды - пластикалық принциптердің нақты бірлігін тұтас сақтап тұр.
Андронов кезеңіндегі керамика - ежелгі Қазақстан мәдениетіндегі өте маңызды әрі қайталанбас құбылыс.Қазақстанның ежелгі тұрғындары - көркемөнер шеберлерінің өкілдері.Керамикасының негізгі эстетикалық және көркемдік принциптері мәдени феномен ретінде Қазақстан көркем мәдениетін дамытудың ары қарайғы кезеңдерінде өзінің тікелей немесе қосымша жалғасын тапты.Андроновшылардың керамика саласына қосқан үлкен үлесі біздің аймақтағы бейнелеу және сәндік қолданбалы өнердің образы- пластикалық ерекшелігін қалыптастыруда қол жеткізген орасан зор жетістігі болып табылады.Андронов мәдениетінің табиғи жалғасы Беғазы - Дәндібай мәдениеті болып табылады.Бұл мәдениетке Қарағанды маңындағы Дәндібай ауылы мен Балқаштың солтүстік маңындағы Беғазы қойнауындағы қазбалар куә.Беғазы - Дәндібай мәдениеті тұсындағы адамдар өздері қолданатын заттар мен құралдарды тастан, металдан және сүйектен жасаған.Б.д.д 6-мыңжылдықта адамзат керамикалық ыдыстарды жасауды ойлап тапты.Бұл пластикалық метал- саз балшықты игерудің нәтижесі мамандардың пікірінше, саз балшықтан істелген ыдыстар, тоқылған бұйымдарды, соның ішінде себеттерді салудың нәтижесінде пайда болған. Бұл жағдайда жалпы сипаттағы бірнеше ой- пікірлерді айта кетуге болады.Ою- өрнекті функциясы жағынан әртүрлі заттармен : тастан жасалған ұсақ- түйек ыдыстармен, сүйектен жасалған бұйымдармен, астеологиялық үлгілермен салыстыра келе, бір қарағанда әр түрлі болып көрінетін заттарды біріктіретін ортақ белгіні анықтадық.Қолөнер кәсібіне дейінгі кезде ыдыс- аяқ жасау әйелдердің ісі болды.Үй жұмысының барлығы, соның ішінде ыдыс- аяқ жасау, әйелдердің міндетіне кірген.Ою- өрнек элементтерінің жиынтығы белгілі бір деңгейде табиғаттық негізгі сипаттарын, оның ішінде табиғаттың оның циклдарының бейнесіндегі желді мифологиялық түрде беретін палеолиттік, мезолиттік ою-өрнектің дәстүрлі спектерін қайталады.Біз жоғарыда айтқан үш кезеңге қайта оралып, тоқталып өтелік.
Көнетас дәуірі- Бүгінгі таңда Қазақстан жерінде көнетас (палеолит) дәуірінің үш аймағы белгілі .Олар Қазақстан (Қаратау, Жетісу,) Батыс Қазақстан (Маңғыстау, Мұғалжар) және орталық қазақстан (Солтүстік Балқаш, Сарыарқа)Қазақстанның палеолит дәуірінің ескерткіштері екі түрлі: бірінші түрі бірнеше мәдени қабаттан тұратын ескерткіштер.Екіншщі түрі- ашық өнер бетінде жатқан ескерткіштерге жатады.Бұл дәуір ескерткіштері Қазақстанның Орталық және оңтүстік аймақтарында көптеп кездеседі.
Мустьедәуірінде тас құралдарының түрі көбейді, олардың жергілікті ескерткіштері пайда болды.Мустье дәуіріне тән деп есептелетін тас құралдар Қаратаудағы Қосқорғанның және Шыңғыстау тұрақтарынан табылған. Жалпы Мустье дәуіріне тән құралдар әр түрлі үшкір тастар.Оларды тасты өңдеу арқылы жасаған.Кейде ұштарын ретушь әдісімен екінші рет өңдеп өткірлеген. Ретушь әдісі- дегеніміз тас құралдың жүзіне ұсақ кертіктер жасау арқылы өткірлеу.Мусте дәуірінде тағы бір көп пайдаланылған құрал - түрлі қырғыштар, олардың сыртқы пішіні сопақша, үшбұрышты, ұзынша, төртбұрышты.
Қырғыштардың да жүзін ретушь әдісімен өндейді.Сонымен қатар мустье дәуірінде де дөңгелек муклеустер, екі жақ бүйірі қырналған атпатас құралдар кездеседі.
Орталық Қазақстан өңірінде көбірек кездесетін атпатас құралы орталық азияның көп жеріне тән.Қазақстан жерінде палиолит ескерткіштері аз кездеседі.Жоғары палиолит адамдары тіршілігінің ізі табылған. Бұл тұрақ оңтүстік Қазақстандағы Арыстанды өзенінің бойында Тұрақтың ең бірінші қабатын зерттеушілер соңғы палиолитке жатқызады. Бұл қабаттан тұрпайылау жасалған ірі қырғыштармен қатар жүзі жартылай шеңбер етіп шебер өңделген қырғыштар кездеседі.
Соңғы палиолиттің тағы бір белгілі ескерткіші Орталық Қазақстан жеріндегі Семізбұғы тұрағы.Бұл жерде өте көп кездесетін құралдар қырғыштар, одан кейін жүзі түзу , кейде қайғытас түріндегі пышақтар.Орталық Қазақстан жоғары палиолитіне жататын ескерткіштердің бірі Батпақ деп аталатын көне мекен.Оның мәдени қабаты жер бетінен 170 см тереңдіктен басталады.Онда көзге ерекше ілінетін құралдардың бірі сопақша келген тасты өңдеу арқылы жасалған қырғыштар.
Ежелгі палиолит ірі - ірі үш кезеңге (мәдениетке) : олдувей (бұдан бұрынғы 2,6 млн жыл-700 мың жыл), ашель (бұдан бұрынғы 700 мың -150-120 мың жыл) және мустье (бұдан бұрынғы 150-120 мың 5-30 мың жыл)кезеңдеріне бөлінді.Ол кездің адамдары тастың қасиеттерін жақсы білген, өйткені оның оңай жарылатын шақпақтасты бәрінен де көбірек қолданбағаны, ал оған ұқсас тас түрлерін кей жерлерде қолданбағаны тегін емес.Материал таңдау көбінесе құралдың қолданылатын мақсатына байланысты болды.Құралдардың мынандай түрлері: шақпақ, қырғыштар, үшкір тастар , тескіштер және тағы басқа бөлініп шыққан.
Ауыр салмақты, тік бұрышты ұсақ шақпақтастар ең ежелгі еңбек құралдарына жатқызылады.олар Кеңірдек елді мекенінің жанынан, Қаратау жотасының оңтүстік - батыс беткейіндегі Арыстанды өзенінің ең жоғары жайылмасынан қатып қалған төменгі төрттік кезеңнің қалың конгломераты арасынан табылған Клектон тұрпатас деп аталатын бұл ежелгі құралдардың одан анағұрлым кейінгілерден айырылмас - олардың соғатын қыры тым үлкен, ол тіпті бүкіл сынық көлемнің жартысынан көбірек.Олармен бірге үлкен шақпақтастар, дөңес нуклеустер де табылды;әлгі сынықтар солардан сындырылып алынған.Ашельдік Бөріқазған және Тәңірқазан тұрақтары мейлінше назар аударуға лайық.Бұл тұрақтардағы құралдардың таралу шегі айқын және өңделген шақпақтас бұйымдар белгілі бір шектен тыс жерлерде сирек кездеседі.Бөріқазан мен Тәңірқазаннан табылған ежелгі палиолиттік саймандар төрт топқа: екі қырлы және бір қырлы шапқы құралдар; ауыр тас сынықтар ; ірі ұра тастар- нуклеустер болып бөлінеді.Бірінші тобы көбірек кездеседі.Шапқы құралдардың Оңтүстік - Шығыс Азия мен Африканың шель- ашель кеніштерінен табылған дөрекі тас саймандардан елеулі айырмашылығы жоқ, олардың барлық жағдайда да малтатас сияқты түрде болуы айқын аңғарылады, тас құралдардың бір шеті өңделген, екінші жағынан мол сындырылып жұқартылған, өткірлнген имек жүзі бар, ал қарсы жағы өңделмеген.Төменгі палтолитте адам тасты сындыру үшін басқа тасты пайдаланып, біріне- бірін ұрған.Мұндай техника соққылау техникасы немесе малтатас мәдениеті деп аталып кеткен, өйткені оған көпшілік жағдайда өзендерде кездесетін кәдімгі малтатастар шикізат болған.Кейіннен шой балғалар пайда болып, олар жақсырақ нәтижелерге жетуге мүмкіндік берді.Олар көбінесе цилиндр немесе дөңгелек түрде болып, көп жерінде жемірілген және соғылған із қалған.Мысалы,
Х.А. Алпысбаевтың қаратау жотасы ауданынан тапқан құралдары жоғарыда аталған тәсілмен өңделген.Құралдар дайындау үшін негізгі шикізат малтатастар болған.Құралдарды өңдеу кезінде тастың екі жақ шетінен ортасына қарай шеттері мол сындырылып, жұқартылған да, кесетін имек жүз шығарылған.Құрал кейіннен шапқы ретінде пайдалынған.Қаратау жотасының тас құралдарын зерттеудің нәтижелері мовиустың негізгі қағидаларына қайшы келеді, ол төменгі палиолит дәуірінде шектеулі екі аймақ болғаны туралы болжам ұсынған еді.Олардың біріне мекендеушілеріне қолжан жасаған шапқыларды пайдалану ғана тән болған Үндістан, Оңтүстік және Батыс Еуропа, Алдыңғы Азия Африка жатқызылады.Екінші аймақ солтүстік - батыс Үндістан, Жоғарғы Бирма,Қытай, Ява, болып табылады, олардың тас құралдарды жасау техникасында екі және бір жағы өткір шапқы құралдар тән.Оңтүстік Қазақстанда табылған тас құралдар негізінде мынандай қортынды жасауға болады: Екі немесе бір шеті шабатын құралдар бір жерден табылуы азиялық төменгі палиолиттік мүлде ерекше мәдениеттің болуы туралы және төменгі палиолит дәуірінде Азияның даму жолының ерекше екендігі туралы пайымдаулармен келісуімізге мүмкіндік бермейді Оңтүстік Қазақстаннан табылған материалдардың Азия мен Африка аумағында табылған еңбек құралдарымен ұқсастығы және солармен баланатындығы төменгі палиолиттік мәдениет дамуының бірдей екендігі, оларда өзгерістер мен дамудың бір жолмен жүргізілгендігі туралы жорамал айтуға мүмкіндік береді.
Ашель уақытының ескерткіштері Орталық Қазақстанда да табылды.Мұнда құралдар қара және сұрғылт - жасыл түсті шақпақтас жыныстарынан дайындалған.Осындай тұрақтардың бірі - Сарыарқанның Солтүстік - Шығыс шетінде орналасқан Құдайкөл.Құралдар арасынан бифастарды, яғни тастан екі жақ беті өңделіп жасалған құралдары, жануарлардың терісін өңдеуге және ағашты ұсақтауға арналған қырғыштарды, сондай - ақ көптеген неклеустерді - жоңқалар мен жалпақ тіліктер сындырылып алынып құрал ретінде пайдаланылған ауыр тастарды атап өтуге болады.Орталық Қазақстандағы басқа да ашельдік ескерткіштер арасында Жезқазған қаласынан 150 шақырым қашықтықта орналасқан Жаман Айбат және Қарағанды облысының жезді ауданынан табылған Обалысай тұрақтары назар аударуға лайық.Тас бұйымдар жиынтығы арасында шапқы құралдар ерекше көзге түседі.60-70 жылдары зерттеулер археолог А.Г.Медоевтің Қазақстанның алғашқы заман тарихи проблемаларына және тас ғасыр индустриясының өзіндік дамуына дәстүрлі емес көзқарастарының қалыптасуына көп жағынан анықтады.Зерттелген ескерткіштерді көзбен шолып байқау оның ертеден өткен кездің архиологиялық қырларын бірегей түсінуге жетуіне мүмкіндік береді.Жалпы алғанда, оның көқарастары сол кезге қарай дүниежүзілік архиологиялық ғылымда жинақталған деректемелермен жақсы ұштасады.
Осы уақытқа қарай жинақталған материалдар қайтадан ой елегінен өткізілуде және Қазақстан сияқты қуаң аймақтағы палиолит ескерткіштерін анықтау өте маңызды болып отыр.Бұл тұрғыдан алғанда алғашқы адамдардың ашық үлгідегі Семізбұғы, Бөріқазған, Шақпақата, Өнежек тұрақтары мен басқалары зор рөл атқарады.Мәселен мынада : шөгінділердің сары топырақты немесе жайылма қатпарларында көміліп қалған архиологиялық қалдықтар алғашқы адамдардың өмірі туралы, олардың тас саймандары туралы бірегей, егжей- тегжейлі ақпарат береді.Бірақ мұндай ескерткіштер біршама қысқа уақыт аралығына ғана қамтиды. Ашық үлгідегі ескерткіштер керсінше, едәуір ұзақ уақыт аралығын қамтиды, сондықтан оларды зерттей келіп, тас бұйымдарды өңдеу дәстүрінің эвалюциясын қадағалауға болады.
Қазақстанның палиолиттік мәдениеті аймағындағы Солтүстік Балқаш өңірі өзекті орындардың бірін алады.Бұл ауданда түрлі уақыттардағы тұрақтар, өнімі алынған шұңқырлар тізбектерінің үстіне, өзен және көл қабақтарына, шикізат шығатын шоқылардың ұшар басы мен беткейлеріне орналасқан.Ұсақ шоқылы Семізбұғы алқабы Жезқазған облысындағы Саяқ поселкесінің шығыс жағында 60 шақырым жерде жатыр.
Солтүстік Балқаш өңірінің тек бір ғана аумағы -2500х300 м ұсақ шоқылы Семізбұғы мекенінен барлығы 1611 тас құралдар табылған.Оларды дайындаған негізгі шикізат қара түсті шақпақтас девон алевролиттер болған.Тас бұйымдары арасында никлеустер, клектон сынықтары, тісті құралдар, қырғыштар, бифастар, пышақтар, жаңқалар мен пластиналар бар.Жалпы алғанда Семізбұғы индустрия кешендерінің эволюциясын бағалай келіп, жетекші технологиясы левалла дәстүрі болп табылатын мойындау керек.
Бүгінгі таңда Шығыс Қазақстан жеріндегі ең ежелгі ескерткіш Қозыбай тұрағы саналады.Бұл тұрақ Күршім ауданындағы Қараторғай ауылына жақын жерде, Қалғұтты өзеннінің жағасында орналасқан.Алғашқы адамның өнделген құралдар мен қара түсті шақпақтас жыныстарынан жасалған үшкір сынықтар биік қабаттардың беткейінен табылған.
Кейінгі кезең - мустельдік кезеңде тас өңдеудің жаңа техникасы ойлап табылды, бірақ ұсақ малтатаста қолдана берілді.Оңтүстік және Орталық Қазақстан жерінде мұндай ескерткіштер көп кездеседі. Олардың бірі 1958 жылы Х.А.Алпысбаев тауып, кейіннен Ш.Ш.Уалиханов тың есімімен аталған көп қабаттфы тұрақ болып табылды.
Қазіргі кезге қарай тұрақтан 6 мәдениет қабаты анықталып, олардан тас бұйымдар, от жағылған орын мен ошақтар, жылқы, бизон, киік, асыл тұқымды бұғы сияқты жануарлардың сүйектері табылды.Оның қабаттары Арыстанды өзенінің оң жағасының қазіргі бетінен әр түрлі тереңдікте көлбей орналасқан.Әзірше бұл-Қазақстан жеріндегі тас бұйымдар мен басқа да мәдени- тұрмыстық қалдықтар бастапқы күйде, яғни оны мустьерлік уақытта қалай қалдырса, сол күйінде жатқан бірден- бір тұрақ.Қазудың қиындығы мәдени қабаттардың 2,30 метрден 7,20 метрге дейін тереңдікте жатқандығында болып табылады.Х.А.Алпысбаевтың мәліметтеріне қоса, алғашқы аңшылықтардың өмірі туралы жаңа мағұлматтар алу, еңбек құралдарын дайындайтын шеберхананы ашу және соның негізінде тұрақты адамдардың ұзақ уақыт бойы, іс - жүзінде мустьеден бастап, жоғарғы палиолит дәуіріне үздіксіз мекендегендігі туралы тұжырым жасау мүмкін болды.
Мұнда құралдар дайындау үшін негізгі шикізат материалы ашық ренді халцедон болған.Құралдар арасында пышақ тәрізді қалақтар, қырғыштар басым. Остеологиялық марериал жануарлардың, соның ішінде жылқының, бизонның, бұғы мен киіктің сүйектерінің ұсақ сынықтарынан тұрады.Аталған аң сүйегінің қалдықтары ландшафтың далалық сипатын, климаттың құрғақ болғанын дәлелдейді.Бұл жағдайда споралы- тозаңдық талдау деректері де көрсетіледі.
Шымкент облысындағы Көшқорғандағы қазғандағы қызықты мәліметтер алынды.Мұнда артезин қайнар көзінің биіктігі 1 метрге дейін жететін травертин орамы көмкерген ежелгі грифоны орналасқан.Орамның диаметрі 25 м.Грифонда палеозоологтар әр жылдарда қазба жұмыстарын жүргізіп, сүтқоректілердің төменгі төрттік фаунасының бай жиынтығын жинаған, ол Көшқорған кешені деген атаумен бөліп көрсетілген.Архиологиялы қазба жұмыстары көптеген тас сайман тапты, олар өте ерекше оған ұқсастықтарын табу қиын.Негізінде ақ кварц пен сарғылт сұр құмдық басым шикізат пайдаланған.
Құралдардың жетекші үлгісі көбінесе жай дөңесті және тура бүйірлі қырғыштар болып табылды, сүйір ұшты сынықтар мен пышақтар да кездеседі.Алуан түрлі жануарлар- мүйізтұмсық, бизон, жылқы сүйектері мен тас бұйымдарының мол болуы палиолит адамның суға келген кезінде бұлақ жанындағы батпаққа батқан жануарларды аулауының нәтижесі екенін дәлелдейді.
Ескерткіштердің бұған ұқсас индустриясын Көлбұлақ материалдарынан және Тәжікстандағы Сары топырақтағы палиолиттен табуға болады.Сонымен бірге Көшқорған кешенінің бірқатар белгілері жөнінен Орталық Еуропадағы кешендермен: Вертешселеш (Венгрия) және Бильцинисглебен (Германия) тұрақтарымен жақындағы аңғарылды.Бұл орайда Вертешселештегі тұрақтың өмір сүрген уақыты 350-600 мың жылмен белгіленеді.Көшқорғанға ұқсайтын тұрақтарды алыс шығыстан да ұштастырамыз.Мәселен: Қытайдың Чжоу- коу-дянь үңгір тұрақтарының кешені.Мұның бәрін қосып алғанда, Көшқорғанды, сірә, плейстоценнің бас кезіндегі батыс және шығыс ескерткіштері аралығындағы байланыстырушы буын болар деп ойлауға мәжбүр етеді.
1984 жылы Жезқазған облысының Ағадыр ауданында Мустьерлік заманның жаңа ескерткіштері табылды.Бұлар - Өгізтау-1 және 2,Үлкен Ақмая сияқты тұрақтар .Мұнда тас бұйымдар бұлақ жанындағы аласа төбенің баурайында жатыр.Шикізат материалдарының жақын және бұлақтың болуы адамдардың мекендеуіне себепші болған.Бір жағы және екі жағы қырланған балталар, қырғыштар, ойық қалақтар мен нуклеустер жергілікті шикізат- сұрғылт кварциттен дайындалған. Көптеген құралдар кейінгі кезеңдердің өзінде - ақ қайталап пайдаланылған, мұнда тас бұйымдардағы жаңа сынықтардың болуы көрсетеді.
Дөңгелек нуклеустермен қатар протопризмалы нуклеустердің, сондай- ақ жиектері симметриялы пластиналардың және үш бұрыш түріндегі сынық тастардың болуы тас өңдеу техникасындағы ілгері басқандықты дәлелдейді.тас сайманға типологиялық талдау жасау тұрақтардың өмір сүрген мерзімін алдыңғы мустье, бәлкім, ашель заманына да жатқызуға мүмкіндік береді.
Орталық Қазақстанның Сарыташ шығанағы маңында орналасқан палиолиттік ескерткіштері (Шақпақата, Өнежек) ерекше ынта туғызады.Құрал Құмақапа аңғарынан табылды.Құралдар дайындау үшін негізгі шикізат материалы ретінде теңіздің құрғап қалған қабаттарынан мо кездесетін шақпақтас конкрециялары пайдаланылған.Тас индустрияларының жиынтығын мұқият зерттеу негізінде А.Г.Медоев мынандай мәдениеттерді бөліп көрсетеді: протолеваллуа- ашеллеваллуа- ашель- 1-2,Шақпақата-1 (соңғы палиолит), Шақпақата-2 (эпипалеолит) және микролиттердің неолиттік индустриясы.
Протолеваллуа- ашель мәдениеті жиынтығының көпшілігі арасындағы протолеваллуалық үлгідегі нуклеустер, тік бұрыш түріндегі көлемі үлкен сынық тастар, нуклеустерден жасалған ірі әр салмақты үшкір тастар, ал құралдардан - бифастар басым.Аталғандарынан басқа сынық тастардан істелген Тас балталар бөлініп көрсетілген, кейбір бойтұмарлардың олдувэй мәдениеті құралдарымен қайран қаларлықтай ұқсастығы бар.
Келесі мәдениет - ортаңғы Ашельге сәйкес келетін леваллуа-ашель мәдениетінде тас балталар мен кливерлер аз кездеседі.Тас бұйымдар теңіз жарқабақтарының жағалауындағы ежелгі биліктерде, сондай- ақ Түпқорған үстіртінің беткейлерінде жатыр.Осының алдындағы индустриямен салыстырғанда енді құралдар мен бұйымдардың көлемі кішірейгені байқалады.Ежелгі үлгідегі бифастар жоғалып, жаңа түрлер пайда болады.
Ақырында леваллуа- ашель -2 мәдениетіне найзалардың өңделген тас ұштары мен екі жағы қырланған пышақтар тән болып келеді.Барлық тұрақтар Кәспий теңізінің жағалауындағы жарқабақ алаңдарында орналасқан. Құрал табылған жеті жерді қамтитын Өнежек тобының тұрақтарын сипаттауға тоқталып өтейік.Тұрақтар бір - біріне жақын орналасқан, бірақ тас құралдарда бірқатар айырмашылық та байқалады.Олардың (тұрақтардың) әр қайсысында дерлік құралдардың алғашқы және соңғы түрлері ұшырасады, сондықтан оларды хранологиялық жағынан айыру қиын. Тас бұйымдар арасынан нуклеустер, қырғыштар, бифастар , найзалардың ұштары және көп мөлшерде, сынықтастар бөлек көрінеді.Сонғыларының ішінде ауқымды леваллу ұшкір тастары да бар.Нуклеустер арасында ұзындығы 30 см ге дейін жететін левуаллуа плаастиналарын алуға арналған ауыр тас сынықтары да ұшырасады.Өнежек индустриасына жалпақ алаңды нуклеустердің алуан түрлі симметриялы пластналардың және аз мөлшерде болса да, жақсы өңделген құралдардың болуы тән.
Қазақстанның ежелгі тұрғындары эвалюциялық даму кезінде Homo Sapiens сатысына сәйкес келетін замандастары болған.Қаратау мен Маңғыстаудың алғашқы мекендеушілері сол кезде - ақ, от жағып оны сақтай білген.Ірі және ұсақ жануарларды аулаумен жиын терінмен шұғылданған.
Соңғы палиолит б.з.б 40-35 мыңжылдан бастап, 10 мыңжылмен аяқталады.Бұл жер шарының барлық климатының аймақтарына адамның кеңінен қарай қоныстанған және нәсілдер топтардың қалыптасу уақыты.
Ақыл- ойлы адамның шығуы мен соңғы палиолит дәуіріндегі адамзат қоғамының материалдық және рухани мәдениетінің одан әрі дамуы арасында тікелей байланыс бар.Бұл қозғалыс қоғамдық қатынастардың прогрестік дамуымен, рулық қауымның қалыптасу үрдісімен, адам ұжымының қоғамдық ұйымдасуының өзіне тән алғашқы нышаны ретіндегі рудың шығуымен тікелей байланысты.Рулық ұйым барлық жерлерде ана тектес және шеше жағынан топтасты, ал әйелдер қауымда үстем жағдайда боды деп топшаланады.Сонымен, аналық ру өзара қатынас туыстығы арқылы біріккен және шешелері жағынан шыққан тегі бір адамдардың экзогамиялық тобы болды.сондай- ақ әйелдердің қоғамдық өміріндегі жоғарғы дәредесі де қоғамдық үй шаруашылығының өзгешелігінеен , рудың өрбітуші ретіндегі әйелдің отбасындағы рөлінен туындады.Ежелгі адамдардың идеологиялық ұйымдарында ру бастығы және ошақ иесі ретіндегі әйелге табынушылықтың пайда болу кездейсоқ емес.
Соңғы палиолит дәуіріндегі адамның дүниетанымы күрделене түсті.Аңшылар магиясына табыну кең таралды.Мұның негізіндехайуанның бейнесін- символын бағындыру арқылы оған өктемдік етуге болады деп сену болды.Магияның әмбибап құралы сол кезде пайда болған сол кездегі өнер болды деп топшаланады.Оның басты тақырыбы- әр түрлі жануарлардың суретін салып, бітім- тұрпатын , мүсінін жасап бейнелеу болды. Сүйектен ойып немесе жұмсақ тастан қашалған әйел мүсіндері жердің құнарлығын , аналық қасиетті бейнеледі.
Адамның жаны туралы, жердегі тіршіліктің жалғасы сияқты о дүниедегі өмір туралы ұғымдар күрделі әдет - ғұрыптың рәсімдердің пайда болуына әкелді.Өлген адамның денесіне қызыл жоса себілді, оның кеудесіне тесілген қабыршықтардан , жыртқыш аңдардың тістерінен жасалған алқа тағылды, аяғына мамонттың аузынан жасалған білезік кигізілді, киіміне моншақ тізбесі тігілді.Өліктің қасына шақпақтас, мүйізден жасалған заттар қойылды.
Соңғы палиолиттік мәдениет ареалы Қазақстан аумағы үшін әрі де айқындала қойған жоқ, солай бола тұрса да алдын ала жасалған тұжырымдар санының аз болғанына қарамастан, ескерткіштерді географиялық жағынан кең таралған деп үміттенуге мүмкіндік береді.Біздіңше, олардың саны аз болуы палеографиялық жағдайларға байланысты. Нақ сол кезде күн салқындап , қуаншылық туған , мұның өзі адамның мекендеуіне қолайсыз жағдай туғызады.
Алдыңғы кезеңнің ескерткіштерімен салыстырғанда бұл уақыт тұрақтарының аз табылғанын атап өтеміз.Шығыс Қазақстанда Қанай,Свинчатка , Пещера,Ново- Никольское және Шүлбі тұрақтары мәлім.
Пещера тұрағы Бұқтырманың оң жағында үңгірге кіреберісте орналасқан.Көмбенің шығыс жағындағы 30-35 см және басыс жағындағы 60-170 см тереңдікте қазба жұмысы барысында палиолиттік бұйымдар табылды, олардың арасында айналдыра өңдеп жасалған қырыш, қайшы сияқты қалақшаның сынығы, қайшы тәрізді құрал, сынық ізді перамида түріндегі нуклеус, шой балға және қара шақпақтас пен жасыл кварцит жынысы өндірісінің қалдықтары бар.Барлық құралдардың бет жағы өңезденіп, әк реңді болыпкеледі, жануарлар: мүйізтұмсық, бизон, үңгір арыстаны және басқалар сүйектерінің көмірі, сынықтары табылды. Құралдардың сипаты тұрақтың мерзімін жоғарғы палиолит деп шамалауға мүмкіндік береді.
Алдындағы кезеңдерге қарағанда жоғарғы палиолитте тас құралдары өңдеу неғұрлым күрделі болады. Сүйек және ағаш жақтауларға сына ретінде пайдалануға арналған жұқа қалақшалар жонылып, сонан соң бұл құралдар пышақ және қырғыш ретінде пайдаланылған.Қыспа ретушь техникасы да кең қолданылды, ол жүзі жұқа құралдар- найзалардың , сүңгілердің ұштарын алуға мүмкіндік берді.
Ертедегі Шүлбі тұрағында 5000 тас бұйымдар арасында сынық тастар мен қалақшалар, қырғыштар, өткір ұштар, кескіштер, түйрегіштер, алуан түрлі нуклеустер мен өндіріс қалдықтары кездеседі. Тас бұйымдарынан басқа жұмыр тастардан құралған, күл қабаты бар ошақтар табылды, ал ошақтардың айналасында едәуір қашық жерде диамерті шағын және дөңгелек түрдегі қара дақтар жатыр.Бұлар тұрғын жайдың негізі болған ағаш діңгектердің қалдықтары болуы ықтимал.Жердің қолайлы орналасуы, биік жарқабақ, өзен, орман- осылардың бәрі адамдарға пана болған, ал жаз кезінде күйдірген күн мен жаңбырдан бас сауғалап, ол өзіне уақытша тұрғын жай салған, мұны қара дақтар мен ошақтар дәлелдейді.Мәдени тұрмыстық қалдықтармен қоса адам қабірі табылды, онда адам тік күйінде сол бүйірінен жатқызылып, басы батысқа қаратылған.Қанқа өте нашар сақталған, өйткені тайызда жатыр, бірақ оның табылуының өзі назар аударуға лайық.Шүлбі тұрағындағы құралдарды дайындауға пайдаланылған негізгі шикізат материалы - халцедон, яшма, шақпақтас және тау хрусталі.Бұдан көрініп тұрғандай , тас ғасырының алдыңғы дәуірімен салыстырғанда, алуан түрлі тас түрлері және жергілікті жерден шықпағандары да пайдаланылған.Алтай мен Сібір тұрақтарынан да осыған ұқсас жиынтықтар табылған, мұның өзі олардың мерзімін 30-25 мың жыл деп белгілеуге мүмкіндік берді.
Қазақстан аумағында соңғы палиолиттік толық зерттелген ескерткіштері көп емес, бірақ қолда бар материалдар ежелгі тас ғасыры адамының материалдық мәдениеті дамуының, сондай- ақ қазақстан аумағының мекендеу үрдісінің үздіксіз жүргенін аңғаруға мүмкіндік туғызады.Жоғарғы палиолиттік - адамның одан әрі дамып, тас құралдар дайындайтын жаңа техникасы пайда болған және олар жетілдірген кез.Бұрынғысынша, ұсақ малтатастардан жасалған шапқыш көне құралдар, ауыр салмақты қырғыштар, үш бұрышты қалақшалар көп, олар дөңгелек түрдегі нуклеустерден омырылып алынған.Омыру техникасының жетілдірілуі соққы жасалатын беті жару сызығына тура бұрыш жасап тұратындай етіп алдын- ала дайындалған призмалы нуклеустердің пайда болуына көрінеді.Соның нәтижесінде омырылғаннан кейін нуклеус көп қырлы призма түрін алған.
Жоғары палиолит адамның өмір жағдайларын сипаттау үшін Оңтүстік Қазақстандағы қаратау жотасы ауданында, Шығыс Қазақстандағы Ертісте, Сарысу өзені өңірі мен Солтүстік Балқаш өңірінде табылған тас бұйымдар мейлінше толық материал берді.
Ортатас (мезолит) Мезолит дәуірінің ең бір үлкен жаңалығы садақ пен жебе оқтар көбіне шақпақ тас пен яшмадан жасалып, қосымша ұштармен жабдықталды.Әдетте оқтың 1- ден 6 см ге дейінгі ұзындықтағы шақпақ тастың ұшы жиі кездеседі.
Мезолит дәуірінің тағы бір жаңалығы - еңбек құралдарын дайындауда сынатасты пайдалану қолға алынды.
Палиолит дәуірінің соңына қарай оңтүстік сібір мен Алтайда микро құралдары пайда бола бастады.
Микролит дегеніміз- ұсақ тас тілікшесінен немесе ұсақ тас жаңқасынан жасалған құралдар.Олар, әдетте басқа бір құралға сыналанып орнатылады.Мысалы: ағаш сапқа осындай өткір сына тасты орнатып, пышақ жасаған немесе жебе таяғының ұшына үшкірленген сынатасты орнатып, жебе оғын , найза т.б құралдар жасалған.Мезолит дәуірінде сынатас техникасына негізделіп құрастырылған қару- жарықтар пайда болды.
Қазақстан аумағында мезолит кезеңі осы кезге дейін аз зерттелген.Бұл уақыттың материалдық мәдениеті туралы алғашқы ақпарат 50- жылдарда ғана пайда болды.70-80 жылдардағы В.Ф.Зейбердің Есіл өңірінде, В.Н.Логвиннің Қостанай маңы мен Торғайда жүргізілген далалық зерттеу жұмыстары ғана мезолит және оның далалық өңірдегі айрықша белгілері туралы жалпы сипатта алғашқы түсініктер алуға мүмкіндік берді.80- жылдардың аяғы мен 90 жылдардың басында Батыс және Оңтүстік Қазақстанда архиологиялық зерттеулер жандандырылып, бірнеше жаңа тұрақ ашылды.
Палиолиттен мезолитке (грекше мезос- орта деген сөзден шыққан) көшу климатындағы өзгерістермен ерекше болған.Бірінші кезекте бұл мұздықтардың еруімен байланысты.Бұл кезде қазіргісіне жақын гидрографиялық желі орнығып, өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің қазіргісіне жақын құрамы қалыптасады. Мамонтық жануарлар түрлерінің жойылуы тамақ табудың бұрынғы әдістерін жарамсыз етіп, тіршілік құралдарын қамтамасыз етудің жаңа әдістерін жедел іздестіру қажеттігін туғызды.Мейлінше елеулі фауналық өзгерістер болған бір аймақтарда егіншілік пен малшаруашылығы элемменттері пайда болып, басқаларында балық аулдау және жинау- аңшылық кәсібі қалыптасады.Әдебиетте мезолиттің мейлінше әр түрлі хронологиялық шеберлері мен оның ерекше сипаттамалары бар.Қазақстан аумағының далалық өңірі ең қолайлысы мезолиттің б.з.б Х-VII мыңжылдықтар бойы болуын иойындау керек.Садақ пен жебенің кеңінен қолданылуын, еңбек құралдарын дайындауда сына техникасының таралуын, халықтың орын ауыстыруының артуын мезолиттің ең жалпы ерекше белгілері деп санауға болады.Мәдени шаруашылық үлгілердің және еңбек құралдарын дайындау технологиясы сипатының аймақтық ерекшеліктері архиологиялық мәдениетті бөліп көрсетуге мүмкіндік береді.
Тас ғасырының аяғына қарай далалық- орманды өңірдегі жабайы жануарлардың түр құрамы едәуір артып: жылқы, қоян, сутышқан, құндыз, қасқыр, түлкі, аю,қабан,елік,бұлан,қарақұйрық,киік ,бизон тур болды.Олардың арасында жануарлар үйірлерінің саны жеткіліктілігіне байланысты сонау палиолит дәуірінде қалыптасқан тобырлы түрде қамалап және қуалап аулау дағдысы жойылмады.Бірақ Қазақстан тұрғындарының өмірінде аң аулаудың жеке әдістері жетекші маңыз алды.
Алғашқы аңдар жоғарғы палиолиттің өзінде- ақ жайғасқан жерлерінен аңды қамалап аулауға тиімді орындарға қоныс аударды.Бұл табиғат аймақтарының ауысуына ғана емес, халық санының ұлғаюына да байланысты: аң аулайтын жер таршылық етіп, тұрғындардың бір бөлігі барған сайын алыс Солтүстікке, Ертіс,Есіл,Тобыл, Торғай, Орал өзендерінің аңғарларына қоныс аударды.Мезолиттік тұрақтар осы кезге дейін палиолиттік орындар табылған жерлерде пайда болған.Сонымен бірге бүкіл Қазақстан аумағында осы кезге дейін жиырма шақты ғана мезолиттік тұрақтар мәлім және солар ғана жақсы зерттелген, ал палиолиттік тұрақтардың қазірдің өзінде тіркелгені жүзден астам.Бұл тұрғындар санының кемігенін білдірмейді.Ежелгі адамның өмір салты өзгерді, олар неғұрлым жиі қозғалып, аң аулауға қолайлы алаптарды іздестіріп жиі қоныс аударып отырды.Сондықтан бүгінгі күні ортаңғы тас ғасырының тұрақтарын табуға байланысты қиындықтар туып отыр.өйткені олар көбінесе бір маусым ішінде ғана болып , олардың орнында материалдық қалдықтар қалмады деуге болады.Сонымен бірге б.з.б VII мыңжылдыққа қарай қазіргісінен әлдеқайда жұмсақ болған жылы климат ұзақ мерзімді, жылы және басқа тұрғын жайлар салуды қажет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz