Қазақ тілін оқыту әдістемесінің даму тарихы
Кіріспе . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... ... ... .. . . . . . 2
Тарау 1 Қазақ тілін оқыту әдістемесінің даму тарихы. ... ... .. 4.6
1.1. Жазуға үйретудің маңызы .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... 7.11.
1.2. Сауат ашу кезеңдерінде жазу жұмыстарына қойылатын талаптар. . . .12.16.
Тарау 2 Жазу сабағында қолданылатын көрнекіліктер. . . . . . . . . . . . . . ... ... ..17.18
2.1. Сауат ашу кезеңдерінде жазу жұмыстарына қойылатын талаптар. . . . ...19.22
2.2. Жазудың түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23.26
Қорытынды . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... . . . . . . . . . . . . . . . . ... ... ... .27.28.
Әдебиеттер тізімі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... ... ... ... 29
Тарау 1 Қазақ тілін оқыту әдістемесінің даму тарихы. ... ... .. 4.6
1.1. Жазуға үйретудің маңызы .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... 7.11.
1.2. Сауат ашу кезеңдерінде жазу жұмыстарына қойылатын талаптар. . . .12.16.
Тарау 2 Жазу сабағында қолданылатын көрнекіліктер. . . . . . . . . . . . . . ... ... ..17.18
2.1. Сауат ашу кезеңдерінде жазу жұмыстарына қойылатын талаптар. . . . ...19.22
2.2. Жазудың түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23.26
Қорытынды . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... . . . . . . . . . . . . . . . . ... ... ... .27.28.
Әдебиеттер тізімі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... ... ... ... 29
Кіріспе
Қазақ тілін оқыту әдістемесі туралы сөз болғанда бұл проблеманың ішінен басқа ұлт өкілдеріне қазақ тілін оқыту мәселесін жеке бөліп қарастырмаса болмайды. Өйткені, қазіргі таңдағы көп жұмыс істеліп, жан жақты қарастырылып отырған проблема – орыс аудиториясында қазақ тілін оқыту проблемасы. Сонымен қатар, бұл мәселе тілдік коммуникацияның тікелей зерттеу объектісі бола келіп, қазіргі кезеңде өзекті мәселе болып отырған қазақша сөйлеуге үйретудің тиімді жолдарын табуға көмектеседі.
Орыс аудиториясында қазақ тілі сабағын жүргізу мәселесімен айналысып жүрген ұстаздар, тілшілер, ғалымдар көптеп саналады. Олардың әрқайсысы әр түрлі мәселелерді қарастыра келіп, қазақ тілін оқыту саласының дамып, жетілуіне үлес қосуда. Бұл еңбектердің авторлары Ш.Х.Сарыбаев, И.В.Маманов, Ғ.Бегалиев, С.Жиенбаев, Т.Аяпова, Ш.Бектуров, К.Сариева, А.Жүнісбеков, Ф.Р.Ахметжанова, М.Жанпейісова, Ф.Оразбаева, Қ.Бітібаева т.б.
Бүгін біздің алдымызда тұрған мақсат - өзге тілді аудиторияны қазақ тіліне үйрету ғана емес, сонымен қатар алдымызда отырған шәкірттердің Отанының қасиетін сезініп, оның алдындағы ұлт жауапкершілігін ұғынып, ол үшін басын бәйгеге тігер тәуекелге баруы болып саналады. Сол сияқты, барлық отандастардың отанымен рухани және материалдық тығыз байланыста болуы, өзі өсіп - өнген аймаққа деген сүйіспеншілігі патриотизмнің қайнар көзі.
Бізідің облысымыздың 2005 – 2010 жылдырға арналған Білім беру жүйесінің даму бағдарлама жобасында бұл мәселе жөнінде былай делінген:
- Жоғары Қазақстандық ұлтжандылық, жоғары мәдениет, ымырашылдық және адамдардың құқығы мен бостандығын сыйлауға тәрбиелеу;
- Облыс жұртшылығының тіл мәдениетін дамытып, үштілділік принципін іске асыру, мемлекеттік, орыс және шет тілдерін меңгеру.
қазақ тілін оқыту әдістемесі - қазақ әдеби тілінің маңызын, әдіс тәсілдерін, амалдарын, оқушыға ана тілінен білім берудің, оны меңгертудің жолдарын үйрететін ғылым. Мұғалім ана тілінен ториялық білім беру арқылы оқушының өзін қоршаған ортаға көзқарасын қалыптастырады. Отанына шын берілген нағыз патриот, азамат етіп тәрбиелейді. Ондай дағды мен білім, тәрбие беру қазақ тілін дұрыс оқыту арқылы іске аспақ.
Қазақ тілін оқыту әдістемесі жалпы дидактиканың теориясына негізделеді. Тіл оқыту әдістемесі дидактиканың принциптеріне сүйене отырып, тілді оқыту әдістері мен тәсілдерін, амалдарын белгілейді, қазақ тілі сабағынын теориялық негізін салады.
Қазақ тілін оқыту әдістемесі туралы сөз болғанда бұл проблеманың ішінен басқа ұлт өкілдеріне қазақ тілін оқыту мәселесін жеке бөліп қарастырмаса болмайды. Өйткені, қазіргі таңдағы көп жұмыс істеліп, жан жақты қарастырылып отырған проблема – орыс аудиториясында қазақ тілін оқыту проблемасы. Сонымен қатар, бұл мәселе тілдік коммуникацияның тікелей зерттеу объектісі бола келіп, қазіргі кезеңде өзекті мәселе болып отырған қазақша сөйлеуге үйретудің тиімді жолдарын табуға көмектеседі.
Орыс аудиториясында қазақ тілі сабағын жүргізу мәселесімен айналысып жүрген ұстаздар, тілшілер, ғалымдар көптеп саналады. Олардың әрқайсысы әр түрлі мәселелерді қарастыра келіп, қазақ тілін оқыту саласының дамып, жетілуіне үлес қосуда. Бұл еңбектердің авторлары Ш.Х.Сарыбаев, И.В.Маманов, Ғ.Бегалиев, С.Жиенбаев, Т.Аяпова, Ш.Бектуров, К.Сариева, А.Жүнісбеков, Ф.Р.Ахметжанова, М.Жанпейісова, Ф.Оразбаева, Қ.Бітібаева т.б.
Бүгін біздің алдымызда тұрған мақсат - өзге тілді аудиторияны қазақ тіліне үйрету ғана емес, сонымен қатар алдымызда отырған шәкірттердің Отанының қасиетін сезініп, оның алдындағы ұлт жауапкершілігін ұғынып, ол үшін басын бәйгеге тігер тәуекелге баруы болып саналады. Сол сияқты, барлық отандастардың отанымен рухани және материалдық тығыз байланыста болуы, өзі өсіп - өнген аймаққа деген сүйіспеншілігі патриотизмнің қайнар көзі.
Бізідің облысымыздың 2005 – 2010 жылдырға арналған Білім беру жүйесінің даму бағдарлама жобасында бұл мәселе жөнінде былай делінген:
- Жоғары Қазақстандық ұлтжандылық, жоғары мәдениет, ымырашылдық және адамдардың құқығы мен бостандығын сыйлауға тәрбиелеу;
- Облыс жұртшылығының тіл мәдениетін дамытып, үштілділік принципін іске асыру, мемлекеттік, орыс және шет тілдерін меңгеру.
қазақ тілін оқыту әдістемесі - қазақ әдеби тілінің маңызын, әдіс тәсілдерін, амалдарын, оқушыға ана тілінен білім берудің, оны меңгертудің жолдарын үйрететін ғылым. Мұғалім ана тілінен ториялық білім беру арқылы оқушының өзін қоршаған ортаға көзқарасын қалыптастырады. Отанына шын берілген нағыз патриот, азамат етіп тәрбиелейді. Ондай дағды мен білім, тәрбие беру қазақ тілін дұрыс оқыту арқылы іске аспақ.
Қазақ тілін оқыту әдістемесі жалпы дидактиканың теориясына негізделеді. Тіл оқыту әдістемесі дидактиканың принциптеріне сүйене отырып, тілді оқыту әдістері мен тәсілдерін, амалдарын белгілейді, қазақ тілі сабағынын теориялық негізін салады.
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. – 1990. – 448 б.
2. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеу. – Алматы, 1990. – 365 б.
3. Басымов Қ.А. Грамматиканы оқыту жөнінде // Ауыл мұғалімі, 1938. - №4, июль, - 26-27 б.
4. Аханов Қ. «Қазақ тілі» оқулығына нұсқау. – Алматы, 1975. – 52 б.
5. Жиенбаев С. Сауат мектебінде ауыз бен жазба сөзге үйрету // Ауыл мұғалімі, 1935. - №6.
6. Сауранбаев Н. Ана тілін оқыту туралы // Халық мұғалімі, 1941. - №11. – 6-8 б.
7. Кәтенбаева Б. Қазақ тілінен метоликалық нұсқау. – Алматы, 1993.
8. Сыздықова Р., шалабаев Б. Көркем тексті лингвистикалық талдау. – Алматы, 1989.
9. Ұйықбаев И. Зат есімді оқыту // Қазақ тілі методикасының мәселелері. – алматы, 1969. – 228 б.
10. Кәтенбаева Б. Морфологияны оқыту // Қазақ тілін оқыту методикасы. – Алматы, 1988. – 103 б.
11. Исабаев А. Қазақ тілі фонетикасын оқытудың методикалық негіздері. – Алматы, 1984. – 184 б.
12. Рахметова С. Қазақ тілін оқыту методикасы. - Алматы, 1991. – 184 б.
13. Жолымбетов К. Қазақ тілін оқыту методикасы. – Алматы, 1991. – 20 б.
14. Балақаев М. Тіл мәдениеті және қазақ тілін оқыту методикасы. – алматы, 1989. – 96 б.
15. Әміров Р. Қоғам реформасына сай қазақ тілін оқыту концепциясы // Қазақ тілі мен әдебиеті. - 1992. -
1. Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. – 1990. – 448 б.
2. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеу. – Алматы, 1990. – 365 б.
3. Басымов Қ.А. Грамматиканы оқыту жөнінде // Ауыл мұғалімі, 1938. - №4, июль, - 26-27 б.
4. Аханов Қ. «Қазақ тілі» оқулығына нұсқау. – Алматы, 1975. – 52 б.
5. Жиенбаев С. Сауат мектебінде ауыз бен жазба сөзге үйрету // Ауыл мұғалімі, 1935. - №6.
6. Сауранбаев Н. Ана тілін оқыту туралы // Халық мұғалімі, 1941. - №11. – 6-8 б.
7. Кәтенбаева Б. Қазақ тілінен метоликалық нұсқау. – Алматы, 1993.
8. Сыздықова Р., шалабаев Б. Көркем тексті лингвистикалық талдау. – Алматы, 1989.
9. Ұйықбаев И. Зат есімді оқыту // Қазақ тілі методикасының мәселелері. – алматы, 1969. – 228 б.
10. Кәтенбаева Б. Морфологияны оқыту // Қазақ тілін оқыту методикасы. – Алматы, 1988. – 103 б.
11. Исабаев А. Қазақ тілі фонетикасын оқытудың методикалық негіздері. – Алматы, 1984. – 184 б.
12. Рахметова С. Қазақ тілін оқыту методикасы. - Алматы, 1991. – 184 б.
13. Жолымбетов К. Қазақ тілін оқыту методикасы. – Алматы, 1991. – 20 б.
14. Балақаев М. Тіл мәдениеті және қазақ тілін оқыту методикасы. – алматы, 1989. – 96 б.
15. Әміров Р. Қоғам реформасына сай қазақ тілін оқыту концепциясы // Қазақ тілі мен әдебиеті. - 1992. -
Қостанай мемлекеттік педагогикалық институты
Сырттай оқыту факультеті
Мектепке дейінгі, бастауыш және арнайы білім беру кафедрасы
Курстық жұмыс
Тақырыбы: Қазақ тілін оқыту әдістемесінің даму тарихы
Орындаған: Накенова Г.С.
Мамандығы: 5В010200 Бастауыш
оқытудың педагогикасы мен әдістемесі,
3 курс
Тексерген: Кушмурзина Д. Х
мектепке дейінгі, бастауыш
және арнайы білім беру кафедрасының
аға оқытушысы, п.ғ. магистрі
Қостанай, 2014
Мазмұны
Кіріспе . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . ... ... ... .. . . . . . 2
Тарау 1 Қазақ тілін оқыту әдістемесінің даму тарихы. ... ... .. 4-6
1. Жазуға үйретудің маңызы .. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . ... 7-11.
2. Сауат ашу кезеңдерінде жазу жұмыстарына қойылатын талаптар.
. . .12-16.
Тарау 2 Жазу сабағында қолданылатын көрнекіліктер. . . . . . . . . . . .
. . ... ... ..17-18
2.1. Сауат ашу кезеңдерінде жазу жұмыстарына қойылатын талаптар. . .
. ...19-22
2.2. Жазудың түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .23-26
Қорытынды . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ...
. . . . . . . . . . . . . . . . ... ... ... .27-28.
Әдебиеттер тізімі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . ... ... ... ... 29
Кіріспе
Қазақ тілін оқыту әдістемесі туралы сөз болғанда бұл проблеманың
ішінен басқа ұлт өкілдеріне қазақ тілін оқыту мәселесін жеке бөліп
қарастырмаса болмайды. Өйткені, қазіргі таңдағы көп жұмыс істеліп, жан
жақты қарастырылып отырған проблема – орыс аудиториясында қазақ тілін оқыту
проблемасы. Сонымен қатар, бұл мәселе тілдік коммуникацияның тікелей
зерттеу объектісі бола келіп, қазіргі кезеңде өзекті мәселе болып отырған
қазақша сөйлеуге үйретудің тиімді жолдарын табуға көмектеседі.
Орыс аудиториясында қазақ тілі сабағын жүргізу мәселесімен айналысып
жүрген ұстаздар, тілшілер, ғалымдар көптеп саналады. Олардың әрқайсысы әр
түрлі мәселелерді қарастыра келіп, қазақ тілін оқыту саласының дамып,
жетілуіне үлес қосуда. Бұл еңбектердің авторлары Ш.Х.Сарыбаев, И.В.Маманов,
Ғ.Бегалиев, С.Жиенбаев, Т.Аяпова, Ш.Бектуров, К.Сариева, А.Жүнісбеков,
Ф.Р.Ахметжанова, М.Жанпейісова, Ф.Оразбаева, Қ.Бітібаева т.б.
Бүгін біздің алдымызда тұрған мақсат - өзге тілді аудиторияны қазақ
тіліне үйрету ғана емес, сонымен қатар алдымызда отырған шәкірттердің
Отанының қасиетін сезініп, оның алдындағы ұлт жауапкершілігін ұғынып, ол
үшін басын бәйгеге тігер тәуекелге баруы болып саналады. Сол сияқты, барлық
отандастардың отанымен рухани және материалдық тығыз байланыста болуы, өзі
өсіп - өнген аймаққа деген сүйіспеншілігі патриотизмнің қайнар көзі.
Бізідің облысымыздың 2005 – 2010 жылдырға арналған Білім беру
жүйесінің даму бағдарлама жобасында бұл мәселе жөнінде былай делінген:
- Жоғары Қазақстандық ұлтжандылық, жоғары мәдениет, ымырашылдық және
адамдардың құқығы мен бостандығын сыйлауға тәрбиелеу;
- Облыс жұртшылығының тіл мәдениетін дамытып, үштілділік принципін
іске асыру, мемлекеттік, орыс және шет тілдерін меңгеру.
қазақ тілін оқыту әдістемесі - қазақ әдеби тілінің маңызын, әдіс
тәсілдерін, амалдарын, оқушыға ана тілінен білім берудің, оны меңгертудің
жолдарын үйрететін ғылым. Мұғалім ана тілінен ториялық білім беру арқылы
оқушының өзін қоршаған ортаға көзқарасын қалыптастырады. Отанына шын
берілген нағыз патриот, азамат етіп тәрбиелейді. Ондай дағды мен білім,
тәрбие беру қазақ тілін дұрыс оқыту арқылы іске аспақ.
Қазақ тілін оқыту әдістемесі жалпы дидактиканың теориясына
негізделеді. Тіл оқыту әдістемесі дидактиканың принциптеріне сүйене отырып,
тілді оқыту әдістері мен тәсілдерін, амалдарын белгілейді, қазақ тілі
сабағынын теориялық негізін салады.
Қазақ тілін оқыту әдістемесінің даму тарихы
Қазақ тілін оқыту әдістемесі ғылым болып бірден қалыптасқан жоқ. Оның
да өзінің тарихи даму жолдары бар. Қазақ халқының тарихында баланы ана
тілінде оқыту және оқыту әдісіне көңіл бөлу ұлы ағартушы Ы. Алтынсариннен
басталды десек, бүгінгі деңгейге жету жолында басқа да бірқатар ғалымдар
бұған елеулі үлес қосты. Қазақ балаларына ана тілін оқытудың жолын,
принциптерін, қағидасын, маңызын, жолдарын көрсеткен ұстаз еңбегін қысқаша
баяндауды мақұл көрдік.
А. Байтұрсынов - – қазақ балаларының ана тілінде сауат ашуына да көп
күш жұмсады. 1902 жылдан бастап ашылған үш жылдық бастауыш мектептерде
шәкірттер сауат алдымен орыс тілінде ашатын. Қазақша оқылатын пәндердің
тілі қазақша болғанмен, жазуы, яғни ресми түрде қабылданған графикасы жоқ
еді. Сондықтанда әр мұғалім өз ыңғайына қарай не орыс, не араб жазуларын
пайдаланатын. А.Байтұрсынов бастаған бір топ қазақ зиялылары 1905 жылы 26
шілдеде Ресей Империялық Министрлер Советінің Председателі петиция жазады.
Ондағы қойған талаптардың бастылары: қазақ даласында оқу-ағарту ісі дұрыс
жолға қойылсын, ол үшін ауыл мектептерінде балалар қазақша сауат ашатын
болсын. Оқу ана тілінде жүргізілсін т. б. Осы талаптарды жүзеге асыру үшін
А. Байтұрсынов қазақша оқу құралы (1912) тұңғыш әліппе құралын жазды.
Мысалы, 1892 жылы Қазанда басылған Букварь для киргизов деген құралы жеті
рет қайта басылып, 1925 жылға дейін қазақ мектептерінің негізгі оқу құралы
ретінде пайдаланылып келген. А. Байтұрсынов 1926 жылы Әліпбидің жаңа
түрін осы күнгі суреттермен берілген Әліппе кітабын жазды. Ал бұл
Әліпбидің 1928 жылы Қызылордада шыққан 3-басылымы қазақ тілінде басылған
кітаптар көрсеткішінде төмендегіше бағаланды: Жаңа құрал қазақ тұрмысына
үйлесімді суреттері бар. Емлесі жаңа. Қазақстан білім ордасы мектептерде
қолдануға ұйғарған... Ахметтің 7 рет басылған бұрынғы Әліпбиі (Оқу
құралы) қазақ жұртына орасан көп пайда келтірген еді... Бірақ соңғы
кездерде жаңа тәртіптер шыға бастағаннан кейін ол Әліпби әдіс жөнінен де,
мазмұн жағынан да ескірген. Мынау жаңа Әліпбиі бұрынғысынан қай ретте
болса да аса артық. Бұл Әліпбидің мазмұны қазақ жағдайына қарай, мемлекет
білім кеңесінің жаңа программасына үйлесімді болып шыққан. Әңгімелері
балалар үшін қызық, жеңіл, заманға лайық Әліпби көңілдегідей болып
шыққан.
1912 жылы мектеп балаларына қазақша сауаттандыратын Оқу құралын
жазғаннан кейін көп ұзамай енді мектепте қазақ тілін пән ретінде үйрететін
оқулық жазуға кіріседі. Бұл оқулықтың фонетикаға арналған 1-бөлімі Тіл
құралы деген атпен алғаш рет 1915 жылы жарық көрді. Осы кітаптың
морфологияға арналған 2-бөлімі 1914 жылы, ал синтаксиске арналған 3-бөлімі
1916 жылы басылып шығып, 1928 жылға дейін әлденеше рет қайта басылып
пайдаланылып келді.
Тіл құралы - қазақ мәдениетінде бұрын болмаған соны құбылыс. Оның
қазақ жұртшылығы үшін мүлде тың дүние екендігін оқулықтың кіріспесінде
автор арнайы атап өтеді. Ол осы оқулықты қазақ грамматикасына қатысты
категориялардың әрқайсысына тұңғыш қазақша терминдерді ұсынады. Күні
бүгінге дейін қолданып жүрген зат есім, сан есім, етістік, есімдік,
одағай, үстеу, шылау, бастауыш, баяндауыш деген т.б. сан алуан
лингвистикалық ғылыми терминдердің баршасы А. Байтұрсыновтікі.
Оқулықтың тағы бір құндылығы қазақ тілінің грамматикалық басты
салалары -– фонетика -– дыбыс туралы ғылым, морфология –- сөз құрамын
зерттеу, ал синтаксис сөйлем құрылысын зерттеу т. б. деп саралап тұңғыш
тыңнан ғылыми жол салуында болып отыр.
Ғалымның тіл үйретудегі сіңірген еңбегі мұнымен шектелмейді. Ол
қолданбалы грамматиканы да жазған болатын. Бұл жұмысын Тіл жұмсар деген
атпен екі бөлімді кітап етіп, 1928 жылы Қызылордада шығарған еді.
А. Байтұрсынов қазақ тілін оқыту әдістмесінің іргетасын қалаушы. Ол -
Қазақ тілін дыбысқа бөліп оқыту арқылы сауаттандыру әдісінің негізін салды.
Бұл салада бірнеше әдістемелік мақалалар жазып, соның негізінде 1920 жылы
Қазанда Баяншы деген атпен методикалық кітапша шығарды. Мұнда автор
мұғалімдерге Әліппені пайдаланудың, сауат ашу әдістерінің жол-жобасын
көрсетіп берді.
Сөйтіп ғұлама ғалым өзінің алдына жүйелі бағдарлама қойып, бұларды
біртіндеп шешуге кірісті. Ол алдымен қазақша сауат аштыруды көздеп Оқу
құралды жазды, онан соң қазақ тілінің ғылыми грамматикасы Тіл құралын
ұсынды, тілді дұрыс жұмсай білу тәртібін көздеп Тіл жұмсарын, төртінші -–
сауат аштыру, тілді оқытудың әдістемесін жасауды алып, Баяншыны жазды.
А. Байтұрсынов - қазақ тілінен оқулық, бағдарлама жазып, қазақ тілін
оқыту әдістемесінің дамуына зор үлес қосқан белгілі ғалым болды. А.
Байтұрсынов - қазақ тілін оқыту әдістемесінің іргетасын қалаушы.
Жазудың шығу тарихы және даму кезеңдері .
Қазірде біз жазба тілді ауызша тілдегі сөздердің жазбаша түрінде
әріптердің тіркесімен белгіленуі деп түсінеміз . Жазудың тарихына көз
жіберсек , әріппен таңбалаудың кейінірек пайда болғанын көреміз .
Жазу өте ерте заманда жасалып , мыңдаған жылдар бойы өзгеріп , дамып
келді . Жазуды мыңдаған жыл бойы дамып жетілуімен бірге , оның
принциптері де өзгеріп отырды . Жазудың жүйесі таңбалардың
жиынтығынан құралады . Ол таңбалар бүтіндей сөзді не ызыңды , немесе
дыбысты белгілейді . Әрбір жазбаша таңбалық графикалық формасы ,
белгілі бір мағынасы болады . Жазу жүйесіндегі таңбалардың не
бүтіндей хабарлы , не жеке сөзді , не буынды , не дыбыстық
белгілеуіне қарай бөлінеді. Жазу – адамның ой – пікірін , сөзін қашыққа
және ұзақ замандарға жеткізетін материалдық сызба таңбалардың
жүйесі . Жазудың алғашқы нұсқалары өте ерте заманда жасалды .
Мыңдаған жылдар бойы дамып жетілумен қатар , оның принциптері де
өзгеріп отырды . Жазу қатынас құралы ретінде пайдаланылған суреттер
мен шартты белгілерден кейін пайда болған . Өз ойын жеткізу үшін
адамдар әуелде заттың өзін пайдаланған . Алғашқы адамдар жазу құралы
ретінде саз балшықтан жасалған тақтаны , ағаштың қабығын , тағы да
басқаларын пайдаланған . Жазу жүйесі таңбалардың жиынтығынан құралады
. Ол таңбалар тұтас хабарды , не сөзді , не буынды , не дыбысты
белгілейді . Әр жазбаша таңбаның графикалық формасы , белгілі бір
мағынасы болады .
Жазуға үйретудің маңызы .
Бастауыш сыныптардағы жазу сабақтарының мақсаты балалардың жазу тілі
дағдысын қалыптастыру . Жазу дағдысының психалогиялық негізі мидың
үлекн жарты шар қабығындағы анализатор ұштарының бір – бірімен
күрделі байланысқа түсуі , екінші сигнал системасының жинақталып , бір
арнаға бағытталуы болып табылады . Жазу тілі көзбен қабылданады ,
қолмен іске асады . Ауызша сөйлеу есіту – кинестезиялық нерв
байланыстары арқылы өтеді .
Жазу тілі ауызша сөйлеуден кейін шықты , сондықтан да ол
үнемі ауыз тілге сүйеніп отырады .
Ең алғашқы ерте дәуірде адамдар қандай , да болмасын бір
уақиғалар туралы мәліметтерді кейінгі ұрпаққа қалдыруға болады .
Сөйтіп ондай мәліметтерді түрлі суреттермен белгілейді . Бұл кезең –
идеографиялық сөйлеу кезеңі деп аталады . Идеографиялық сөйлеу
белгілі бір айтылатын жағдай туралы еске түсіру ролін атқарады .
Кейінірек иероглифтік жазу шықты . Бұл заттарды немесе тұтас
ойды білдірген .
Біздің қазіргі қолданып жүрген жазуымыз алфавиттік жазу . Бұл
кейінірек шыққан .
Жазудың құрамына алфавит , графика және орфография ( еміле )
енеді . Алфавит – тіліміздегі әріптердің белгілі бір жүйемен орналасу
тәртібі . Графика дыбыстың , буынның немесе сөздің айтылуы қалай
болса , солай таңбалануы . Ал орфография тілдің белгілі бір нормаға
келтірілген ережесін сақтап жазу . Алфавитпен графиканы меңгеру –
оқу мен жазудың ( сауат ашудың ) ең алғашқы ең қарапайым , бірақ
ең маңызды дағдыларын қалыптастыруды көздейді . Алайда жазуды меңгеру
оның тағы бір басты бөлігі орфографияның ( немесе жазу , сауатты
жазу ) игеруді қажет етеді .
Бастауыш сынып оқушылары орфографияны игере отырып , сауатты
жазуға дағдылану барысында графикалық түрде қарым – қатынас жасау
мүмкіндігіне ие болады , яғни өзінің сөйлеуін және таным
мүмкіндіктерін жетілдіре береді , жеке басының жалпы даму деңгейі
жоғары дәрежеге көтеріле береді . Міне , жазуға үйренудің басты
маңызының өзі анықталады . Жазу дағдысының бастамасы әріптің әрбір
бөлігін ( таяқша , дөңгелек , қосу сызықтары ) сызып , жүргізу арқылы
жаттықтырылады . Бұл кезеңде бала басымен , бүкіл денесімен жоғары
көтеріліп , төмен еңкейіп , екі жағына қисайып , неше түрлі
қозғалыстар жасайды . Алайда мұғалім тиімді жаттығулар ұйымдастырса ,
көп ұзамай , бірте – бірте бастапқы қозғалыстарын жинақтап , азайта
түседі . Ал кейін әріп бөліктері аса күш салмай – ақ қосып жаза
алатын болады . Жаттығулардың нәтижесінде жазу қимылдары автоматталып
, әуелі әріптерді , сонан соң тұтас сөздерді де кідіріссіз жаза
алады . Дей тұрғанымен балалар жазуға лезде – ақ дағдыланады деудің
жөні жоқ . Себебі олардың кейбіреулері бір , тіпті екі жылға дейін
жазу дағдысын толық меңгеріп кете алмайды . Мұндай балалармен жеке
жұмыс ұйымдастырылады .
Жазу қимылдары автоматталғаннан кейін жаңа міндет – сауатты
жазуға ( немесе орфографияға ) үйрену міндеті туады . Орфография
жазудың бүкіл жағдайларын тәртіптейді .
Қазақ тілі орфографиясының негізгі принципі - морфологиялық
принцип , яғни түбір сөздің соңғы дыбысы қосымша аралығында да
(басшы , башшы емес ) , сөз шекарасында да ( боз құнан , бозғұнан
емес ) біріккен сөздерде де ( Үмбетбай , Үмбетпай ) емес сақталып
жазылады .
Тілімізде орыс тілінен енген , аяғы үнді дыбыс -
әріптерге біріккен бірсыпыра сөздер бар ( Ленинград , клуб , педагог
тб ) бұл сөздердің соңғы үнді дыбыстары айтылуда қатаң дыбыстарға
айналады , яғни д , г, б дыбыстары қатаңдап т , к , п дыбыстарына
айналып айтылады . Мұндай сөздерге қосымша да қатаң дыбыстан
басталып жалғанады : Ленинградқа, педагогке , клубтан т. с .с . Бұлар
грамматика ережелеріне сүйеніп үйретіледі . Қысқасы жазуға үйрету
методикасы тіл ғылымының ерекше бір саласы болып табылатын жазу
теориясына сүйенеді .
Сауат ашу кезеңдерінде жазу жұмыстарына қойылатын талаптар .
Оқушылар жазу ережесін сақтап отырғанда ғана дұрыс жазуға үйрене
алады . Жазуға негізінен мынадай талаптар қойылады :
а ) әріпті дұрыс жазу , дәптердің көлденең сызығынан ауытқымау ;
ә ) әріптердің элементтерін жазғанда ұзынды – қысқалы етпей , тегіс ,
бірдей жазу .
б ) әріптердің бірін оңға , бірін солға қисайтпай , барлық әріпті
бірдей , оңға қарай , сәл көлбете ( 45 ) жазу ;
в ) әріптердің , сондай – ақ сөздердің арасындағы қашықтықты бір
қалыпты сақтап ( сөздер бір – бірінен м әрпінің көлеміндей
қашықтықта болуға тиіс ) отыру .
г ) бірте – бірте жазу қарқынын тездете түсу .
Бұл талаптар бастауыш мектептің барлық сыныптарында да жазу
жұмысының барысында орындалып отыруға тиіс .
Жазуға кірісерде алғашқы күннен бастап орындалуға тиісті
гигиеналық талаптар :
а ) дәптер партаның үстіне , баланың кеудесінің қақ ортасына тура
келетіндей болып сәл көлбетіле ( оңға 65 ) қойылады ;
ә ) бала басын оңға не солға , иықтарын кеудесін алға не артқа
қисайтпай , аяқтарын қатар қойып , алдына түзу қарап отырады .Бұл
олардың омыртқалары , көкірегі дұрыс жетілу үшін қажет ;
б ) балалар табандарын еденге ( партаның табан тақтайына ) еркін
басып отырады . Тізені қатты бүкпей , бір аяқты екінші аяқтың үстіне
қоймай , аяқтарын я алға , я артқа сілтемей отырғаны дұрыс ;
в ) партаға көкіректі тіремеу керек . Өйткені бұл тынысты тарылтады
жаңа өсіп келе жатқан кеудені бұзады ;
г ) қаламды ұстағанда саусақ қаламұштан 3 см –дей жоғары тұратындай
болып және қаламның жоғарғы жақ ұшы оң иықтың тұсына дәл
келетіндей жағдайда болғаны жөн ;
д ) жазғанда баланың көзі мен дәптер аралығындағы қашықтық 25 – 30
см сақталуға тиіс .
Сауат ашу кезінде жазу сабақтарында балалар әріп
элементтерін немесе жекелеген әріптерді жазғанда ұзақ уақыт жазып
отырмауын қадағалау керек . Өйткені ұзақ уақыт бір – екі элементті
немесе бір әріпті жаза берсе , бала шаршайды да , сабаққа зейін
қоюдан қалады , сондықтан 3 – 5 минут жазғаннан кейін қолдарына
демалыс беріп , сонан соң құрамында үйреніп отырған әрпі бар
сөздерді жазуға көшкені дұрыс. Жұмыс түрі өзгергенде балалар да
оған зейін қоя бастайды . Сауат ашу барысында балалар сөздер мен
сөйлемдерді естерінде ұстап жазуға үйренулері қажет . Ол үшін айтылуы
мен жазылуының арасында ешбір айырмашылық жоқ сөздер алынады және
бұл кезде әріптердің таңбасы арқылы ( жазба таңбасы ) берілген .
Сөздер мен сөйлемдерді көшіріп жазу ұсынылады , ал сауат ашу
аяқталғаннан кейін , баспа таңбалы әріптер жазылған текстер
көшіртіледі . Осы жұмыстардың бәрінде де оқушылар жазуға кіріспес
бұрын сөздер дыбысқа , буынға талданады .
Жазу сабағына қойылатын педагогикалық талаптар .
Оқу жұмысын ойдағыдай жүргізу үшін балалардың жас ерекшеліктері мен
жеке ерекшеліктерін , олардың зейін , қабылдау , ес , ойлау ,
қиял ерекшеліктерін , сезім , ерік жақтары мен жеке қасиеттерін
жақсы білуі керек . Алты жасар баланың зейіні тұрақсыз , оның
толқуы сабақ үстінде кушті , ал бөліну қасиеті мүлде жоқ , көлемі
өте шағын болады . Сондықтан оқудың алғашқы күнінен бастап – ақ
балаларды тыңдай білуге , оңай тапсырмаларды дәл орындап жүруге
үйрету керек . Бұлардың зейіндері заттарды бақылай білуі , олармен
жұмыс жасау (әріптерден сөз құрау ) арқылы тәрбиеленеді. Балалар
суреттерді көргенде, әнгіме , ертегі тыңдағанда зейіннің тұрақтылығы
арта түседі . Сабақтарда пайдаланатын ойын элементері , іс -
әрекеттің нәтижелі түрлері , іс - әрекет формаларын жиі өзгерту –
балалар зейінін тәрбиелеуге көмектеседі .
Алтыжасарлардың қабылдауы мен ойлауында да толып жатқан
ерекшеліктер бар : олар ажырата қабылдауды білмейді , тұтас қабылдайды.
Мұғалім тапсырма бергенде дәлдеп , бөліктерге бөліп беру немесе
заттар мен құбылыстардың құрамымен таныстыру ескергені жөн . Мысалы :
олар алғашқы сөз , буын , дыбыс терминдерін шатастырады ; мұғалім
бірте – бірте бұл сөздердің әрқайсысының мағынасын жыратып , мәнін
аңғартуға үйретеді .
Оқытудың мазмұны оқушылардың жас ерекшеліктеріне сай болуы
тиіс . Алайда оқылатын материал үнемі оңай , жеңіл - желпі
орындалатындай болуы қажет деген ұғым тумаса керек . Оқыту
үрдісінде шамасы жететін қиыншылықтарды өз күштерімен жойып отыруға
оқушыларды мәжбүрлеген жөн . Өйткені қиындыққа кездеспей – інше ,
ойлау белсенді қызмет атқара алмайды . Ал , екінші жағынан , шамасы
жетпейтін қиындыққа кездессе , ой тежелуге ұшырайды , ерік күші
мұқалады . Ендеше бұдан шығатын қорытынды – сабақтың түсінікті болуы
шарты . Сабақтарда көрнекілікті қолданғанда да басы артық , тым көп
көрнекілік те балалардың зейінін жинақтау , тұрақтандыру емес ,
керісінше , аландатып зианын тигізуі мүмкін . Педагогиканың талабы
бойынша , сауат ашудың бірінші күнінен бастап – ақ оның тәрбиелік
мәніне зор көңіл бөлінеді . Балалардың эстетикалық талғамын дамыту
ертегі , көркем әңгіме , өлең , оқу , сурет , музыка тб арқылы
жүзеге асырылады .
Жазу сабақтарына қойылатын гигиеналық талаптар .
Жазу жұмысына қажетті жағдайлар мен оған қойылатын талаптар
. Жазудың айқын таза болуы үшін , ең әділі жазу дәптерінің қағазы
сапалы ( ақ , сия сормайтын ) болуға тиіс . Оқушыға арнаулы
қаламсаппен, айқын түсті сиямен жазу тәртібі ұсынылады . Жазу кезінде
жарық сол жақтан түсіп тұруы қажет . Оқушылардан әрбір әріпті дұрыс
жазу , әрбір жаңа ойды абзацтан ( жаңа жолдан ) бастап жазу ,
дәптердің түп жағынан ( 10 – 15 мм ) , оң жағынан ( 20 мм ) бос орын
қалдыру , біркелкі көркем жазу талап етіледі .
Гигиеналық талап дегеніміз – оқу , жазу жұмыстарының
атқарылатын физиологиялық шаралардың жиынтығы . Бұл шаралардың
орындалуы оқушының психо – физиология дамып жетілуін қамтамасыз етеді
.
1 . Сынып бөлмесінде партаға дұрыс отыру ережелерінің ілініп тұруы
.
2 . Сынып бөлмесіне жарықтың сол жақтан түсуі .
3 . Оқушының партаға кеудесін тік ұстап түзу отыруы ( оқушылардың
белі орындықтың арқалығына тіреліп тұруы шарт ) .
4 . Оқушының кеудесінен партаның арасындағы қашықтық 4 – 5 см
сәйкес болуы керек .
5 . Оқушының басы алды – артына аз солға қисаймай тік болуы
және дәптердің бетімен оқушының арасындағы қашықтық 25 – 30 см
сәйкес болуы керек .
6 . Оқушының екі аяғы үшбұрышталып партаның кергішіне не
төртбұрышталып еденге тиіп отыруы керек .
7 . Оқушының 2 – ші сыныптағы партасының бетінде болып дәптердің
жоғары , төмен жылжуын сол қолдың ықпалымен жүзеге асады .
8 . Оқушының қаламсап ұстаған жұдырығы оның көкірек тұсында
болуы .
9 . Оқушының жұмыс дәптері партасының бетінде көлбеу жатуы (
есік жағы жоғары , терезе жағы төмен ) .
10 . Дәптердің жоғары немесе төмен жылжуы тек сол қолдың
ықпалымен жүзеге асады .
11 . Оқушы қаламсапты ұшынан 2 – 3 мм қашықтықта үш саусақтың
көмегімен қатты қыспай еркін ұстап жазуы .
Сауат ашу кезеңіндегі жазудың мақсат міндеттері .
Сауат ашу жұмысының мақсатын программа белгілейді . Программа бойынша
, сауат ашудың мақсаты оқушыларды дұрыс оқи , дұрыс жаза білуге
үйрету және оқу мен жазуға үйрете отырып , тілін , ойын дамыту .
Сауат ашу жұмысының басты шарты - әріпті таныту . Әріпті танып ,
оқып, оны жазып үйренбейінше , сауатты азамат болып өсу мүмкін
емес. Алайда сауат ашу жұмысы бірден әріп танудан басталмайды .
Өйткені әріптер тілдегі дыбыстардың шартты белгілері ғана .
Демек , әріптерді дыбыстармен ұштастыра білсе ғана , сауат ашу сабағы
саналы өтпек . Ал тіліміздегі дыбыстардың әрқайсысы жеке күйінде
кездеспейді , олар сөз ішінде бір – бірімен тіркесіп келеді . Осыдан
барып , тіл дыбыстарын білдіру үшін сөйлеуді сөйлемдерге , сөйлемді
сөздерге , сөздерді буындарға , буындарды дыбыстарға талдау қажеттігі
туады . Осындай жұмыстар нәтижесінде оқушылар іс жүзінде сөйлеу ,
сөйлем , сөз , буын , дыбыс деген ұғымдарды меңгеруі керек . Тіл
дыбыстары біркелкі болмайды ( дауысты , дауыссыз , жуан , жіңішке , қатаң
, үнді , сонар тб ) .Сауат ашу кезеңінде оқушылар тіл дыбыстарының
әрқайсысының жеке ерекшеліктерін біліп , тәжірибе арқылы меңгеруі
қажет . Дыбысты естіп , ажыратқаннан кейін , сол бөліп алған дыбысты
дұрыс дыбыстай білуі қажет , тек содан кейін ғана әріп таңбалары
таныстырылады .
Сауат ашу кезеңінде жоғарыдағы жұмыс түрлерін жүргізу
арқылы , оқушылардың дыбыстарды бұзып айту тәрізді кемшіліктері
түзетіліп , оқығанын , естігенін екінші адамға айтып беруге
машықтанатын болады , баланың ойы дамып – жетіледі .
Жастардың білім мен тәрбие алуы , осы сауат ашу кезеңінің
өзінде – ақ қалыптаса бастайды . Мұның өзі – сауат ашу мақсатына да
жаңаша көзқараспен қарау деген сөз . Ол талап – сауат ашу жұмысы
мазмұнын кеңейтіп , оқушылардың дүниетанымын қалыптастыру мүмкіншілігін
арттыра түсу , мұның өзі Әліппе оқулығының мазмұны мен
программа талаптарын қайта қарастыру арқылы және оқытудың тиімді
әдіс – тәсілдерін таңдай білу , сондай – ақ сауат ашу сабақтарын
дұрыс ұйымдастыру , көркем және техникалық құралдарды талғампаздықпен
іріктеу арқылы шешілмек .
Жазу құралдары .
Көркем жазуға үйрету үшін арнайы сызылған тақта . Жазуда дұрыс
отыру суреті , дәптер , қалам , жазбаша цифрлар және жекеленген
әріптер жазу үлгісі альбомы түрлі – түсі борлар болған жөн . Дәптер
3 – жолы көмекші жолы және көлбеу сызық 2 – сыныптың соңында кеңжол
дәптерге көшеді . Әріптердің биіктігі 2 – 2 сыныпта кіші әріптің
биіктігі 4 –мм көмекші жолдың биіктігі 8 – мм болады . Кіші әріптердің
биіктігі 3 – мм , әріптің биіктігі 6 – мм болады .
Жазудың түрлері .
Жазу мынадай түрлерге бөлініп қарастырылады .
1 . Пиктографиялық .
2 . Идеографиялық .
3 . Буын .
4 . Әріптік немесе дыбыстық .
Осыларға тақтаның пиктографиялық жазу . Бұл жазудың ең алғашқы түрі,
суретке негізделген жазу . Сондықтан оны кейде сурет жазуы деп те
атайды . Пиктографиялық жазудың ескерткіштері әр түрлі суреттердің
жиынтығынан құралған . Әрбір сурет бүтіндей бір материалды білдіре
алады . Мысалы : мен аң аулауға кеттім дегенді білдіру үшін адамның
суретіне қарайластырып тоғайдың және аңның суретін салған .
Пиктографиялық жазу өте жабайы жазу болды , оның кең
мазмұнды ойды түгелімен жазып жеткізуге мүмкіндігі болмады .
Идеографиялық немесе логографиялық жазу . Пиктографиядан идеографияға
көшу өте баяу болды . Идеографиялық жазудың үлгілері өте ертедегі
қытай жазуы мен шумер жазуынан көруге болады . Қытай жазуының
идеологиялық жүйесі осыдан 4000 – жыл бұрын жасалған болатын . Египед
, шумер , қытай жазулары логографиялық жазу болды . Логографиялық жазу
жүйесінің барлығында нақтылы мағынасы бар сөздер осылардың
бейнесімен берілсе , қала , су , дегендер бейнелі схемамен берілген .
Ертедегі шумер жазуында ағаш , тау , сабақ деген сөздер , қытай
жазуында күн , тау , ат деген сөздер де осы бейнелеу түрінде
берілген . Жыл деген сөз пальманың бұтақтарының бейнесімен
белгіленген , өйткені египедтік пальманың бұтағының саны -12 болады
деп түсінген . Буын жазуы таңбалардың фонетикалық мағынасы жағынан
бірнеше түрге бөлінеді . Мұның бірінші түріне ассировавилон , элам ,
урар, сына жазулары дыбыстық корей жазуы жатады . Жазудың бұл
жүйелерінде таңбалар кез – келген буынды , атап айтқанда , ызыңның
мынандай түрлерін белгілейтін болған : дара дауыстының өзі , А
(дауысты) + С ( дауыссыз ) , С+А , С+А+С майя жазуында сөз соңындағы
дауыссыздар да белгіленген . Буын жазуының екінші түріне кипр ,
эфиопия және жапон буын жазулары жатады . Жазудың бұл жүйесінде
таңбалар тек дара дауыстыларды және дауыссыздардың тіркесі мен
белгілі бір дауыстың қосындысын белгілейді .
Әріп жазуы . Таза күйінде дыбыстық жазу - 2000 жылдықтың
екінші жартысында пайда балса , вокалданған дыбыстық жазу біздің
дәуіріміздің 1000 жылдығының басында пайда болған . Жазу жүйелерінің
ішінде әріп жазуы - ең қолайлы жазу . Әр түрлі тілдерде буын
санымен сөздің санынан дыбыстық саны әлдеқайда аз . Осыған орай
дыбыстарды таңбалау үшін , әдетте 20 - дан 40 – қа дейінгі таңба
санының өзі жеткілікті болады . Әріп жазуындағы таңбалардың мұндай
шағын мөлшері меңгеруді , сауаттылыққа үйретуді жеңілдетеді . Ертедегі
әріп жазуы ( финский , ежелгі , еврей тб ) дыбыстық жазу болды . Ондағы
таңбалар тек дауыссыз дыбыстарды ғана белгілейтін болған .
Зерттеушілер ең алғашқы дыбыстық жазу мен финский жазуын атайды .
Мамандардың пікірі бойынша финский жазуының ескерткіштері
(Абибаал , Асдрубаал жазба ескерткіштері ) б . з . д . 10 – 11 ғасырларда
пайда болған . Финский жазуында 22 – таңба бар . Олардың әрқайсысы
жеке дыбысты таңбалаған .
Әріп жазылуының таралуы б . з . д . 1000 – жылдықтың алғашқы
ғасырларынан басталды . Әріп жазуы негізгі екі түрлі бағытта
таралған . Шығыста финский жазуының негізінде пайда болған аралий
жазуынан Европа халықтарының әріп жазу жүйелері жасалып таралады .
Жазулар таңбалардың орналасу бағытына қарай бір – біріне ажыратылады
. Қытай жазуындағы идеограммалар жоғарыдан төмен қарай орналасады .
Орыс , грузин , армян , өзбек , қазақ жазулары солдан оңға қарай
бағытталса , араб жазуы керісінше , оңнан солға қарай бағытталған .
Коллиграфиялық жазуға үйретудегі методикалық тәсілдер .
1. Жазғанда үлгімен салыстыра білу .
2. Дыбысты жазбаша әріппе және басқа әріпті жазбаша әріпке
айналдыру .
3. Әріпті жазу тәсілдерін білу .
4. Әріптерді жалғастыру тәсілдері ( үзбей жазу )
5. Әріптердің биіктігін салыстыра білу жолдағы әріптердің бірдей
биіктігін сақтау .
6. Әріптерді жол сызықтарының ортасына және жолға жаза білу .
7. Жазуды бастау , жазуды толтыру .
8. Дұрыс көлбеу жазу тәсілі .
Жазуды ауыр меңгеретін оқушылармен , атқарылатын жұмыс түрлері .
1 – ші сыныпқа оқуға дайындықтары әр түрлі балалар келеді .
Олардың ішінде кейбіреулері кітапты жүгіртіп оқи алады , ал
екіншілері ежелеп оқиды , ал үшіншісі буындап оқиды , төртіншілері
тіпті оқи да алмайды , әріпте танымайды .
Сондықтан мұғалім ең алдымен өз сыныбына түскен оқушының
құрамымен танысады , олардың қайсысының қалай оқитынын біледі .
Дайындығы қатар оқушылармен сабақ үстінде , сабақтан тыс уақытта
үнемі жеке жұмыс жүргізіледі . Әрбір оқушының дайындығына қарай ,
тапсырма , дәл , тең беріліп , оларды түгел қамтиды . Мұнда , әрбір
бала бір тапсырманы орындағанда сол сынып ұжымының ең бір пайдалы
мүшесі сияқты енетін жағдай жасалғаны жөн . Бұл жұмыстардың
барлығының келісімді қызмет жасауын қамтамасыз етіп , әр оқушының
дайындығына қарай , жазу дағдысын жетілдіру . Әрбір сабақта балалар
өздіктерінен орындау үшін тапсырма алады .
Жазуға үйрету үшін қажетті жағдайлар .
Жазуға үйрену тілдің ерекшеліктеріне қарай , әр түрлі дәрежеде
өтеді :
фонетикалық жазу дыбыстық - әріптік талдауды шебер жүргізуді ,
дыбыстарды дұрыс , анық айта білуді , айтылған дыбыстарды дәл айыра
алуды талап етеді ;
морфологиялық жазуда сөздің грамматикалық мағыналарын түсініп ,
ережелерді үйрену басым болады .
Жазуға үйрену үшін қажетті жағдайлардың бастылары :
1 . Жазылатын сөздің мағынасын , мәнін анықтау . Мұғалім
көшіруге ұсынған немесе оқып айту арқылы жаздыратын сөздерінің ,
сөйлемінің , текстің мағынасын оқушылардың анық түсінгеніне көз
жеткізгеннен кейін ғана жаздырғаны жөн .
2 . Сөздің айтылуына және жазылуына , грамматикалық формасына
мұқият көңіл аудару ; жазғандарын саналы түрде есте ұстауға жағдай
жасау : оқы , ойлан , есіңе жазып ал , тыңда , зейін аудар , т б .
Жіберілген қателермен жұмыс жасау :
Жазғаныңды тексер , түзет , қайта жаз , осыған ұқсас мысал ойлан , т
б . оқушылардың белсенділігін көтеру және өздіктерінен жұмыс
жасауға баулу .
3 . Сөйлем мен сөзді талдау жұмысын жүйелі түрде жүргізіп
отыру : салыстыру , талдау , жинақтау жұмыстары , “ неге ? “ сұрағын
көбірек қою .
4 . Сөйлеу әрекетінің бірде – бір жағын естен шығармау керек :
дыбыстық әріптік талдау , сөз құрамына жаттығу , сөз таптары бойынша
, синтаксис және байланыстырып сөйлеуге үйрету жұмыстары .
Орфографиялық жаттығуларды ( көшіру , диктант ) сөйлеу жаттығуларымен
(мазмұндама , шығарма ) кезектестіріп өткізу .
5 . Грамматикалық жаттығуларды сөздік - орфографиялық
жаттығулармен кезектестіру . Орфографиялық дағды жөнінде айтылғандар
пунктуацияға да қатысты . Бірақ пунктуацияға үйрену жұмыстарының
өзіне тән ерекшеліктері бар . Тыныс белгілерін қою да ережелерге
бағынады .
Көркем жазуға үйретудің әдіс – тәсілдері .
Көркем жазу 1 – ші сыныптан сауат ашу кезеңінен басталып , келесі
сыныптарда жалғасады , немесе жазу дағдысының қалыптасуымен тікелей
байланысты болады . Коллиграфиялық дағдыны қалыптастырудың маңызы зор
. Ұқыпты , таза , әдемі , анық жазуға үйрету арқылы мұғалім
оқушылардың бойында ұқыптылық , тиянақтылық , еңбекқорлық кез – келген
жұмысты аяғына жеткізуге қажетті төзімділік сияқты қасиеттерді
тәрбиелейді .
Жазуға қажетті тәсілдері :
1 . жазу құралын пайдалана алу .
2 . дәптерді дұрыс орналастыру және жазу кезінде оны жылжытып отыру
.
3 . сабақ кезінде дұрыс отыру .
4 . жазу кезінде қолды жол бойымен дұрыс қозғай білу .
Жазу сабағында қолданылатын көрнекіліктер .
Мұғалімнің оқыту үрдісіндегі міндеті балалардың анық естіп ,
қабылдауы мен сөйлеу қабңлетін дамыту . Бұл үшін көрнекіліктің
алатын орны зор . Көрнекі құралдарды пайдалану арқылы балалар өздері
сөйлейді , жолдастарының сөйлегенін естіп қабылдайды .
Сабақтарында көрнекілікке қойылатын талап : оқушы және сөзді
немесе оның бөлшектерін ( әріптерді , буындарды , морфемаларды ) анық
көретін болуға тиіс , бірақ жазғанда бір әріптен соң екінші әріпті
қарап, ежелеп жазбай , естерінде тұтас сөз немесе буынды сақтап ,
сөзді немесе буынды бірден жазып дағдыланулары керек . Бұл үшін
көру және қолды қозғау көрнекілігі қажет .
Ендеше “ көрнекілік “ деген ұғым сөздерді анық айтуды да ,
мәнерлеп оқуды да , мысалдар іріктеуді де , тақтадағы , таблицалар ,
дәптерлердегі жазуларды да қамтиды .
Әдетте көрнекілік те графикалық немесе көзге көрінетін
құралдарды қолдануды түсінеді . Мұнда қажетті әріптер немесе тұлғалар
, сөздер , сөйлемдер басқа түспен жазылады яғни асты сызылады .
Кейде таұтаға , оқушылардың дәптеріне жазылғандар да бөліп
көрсетіледі ( бірде түбірі , екіншіде қосымшасы ) . Мұндай тәсілдер
жазылғанды көру арқылы бейнелеуді қамтамасыз етеді , алайда
көрнекіліктер оқушылардың зейінін аударып , істің мәнін біршама
түсінуге ( мысалы , басқаша жазбай , неге осылай жазамыз )
көмектесетін болса ғана пайда келтіреді . Сондықтан таблица т б
жасау үшін материалдар жан – жақты ойластырылып , таңдалып алынады .
Оқушылар таблицаға қарап , соған ұқсас және ұқсас емес
құбылыстарды салыстырып , олардың ара қатынастарын анықтай алатындай
болуға тиіс , өздерінің бақылағандарынан қорытынды шығарып белгілі
бір ереже жөнінде ұғым алулары қажет .
Мысалы , - “ й , и “ әріптерінің жазылуын түсіндіру үшін
мұғалім мына сияқты сөздерді бағана етіп жазады .
Киін – кейін ки – қой
Жина – жайна сиыр – сойыл
Биле – бейне тиме – түйме
Мұнда “ и “ , “ й “ әріптерін қызыл түспен жазуға болады . Бірақ
негізгі әдіс – бірінші бағанадағы сөздерді екнші бағанадағы сөздермен
салыстыру . Бұл сөздердің жазылуын салыстыра отырып , балалар олардың
арасындағы ұқсастық пен айырмашылықты табады , “ и “ әрпінің қандай
дыбыстардан кейін жазылып тұрғанын анықтайды . “ и “ – дің
дауыссыздардан , “ й “ әрпінің дауыстылардан кейін жазылатынын өздері
айтады . Көрнекіліктің бірі оқушылардың дәптері болып есептелінеді .
Дәптер арқылы сыныпта ұйымдастырылған жұмыстың мазмұнын жүйесін,
әдісін , сондай – ақ , оқушының білім , дағды , шеберлік дәрежесін
білуге болады . Қысқасы , дәптер – оқушы жұмысының айнасы .
Әр сабақтың басында оқушылардың барлығы дәптерлеріне сол
күнгі датаны жазады . Бір жол тастап , сабақтың тақырыбын не
тақтадан , не оқулықтан көшіреді . Әрбір жеке тапсырма жаңа жолдан
бастап жазылады . Жаттығудың нешінші екені цифрмен белгіленеді .
Оқушылардың жазғандары анық , таза , мүмкіндігінше , сауатты болу
керек . Қажетті грамматикалық немесе орфографиялық құбылыстар сызылады
, жаттығуларға түрлі түсті қарындаштар да пайдаланылады . Көрнекі
құралдарға магнитафон , грампластинка , оқу фильмдері , диафильмдер де
жатады . Оқушылар пластинкаға жазылғандарды зейін қоя тыңдап ,
мұғалімнің басшылығымен қайталап айтады , жазады , тыныс белгілерін
қояды , талдайды . Қосымша құралдар ретінде дидактикалық материалдар
да пайдаланылады . Оның ішінде әсіресе , түрлі буындар , сөздер ,
сөйлемдер , жазылған карточкалар , конверттер көп қолданылады .
Жасалған көрнекіліктерді сабақ барысында қолдану .
Мектептегі оқу мен тәрбие ісінің құрылысын жетілдіріп , тиімді
әдіс – тәсілдер қолдану арқылы оқытудың сапасын арттыру , техникалық
құралдармен көрнекілік құралдарын орынды қолдану нәтижесінде
оқушылардың біліміндегі формаларды жою , оқыту мен тәрбиелеуді
ұштастыру , сабақ үрдісін нағыз ғылыми жолмен ұйымдастыру . Жалпы
сабақтарда көрнекіліктерді пайдалану сонау 16 – ғасырларынан бері сөз
болып келеді . Көрнекі құралдары принцип ретінде дүниеге белгілі
еткен словян халқының ұлы педагогы Ян Амос Коменский .
Көрнекіліктерді пайдалану іс жүзінде тек қазіргі заман мектептерінде
орын алып отыр . Қазәргі мектептерде сабақ көрнекіліктерді
қолдануға ерекше мән беріп отыр , өйткені ғылыми техникалық
үрдістің алға басуы нәтижесінде балаларды да ақыл – ойы болып
жатқан өзгерістерді тез қабылдайды деуге болады .
Сауат ашу сабақтарында көрнекілікті қай кезде, қандай мақсатпен
қолданады .
1. ол оқушыларды сөйлету мақсатымен қолданылады . Ондай сюжетті
суреттерді көрсете отырып, сөз, сөйлем, әңгіме құрайды. Құраған
әңгімелерді сөзге, буынға және дыбысқа талдайды. Мұндағы мақсат
танысуға тиісті дыбысты сөйлеу тілінен ажырата білу .
2. тіл дыбыстарын олардың сөз ішінде беретін ұғымдармен ұштастыру
мақсатымен де жекелеген заттың суреттері немесе сюжетті суреттер
пайдаланылады .
3. оқушылардың дүниетанымын қалыптастыру , тәрбие беру мақсатымен де
сурет және басқа көрнекіліктер қолданылады .
4. “ әліппе “ кезінде суретті , алфавит , қиыс әріптер , буындар , түрлі
таблицалар т б . пайдаланылады .
Техникалық құралдар - көрнекіліктің техникалық прогресс
дәуірі туғызған жаңа түрлері . Техникалық құралдарды дұрыс пайдалану
арқылы сауат ашу сабақтарының тиімділігін арттыруға болады .
Көрнекіліктерді пайдаланудың дұрыс болуы мұғалімдердің іскерлігіне ,
ізденістілігіне , шығармашылық пен жұмыс атқара білуіне байланысты .
Бастауыш сыныптардың білім беру жүйесінің мазмұнының негізгі арқауы ел
болып, тіл туралы заң қабылданып қазақ тілінің мемлекеттік мерейге
ие болуы ересек ұрпақ қол үзіп, жеткіншек ұрпақ көз жазып ала жаздаған ата-
бабаның аяулы дәстүрін қастерлі салт-ғұрпын түп тамырын ықылым заманның
тереңіндегі қалыптасқан тарихи ұлттың мәдениетін, өнерін жаңарған
өміріміздің игілігіне айналдыру.
Бастауыш сыныптарда қазіргі кезеңдегі білім сапасын арттыру үшін ат
салысып жүрген ғалым педагогтер М.Ералиева, С.Дүйсебаев, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Сырттай оқыту факультеті
Мектепке дейінгі, бастауыш және арнайы білім беру кафедрасы
Курстық жұмыс
Тақырыбы: Қазақ тілін оқыту әдістемесінің даму тарихы
Орындаған: Накенова Г.С.
Мамандығы: 5В010200 Бастауыш
оқытудың педагогикасы мен әдістемесі,
3 курс
Тексерген: Кушмурзина Д. Х
мектепке дейінгі, бастауыш
және арнайы білім беру кафедрасының
аға оқытушысы, п.ғ. магистрі
Қостанай, 2014
Мазмұны
Кіріспе . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . ... ... ... .. . . . . . 2
Тарау 1 Қазақ тілін оқыту әдістемесінің даму тарихы. ... ... .. 4-6
1. Жазуға үйретудің маңызы .. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . ... 7-11.
2. Сауат ашу кезеңдерінде жазу жұмыстарына қойылатын талаптар.
. . .12-16.
Тарау 2 Жазу сабағында қолданылатын көрнекіліктер. . . . . . . . . . . .
. . ... ... ..17-18
2.1. Сауат ашу кезеңдерінде жазу жұмыстарына қойылатын талаптар. . .
. ...19-22
2.2. Жазудың түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .23-26
Қорытынды . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ...
. . . . . . . . . . . . . . . . ... ... ... .27-28.
Әдебиеттер тізімі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . ... ... ... ... 29
Кіріспе
Қазақ тілін оқыту әдістемесі туралы сөз болғанда бұл проблеманың
ішінен басқа ұлт өкілдеріне қазақ тілін оқыту мәселесін жеке бөліп
қарастырмаса болмайды. Өйткені, қазіргі таңдағы көп жұмыс істеліп, жан
жақты қарастырылып отырған проблема – орыс аудиториясында қазақ тілін оқыту
проблемасы. Сонымен қатар, бұл мәселе тілдік коммуникацияның тікелей
зерттеу объектісі бола келіп, қазіргі кезеңде өзекті мәселе болып отырған
қазақша сөйлеуге үйретудің тиімді жолдарын табуға көмектеседі.
Орыс аудиториясында қазақ тілі сабағын жүргізу мәселесімен айналысып
жүрген ұстаздар, тілшілер, ғалымдар көптеп саналады. Олардың әрқайсысы әр
түрлі мәселелерді қарастыра келіп, қазақ тілін оқыту саласының дамып,
жетілуіне үлес қосуда. Бұл еңбектердің авторлары Ш.Х.Сарыбаев, И.В.Маманов,
Ғ.Бегалиев, С.Жиенбаев, Т.Аяпова, Ш.Бектуров, К.Сариева, А.Жүнісбеков,
Ф.Р.Ахметжанова, М.Жанпейісова, Ф.Оразбаева, Қ.Бітібаева т.б.
Бүгін біздің алдымызда тұрған мақсат - өзге тілді аудиторияны қазақ
тіліне үйрету ғана емес, сонымен қатар алдымызда отырған шәкірттердің
Отанының қасиетін сезініп, оның алдындағы ұлт жауапкершілігін ұғынып, ол
үшін басын бәйгеге тігер тәуекелге баруы болып саналады. Сол сияқты, барлық
отандастардың отанымен рухани және материалдық тығыз байланыста болуы, өзі
өсіп - өнген аймаққа деген сүйіспеншілігі патриотизмнің қайнар көзі.
Бізідің облысымыздың 2005 – 2010 жылдырға арналған Білім беру
жүйесінің даму бағдарлама жобасында бұл мәселе жөнінде былай делінген:
- Жоғары Қазақстандық ұлтжандылық, жоғары мәдениет, ымырашылдық және
адамдардың құқығы мен бостандығын сыйлауға тәрбиелеу;
- Облыс жұртшылығының тіл мәдениетін дамытып, үштілділік принципін
іске асыру, мемлекеттік, орыс және шет тілдерін меңгеру.
қазақ тілін оқыту әдістемесі - қазақ әдеби тілінің маңызын, әдіс
тәсілдерін, амалдарын, оқушыға ана тілінен білім берудің, оны меңгертудің
жолдарын үйрететін ғылым. Мұғалім ана тілінен ториялық білім беру арқылы
оқушының өзін қоршаған ортаға көзқарасын қалыптастырады. Отанына шын
берілген нағыз патриот, азамат етіп тәрбиелейді. Ондай дағды мен білім,
тәрбие беру қазақ тілін дұрыс оқыту арқылы іске аспақ.
Қазақ тілін оқыту әдістемесі жалпы дидактиканың теориясына
негізделеді. Тіл оқыту әдістемесі дидактиканың принциптеріне сүйене отырып,
тілді оқыту әдістері мен тәсілдерін, амалдарын белгілейді, қазақ тілі
сабағынын теориялық негізін салады.
Қазақ тілін оқыту әдістемесінің даму тарихы
Қазақ тілін оқыту әдістемесі ғылым болып бірден қалыптасқан жоқ. Оның
да өзінің тарихи даму жолдары бар. Қазақ халқының тарихында баланы ана
тілінде оқыту және оқыту әдісіне көңіл бөлу ұлы ағартушы Ы. Алтынсариннен
басталды десек, бүгінгі деңгейге жету жолында басқа да бірқатар ғалымдар
бұған елеулі үлес қосты. Қазақ балаларына ана тілін оқытудың жолын,
принциптерін, қағидасын, маңызын, жолдарын көрсеткен ұстаз еңбегін қысқаша
баяндауды мақұл көрдік.
А. Байтұрсынов - – қазақ балаларының ана тілінде сауат ашуына да көп
күш жұмсады. 1902 жылдан бастап ашылған үш жылдық бастауыш мектептерде
шәкірттер сауат алдымен орыс тілінде ашатын. Қазақша оқылатын пәндердің
тілі қазақша болғанмен, жазуы, яғни ресми түрде қабылданған графикасы жоқ
еді. Сондықтанда әр мұғалім өз ыңғайына қарай не орыс, не араб жазуларын
пайдаланатын. А.Байтұрсынов бастаған бір топ қазақ зиялылары 1905 жылы 26
шілдеде Ресей Империялық Министрлер Советінің Председателі петиция жазады.
Ондағы қойған талаптардың бастылары: қазақ даласында оқу-ағарту ісі дұрыс
жолға қойылсын, ол үшін ауыл мектептерінде балалар қазақша сауат ашатын
болсын. Оқу ана тілінде жүргізілсін т. б. Осы талаптарды жүзеге асыру үшін
А. Байтұрсынов қазақша оқу құралы (1912) тұңғыш әліппе құралын жазды.
Мысалы, 1892 жылы Қазанда басылған Букварь для киргизов деген құралы жеті
рет қайта басылып, 1925 жылға дейін қазақ мектептерінің негізгі оқу құралы
ретінде пайдаланылып келген. А. Байтұрсынов 1926 жылы Әліпбидің жаңа
түрін осы күнгі суреттермен берілген Әліппе кітабын жазды. Ал бұл
Әліпбидің 1928 жылы Қызылордада шыққан 3-басылымы қазақ тілінде басылған
кітаптар көрсеткішінде төмендегіше бағаланды: Жаңа құрал қазақ тұрмысына
үйлесімді суреттері бар. Емлесі жаңа. Қазақстан білім ордасы мектептерде
қолдануға ұйғарған... Ахметтің 7 рет басылған бұрынғы Әліпбиі (Оқу
құралы) қазақ жұртына орасан көп пайда келтірген еді... Бірақ соңғы
кездерде жаңа тәртіптер шыға бастағаннан кейін ол Әліпби әдіс жөнінен де,
мазмұн жағынан да ескірген. Мынау жаңа Әліпбиі бұрынғысынан қай ретте
болса да аса артық. Бұл Әліпбидің мазмұны қазақ жағдайына қарай, мемлекет
білім кеңесінің жаңа программасына үйлесімді болып шыққан. Әңгімелері
балалар үшін қызық, жеңіл, заманға лайық Әліпби көңілдегідей болып
шыққан.
1912 жылы мектеп балаларына қазақша сауаттандыратын Оқу құралын
жазғаннан кейін көп ұзамай енді мектепте қазақ тілін пән ретінде үйрететін
оқулық жазуға кіріседі. Бұл оқулықтың фонетикаға арналған 1-бөлімі Тіл
құралы деген атпен алғаш рет 1915 жылы жарық көрді. Осы кітаптың
морфологияға арналған 2-бөлімі 1914 жылы, ал синтаксиске арналған 3-бөлімі
1916 жылы басылып шығып, 1928 жылға дейін әлденеше рет қайта басылып
пайдаланылып келді.
Тіл құралы - қазақ мәдениетінде бұрын болмаған соны құбылыс. Оның
қазақ жұртшылығы үшін мүлде тың дүние екендігін оқулықтың кіріспесінде
автор арнайы атап өтеді. Ол осы оқулықты қазақ грамматикасына қатысты
категориялардың әрқайсысына тұңғыш қазақша терминдерді ұсынады. Күні
бүгінге дейін қолданып жүрген зат есім, сан есім, етістік, есімдік,
одағай, үстеу, шылау, бастауыш, баяндауыш деген т.б. сан алуан
лингвистикалық ғылыми терминдердің баршасы А. Байтұрсыновтікі.
Оқулықтың тағы бір құндылығы қазақ тілінің грамматикалық басты
салалары -– фонетика -– дыбыс туралы ғылым, морфология –- сөз құрамын
зерттеу, ал синтаксис сөйлем құрылысын зерттеу т. б. деп саралап тұңғыш
тыңнан ғылыми жол салуында болып отыр.
Ғалымның тіл үйретудегі сіңірген еңбегі мұнымен шектелмейді. Ол
қолданбалы грамматиканы да жазған болатын. Бұл жұмысын Тіл жұмсар деген
атпен екі бөлімді кітап етіп, 1928 жылы Қызылордада шығарған еді.
А. Байтұрсынов қазақ тілін оқыту әдістмесінің іргетасын қалаушы. Ол -
Қазақ тілін дыбысқа бөліп оқыту арқылы сауаттандыру әдісінің негізін салды.
Бұл салада бірнеше әдістемелік мақалалар жазып, соның негізінде 1920 жылы
Қазанда Баяншы деген атпен методикалық кітапша шығарды. Мұнда автор
мұғалімдерге Әліппені пайдаланудың, сауат ашу әдістерінің жол-жобасын
көрсетіп берді.
Сөйтіп ғұлама ғалым өзінің алдына жүйелі бағдарлама қойып, бұларды
біртіндеп шешуге кірісті. Ол алдымен қазақша сауат аштыруды көздеп Оқу
құралды жазды, онан соң қазақ тілінің ғылыми грамматикасы Тіл құралын
ұсынды, тілді дұрыс жұмсай білу тәртібін көздеп Тіл жұмсарын, төртінші -–
сауат аштыру, тілді оқытудың әдістемесін жасауды алып, Баяншыны жазды.
А. Байтұрсынов - қазақ тілінен оқулық, бағдарлама жазып, қазақ тілін
оқыту әдістемесінің дамуына зор үлес қосқан белгілі ғалым болды. А.
Байтұрсынов - қазақ тілін оқыту әдістемесінің іргетасын қалаушы.
Жазудың шығу тарихы және даму кезеңдері .
Қазірде біз жазба тілді ауызша тілдегі сөздердің жазбаша түрінде
әріптердің тіркесімен белгіленуі деп түсінеміз . Жазудың тарихына көз
жіберсек , әріппен таңбалаудың кейінірек пайда болғанын көреміз .
Жазу өте ерте заманда жасалып , мыңдаған жылдар бойы өзгеріп , дамып
келді . Жазуды мыңдаған жыл бойы дамып жетілуімен бірге , оның
принциптері де өзгеріп отырды . Жазудың жүйесі таңбалардың
жиынтығынан құралады . Ол таңбалар бүтіндей сөзді не ызыңды , немесе
дыбысты белгілейді . Әрбір жазбаша таңбалық графикалық формасы ,
белгілі бір мағынасы болады . Жазу жүйесіндегі таңбалардың не
бүтіндей хабарлы , не жеке сөзді , не буынды , не дыбыстық
белгілеуіне қарай бөлінеді. Жазу – адамның ой – пікірін , сөзін қашыққа
және ұзақ замандарға жеткізетін материалдық сызба таңбалардың
жүйесі . Жазудың алғашқы нұсқалары өте ерте заманда жасалды .
Мыңдаған жылдар бойы дамып жетілумен қатар , оның принциптері де
өзгеріп отырды . Жазу қатынас құралы ретінде пайдаланылған суреттер
мен шартты белгілерден кейін пайда болған . Өз ойын жеткізу үшін
адамдар әуелде заттың өзін пайдаланған . Алғашқы адамдар жазу құралы
ретінде саз балшықтан жасалған тақтаны , ағаштың қабығын , тағы да
басқаларын пайдаланған . Жазу жүйесі таңбалардың жиынтығынан құралады
. Ол таңбалар тұтас хабарды , не сөзді , не буынды , не дыбысты
белгілейді . Әр жазбаша таңбаның графикалық формасы , белгілі бір
мағынасы болады .
Жазуға үйретудің маңызы .
Бастауыш сыныптардағы жазу сабақтарының мақсаты балалардың жазу тілі
дағдысын қалыптастыру . Жазу дағдысының психалогиялық негізі мидың
үлекн жарты шар қабығындағы анализатор ұштарының бір – бірімен
күрделі байланысқа түсуі , екінші сигнал системасының жинақталып , бір
арнаға бағытталуы болып табылады . Жазу тілі көзбен қабылданады ,
қолмен іске асады . Ауызша сөйлеу есіту – кинестезиялық нерв
байланыстары арқылы өтеді .
Жазу тілі ауызша сөйлеуден кейін шықты , сондықтан да ол
үнемі ауыз тілге сүйеніп отырады .
Ең алғашқы ерте дәуірде адамдар қандай , да болмасын бір
уақиғалар туралы мәліметтерді кейінгі ұрпаққа қалдыруға болады .
Сөйтіп ондай мәліметтерді түрлі суреттермен белгілейді . Бұл кезең –
идеографиялық сөйлеу кезеңі деп аталады . Идеографиялық сөйлеу
белгілі бір айтылатын жағдай туралы еске түсіру ролін атқарады .
Кейінірек иероглифтік жазу шықты . Бұл заттарды немесе тұтас
ойды білдірген .
Біздің қазіргі қолданып жүрген жазуымыз алфавиттік жазу . Бұл
кейінірек шыққан .
Жазудың құрамына алфавит , графика және орфография ( еміле )
енеді . Алфавит – тіліміздегі әріптердің белгілі бір жүйемен орналасу
тәртібі . Графика дыбыстың , буынның немесе сөздің айтылуы қалай
болса , солай таңбалануы . Ал орфография тілдің белгілі бір нормаға
келтірілген ережесін сақтап жазу . Алфавитпен графиканы меңгеру –
оқу мен жазудың ( сауат ашудың ) ең алғашқы ең қарапайым , бірақ
ең маңызды дағдыларын қалыптастыруды көздейді . Алайда жазуды меңгеру
оның тағы бір басты бөлігі орфографияның ( немесе жазу , сауатты
жазу ) игеруді қажет етеді .
Бастауыш сынып оқушылары орфографияны игере отырып , сауатты
жазуға дағдылану барысында графикалық түрде қарым – қатынас жасау
мүмкіндігіне ие болады , яғни өзінің сөйлеуін және таным
мүмкіндіктерін жетілдіре береді , жеке басының жалпы даму деңгейі
жоғары дәрежеге көтеріле береді . Міне , жазуға үйренудің басты
маңызының өзі анықталады . Жазу дағдысының бастамасы әріптің әрбір
бөлігін ( таяқша , дөңгелек , қосу сызықтары ) сызып , жүргізу арқылы
жаттықтырылады . Бұл кезеңде бала басымен , бүкіл денесімен жоғары
көтеріліп , төмен еңкейіп , екі жағына қисайып , неше түрлі
қозғалыстар жасайды . Алайда мұғалім тиімді жаттығулар ұйымдастырса ,
көп ұзамай , бірте – бірте бастапқы қозғалыстарын жинақтап , азайта
түседі . Ал кейін әріп бөліктері аса күш салмай – ақ қосып жаза
алатын болады . Жаттығулардың нәтижесінде жазу қимылдары автоматталып
, әуелі әріптерді , сонан соң тұтас сөздерді де кідіріссіз жаза
алады . Дей тұрғанымен балалар жазуға лезде – ақ дағдыланады деудің
жөні жоқ . Себебі олардың кейбіреулері бір , тіпті екі жылға дейін
жазу дағдысын толық меңгеріп кете алмайды . Мұндай балалармен жеке
жұмыс ұйымдастырылады .
Жазу қимылдары автоматталғаннан кейін жаңа міндет – сауатты
жазуға ( немесе орфографияға ) үйрену міндеті туады . Орфография
жазудың бүкіл жағдайларын тәртіптейді .
Қазақ тілі орфографиясының негізгі принципі - морфологиялық
принцип , яғни түбір сөздің соңғы дыбысы қосымша аралығында да
(басшы , башшы емес ) , сөз шекарасында да ( боз құнан , бозғұнан
емес ) біріккен сөздерде де ( Үмбетбай , Үмбетпай ) емес сақталып
жазылады .
Тілімізде орыс тілінен енген , аяғы үнді дыбыс -
әріптерге біріккен бірсыпыра сөздер бар ( Ленинград , клуб , педагог
тб ) бұл сөздердің соңғы үнді дыбыстары айтылуда қатаң дыбыстарға
айналады , яғни д , г, б дыбыстары қатаңдап т , к , п дыбыстарына
айналып айтылады . Мұндай сөздерге қосымша да қатаң дыбыстан
басталып жалғанады : Ленинградқа, педагогке , клубтан т. с .с . Бұлар
грамматика ережелеріне сүйеніп үйретіледі . Қысқасы жазуға үйрету
методикасы тіл ғылымының ерекше бір саласы болып табылатын жазу
теориясына сүйенеді .
Сауат ашу кезеңдерінде жазу жұмыстарына қойылатын талаптар .
Оқушылар жазу ережесін сақтап отырғанда ғана дұрыс жазуға үйрене
алады . Жазуға негізінен мынадай талаптар қойылады :
а ) әріпті дұрыс жазу , дәптердің көлденең сызығынан ауытқымау ;
ә ) әріптердің элементтерін жазғанда ұзынды – қысқалы етпей , тегіс ,
бірдей жазу .
б ) әріптердің бірін оңға , бірін солға қисайтпай , барлық әріпті
бірдей , оңға қарай , сәл көлбете ( 45 ) жазу ;
в ) әріптердің , сондай – ақ сөздердің арасындағы қашықтықты бір
қалыпты сақтап ( сөздер бір – бірінен м әрпінің көлеміндей
қашықтықта болуға тиіс ) отыру .
г ) бірте – бірте жазу қарқынын тездете түсу .
Бұл талаптар бастауыш мектептің барлық сыныптарында да жазу
жұмысының барысында орындалып отыруға тиіс .
Жазуға кірісерде алғашқы күннен бастап орындалуға тиісті
гигиеналық талаптар :
а ) дәптер партаның үстіне , баланың кеудесінің қақ ортасына тура
келетіндей болып сәл көлбетіле ( оңға 65 ) қойылады ;
ә ) бала басын оңға не солға , иықтарын кеудесін алға не артқа
қисайтпай , аяқтарын қатар қойып , алдына түзу қарап отырады .Бұл
олардың омыртқалары , көкірегі дұрыс жетілу үшін қажет ;
б ) балалар табандарын еденге ( партаның табан тақтайына ) еркін
басып отырады . Тізені қатты бүкпей , бір аяқты екінші аяқтың үстіне
қоймай , аяқтарын я алға , я артқа сілтемей отырғаны дұрыс ;
в ) партаға көкіректі тіремеу керек . Өйткені бұл тынысты тарылтады
жаңа өсіп келе жатқан кеудені бұзады ;
г ) қаламды ұстағанда саусақ қаламұштан 3 см –дей жоғары тұратындай
болып және қаламның жоғарғы жақ ұшы оң иықтың тұсына дәл
келетіндей жағдайда болғаны жөн ;
д ) жазғанда баланың көзі мен дәптер аралығындағы қашықтық 25 – 30
см сақталуға тиіс .
Сауат ашу кезінде жазу сабақтарында балалар әріп
элементтерін немесе жекелеген әріптерді жазғанда ұзақ уақыт жазып
отырмауын қадағалау керек . Өйткені ұзақ уақыт бір – екі элементті
немесе бір әріпті жаза берсе , бала шаршайды да , сабаққа зейін
қоюдан қалады , сондықтан 3 – 5 минут жазғаннан кейін қолдарына
демалыс беріп , сонан соң құрамында үйреніп отырған әрпі бар
сөздерді жазуға көшкені дұрыс. Жұмыс түрі өзгергенде балалар да
оған зейін қоя бастайды . Сауат ашу барысында балалар сөздер мен
сөйлемдерді естерінде ұстап жазуға үйренулері қажет . Ол үшін айтылуы
мен жазылуының арасында ешбір айырмашылық жоқ сөздер алынады және
бұл кезде әріптердің таңбасы арқылы ( жазба таңбасы ) берілген .
Сөздер мен сөйлемдерді көшіріп жазу ұсынылады , ал сауат ашу
аяқталғаннан кейін , баспа таңбалы әріптер жазылған текстер
көшіртіледі . Осы жұмыстардың бәрінде де оқушылар жазуға кіріспес
бұрын сөздер дыбысқа , буынға талданады .
Жазу сабағына қойылатын педагогикалық талаптар .
Оқу жұмысын ойдағыдай жүргізу үшін балалардың жас ерекшеліктері мен
жеке ерекшеліктерін , олардың зейін , қабылдау , ес , ойлау ,
қиял ерекшеліктерін , сезім , ерік жақтары мен жеке қасиеттерін
жақсы білуі керек . Алты жасар баланың зейіні тұрақсыз , оның
толқуы сабақ үстінде кушті , ал бөліну қасиеті мүлде жоқ , көлемі
өте шағын болады . Сондықтан оқудың алғашқы күнінен бастап – ақ
балаларды тыңдай білуге , оңай тапсырмаларды дәл орындап жүруге
үйрету керек . Бұлардың зейіндері заттарды бақылай білуі , олармен
жұмыс жасау (әріптерден сөз құрау ) арқылы тәрбиеленеді. Балалар
суреттерді көргенде, әнгіме , ертегі тыңдағанда зейіннің тұрақтылығы
арта түседі . Сабақтарда пайдаланатын ойын элементері , іс -
әрекеттің нәтижелі түрлері , іс - әрекет формаларын жиі өзгерту –
балалар зейінін тәрбиелеуге көмектеседі .
Алтыжасарлардың қабылдауы мен ойлауында да толып жатқан
ерекшеліктер бар : олар ажырата қабылдауды білмейді , тұтас қабылдайды.
Мұғалім тапсырма бергенде дәлдеп , бөліктерге бөліп беру немесе
заттар мен құбылыстардың құрамымен таныстыру ескергені жөн . Мысалы :
олар алғашқы сөз , буын , дыбыс терминдерін шатастырады ; мұғалім
бірте – бірте бұл сөздердің әрқайсысының мағынасын жыратып , мәнін
аңғартуға үйретеді .
Оқытудың мазмұны оқушылардың жас ерекшеліктеріне сай болуы
тиіс . Алайда оқылатын материал үнемі оңай , жеңіл - желпі
орындалатындай болуы қажет деген ұғым тумаса керек . Оқыту
үрдісінде шамасы жететін қиыншылықтарды өз күштерімен жойып отыруға
оқушыларды мәжбүрлеген жөн . Өйткені қиындыққа кездеспей – інше ,
ойлау белсенді қызмет атқара алмайды . Ал , екінші жағынан , шамасы
жетпейтін қиындыққа кездессе , ой тежелуге ұшырайды , ерік күші
мұқалады . Ендеше бұдан шығатын қорытынды – сабақтың түсінікті болуы
шарты . Сабақтарда көрнекілікті қолданғанда да басы артық , тым көп
көрнекілік те балалардың зейінін жинақтау , тұрақтандыру емес ,
керісінше , аландатып зианын тигізуі мүмкін . Педагогиканың талабы
бойынша , сауат ашудың бірінші күнінен бастап – ақ оның тәрбиелік
мәніне зор көңіл бөлінеді . Балалардың эстетикалық талғамын дамыту
ертегі , көркем әңгіме , өлең , оқу , сурет , музыка тб арқылы
жүзеге асырылады .
Жазу сабақтарына қойылатын гигиеналық талаптар .
Жазу жұмысына қажетті жағдайлар мен оған қойылатын талаптар
. Жазудың айқын таза болуы үшін , ең әділі жазу дәптерінің қағазы
сапалы ( ақ , сия сормайтын ) болуға тиіс . Оқушыға арнаулы
қаламсаппен, айқын түсті сиямен жазу тәртібі ұсынылады . Жазу кезінде
жарық сол жақтан түсіп тұруы қажет . Оқушылардан әрбір әріпті дұрыс
жазу , әрбір жаңа ойды абзацтан ( жаңа жолдан ) бастап жазу ,
дәптердің түп жағынан ( 10 – 15 мм ) , оң жағынан ( 20 мм ) бос орын
қалдыру , біркелкі көркем жазу талап етіледі .
Гигиеналық талап дегеніміз – оқу , жазу жұмыстарының
атқарылатын физиологиялық шаралардың жиынтығы . Бұл шаралардың
орындалуы оқушының психо – физиология дамып жетілуін қамтамасыз етеді
.
1 . Сынып бөлмесінде партаға дұрыс отыру ережелерінің ілініп тұруы
.
2 . Сынып бөлмесіне жарықтың сол жақтан түсуі .
3 . Оқушының партаға кеудесін тік ұстап түзу отыруы ( оқушылардың
белі орындықтың арқалығына тіреліп тұруы шарт ) .
4 . Оқушының кеудесінен партаның арасындағы қашықтық 4 – 5 см
сәйкес болуы керек .
5 . Оқушының басы алды – артына аз солға қисаймай тік болуы
және дәптердің бетімен оқушының арасындағы қашықтық 25 – 30 см
сәйкес болуы керек .
6 . Оқушының екі аяғы үшбұрышталып партаның кергішіне не
төртбұрышталып еденге тиіп отыруы керек .
7 . Оқушының 2 – ші сыныптағы партасының бетінде болып дәптердің
жоғары , төмен жылжуын сол қолдың ықпалымен жүзеге асады .
8 . Оқушының қаламсап ұстаған жұдырығы оның көкірек тұсында
болуы .
9 . Оқушының жұмыс дәптері партасының бетінде көлбеу жатуы (
есік жағы жоғары , терезе жағы төмен ) .
10 . Дәптердің жоғары немесе төмен жылжуы тек сол қолдың
ықпалымен жүзеге асады .
11 . Оқушы қаламсапты ұшынан 2 – 3 мм қашықтықта үш саусақтың
көмегімен қатты қыспай еркін ұстап жазуы .
Сауат ашу кезеңіндегі жазудың мақсат міндеттері .
Сауат ашу жұмысының мақсатын программа белгілейді . Программа бойынша
, сауат ашудың мақсаты оқушыларды дұрыс оқи , дұрыс жаза білуге
үйрету және оқу мен жазуға үйрете отырып , тілін , ойын дамыту .
Сауат ашу жұмысының басты шарты - әріпті таныту . Әріпті танып ,
оқып, оны жазып үйренбейінше , сауатты азамат болып өсу мүмкін
емес. Алайда сауат ашу жұмысы бірден әріп танудан басталмайды .
Өйткені әріптер тілдегі дыбыстардың шартты белгілері ғана .
Демек , әріптерді дыбыстармен ұштастыра білсе ғана , сауат ашу сабағы
саналы өтпек . Ал тіліміздегі дыбыстардың әрқайсысы жеке күйінде
кездеспейді , олар сөз ішінде бір – бірімен тіркесіп келеді . Осыдан
барып , тіл дыбыстарын білдіру үшін сөйлеуді сөйлемдерге , сөйлемді
сөздерге , сөздерді буындарға , буындарды дыбыстарға талдау қажеттігі
туады . Осындай жұмыстар нәтижесінде оқушылар іс жүзінде сөйлеу ,
сөйлем , сөз , буын , дыбыс деген ұғымдарды меңгеруі керек . Тіл
дыбыстары біркелкі болмайды ( дауысты , дауыссыз , жуан , жіңішке , қатаң
, үнді , сонар тб ) .Сауат ашу кезеңінде оқушылар тіл дыбыстарының
әрқайсысының жеке ерекшеліктерін біліп , тәжірибе арқылы меңгеруі
қажет . Дыбысты естіп , ажыратқаннан кейін , сол бөліп алған дыбысты
дұрыс дыбыстай білуі қажет , тек содан кейін ғана әріп таңбалары
таныстырылады .
Сауат ашу кезеңінде жоғарыдағы жұмыс түрлерін жүргізу
арқылы , оқушылардың дыбыстарды бұзып айту тәрізді кемшіліктері
түзетіліп , оқығанын , естігенін екінші адамға айтып беруге
машықтанатын болады , баланың ойы дамып – жетіледі .
Жастардың білім мен тәрбие алуы , осы сауат ашу кезеңінің
өзінде – ақ қалыптаса бастайды . Мұның өзі – сауат ашу мақсатына да
жаңаша көзқараспен қарау деген сөз . Ол талап – сауат ашу жұмысы
мазмұнын кеңейтіп , оқушылардың дүниетанымын қалыптастыру мүмкіншілігін
арттыра түсу , мұның өзі Әліппе оқулығының мазмұны мен
программа талаптарын қайта қарастыру арқылы және оқытудың тиімді
әдіс – тәсілдерін таңдай білу , сондай – ақ сауат ашу сабақтарын
дұрыс ұйымдастыру , көркем және техникалық құралдарды талғампаздықпен
іріктеу арқылы шешілмек .
Жазу құралдары .
Көркем жазуға үйрету үшін арнайы сызылған тақта . Жазуда дұрыс
отыру суреті , дәптер , қалам , жазбаша цифрлар және жекеленген
әріптер жазу үлгісі альбомы түрлі – түсі борлар болған жөн . Дәптер
3 – жолы көмекші жолы және көлбеу сызық 2 – сыныптың соңында кеңжол
дәптерге көшеді . Әріптердің биіктігі 2 – 2 сыныпта кіші әріптің
биіктігі 4 –мм көмекші жолдың биіктігі 8 – мм болады . Кіші әріптердің
биіктігі 3 – мм , әріптің биіктігі 6 – мм болады .
Жазудың түрлері .
Жазу мынадай түрлерге бөлініп қарастырылады .
1 . Пиктографиялық .
2 . Идеографиялық .
3 . Буын .
4 . Әріптік немесе дыбыстық .
Осыларға тақтаның пиктографиялық жазу . Бұл жазудың ең алғашқы түрі,
суретке негізделген жазу . Сондықтан оны кейде сурет жазуы деп те
атайды . Пиктографиялық жазудың ескерткіштері әр түрлі суреттердің
жиынтығынан құралған . Әрбір сурет бүтіндей бір материалды білдіре
алады . Мысалы : мен аң аулауға кеттім дегенді білдіру үшін адамның
суретіне қарайластырып тоғайдың және аңның суретін салған .
Пиктографиялық жазу өте жабайы жазу болды , оның кең
мазмұнды ойды түгелімен жазып жеткізуге мүмкіндігі болмады .
Идеографиялық немесе логографиялық жазу . Пиктографиядан идеографияға
көшу өте баяу болды . Идеографиялық жазудың үлгілері өте ертедегі
қытай жазуы мен шумер жазуынан көруге болады . Қытай жазуының
идеологиялық жүйесі осыдан 4000 – жыл бұрын жасалған болатын . Египед
, шумер , қытай жазулары логографиялық жазу болды . Логографиялық жазу
жүйесінің барлығында нақтылы мағынасы бар сөздер осылардың
бейнесімен берілсе , қала , су , дегендер бейнелі схемамен берілген .
Ертедегі шумер жазуында ағаш , тау , сабақ деген сөздер , қытай
жазуында күн , тау , ат деген сөздер де осы бейнелеу түрінде
берілген . Жыл деген сөз пальманың бұтақтарының бейнесімен
белгіленген , өйткені египедтік пальманың бұтағының саны -12 болады
деп түсінген . Буын жазуы таңбалардың фонетикалық мағынасы жағынан
бірнеше түрге бөлінеді . Мұның бірінші түріне ассировавилон , элам ,
урар, сына жазулары дыбыстық корей жазуы жатады . Жазудың бұл
жүйелерінде таңбалар кез – келген буынды , атап айтқанда , ызыңның
мынандай түрлерін белгілейтін болған : дара дауыстының өзі , А
(дауысты) + С ( дауыссыз ) , С+А , С+А+С майя жазуында сөз соңындағы
дауыссыздар да белгіленген . Буын жазуының екінші түріне кипр ,
эфиопия және жапон буын жазулары жатады . Жазудың бұл жүйесінде
таңбалар тек дара дауыстыларды және дауыссыздардың тіркесі мен
белгілі бір дауыстың қосындысын белгілейді .
Әріп жазуы . Таза күйінде дыбыстық жазу - 2000 жылдықтың
екінші жартысында пайда балса , вокалданған дыбыстық жазу біздің
дәуіріміздің 1000 жылдығының басында пайда болған . Жазу жүйелерінің
ішінде әріп жазуы - ең қолайлы жазу . Әр түрлі тілдерде буын
санымен сөздің санынан дыбыстық саны әлдеқайда аз . Осыған орай
дыбыстарды таңбалау үшін , әдетте 20 - дан 40 – қа дейінгі таңба
санының өзі жеткілікті болады . Әріп жазуындағы таңбалардың мұндай
шағын мөлшері меңгеруді , сауаттылыққа үйретуді жеңілдетеді . Ертедегі
әріп жазуы ( финский , ежелгі , еврей тб ) дыбыстық жазу болды . Ондағы
таңбалар тек дауыссыз дыбыстарды ғана белгілейтін болған .
Зерттеушілер ең алғашқы дыбыстық жазу мен финский жазуын атайды .
Мамандардың пікірі бойынша финский жазуының ескерткіштері
(Абибаал , Асдрубаал жазба ескерткіштері ) б . з . д . 10 – 11 ғасырларда
пайда болған . Финский жазуында 22 – таңба бар . Олардың әрқайсысы
жеке дыбысты таңбалаған .
Әріп жазылуының таралуы б . з . д . 1000 – жылдықтың алғашқы
ғасырларынан басталды . Әріп жазуы негізгі екі түрлі бағытта
таралған . Шығыста финский жазуының негізінде пайда болған аралий
жазуынан Европа халықтарының әріп жазу жүйелері жасалып таралады .
Жазулар таңбалардың орналасу бағытына қарай бір – біріне ажыратылады
. Қытай жазуындағы идеограммалар жоғарыдан төмен қарай орналасады .
Орыс , грузин , армян , өзбек , қазақ жазулары солдан оңға қарай
бағытталса , араб жазуы керісінше , оңнан солға қарай бағытталған .
Коллиграфиялық жазуға үйретудегі методикалық тәсілдер .
1. Жазғанда үлгімен салыстыра білу .
2. Дыбысты жазбаша әріппе және басқа әріпті жазбаша әріпке
айналдыру .
3. Әріпті жазу тәсілдерін білу .
4. Әріптерді жалғастыру тәсілдері ( үзбей жазу )
5. Әріптердің биіктігін салыстыра білу жолдағы әріптердің бірдей
биіктігін сақтау .
6. Әріптерді жол сызықтарының ортасына және жолға жаза білу .
7. Жазуды бастау , жазуды толтыру .
8. Дұрыс көлбеу жазу тәсілі .
Жазуды ауыр меңгеретін оқушылармен , атқарылатын жұмыс түрлері .
1 – ші сыныпқа оқуға дайындықтары әр түрлі балалар келеді .
Олардың ішінде кейбіреулері кітапты жүгіртіп оқи алады , ал
екіншілері ежелеп оқиды , ал үшіншісі буындап оқиды , төртіншілері
тіпті оқи да алмайды , әріпте танымайды .
Сондықтан мұғалім ең алдымен өз сыныбына түскен оқушының
құрамымен танысады , олардың қайсысының қалай оқитынын біледі .
Дайындығы қатар оқушылармен сабақ үстінде , сабақтан тыс уақытта
үнемі жеке жұмыс жүргізіледі . Әрбір оқушының дайындығына қарай ,
тапсырма , дәл , тең беріліп , оларды түгел қамтиды . Мұнда , әрбір
бала бір тапсырманы орындағанда сол сынып ұжымының ең бір пайдалы
мүшесі сияқты енетін жағдай жасалғаны жөн . Бұл жұмыстардың
барлығының келісімді қызмет жасауын қамтамасыз етіп , әр оқушының
дайындығына қарай , жазу дағдысын жетілдіру . Әрбір сабақта балалар
өздіктерінен орындау үшін тапсырма алады .
Жазуға үйрету үшін қажетті жағдайлар .
Жазуға үйрену тілдің ерекшеліктеріне қарай , әр түрлі дәрежеде
өтеді :
фонетикалық жазу дыбыстық - әріптік талдауды шебер жүргізуді ,
дыбыстарды дұрыс , анық айта білуді , айтылған дыбыстарды дәл айыра
алуды талап етеді ;
морфологиялық жазуда сөздің грамматикалық мағыналарын түсініп ,
ережелерді үйрену басым болады .
Жазуға үйрену үшін қажетті жағдайлардың бастылары :
1 . Жазылатын сөздің мағынасын , мәнін анықтау . Мұғалім
көшіруге ұсынған немесе оқып айту арқылы жаздыратын сөздерінің ,
сөйлемінің , текстің мағынасын оқушылардың анық түсінгеніне көз
жеткізгеннен кейін ғана жаздырғаны жөн .
2 . Сөздің айтылуына және жазылуына , грамматикалық формасына
мұқият көңіл аудару ; жазғандарын саналы түрде есте ұстауға жағдай
жасау : оқы , ойлан , есіңе жазып ал , тыңда , зейін аудар , т б .
Жіберілген қателермен жұмыс жасау :
Жазғаныңды тексер , түзет , қайта жаз , осыған ұқсас мысал ойлан , т
б . оқушылардың белсенділігін көтеру және өздіктерінен жұмыс
жасауға баулу .
3 . Сөйлем мен сөзді талдау жұмысын жүйелі түрде жүргізіп
отыру : салыстыру , талдау , жинақтау жұмыстары , “ неге ? “ сұрағын
көбірек қою .
4 . Сөйлеу әрекетінің бірде – бір жағын естен шығармау керек :
дыбыстық әріптік талдау , сөз құрамына жаттығу , сөз таптары бойынша
, синтаксис және байланыстырып сөйлеуге үйрету жұмыстары .
Орфографиялық жаттығуларды ( көшіру , диктант ) сөйлеу жаттығуларымен
(мазмұндама , шығарма ) кезектестіріп өткізу .
5 . Грамматикалық жаттығуларды сөздік - орфографиялық
жаттығулармен кезектестіру . Орфографиялық дағды жөнінде айтылғандар
пунктуацияға да қатысты . Бірақ пунктуацияға үйрену жұмыстарының
өзіне тән ерекшеліктері бар . Тыныс белгілерін қою да ережелерге
бағынады .
Көркем жазуға үйретудің әдіс – тәсілдері .
Көркем жазу 1 – ші сыныптан сауат ашу кезеңінен басталып , келесі
сыныптарда жалғасады , немесе жазу дағдысының қалыптасуымен тікелей
байланысты болады . Коллиграфиялық дағдыны қалыптастырудың маңызы зор
. Ұқыпты , таза , әдемі , анық жазуға үйрету арқылы мұғалім
оқушылардың бойында ұқыптылық , тиянақтылық , еңбекқорлық кез – келген
жұмысты аяғына жеткізуге қажетті төзімділік сияқты қасиеттерді
тәрбиелейді .
Жазуға қажетті тәсілдері :
1 . жазу құралын пайдалана алу .
2 . дәптерді дұрыс орналастыру және жазу кезінде оны жылжытып отыру
.
3 . сабақ кезінде дұрыс отыру .
4 . жазу кезінде қолды жол бойымен дұрыс қозғай білу .
Жазу сабағында қолданылатын көрнекіліктер .
Мұғалімнің оқыту үрдісіндегі міндеті балалардың анық естіп ,
қабылдауы мен сөйлеу қабңлетін дамыту . Бұл үшін көрнекіліктің
алатын орны зор . Көрнекі құралдарды пайдалану арқылы балалар өздері
сөйлейді , жолдастарының сөйлегенін естіп қабылдайды .
Сабақтарында көрнекілікке қойылатын талап : оқушы және сөзді
немесе оның бөлшектерін ( әріптерді , буындарды , морфемаларды ) анық
көретін болуға тиіс , бірақ жазғанда бір әріптен соң екінші әріпті
қарап, ежелеп жазбай , естерінде тұтас сөз немесе буынды сақтап ,
сөзді немесе буынды бірден жазып дағдыланулары керек . Бұл үшін
көру және қолды қозғау көрнекілігі қажет .
Ендеше “ көрнекілік “ деген ұғым сөздерді анық айтуды да ,
мәнерлеп оқуды да , мысалдар іріктеуді де , тақтадағы , таблицалар ,
дәптерлердегі жазуларды да қамтиды .
Әдетте көрнекілік те графикалық немесе көзге көрінетін
құралдарды қолдануды түсінеді . Мұнда қажетті әріптер немесе тұлғалар
, сөздер , сөйлемдер басқа түспен жазылады яғни асты сызылады .
Кейде таұтаға , оқушылардың дәптеріне жазылғандар да бөліп
көрсетіледі ( бірде түбірі , екіншіде қосымшасы ) . Мұндай тәсілдер
жазылғанды көру арқылы бейнелеуді қамтамасыз етеді , алайда
көрнекіліктер оқушылардың зейінін аударып , істің мәнін біршама
түсінуге ( мысалы , басқаша жазбай , неге осылай жазамыз )
көмектесетін болса ғана пайда келтіреді . Сондықтан таблица т б
жасау үшін материалдар жан – жақты ойластырылып , таңдалып алынады .
Оқушылар таблицаға қарап , соған ұқсас және ұқсас емес
құбылыстарды салыстырып , олардың ара қатынастарын анықтай алатындай
болуға тиіс , өздерінің бақылағандарынан қорытынды шығарып белгілі
бір ереже жөнінде ұғым алулары қажет .
Мысалы , - “ й , и “ әріптерінің жазылуын түсіндіру үшін
мұғалім мына сияқты сөздерді бағана етіп жазады .
Киін – кейін ки – қой
Жина – жайна сиыр – сойыл
Биле – бейне тиме – түйме
Мұнда “ и “ , “ й “ әріптерін қызыл түспен жазуға болады . Бірақ
негізгі әдіс – бірінші бағанадағы сөздерді екнші бағанадағы сөздермен
салыстыру . Бұл сөздердің жазылуын салыстыра отырып , балалар олардың
арасындағы ұқсастық пен айырмашылықты табады , “ и “ әрпінің қандай
дыбыстардан кейін жазылып тұрғанын анықтайды . “ и “ – дің
дауыссыздардан , “ й “ әрпінің дауыстылардан кейін жазылатынын өздері
айтады . Көрнекіліктің бірі оқушылардың дәптері болып есептелінеді .
Дәптер арқылы сыныпта ұйымдастырылған жұмыстың мазмұнын жүйесін,
әдісін , сондай – ақ , оқушының білім , дағды , шеберлік дәрежесін
білуге болады . Қысқасы , дәптер – оқушы жұмысының айнасы .
Әр сабақтың басында оқушылардың барлығы дәптерлеріне сол
күнгі датаны жазады . Бір жол тастап , сабақтың тақырыбын не
тақтадан , не оқулықтан көшіреді . Әрбір жеке тапсырма жаңа жолдан
бастап жазылады . Жаттығудың нешінші екені цифрмен белгіленеді .
Оқушылардың жазғандары анық , таза , мүмкіндігінше , сауатты болу
керек . Қажетті грамматикалық немесе орфографиялық құбылыстар сызылады
, жаттығуларға түрлі түсті қарындаштар да пайдаланылады . Көрнекі
құралдарға магнитафон , грампластинка , оқу фильмдері , диафильмдер де
жатады . Оқушылар пластинкаға жазылғандарды зейін қоя тыңдап ,
мұғалімнің басшылығымен қайталап айтады , жазады , тыныс белгілерін
қояды , талдайды . Қосымша құралдар ретінде дидактикалық материалдар
да пайдаланылады . Оның ішінде әсіресе , түрлі буындар , сөздер ,
сөйлемдер , жазылған карточкалар , конверттер көп қолданылады .
Жасалған көрнекіліктерді сабақ барысында қолдану .
Мектептегі оқу мен тәрбие ісінің құрылысын жетілдіріп , тиімді
әдіс – тәсілдер қолдану арқылы оқытудың сапасын арттыру , техникалық
құралдармен көрнекілік құралдарын орынды қолдану нәтижесінде
оқушылардың біліміндегі формаларды жою , оқыту мен тәрбиелеуді
ұштастыру , сабақ үрдісін нағыз ғылыми жолмен ұйымдастыру . Жалпы
сабақтарда көрнекіліктерді пайдалану сонау 16 – ғасырларынан бері сөз
болып келеді . Көрнекі құралдары принцип ретінде дүниеге белгілі
еткен словян халқының ұлы педагогы Ян Амос Коменский .
Көрнекіліктерді пайдалану іс жүзінде тек қазіргі заман мектептерінде
орын алып отыр . Қазәргі мектептерде сабақ көрнекіліктерді
қолдануға ерекше мән беріп отыр , өйткені ғылыми техникалық
үрдістің алға басуы нәтижесінде балаларды да ақыл – ойы болып
жатқан өзгерістерді тез қабылдайды деуге болады .
Сауат ашу сабақтарында көрнекілікті қай кезде, қандай мақсатпен
қолданады .
1. ол оқушыларды сөйлету мақсатымен қолданылады . Ондай сюжетті
суреттерді көрсете отырып, сөз, сөйлем, әңгіме құрайды. Құраған
әңгімелерді сөзге, буынға және дыбысқа талдайды. Мұндағы мақсат
танысуға тиісті дыбысты сөйлеу тілінен ажырата білу .
2. тіл дыбыстарын олардың сөз ішінде беретін ұғымдармен ұштастыру
мақсатымен де жекелеген заттың суреттері немесе сюжетті суреттер
пайдаланылады .
3. оқушылардың дүниетанымын қалыптастыру , тәрбие беру мақсатымен де
сурет және басқа көрнекіліктер қолданылады .
4. “ әліппе “ кезінде суретті , алфавит , қиыс әріптер , буындар , түрлі
таблицалар т б . пайдаланылады .
Техникалық құралдар - көрнекіліктің техникалық прогресс
дәуірі туғызған жаңа түрлері . Техникалық құралдарды дұрыс пайдалану
арқылы сауат ашу сабақтарының тиімділігін арттыруға болады .
Көрнекіліктерді пайдаланудың дұрыс болуы мұғалімдердің іскерлігіне ,
ізденістілігіне , шығармашылық пен жұмыс атқара білуіне байланысты .
Бастауыш сыныптардың білім беру жүйесінің мазмұнының негізгі арқауы ел
болып, тіл туралы заң қабылданып қазақ тілінің мемлекеттік мерейге
ие болуы ересек ұрпақ қол үзіп, жеткіншек ұрпақ көз жазып ала жаздаған ата-
бабаның аяулы дәстүрін қастерлі салт-ғұрпын түп тамырын ықылым заманның
тереңіндегі қалыптасқан тарихи ұлттың мәдениетін, өнерін жаңарған
өміріміздің игілігіне айналдыру.
Бастауыш сыныптарда қазіргі кезеңдегі білім сапасын арттыру үшін ат
салысып жүрген ғалым педагогтер М.Ералиева, С.Дүйсебаев, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz