Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнестің дамуы
Кіріспе
1 Шағын және орта бизнестің теориялық негіздері
1.1 Шағын және орта кәсіпкерлік ұғымы мен мәні
1.2 Қазақстандағы шағын және орта бизнесті ұйымдастыру ерекшелігі
1.3 Шағын және орта бизнес дамуының шетел тәжірибесі
2 Қазақстан республикасындағы шағын және орта бизнестің дамуы
2.1 Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнестің дамуы
2.2 Қазақстандағы шағын және орта бизнестің дамуын мемлекеттік қолдау
2.3 Семей қаласындағы шағын және орта кәсіпкерліктің дамуы
3 Қазақстан республикасының шағын және орта кәсіпкерліктің дамуыту мәселелері
3.1 «Шағын кәсіпкерлікті дамыту қорының» маңызы
3.2 Қазақстан Республикасындағы шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту проблемалары мен оларды шешу жолдары
Қорытынды
Пайдалаған әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
1 Шағын және орта бизнестің теориялық негіздері
1.1 Шағын және орта кәсіпкерлік ұғымы мен мәні
1.2 Қазақстандағы шағын және орта бизнесті ұйымдастыру ерекшелігі
1.3 Шағын және орта бизнес дамуының шетел тәжірибесі
2 Қазақстан республикасындағы шағын және орта бизнестің дамуы
2.1 Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнестің дамуы
2.2 Қазақстандағы шағын және орта бизнестің дамуын мемлекеттік қолдау
2.3 Семей қаласындағы шағын және орта кәсіпкерліктің дамуы
3 Қазақстан республикасының шағын және орта кәсіпкерліктің дамуыту мәселелері
3.1 «Шағын кәсіпкерлікті дамыту қорының» маңызы
3.2 Қазақстан Республикасындағы шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту проблемалары мен оларды шешу жолдары
Қорытынды
Пайдалаған әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
Соңғы жылдары шағын және орта бизнес Қазақстан Республикасының экономикасындағы ролі артып келе жатыр. 2009 жылы Қазақстандағы шағын және орта бизнес секторымен өндірілген жиынтық өнімдердің ЖІӨ - ге қатынасы 17% - ды құрады, ал 2010 жылы осы сектор субъектілерінің бұл макроэкономикалық индикаторындағы үлесі 20% - дан астам шамаға жетті. Осы статистикалық мәліметтер көрсетіп отырғандай шағын және орта кәсіпкерлік секторының қазақстан экономикасындағы маңыздылығы барған сайын салмақты болып келеді. 2011 жылғы осы сектордың ЖІӨ - ге қатынасының болжамды көсеткіш деңгейі 30% (бұл көрсеткіш бағдар ретінде ҚР – ның президентімен өткен жылы халыққа жолдауында қарастырылып, бекітілген [2]. Бәрімізге мәлім кәсіпкерлік секторы экономиканың диверсификациялауға, тұрақты қарқындармен дамытуға мүмкіндік береді. Осы тенденция біздің елімізде қалыптаса қойған жоқ. Сондай – ақ жоғарыдағы үлестік көрсеткіштер дамыған мемлекеттердің экономикасымен салыстырғанда мардымсыз болып табылады. Мұндай жағдайдың қалыптасуы мемлекеттік реттеу мен қолдауға және шағын бизнес пен орта кәсіпкерліктің ішкі және сыртқы орталарына қатысты әралуан аспектілі қиындықтары мен проблемаларына байланысты. Сондықтан осы ғылыми жұмыстың өзектілігі жоғарыда аталған әртүрлі аспектідегі проблемаларды және оларды шешу жолдарын зерттеумен анықталады.Сонымен қатар шағын жәнеи орта бизнес секторының бүкіл әлемдік сауда ұйымына (БСҰ) кіруіне байланысты проблемаларды зерттеу осы бітіру жұмысының өзектілігін анықтайды. Халықаралық сыртқы ортаға қатысты бүкіл потенциялды қиындық қазіргі кезде өте белсенді талқылануының себебі, шағын және орта бизнестің тек қана ішкі рынокқа бағдарлануына байланысты бәсекелік қабілеттің төмендігінде. Сондықтан егер біздің еліміз БСҰ – ына кірсе, онда осы сектордың елімізде экономикамызды әртараптандыруға мүмкіндігі болмай қалады. Осыған орай осы әлемдік ұйымға кірер алдында осы сектордың бәсекелік қабілеттерін жоғарлатуға бағытталған. Дамыту жолдарын зерттеу жоғарыда аталғандай, осы зерттеу жұмысының тақырыбының өзектілігін баянды етеді. Бітіру жұмысының мақсаты. Шағын және орта кәсіпкерліктің дамуында кедергі болып тұрған проблемаларды қарастырып, оларды шешу жолдары арқылы осы секторды дамыту жолдан зерттеу болып табылады. Курстық жұмыс мақсаты1. Шағын және орта бизнестің экономикалық жүйедегі дамытудың варианттарын зерттеу арқылы ролін қарастыру;2. Шағын және орта бизнес субъектілерінің түрлі аспектідегі қиындықтары мен проблемаларын терең талдау мен сипаттамаларын бітіріп кету;3. Терең талдау негізіндегі проблемаларды шешу жолдарын зертеу арқылы ҚР –дағы шағын және орта бизнес субъектілерін дамыту жолдарын әзірлеу. Бітіру жұмысының маңыздылығы.Бұл ғылыми жұмыстың теориялық маңыздылығы қазіргі жағдайда өте жоғары. Сондай – ақ бұл крстық жұмыста тәжірибелік маңыздылығы да бар. Оның тәжірибелік
Пайдаланған әдебиеттер тізімі:
1. М.Б. Бисенғазин, А.Ш. Хамитов «Кәсіпкерлік негіздері»
2. А.Қ. Мейірбеков, Қ.Ә. Әлімбетов «Кәсіпорынның экономикасы», Алматы, 2009ж.
3. В. М. Власова, «Основы предпринимательской деятельности», Москва 2007ж.
4. ҚР 2009 ж. 12-маусымдағы «Салықтар және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдер туралы» кодексі
5. ҚР 2009 ж. 17- сәуірдегі «Лицензиялау туралы» заңы;
6. «Малый и средний бизнес Казахстана» журналы. Астана, 2008-2009.
7. Л.Ш. Лысенкер, Э.М. Лысенкер, «Основы рыночной экономики» Алматы, «Рауан» 2010ж.
8. Д.Қ. Қабдиев, «Экономикалық саясат» Лекциялар, Алматы 2010ж
9. www.rio@semgu.kz
10. Ермаков В.А. «Қазақстан қазіргі дүние әлемінде», Алматы – 2009 ж.
11. Шеденов Ө.Қ. «Жалпы экономикалық теория», Алматы – 2008 ж.
12. «Экономикалық саясат», Экономика –Алматы, 2008.
13.Стратегия вхождения Казахстана в число 50-ти наиболее конкурентоспособных стран мира. «Казахстан на пороге нового рывка вперед в своем развитии», 1 наурыз, 2009ж.
14. К.Ж. Оразалин, М.М. Жантасов, «Орысша-қазақша қазіргі уақыттағы экономикалық түсіндірме сөздігі», Алматы, 2009ж.
15. Мейірбеков Б. «Елдегі жеке кәсіпкерлікте тиімді дамыту жолдары», Хабаршы № 1-2009 ж.
16.Б.Мадешов: "Нарықгық экономика теориясына кіріспе" —
Алматы: Экономика, 2008ж.
17. Макконел К. «Экономика-принципы, проблемы», М. – 2009 ж.
18. Сәбден О., Тоқсанова А. «Шағын кәсіпкерлікті басқару», Алматы – 2010 ж
19. Сахариев С.С. «Әлем экономикасы» І бөлім, Алматы – 2009 ж.
20. Набиев Е.Н. «Халықаралық экономикалық қатынастар», Алматы – 2008ж.
21. Мейірбеков Б. «Елдегі жеке кәсіпкерлікте тиімді дамыту жолдары», Хабаршы № 1-2008 ж.
1. М.Б. Бисенғазин, А.Ш. Хамитов «Кәсіпкерлік негіздері»
2. А.Қ. Мейірбеков, Қ.Ә. Әлімбетов «Кәсіпорынның экономикасы», Алматы, 2009ж.
3. В. М. Власова, «Основы предпринимательской деятельности», Москва 2007ж.
4. ҚР 2009 ж. 12-маусымдағы «Салықтар және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдер туралы» кодексі
5. ҚР 2009 ж. 17- сәуірдегі «Лицензиялау туралы» заңы;
6. «Малый и средний бизнес Казахстана» журналы. Астана, 2008-2009.
7. Л.Ш. Лысенкер, Э.М. Лысенкер, «Основы рыночной экономики» Алматы, «Рауан» 2010ж.
8. Д.Қ. Қабдиев, «Экономикалық саясат» Лекциялар, Алматы 2010ж
9. www.rio@semgu.kz
10. Ермаков В.А. «Қазақстан қазіргі дүние әлемінде», Алматы – 2009 ж.
11. Шеденов Ө.Қ. «Жалпы экономикалық теория», Алматы – 2008 ж.
12. «Экономикалық саясат», Экономика –Алматы, 2008.
13.Стратегия вхождения Казахстана в число 50-ти наиболее конкурентоспособных стран мира. «Казахстан на пороге нового рывка вперед в своем развитии», 1 наурыз, 2009ж.
14. К.Ж. Оразалин, М.М. Жантасов, «Орысша-қазақша қазіргі уақыттағы экономикалық түсіндірме сөздігі», Алматы, 2009ж.
15. Мейірбеков Б. «Елдегі жеке кәсіпкерлікте тиімді дамыту жолдары», Хабаршы № 1-2009 ж.
16.Б.Мадешов: "Нарықгық экономика теориясына кіріспе" —
Алматы: Экономика, 2008ж.
17. Макконел К. «Экономика-принципы, проблемы», М. – 2009 ж.
18. Сәбден О., Тоқсанова А. «Шағын кәсіпкерлікті басқару», Алматы – 2010 ж
19. Сахариев С.С. «Әлем экономикасы» І бөлім, Алматы – 2009 ж.
20. Набиев Е.Н. «Халықаралық экономикалық қатынастар», Алматы – 2008ж.
21. Мейірбеков Б. «Елдегі жеке кәсіпкерлікте тиімді дамыту жолдары», Хабаршы № 1-2008 ж.
Мазмұны
Кіріспе
1 Шағын және орта бизнестің теориялық негіздері
1.1 Шағын және орта кәсіпкерлік ұғымы мен мәні
1.2 Қазақстандағы шағын және орта бизнесті ұйымдастыру ерекшелігі
1.3 Шағын және орта бизнес дамуының шетел тәжірибесі
2 Қазақстан республикасындағы шағын және орта
бизнестің дамуы
2.1 Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнестің дамуы
2.2 Қазақстандағы шағын және орта бизнестің дамуын мемлекеттік қолдау
2.3 Семей қаласындағы шағын және орта кәсіпкерліктің дамуы
3 Қазақстан республикасының шағын және орта кәсіпкерліктің дамуыту
мәселелері
3.1 Шағын кәсіпкерлікті дамыту қорының маңызы
3.2 Қазақстан Республикасындағы шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту
проблемалары мен оларды шешу жолдары
Қорытынды
Пайдалаған әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
Кіріспе
Соңғы жылдары шағын және орта бизнес Қазақстан Республикасының
экономикасындағы ролі артып келе жатыр. 2009 жылы Қазақстандағы шағын және
орта бизнес секторымен өндірілген жиынтық өнімдердің ЖІӨ - ге қатынасы 17%
- ды құрады, ал 2010 жылы осы сектор субъектілерінің бұл макроэкономикалық
индикаторындағы үлесі 20% - дан астам шамаға жетті. Осы статистикалық
мәліметтер көрсетіп отырғандай шағын және орта кәсіпкерлік секторының
қазақстан экономикасындағы маңыздылығы барған сайын салмақты болып келеді.
2011 жылғы осы сектордың ЖІӨ - ге қатынасының болжамды көсеткіш деңгейі 30%
(бұл көрсеткіш бағдар ретінде ҚР – ның президентімен өткен жылы халыққа
жолдауында қарастырылып, бекітілген [2]. Бәрімізге мәлім кәсіпкерлік
секторы экономиканың диверсификациялауға, тұрақты қарқындармен дамытуға
мүмкіндік береді. Осы тенденция біздің елімізде қалыптаса қойған жоқ.
Сондай – ақ жоғарыдағы үлестік көрсеткіштер дамыған мемлекеттердің
экономикасымен салыстырғанда мардымсыз болып табылады. Мұндай жағдайдың
қалыптасуы мемлекеттік реттеу мен қолдауға және шағын бизнес пен орта
кәсіпкерліктің ішкі және сыртқы орталарына қатысты әралуан аспектілі
қиындықтары мен проблемаларына байланысты. Сондықтан осы ғылыми жұмыстың
өзектілігі жоғарыда аталған әртүрлі аспектідегі проблемаларды және оларды
шешу жолдарын зерттеумен анықталады.Сонымен қатар шағын жәнеи орта бизнес
секторының бүкіл әлемдік сауда ұйымына (БСҰ) кіруіне байланысты
проблемаларды зерттеу осы бітіру жұмысының өзектілігін анықтайды.
Халықаралық сыртқы ортаға қатысты бүкіл потенциялды қиындық қазіргі кезде
өте белсенді талқылануының себебі, шағын және орта бизнестің тек қана ішкі
рынокқа бағдарлануына байланысты бәсекелік қабілеттің төмендігінде.
Сондықтан егер біздің еліміз БСҰ – ына кірсе, онда осы сектордың елімізде
экономикамызды әртараптандыруға мүмкіндігі болмай қалады. Осыған орай осы
әлемдік ұйымға кірер алдында осы сектордың бәсекелік қабілеттерін
жоғарлатуға бағытталған. Дамыту жолдарын зерттеу жоғарыда аталғандай, осы
зерттеу жұмысының тақырыбының өзектілігін баянды етеді. Бітіру жұмысының
мақсаты. Шағын және орта кәсіпкерліктің дамуында кедергі болып тұрған
проблемаларды қарастырып, оларды шешу жолдары арқылы осы секторды дамыту
жолдан зерттеу болып табылады. Курстық жұмыс мақсаты1. Шағын және
орта бизнестің экономикалық жүйедегі дамытудың варианттарын зерттеу арқылы
ролін қарастыру;2. Шағын және орта бизнес субъектілерінің түрлі аспектідегі
қиындықтары мен проблемаларын терең талдау мен сипаттамаларын бітіріп
кету;3. Терең талдау негізіндегі проблемаларды шешу жолдарын зертеу арқылы
ҚР –дағы шағын және орта бизнес субъектілерін дамыту жолдарын әзірлеу.
Бітіру жұмысының маңыздылығы.Бұл ғылыми жұмыстың теориялық маңыздылығы
қазіргі жағдайда өте жоғары. Сондай – ақ бұл крстық жұмыста тәжірибелік
маңыздылығы да бар. Оның тәжірибелік маңыздылығы қазіргі таңдағы шағын және
орта бизнестің қамтуындағы проблемалармен қиындықтарды шешу жолдарының
шынайы өмірге, жүзеге асырулары бойынша рекомендацияларды ұсынумен
анықталады.
Курстық жұмысының міндеттері:
1. Шағын және орта бизнестің экономикалық жүйедегі дамытудың
варианттарын зерттеуx арқылы ролін қарастыру;
2. Шағын және орта бизнес субъектілерінің түрлі аспектідегі
қиындықтары мен проблемаларын терең талдау мен сипаттамаларын
бітіріп кету;
3. Терең талдау негізіндегі проблемаларды шешу жолдарын зертеу арқылы
ҚР –дағы шағын және орта бизнес субъектілерін дамыту жолдарын
әзірлеу.
Курстық жұмысының маңыздылығы. Бұл ғылыми жұмыстың теориялық
маңыздылығы қазіргі жағдайда өте жоғары. Сондай – ақ бұл бітіру жұмысныда
тәжірибелік маңыздылығы да бар. Оның тәжірибелік маңыздылығы қазіргі
таңдағы шағын және орта бизнестің қамтуындағы проблемалармен қиындықтарды
шешу жолдарының шынайы өмірге, жүзеге асырулары бойынша рекомендацияларды
ұсынумен анықталады [1].
1 Шағын және орта бизнестің теориялық негіздері
1.1 Шағын және орта кәсіпкерлік ұғымы мен мәні
Шағын және орта бизнес түсінігінің мәнін ашпас бұрын, алдымен
оның қалыптасу көздерін анықтап алу керек. Экономикалық теорияда
кәсіпкерліктің алғашқы анықтамасына қатысты қайшылықтар бар. Көптеген
теоретиктер кәсіпкерліктің шығуын франсуз экономисі Р.Контильион (18ғ)
есімімен байланыстырады, ол кәсіпкерлікті сипаттайтын функйионалдық негізі
ретінде тәуекелділікті ұсынады, яғни кәсіпкерлік-тәуекелділікпен байланысты
болып келетін адамдардың қызметі. Бірақ соңғы уақытта кейбір теоретиктер
әйгілі араб ойшылы Ибн-Кальдунның кәсіпкерлік теориясын ұстанады, касб
түсінігі негізгі құраушы категория деңгейіне дейін көтерілген.Кейбіреулері
болса, шағын бизнес барлық ежелгі мәдениетте дамыған деп тұжырымдайды. Бұл
істе арабтар, вавилондықтар, египеттіктер, иудилер, гректер, финикшілер
және римдіктер ерекшеленген. Мұнын дәлелі тұтынушылар мен кәсіпкерлерді
қорғауға бағытталған Хамураппи заңдары болып табылады4. Қазіргі уақыттағы
алдынғы қатарлы ғылыми-техника дамудың теоретигі Кристофер Фример және
менеджмент теоретигі Питер Друпердің айтулары бойынша кәсіпкерліктің
кезектілік теориясынан ұсынған, оны алғаш зерттеген Иозеф Шумпеттер болып
табылады. Теорияның мәні келесіде, кәсіпкерлік-экономикалық дамуда
қозғалтатын өзіндік элемент. Сонымен, қазіргі ұрпақ теоретиктеріне
кәсіпкерліктің алғашқы пайда болу төңірегіндегі сұрақтарын бірнеше рет
қарастыруларына тура келеді, бұл бір қатар экономистер мен студенттерді
дұрыс емес бағытта талқылауды қорғайды.Кәсіпкерліктің анықтамасынан
тоқталмас бұрын кәсіпкерлікті қандай категорияға жатқызу керек екендігін
нақтылап алайық.Одақтық Республикалардың тәжірибесінде экономиканы құрамдас
элементтерге шартты бөлудің дәстүрлі жүйесі кеңінен қолданылған, ол халық
шаруашылығының даму бағытын және заңдылығын жан-жақты танып білуге
мүмкіндік береді, сондай-ақ жаңадан қаклыптасқан мәселелерді өз кезеңінде
байқауға және олардың жедел шешілуі бойынша шаралар қолдануға
мүмкіндікбереді.
Қазіргі уақытта нарықтық қатынастар жүйесінде кәсіпорындар
келесідей айрықша ерекшеліктерімен сипатталады, мөлшері, жұмыс істеушілер
саны, қай салаға жататындығы, негізгі және айналым қорларының құны,
шығарылатын өнім көлемі. Ірі кәсіпорындар – нарыққа негізгі өнім
шығарушылар болып табылады. Ірі кәсіпорындар – эконамика қаңқасы,
экономикалық тұрақтылықтың базисі. Шағын және орта кәсіпорындар,
үнемі жаңарып тұратын номенклатурасымен және ассартиментімен, аз ғана
партияда өнім дайындау, шектеулі тұтынушылар жағдайында елеусіз материалдар
мен шикі затты қолдану қажет болған жағдайда пайда болады. Сонымен, шағын
кәсіпорындар нарықтың салыстырмалы толған кезінде жекелеген тапсырыстарды
есепке алып өнімді аяқтайды, яғни ұсақ – түйек өнімдер өндіріледі. Сонымен
қатар, шағын кәсіпорындар қызметтің барлық саласында нолдік нәтиже алумен
байланысты жоғары тәуекелге ие болып табылады. Бұл әрі инновациялық қызмет,
әрі жаңа технологияны игеру. Өнімнің жаңа түрін игеру. Шағын
кәсіпорындардың капиталымен тәуекел, іріге қарағанда қоғамға аз шығындар
алып келеді, сондықтан мемлекет шағын кәсіпорындарды құру және дамыту үшін
арнайы жеңілдіктер тәртібін тағайындау керек. Сондай-ақ шағын
бизнес сферасына өздерінің тәуелсіз меншігі бар, шаруашылық еркіндікке ие
және өз қызметі сферасында үстемдік етпейтін фирмалар жатады. Көптеген
шетелдік зерттеулер шағын кәсіпорындарға 500 адамнан аспайтын жұмысшылар
бар және сату көлемі 20 млн доллардан аспайтын фирмаларды жатқызады. Бірақ
бұл көрсеткіштер шартты болып табылады[1]. Қазақстанда шағын және
орта бизнеске бірнеше инвесторлармен құрылатын, географиялық шектелген
зоналарда қызмет ететін және нарықтың шектеулі үлесіне ие, басқаруды
құрушылар жүзеге асыратын, барлық негізгі стратегиялық шешімдерді өздері
қабылдайтын кәсіпорындар жатады. Басқару сипаты икемділігімен,
форьмалділіктің жоқтығымен шешімін қабылдау барысында, өндіріс саласындада,
басқару саласындада жұмысшылардың өз-ара алмасуының жоғарылығымен
ерекшеленеді. Нарықтық экономиканың шаруашылық жүргізуші субъектілерде
кәсіпкерлік және бизнес ұғымдары өзара тығыз байланысты. Кәсіпкерлік
пен бизнесті экономикалық қызметтің бір түрі ретінде қарастыра отырып,
отандық және шетелдік зерттеушілердің айтулары бойынша, бұл терминдер -
өндіру немесе алу және тауарларды сату, басқа тауарларға айырбастау үшін
қызмет көрсету немесе жай қызмет көрсету, серіктестіктер арасында екі жақты
пайда табу негізіндегі ақшалар арқылы пайда табуға бағытталған, жеке
тұлғалармен, кәсінорындармен немесе ұйымдармен жүзеге асырылатын ( тек
заңмен тыйым салынбаған ) еркін шаруашылықты білдіреді.Бірақ кәсіпкерлік
және бизнес түсініктері экономикалық тұрғыдан қарастырғанда синонимдер
болып табылады. Бизнес түсінігі экономикалық тұрғыдан қарағанда
кеңірек. Шетелдік әдебиеттерде нарықтық экономика бойынша бизнес қағамның
қажеттілігін қамтамасыз ететуге қажетті өндіріс жүйесі ретінде
анықталады.Бизнес нарықтық экономиканы барлық қатысушыларының арасындағы
қатынастарды қамтиды және тек қана жалдамалы жұмысшылардың да, мемлекеттік
құрылым қызметкерлерінің де қызметтерін қамтиды. Жалпы түрде бизнес – бұл
нарықтық қатыныстар жүйесіндегі адамдардың іскерлік белсенділіктері.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексіне сәйкес ( жалпы бөлім ):
кәсіпкерлік – азаматтар мен заңды тұлғалардың меншік нысанына қарамастан,
тауарларға (жұмысқа, қызметке) сұранысты қанағаттандыру арқылы пайда табуға
бағытталған, жеке меншік немесе мемлекеттік кәсіпорындарды шаруашылық
басқару құқығына негізделген ынталы қызметі. Кәсіпкерлік қызмет кәсіпкердің
өз атынан, өз тәуекелімен және өзінің мүліктік жауапкершілігімен жүзеге
асырылады 5. Соған қарамастан, тәжірбиеде кәсіпкерлік пен бизнес
терминдері бірін – бірі алмастыруды. Нақтылап кететін жағдай, кәсіпкерлік
және шағын бизнес бірі – біріне синоним бола алады. Өйткені, шағын
бизнес кәсіпкерлік пен айналысатын шағын кәсіпорындардың қызметін
қарастырады. Әрі қарай, мен, осы дәстүрлі қалыптасқан көзқарасты ұстанатын
боламын. Бәрімізге белгілі, шағын және орта бизнесте жеке секторлар
басшылық етеді. ¬Өзінің кәсіпорынын ашу барысында адамдарды не қозғайды?
Келесідей себептерді бөліп көрсетеді пайда табу, қоғамның әлеуметтік,
экономикалықжәне материалдық жағдайын жақсарту. Басқалардың ішінде
кәсіпкерлік қызметпен айналысудың мативі ретінде келесілерді көрсету керек:
тұлғалардың өзін - өзі қалыптастыру мүмкіндігі, шаруашылық процеске халық
қаржысының бір бөлігін қосу, қосымша және басқада ресурстарды қосу,
азаматтардың өз табыстарын заңды жолмен арттыруға ұмытылу [2].
1.2 Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнестің
дамуы
Бизнес адамзаттың кез келген ойластырылған қызметі ретінде
сендіру негізінде болсын, тиісті мағынасында және заңдық негізінде болсын
мемлекетпен арадағы іскерлікті қатысушылардың экономикалық қарым-
қатынастары нақты ұйымдастыруды қажет етеді. Заңмен бекітілген іскерлік
қызметті ұйымдастырудың әдістері бизнестің ұйымдық-құқықтық формасы деп
аталады.
Бизнесті ұйымдастырудың ең қарапайым тірі – бұл жеке іскерлік. Бұл
жағдайда бизнесмен жеке тұлға ретінде кәсіпорынның, фирманың мәртебесін
иеленбей-ақ, өздігінен, жалғыз басты болып іс-қимыл танытады. Алайда, егер
бұл қызмет бір рет қана немесе кездейсоқ жүргізілмей, жүйелі түрде
жүргізілетін болса, онда міндетті түрде мемлекеттік тіркеуден өтеді. Әрбір
азаматтың, мысалы, өзінің үй іргесіндегі учаскесінде көкөніс пен гүл
өсіріп, оны сатуға құқығы бар. Бұндай жағдайда, егер осындай жеке іскерлік
белгіленген минимумнан асатын пайда әкелсе, іскер осы пайдадан салық төлеуі
тиіс.
Бірқатар жағдайларда белгілі бір жеке тұлға бизнеспен айналысуы
үшін іскерліктің бірнеше түрімен айналысуға құқық беретін ақылы лицензия
алу қажеттілігі құрастырылған. Егер жеке іскерлік қызмет белгілі бір
мерзімге байланысты болса, мерзім мен қызмет көлеміне берілетін ақылы
патент алу қажеттілігі туады. Жеке басты іскер өз шығынын өзі толық
көтереді және өз қызметінің нәтижелері үшін өзі жауап беріп, бастаған ісін
кез-келген уақытта тоқтата алады. Жеке іскерлік қызметінің тағы бір түр-
жеке кәсіпорын, фирма, шаруа қожалғы болып табылады. Бизнестің мұндай
формасындағы мекеме құру құқығы кез-келген азаматта бар. Бұл үшін ол өзінің
жеке кәсіпорынын тіркеуден өткізіп, заңды тұлға мәртебесін алуы шарт.
Мұндай жағдайда аталмыш кәсіпорын тек жалғыз адамнан ғана тұрмауы мүмкін.
Бұл кәсіпорынның меншік иесі іскерлік қызметтің субьектісі ретінде
танылады, ол кез-келген мөлшерде қызметкерлер жалдауы мүмкін, бірақ олар
іскерлік ретінде емес жалдамалы қызметкерлер қатарында саналады.
Жеке іскерлік кейде отбасылы кәсіпорын түрінде көрінеді. Мұндай жағдайда
жеке іскерлікпен топтық, яғни ұжымдық іскерлікке өту әдісі байқалады.
Жеке бизнес жаппай көрінгенімен тар ауқымдағы қызмет болып саналады.
Бизнестің адамы әлеміде жалғыз басты, іскер, өте нәзік тұлға болып
көрінеді. Оның пайдасы мардымсыз және ол нарықтық аласапырыннан жеткілікті
дәрежеде қорғалмайды. Сондықтан да бизнесмендер өздерінің күштері мен
қаржыларын біріктіріп, жалғыз бастылықтан ұжымдық іскерлікке өтуге
биімділіктерін жасырмайды. Бұл жағдайда ортақ фирма немесе кәсіпорын құру
кезінде жекелеген бизнесменнің мүлікке жеке меншігі сақталады, тек
бизнесмендер біртұтас команда құруға өздерінің күштерін біріктіреді. Дей
тұрғанмен, серіктестерде, кооперативтерде оның құрылтайшылары мен
қатысушылары өндіріс құрал-жабдықтарын толық немесе ішінара біріктіреді.
Жеке іскерліктің бұл мүмкіндігі, оның ұжымдық әдісімен іс жүзінде қабысуы
бизнесті дамытудың барынша маңызды факторы болып табылады Жеке
іскерлік қызметі ұсақ бизнестің түрі ретінде өзінің кең таралуына
қарамастан шектеулі мүмкіндіктерге ие болғандықтан, әдетте, болмашы ғана
пайда әкеледі. Барынша ірі бизнесті ұйымдастыру үшін іскер адамдарға ірі
фирмаларға бірігіп, топтық және ұжымдық іскерлікке көшуге тура келеді.
Мұндай жағдайда тек қана күш-жігер емес, сонымен бірге оған
қатысушылардың өндіріс құрал-жабдықтары мен капиталы да біріктіріледі.
Шаруашылық серіктестігін құрушы тұлға оның құрылтайшысы болып
табылады. Олар кәсіпорынға белгілі бір үлес қосып, оның қатысушысына
айналады. Жалпы бастапқы салым жарғылық немесе жинақ капитал деп аталады
[4].
Шаруашылық серіктестігіне қатысушылардың кәсіпорын басқару ісіне,
табысты бөлуге араласуына және оны жойған жағдайда алажақтары бар
тұлғалармен есеп айырысып болғаннан кейін қалған бөлікті заттай немесе
ақшалай түрінде қайтарып алуына құқылары бар. Сонымен бірге серіктестікке
қатысушылар өздерінің біріккен кәсіпорын алдында құрылтайлық құжаттардың
талаптарын, журналды, салымдарды дер кезінде және толық беруге,
коммерциялық құпияны сақтауға және тағы басқа талаптарды бұлжытпай орындау
жөнінде белгілі бір міндеттемелер алады. Толық серіктестік –
келісім негізіндегі жалпы бизнеске қатысушылардың ерікті бірлестігі.
Іскерлік қызметті жүргізу үшін олар жалпы үлестік меншікті құратын
өздерінің мүліктерін біріктіреді, яғни серіктестіктің әрбір мүшесінің
аталмыш кәсіпорынға мүліктік немесе ақшалай түрде енгізген салымына сәйкес
өзінің үлесі болады. Алайда, қаржылық қиындық туған жағдайда, басқаша
айтқанда, серіктестіктің біріккен мүлкінің жалпы құнынан қарыз асып
кеткенде, олардың мүшелері өздерінің немесе заңдық қатынас арқылы
бөлінбеген болса, өздерінің отбасы мүшелерінің мүлкіменен жауап береді.
Толық серіктестіктің заңды тұлға мәртебесі бар және шаруашылық қызметті
субьектісінің барлық құқығына ие. Басқаша айтқанда, олар келісімдік
қатынасқа барады, өзіне міндеттеме алып, оны орындауға және мемлекеттік
билік ұйымдарымен өзара бірлесіп, іс-қимыл танытады. Толық
серіктестіктің барлық мүшелерінің шектеусіз ынтымақтастағы жауапкершілігі
оған қатысушылардың кәсіпорынды басқару ісінде ерекше құқыққа ие болуына
мүмкіндік береді. Олардың әрқайсысы серіктестіктің барлық істерін жеке
басқаруына және өз шешімдері мен іс-қимылдарын ешкіммен де ақылдаспай
жасауына болады[5].
Шағын бизнестің артықшылықтары көрініп отыр. Бұл, шағын және орта
бизенстің динамикалығы, икемділігі, тұтынушылар қажеттілігінің өзгеруіне
тез жауап беру және тауарлар ассортиментін ауыстыру, технология саласына
жаңалықтар енгізу мүмкіндігі. Персоналды басқару сферасында бұл еңбек
ұжымында бейресмилік, бюрократияның жоқтығы, жұмысшылардың басқаруға және
табысқа тікелей қатыс алу мүмкіндігі.Шағын және орта бизнестің ерекшелігі
қызмет ету сферасы болып табылады. Ірі кәсіпорындар жаппай өндіріс
жағдайында, тұрақты тауар номенклатурасымен және көтерме сатып алушылармен
жұмыс істейді. Шағындар ұсақ партиялармен шығарады, жеке тұтынушылардың
қажеттіліктерін қанағаттандырады, нарықтық арнайы сегментіндегі және екінші
реттік шикізат өндірісінің қалдықтарын пайдаланады. Мысалы, автомобиль
өндірісі – ірі кәсіпорын қызметіне жатса, автомобильді жөндеу – шағын және
орта бизнес қызметі. Шағын және орта бизнестің келесі бір тиімді ерекшелігі
коллективті еңбекке ұмтылуы, жұмыс орнын сақтап қалуға тырысу және пайдаға
қатысуға негізделген жұмыстың нәтижесінің максималды болуына мүдделілік
болып табылады. Ірі компаниялар кәсіби менеджерлерді жалдайды, алолар
акционерлердің барлық талпыныстарының ерекшеліктерін білмейді, нәтижесінде
басқару проблемаларына алып келеді, ал шағын кәсіпорындарда құрушының өзі
менеджер, бір тұлға, сондықтан бұл жерде ешқандай түсініспеушілік мәселесі
туындамайды.
Сонымен кәсіпкерліктің одан ары кеңеюі мемлекеттік маңызды
мәселелерінің бірі болып табылады, кәсіпкерлер мәселелерінің шешу үшін
әкімшілік – ұйымдық, технологиялық, техникалық ресурстар қолданылуы
қажет[6].
Қазіргі уақытта қалыптасқан экономикалық жағдайда мемлекеттік
тікелей немес жанама қолдау көрсететін елеулі ресурстары жоқ. Сондықтан,
барлық күш жағымды сыртқы ортаны қалыптастыруға бағытталуы керек. Бұл
бағытты жүзеге асыру үшін келесідей шаралар қажет: заңдық және нормативтік
базалар ары қарай қалыптасуы мен дамуы, өндірісті қолдайтын
инфрақұрылымының барлық қажетті элементтерін қалыптастыруы, бюджеттен тыс
қаражаттар есебінен кәсіпкерлікті қаржылық қолдлау аясын кеңйтуге әсер ету,
тиімді инвестициялық климатты қалыптастыру, мемлекеттік бақылауды тәртіпке
келтіру.
Соңғы жылдары шағын және орта бизнесті дамыту мен кәсіпкерлік
қызметті қолдау бойынша бірқатар шаралар әзірлеген болатын. Ол өзінің
нәтижесін берді, статистиктердің айтуы бойынша, тіркелген кәсіпкерлердің
санының артуы, жұмыспен қамтылған халықтың үлесіне де әсерін тигізген.
Шағын кәсіпорындардың өнім өндірудің жалпы көлеміндегі үлес салмағы артып
келеді. Шағын және орта бизнестің ролінің артуын кәсіпкерлер форумының
тұрақты жүргізілуі шағын кәсіпкерлікті дамыту қорының құрылу, барлық екінші
деңгейлі банктердің шағын кәсіпкерлік субъектілеріне несие берудің минимал
мөлшерін тағайындауы (банктің несие қоржынының негізгі қарыздан 10 % - тен
аз болмау), орта және шағын кәсіпкерлікті қолдау Агегнттігінің құрылуы,
шағын кәсіпкерлікті қолдау бойынша әкімдердің қызметін қатаң қадағалау,
шағын кәсіпкерлік субъектілерінің жұмыстарына жағдай жасау және жеңілдіктер
беру. 2007 – 11 жылдары кезеңінде кәсіпкерлікті қолдау және дамыту,
екі мемлекеттік бағдарламаның жүзеге асыру шағын бизнестің құрылуы мен
қалыптасуына негіз бола алады. Бұл кезеңде шағын кәсіпкерлікпен
айналысатындардың үлесі жалпы жұмыспен қамтылғандардың саны ішінде келесі
қатынасты құрады: 2007 жылы - 6%, 2008 жылы - 4%, 2009 жылы - 4%, 2010 жылы
- 5%, 2011 жылы – 5,2%. Қызмет етуші субъетілерінің саны 24030 бірлікке
дейін артты7. 2011 жылы тіркелгендердің саны 118429 бірлік, олардың ішінде
107134 – шағын кәсіпорындар8, және 59244 – қызмет етуші кәсіпорындар болды.
Сонымен, көріп отырғанымыздай, ойланып ұйымдастырылған шағын және орта
бизнес саясаты стагнациялық экономикадан шығудың балама жолы бола алады,
өйткені ол екі макроэкономикалық проблемелармен байланыстырады – жұмыспен
қамту және өндірістің жандануы. Шағын кәсіпорындар экономикаға барлық
көрсеткіштер бойынша өзгерістер алып келуі мүмкін. Өзін жұмыспен қамтуды
ынталандыру және шағын кәсіпорындар ашу ең аз шығынмен жұмыссыздық
мәселесінен шығатын жол ретінде қарастырылады. Соңғы он жылдықты дамыған
елдердегі экономиканың даму тенденциясы шағын бизнес саласына өтумен
байланысты. Осы салаға бәсекелестікті ынталандыру, кәсіпкерліктің жандануы,
қоғам ресурстарын толығырақ қолдану және инновациялық процесті күшейту
сияқты негізгі үміт арттырған. Батыс елдерінде шағын бизнес тиімді дамуды
қамтамасыз ету және мемлекеттік экономикалық саясатты қосу саласына
айналған. Мемлекеттік протекционистік шағын бизнестің нақтылануы қажет
еткен, адрестілігін, жеңілдіктер тек шағын кәсіпорындарға берілетін. Шағын
кәсіпорындарды ажырату барысында сандық сипаты бойынша, әр елдегі
экономикалық жағдайға байланысты әр түрлі пікірлер қалыптасқан. Жалпы
сипаттамасы ұйымдастырылуының қарапайымдылығы, жаңа өнім шығаруға тез
бейімделе алуы, нарыққа қызмет ету, яғни нақты тапсырыстармен сатуға,
сондай – ақ шағын кәсіпорындарды басқару және меншікті біріктіру дәрежесі
болып табылады.Кез келген процесс сияқты шағын және орта бизнестің дамуы
мен қолдауын басқару қажет. Кәсіпкерлік басқару объектісі ретінде өзінің
ерекшеліктері бар. Егер бұл сұраққа басқару қызметі жағынан келетін болсақ,
онда басқарудың келесі қызметтерін көрсетуге болады:- жоспарлау
(стратегиялық менеджмент, маркетинг стратегиясын әзірлеу, бизнес жоспарды
әзірлеу);- ұйымдастыру (барлық деңгейде кәсіпкерлікті сәйкес басқару
құрылымын құру);- мотивация (кәсіпкерлік белсенділікті ынталандыратын
механизмді қалыптастыру);- бақылау (жоспарланған істерден ауытқуды анықтау
және сәйкес түзетулер енгізу). Осы орайда ұсынғым келіп отырғаны мәні –
шағын кәсіпкерліктің экономика жағдайын жақсарту үшін ірі ағымы бар екенін
көрсететін, экономиканы дамыту үшін кәсіпкерлік модельді ұстану. Осы
теорияға сәйкес мемлекет кәсіпкерлік белсенділікті тиімді, әрі икемді
ынталандыру әдісін табуы қажет. Сәйкес мемлекеттік саясат қоғамдағы
кәсіпкерлік климатты өзгерте алады ма деген? Бұл сұраққа жауап оң болады.
Тек бұл үшін, мемлекет жаңа кәсіпорындар ашуды ынталандыратын,
кәсіпкерлікті қолдау саясатын жүргізуі тиіс. Және де бұл көп қырлы қолдау
кәсіпорынның даму жағдайы мен кезеңіне байланысты әр түрлі сипатта болуы
қажет. Себебі, қай құрылған және тоқырау алдында тұрған кәсіпорындар
қолдаудың әр түрлі тәсілдерін қажет етеді[8].
1.3 Шағын және орта бизнес дамуының шетел тәжірибесі
Көптеген шетел мемлекттерінің тәжірибесі көрсетіп отырғандай, шағын
бизнеске байланысты мемлекеттік саясат маңызды өз бетінше жүйелік бағыт
болып табылады. Ұйымдық құрылымдарды және шағын кәсіпкерлікді қолдау
механизмдерін басқа мемлекеттерде зерттеу қандай да болмасын ұлттық
ерекшеліктерге қарамастан барлық сипаттамаларға анықтауға мүмкіндік береді.
Бизнестің ішкі және сыртқы ортасын сараптаудан екі факторды есепке алған
жөн: ішкі және сыртқы ықпалдардың көлемі және ортаның өзгеру деңгейі.
Кәсіпкерлікке барлық сыртқы ықпалдарды өз кезегінде макроэкономикалық және
салалық деп бөлуге болады. Ішкі немесе бақыланатын факторларға
кәсіпорын қызметіне байланысты факторларды жатқызады. Енді әртүрлі
тәжірибесіне келейік. АҚШ – ғы шағын бизнес .Әдетте америкалық
фирмалардың көлемі жұмысшылардың санымен бағаланады: өте ұсақ фирмалар – 20
адамға дейін жұмысшылары бар, шағын 20-дан 99 адамға дейін, орташа 100-ден
499-ға дейін, ірі 500 адамнан көп (2 сурет). Көрсеткіштерді салалар бойынша
құрады: бөлшек саудада 100 жұмысшысы бар, өңдеу саласында 500-ге дейін
жұмысшылары бар фирмалар шағынға жатады. АҚШ тәжірибесі көрсетіп
отырғандай, шағын бизнес ортаның өзгерісіне тез бейімделгіш. Шағын
кәсіпорындардың жаппай ликвидациясы кәсіпкерлерге кері әсерін тигізбейді.
Жұмысшы күшінің және капиталдың территориялық және саналық ағымы жақсарады,
тұтынушы сұранысының және жоғары өндіріс шағындарының өзгеруіне өндіріс
қимылының жеделдігі жоғарылайды. Бір шағын кәсіпорындар жабылса, екінші
біреулері ашылады.Қазіргі уақытта АҚШ халқының 53 % шағын және орта бизнес
саласында жұмыс істейді11. АҚШ тәжірибесі шағын бизнес ірі өндірістің
өзгерістерге, жаңа міндеттемелерге бейімделуін және икемділігін
көтеретіндігін көрсетіп отыр. Енді АҚШ-та шағын кәсіпорындарға мемлекет
тарапынан көмекке келейік. Шағын кәсіпорындардың қызметі арнайы ұйымының –
1953ж АҚШ Конгресі құрған шағын бизнес әкімшілігінің құзырына кіреді. Сол
жеке сектордың құқықтық негізгі болып табылатын шағын бизнес туралы Заң
қабылданды. 1953ж Эйзенхаур президент болған кезде елде жұмыссыздық және
инфляция болатын. Экономиканы жандандыру үшін – шағын бизнес әкімшілігін
(ШБӘ) құрды. Ол өз қызметтерін дұрыс атқарды. Қазіргі уақытта АҚШ-та шағын
бизнесте 22 млн кәсіпорын бар, онда елдегі барлық жұмысбастылардың 54 %
қызмет етеді. Шағын бизнес кәсіпорындарының өндіріс және сату көлемі жалпы
мемлекеттегі сату көлемінің 52 % құрайды, және 99,7 % кәсіпкерлер – бұл
шағын бизнес басшылары. Шағын бизнес әкімшілігі - шағын кәсіпорындарға
қаржылық және кеңестік көмек көрсетеді. Басты міндеті – шағын кәсіпкерлікті
ұйымдастыру, қолдау және өмір сүруін қамтамасыз ету. ШБӘ өз қызметін басқа
агенттіктер мен комитеттер, соның ішінде қаржы, білім, кәсіби ассоциациялар
мен бірігіп отырып жүзеге асырады. Мемлекет өнімнің ірі тұтынушыларының
бірі болғандықтан шағын бизнес әкімшілігі шағын кәсіпорындарға мемлекетпен
мәміле орнатуға көмектеседі. Әйел, мүгедек, ардагер – кәсіпкерлерге ерекше
назар аударады. шағын бизнес әкімшілігі 5 мың адам жұмыс істейді, оның 4
мыңы Вашингтоннан тыс жерлерде. Ұйымның 10 аймақтық орталығы және 66
территориялық бөлімшелері бар. Олардың арасындағы байлаиыс аудан – аймақ –
орталық тізбегі бойынша жүзеге асады. АҚШ-ғы шағын бизнес қоғамдағы ресми
белсенділікті сақтау үшін маңызды болып табылады.Америкалық тәжірибе
көрсетіп отырғанындай кәсіпкерлік еркіндігін шектейтін кез келген үкіметтік
немесе басқа да шектеулер ресми белсенділікті төмендетеді. Сондықтан шағын
бизнестің барлық мүдделері АҚШ конгресінің бақылауында. Сонда да ерекше
ролді шағын бизнес әкімшілігі шеңберіндегі жобалар ойнайды. Мысалы, шағын
бизнеспен айналысқысы келетіндер үшін арнайы қызмет қарастырылған, олар
тегін кеңестер береді, конференциялар ұйымдастырады, кездесу және
семинарлар өткізеді. Оның үстіне, шағын бизнес бизнес - инкубатордың
бастауымен ақпарат беру, кәсіпкерлерді оқыту және оларға әр түрлі сұрақтар
бойынша кеңес берумен айналысатын орталықтар ұйымдастырылған.
Бұдан басқа, 1976 ж. арнайы шағын бизнес мүдделер қорғайтын Адвокаттық
кеңсе құрылды, ол тікелей Президент пен Сенатқа бағынады. Адвокаттық кеңсе
негізгі міндеттері: - мемлекеттік заңдардың, жобалардың, ережелер мен
салықтардың шағын бизнестің дамуына әсерін зерттеу. - Шағын бизнеске әсер
ететін факторларға экономикалық және статистикалық зерттеулер жүргізу,
шағын бизнес потенциалын бағалау, шағын бизнес мәселелері мен
қажеттіліктерін зерттеу т.б. Қазақстандық тәжірибеде шағын бизнеске
көмектесудің инкубаторлық жобасын қолданған жөн. Инкубатор термині
алғаш кәсіпкерлікпен айналысушыларға көмек көрсету мақсатында университет,
ұйымдар, кампаниялар, федералдық үкімет органдары жандарына ашылған
ұйымдарға қолданылады. Инкубатордың басты міндеті – шағын, әсіресе
иннновациялық бизнесті алғашқы қолдау. Инкубаторлар жанынан құрылған
кәсіпорындар тәжірибе жинайды, одан ары даму үшін көмек алады, нарықтағы өз
орындарын бекітеді. Дамудың белгілі бір деңгейіне жеткеннен соң, әдетте үш
жылдан соң, фирмалар бизнес – инкубаторлардан шығып өз бетінше қызмет
етеді. Ал босаған орындарға бизнесті нөлден бастап жатқан жаңа фирмалар
келеді. Әдетте бизнес - инкубаторлар бірнеше жаңа бастаушы орналасқан
арнайы ғимараттарда орналасқан. Олар ғимарттар мен құрал – жабдықтарды
бірігіп қолданып ғана қоймайды, сонымен бірге бизнес-инкубатор көрсететін
барлық қызметтерге, бизнес кеңестерге қол жеткізе алады. Кейбір қызмет
түрі, аренда құнына қосылған, көрсетілетін қызметтердің басқа түрлерінің
бағасы төменірек [11].
Бизнес – инкубатордың негізгі ресурстарына келесілер жатады:а)
бизнес- инкубаторлар персоналы, соның ішінде кеңес берушілер;б) құрал –
жабдықтар, соның ішінде ұйымдастыру техникалары (көшірме машиналары, факс,
компьютерлер т.б.);в) бір жылға жалданатын ғимарттар мен жиһаздар;Бизнес –
инкубатордың басындағы тұлға – директор немесе атқарушы
директор.Ұлыбританиядағы шағын бизнес . Ұлыбритания
тәжірибес көрсетіп отырғандай, шағын бизнес, өндіріс көлемін ұлғайтуда,
тауарлар мен қызметтер ассортиментін кеңейтуде, өнім сапасын көтеруде
маңызды рол ойнайды. Шағын бизнес адамдарға өзінің творчествалық
мүкіндіктерін көрсетуге мүмкіндік береді. Ұлыбританияда шағын
кәіспкерліктің дамуына консервативті үкімет саясаты – қаржылық жеңілдіктер,
кеңес беру қызметтері мен бизнес техникасын оқытатын курстардың болуы ықпал
етті. Ұлыбританияда шағын кәсіпкерліктің дамуының үш үлгісі бар: қызмет
масштабын кеңінен статус – квосын сақтай отырып консервациялау; ресми
белсенділікті ақырын кеңейту; шағын кәсіпорындарды орташаға, сосын ірі
компанияларға өзгерту. Көптеген зерттеулер көрсетіп отырғандай, шағын
кәсіпорындар иелерін біраз бөлігі одан әрі өсуге тырыспайды. Олардың ең
басты мақсаты – тұрақтылықты қамтамасыз ету. Үкімет шағын бизнес саласына
жалпы кәсіпкерлік қызметтің әлеуметтік – экономикалық шарттарын қамтамасыз
ету арқылы ықпал етеді (салық салу, жекешелендіру, еңбек заңдары
саласындағы шаралар), сонымен бірге әр түрлі экономикалық, ұйымдық,
құқықтық нормалар мен әдістерді қолданды. 1991 ж. Ұлыбританияда ұсақ
кәсіпорындарға оларды басқару мәселелері бойынша көмек беруге
мамандандырылған фирмалардың қызметінен зерттеу жүргізілді. Шағын
кәсіпорындардағы мәселелермен кеңес берушілер танысып, кеңес берумен ғана
шектеліп қоймайды, сонымен бірге өз ұсыныстарының фирманың жүзеге асуына ат
салысады. Бұл көмектің болуы және орта және шағын бизнестің даму
стратегиясының болуы бұл саланың Ұлыбританияда гүлденуіне әкеледі [14].
Франциядағы шағын бизнес.
Кәсіпорындарды шағын фирмалар категориясына жатқызудың кең
таралған қағидаларының бірі – ондағы жұмысшылардың саны. Мысалы, он адамнан
аз жұмысшылары бар фирмалар ұсақ болып табылады, 10-49 адамдар – шағын, 50-
499 – орташа, 500 көп - ірі фирмалар. Экономикалық саясатты жүзеге асырарда
мемлекеттің мақсатттарының бірі – шағын фирмаларды қолдау. Шағын бизнеске
ерекше жағдай жасау концепциясы Францияда кеңінен тарады. Шағын бизнесті
дамыту үшін үкіметтен қаржылық, салықтық және і\әкімшілік шараларды қосатын
жоба дайындалды. Француз үкіметі қаржылық ынтаға көп көңіл бөледі. Ол
жаңадан кәсіпорын құруға, фирмалардың басқа аймақтарға ауысуына,
инвестицияның өсуіне, шағын және орташа фирмалардың ынтымақтастығын
реттеуге арналған жеңілдіктерді ұсынады. Мемлекет ұсақ және шағын
фирмаларға несие беретін бірқатар ұйымдар құрды. Оның ішінде – аймақтық
даму қоғамы, өнеркәсіптік даму институты, жаңалық енгізуді қаржыландыратын
компаниялар және т.б. Францияда несиелерді кепілдендіретін 50 жуық ұйымдар
бар12. 80 жыл басында несиелерді кепілдеудің Ұлттық қоры құрылды. Қор шағын
және орташа фирмаларды тәуекел капиталды ұсынатын компапияның қарамағында.
Ол шағын бизнеске әр түрлі қаржылық ұйымдармен ұсынылатын займдардың 65%
кепілдеуді қамтамасыз етеді. Қоғам шағын фирмаларға құрал алу үшін және оны
жұмыс бабында ұстап тұру үшін қаржылық ресурстар бөледі. Шағын және орташа
кәсіпорындағы жұмысшылардың жалпы саны 16 500 000 адам. Орташа және шағын
кәсіпорындардың орташа көлемі – 7 жұмысшыдан. Шетелдегі француздық шағын
және орташа кәсіпорындар – 1400. Мемлекеттің жалпы экспорт көлеміндегі
шағын және орташа кәсіпорындар пайдасына жүргізілетін француз үкіметінің
саясаты экономиканың бұл саласына мемлекеттің қызығуын дәлелдейді. Ол
үкіметтің екі декретінде көрінеді:- Франциядағы ұсақ және орташа
кәсіпорындары және шағын және орташа кәсіпорындардың пайдасына 37 шара.
Құжаттардың атының өзі мемлекеттің шағын бизнестің дамуына қандай маңыз
беретінін айтады. Егер алғашқы құжат қаржылық – экономикалық қолдауды
қарастырса, онда екіншісі ұйымдық - әкімшілікті қарастырады. Ондағы ең
басты пункт болып тіркелу орталықтарында шағын кәсіпорындарды құруға
арыздарды қарастыруға бұрынғы 5 күннен 24 сағатқа дейін қысқарту, шағын
кәсіпорындарға даму банкін құру табылады, сонымен бірге әрдайым ірі
банктер және қаржылық ұйымдармен ынтымақтастықта болу жағдайды жақсартуға
және шағын кәсіпорындардың пайдасына қаржыландыру тиімділігін ұлғайтуға
мүмкіндік береді. Оған мысал ретінде территориялық орналастыру және
аймақтағы қызмет жөніндегі Делегацияны – DATAR келтіруге болады, ол
аймақтарда шағын және орта бизнесті дамытумен айналысады. DATAR өндірістік
жобаларға егер олар келесідей міндеттерге жауап берсе дотация бөледі: 1.
Кәсіпорын территориялық құрылымның жоспарына айрықша зонада орналақан
болса2. Кәсіпорынның қалпына келу жөніндегі құрылған жұмыс орындарының саны
(алғашқы қызметінің 3 жылы – 20жұмыс орны)Жобаны қолдауда DATAR
дотацияларға үштен бірін жобаның басында ұсынады, ал қалған бөлігін –
жобаны жүзеге асыру барысында кезеңдік төлемдер жолымен жүзеге асады.
Франция Үкіметінің басқа шаралары өнеркәсіптік меншік субъъектілеріне
салықты қысқарту қағидасын, өнеркәсіпті зерттеу және даму орталықтарын
құруды білдіреді.
2 Қазақстан республикасындағы шағын және орта бизнестің
жағдайы
2.1 Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнестің дамуы
Бизнес адамзаттың кез келген ойластырылған қызметі ретінде сендіру
негізінде болсын, тиісті мағынасында және заңдық негізінде болсын
мемлекетпен арадағы іскерлікті қатысушылардың экономикалық қарым-
қатынастары нақты ұйымдастыруды қажет етеді. Заңмен бекітілген іскерлік
қызметті ұйымдастырудың әдістері бизнестің ұйымдық-құқықтық формасы деп
аталады.
Бірқатар жағдайларда белгілі бір жеке тұлға бизнеспен айналысуы үшін
іскерліктің бірнеше түрімен айналысуға құқық беретін ақылы лицензия алу
қажеттілігі құрастырылған. Егер жеке іскерлік қызмет белгілі бір мерзімге
байланысты болса, мерзім мен қызмет көлеміне берілетін ақылы патент алу
қажеттілігі туады. Жеке басты іскер өз шығынын өзі толық көтереді және өз
қызметінің нәтижелері үшін өзі жауап беріп, бастаған ісін кез-келген
уақытта тоқтата алады.Жеке іскерлік қызметінің тағы бір түр- жеке
кәсіпорын, фирма, шаруа қожалғы болып табылады. Бизнестің мұндай
формасындағы мекеме құру құқығы кез-келген азаматта бар. Бұл үшін ол өзінің
жеке кәсіпорынын тіркеуден өткізіп, заңды тұлға мәртебесін алуы шарт.
Мұндай жағдайда аталмыш кәсіпорын тек жалғыз адамнан ғана тұрмауы мүмкін.
Бұл кәсіпорынның меншік иесі іскерлік қызметтің субьектісі ретінде
танылады, ол кез-келген мөлшерде қызметкерлер жалдауы мүмкін, бірақ олар
іскерлік ретінде емес жалдамалы қызметкерлер қатарында саналады. Жеке
іскерлік кейде отбасылы кәсіпорын түрінде көрінеді. Мұндай жағдайда жеке
іскерлікпен топтық, яғни ұжымдық іскерлікке өту әдісі байқалады. Жеке
бизнес жаппай көрінгенімен тар ауқымдағы қызмет болып саналады. Бизнестің
адамы әлеміде жалғыз басты, іскер, өте нәзік тұлға болып көрінеді. Оның
пайдасы мардымсыз және ол нарықтық аласапырыннан жеткілікті дәрежеде
қорғалмайды. Сондықтан да бизнесмендер өздерінің күштері мен қаржыларын
біріктіріп, жалғыз бастылықтан ұжымдық іскерлікке өтуге биімділіктерін
жасырмайды. Бұл жағдайда ортақ фирма немесе кәсіпорын құру кезінде
жекелеген бизнесменнің мүлікке жеке меншігі сақталады, тек бизнесмендер
біртұтас команда құруға өздерінің күштерін біріктіреді. Дей тұрғанмен,
серіктестерде, кооперативтерде оның құрылтайшылары мен қатысушылары өндіріс
құрал-жабдықтарын толық немесе ішінара біріктіреді. Жеке іскерліктің бұл
мүмкіндігі, оның ұжымдық әдісімен іс жүзінде қабысуы бизнесті дамытудың
барынша маңызды факторы болып табылады Жеке іскерлік қызметі ұсақ бизнестің
түрі ретінде өзінің кең таралуына қарамастан шектеулі мүмкіндіктерге ие
болғандықтан, әдетте, болмашы ғана пайда әкеледі. Барынша ірі бизнесті
ұйымдастыру үшін іскер адамдарға ірі фирмаларға бірігіп, топтық және
ұжымдық іскерлікке көшуге тура келеді. Оған қатысушылардың жазбаша
келісімге немесе келісім шартқа отыруына негізделген мұндай бірлестіктерді
әдетте кәсіпорын ретінде құрылғандықтан серіктестік деп атау ұйғарылған.
Мұндай жағдайда тек қана күш-жігер емес, сонымен бірге оған қатысушылардың
өндіріс құрал-жабдықтары мен капиталы да біріктіріледі. Шаруашылық
серіктестігін құрушы тұлға оның құрылтайшысы болып табылады. Олар
кәсіпорынға белгілі бір үлес қосып, оның қатысушысына айналады. Жалпы
бастапқы салым жарғылық немесе жинақ капитал деп аталады[16].
Шаруашылық серіктестігіне қатысушылардың кәсіпорын басқару ісіне,
табысты бөлуге араласуына және оны жойған жағдайда алажақтары бар
тұлғалармен есеп айырысып болғаннан кейін қалған бөлікті заттай немесе
ақшалай түрінде қайтарып алуына құқылары бар. Сонымен бірге серіктестікке
қатысушылар өздерінің біріккен кәсіпорын алдында құрылтайлық құжаттардың
талаптарын, журналды, салымдарды дер кезінде және толық беруге,
коммерциялық құпияны сақтауға және тағы басқа талаптарды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1 Шағын және орта бизнестің теориялық негіздері
1.1 Шағын және орта кәсіпкерлік ұғымы мен мәні
1.2 Қазақстандағы шағын және орта бизнесті ұйымдастыру ерекшелігі
1.3 Шағын және орта бизнес дамуының шетел тәжірибесі
2 Қазақстан республикасындағы шағын және орта
бизнестің дамуы
2.1 Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнестің дамуы
2.2 Қазақстандағы шағын және орта бизнестің дамуын мемлекеттік қолдау
2.3 Семей қаласындағы шағын және орта кәсіпкерліктің дамуы
3 Қазақстан республикасының шағын және орта кәсіпкерліктің дамуыту
мәселелері
3.1 Шағын кәсіпкерлікті дамыту қорының маңызы
3.2 Қазақстан Республикасындағы шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту
проблемалары мен оларды шешу жолдары
Қорытынды
Пайдалаған әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
Кіріспе
Соңғы жылдары шағын және орта бизнес Қазақстан Республикасының
экономикасындағы ролі артып келе жатыр. 2009 жылы Қазақстандағы шағын және
орта бизнес секторымен өндірілген жиынтық өнімдердің ЖІӨ - ге қатынасы 17%
- ды құрады, ал 2010 жылы осы сектор субъектілерінің бұл макроэкономикалық
индикаторындағы үлесі 20% - дан астам шамаға жетті. Осы статистикалық
мәліметтер көрсетіп отырғандай шағын және орта кәсіпкерлік секторының
қазақстан экономикасындағы маңыздылығы барған сайын салмақты болып келеді.
2011 жылғы осы сектордың ЖІӨ - ге қатынасының болжамды көсеткіш деңгейі 30%
(бұл көрсеткіш бағдар ретінде ҚР – ның президентімен өткен жылы халыққа
жолдауында қарастырылып, бекітілген [2]. Бәрімізге мәлім кәсіпкерлік
секторы экономиканың диверсификациялауға, тұрақты қарқындармен дамытуға
мүмкіндік береді. Осы тенденция біздің елімізде қалыптаса қойған жоқ.
Сондай – ақ жоғарыдағы үлестік көрсеткіштер дамыған мемлекеттердің
экономикасымен салыстырғанда мардымсыз болып табылады. Мұндай жағдайдың
қалыптасуы мемлекеттік реттеу мен қолдауға және шағын бизнес пен орта
кәсіпкерліктің ішкі және сыртқы орталарына қатысты әралуан аспектілі
қиындықтары мен проблемаларына байланысты. Сондықтан осы ғылыми жұмыстың
өзектілігі жоғарыда аталған әртүрлі аспектідегі проблемаларды және оларды
шешу жолдарын зерттеумен анықталады.Сонымен қатар шағын жәнеи орта бизнес
секторының бүкіл әлемдік сауда ұйымына (БСҰ) кіруіне байланысты
проблемаларды зерттеу осы бітіру жұмысының өзектілігін анықтайды.
Халықаралық сыртқы ортаға қатысты бүкіл потенциялды қиындық қазіргі кезде
өте белсенді талқылануының себебі, шағын және орта бизнестің тек қана ішкі
рынокқа бағдарлануына байланысты бәсекелік қабілеттің төмендігінде.
Сондықтан егер біздің еліміз БСҰ – ына кірсе, онда осы сектордың елімізде
экономикамызды әртараптандыруға мүмкіндігі болмай қалады. Осыған орай осы
әлемдік ұйымға кірер алдында осы сектордың бәсекелік қабілеттерін
жоғарлатуға бағытталған. Дамыту жолдарын зерттеу жоғарыда аталғандай, осы
зерттеу жұмысының тақырыбының өзектілігін баянды етеді. Бітіру жұмысының
мақсаты. Шағын және орта кәсіпкерліктің дамуында кедергі болып тұрған
проблемаларды қарастырып, оларды шешу жолдары арқылы осы секторды дамыту
жолдан зерттеу болып табылады. Курстық жұмыс мақсаты1. Шағын және
орта бизнестің экономикалық жүйедегі дамытудың варианттарын зерттеу арқылы
ролін қарастыру;2. Шағын және орта бизнес субъектілерінің түрлі аспектідегі
қиындықтары мен проблемаларын терең талдау мен сипаттамаларын бітіріп
кету;3. Терең талдау негізіндегі проблемаларды шешу жолдарын зертеу арқылы
ҚР –дағы шағын және орта бизнес субъектілерін дамыту жолдарын әзірлеу.
Бітіру жұмысының маңыздылығы.Бұл ғылыми жұмыстың теориялық маңыздылығы
қазіргі жағдайда өте жоғары. Сондай – ақ бұл крстық жұмыста тәжірибелік
маңыздылығы да бар. Оның тәжірибелік маңыздылығы қазіргі таңдағы шағын және
орта бизнестің қамтуындағы проблемалармен қиындықтарды шешу жолдарының
шынайы өмірге, жүзеге асырулары бойынша рекомендацияларды ұсынумен
анықталады.
Курстық жұмысының міндеттері:
1. Шағын және орта бизнестің экономикалық жүйедегі дамытудың
варианттарын зерттеуx арқылы ролін қарастыру;
2. Шағын және орта бизнес субъектілерінің түрлі аспектідегі
қиындықтары мен проблемаларын терең талдау мен сипаттамаларын
бітіріп кету;
3. Терең талдау негізіндегі проблемаларды шешу жолдарын зертеу арқылы
ҚР –дағы шағын және орта бизнес субъектілерін дамыту жолдарын
әзірлеу.
Курстық жұмысының маңыздылығы. Бұл ғылыми жұмыстың теориялық
маңыздылығы қазіргі жағдайда өте жоғары. Сондай – ақ бұл бітіру жұмысныда
тәжірибелік маңыздылығы да бар. Оның тәжірибелік маңыздылығы қазіргі
таңдағы шағын және орта бизнестің қамтуындағы проблемалармен қиындықтарды
шешу жолдарының шынайы өмірге, жүзеге асырулары бойынша рекомендацияларды
ұсынумен анықталады [1].
1 Шағын және орта бизнестің теориялық негіздері
1.1 Шағын және орта кәсіпкерлік ұғымы мен мәні
Шағын және орта бизнес түсінігінің мәнін ашпас бұрын, алдымен
оның қалыптасу көздерін анықтап алу керек. Экономикалық теорияда
кәсіпкерліктің алғашқы анықтамасына қатысты қайшылықтар бар. Көптеген
теоретиктер кәсіпкерліктің шығуын франсуз экономисі Р.Контильион (18ғ)
есімімен байланыстырады, ол кәсіпкерлікті сипаттайтын функйионалдық негізі
ретінде тәуекелділікті ұсынады, яғни кәсіпкерлік-тәуекелділікпен байланысты
болып келетін адамдардың қызметі. Бірақ соңғы уақытта кейбір теоретиктер
әйгілі араб ойшылы Ибн-Кальдунның кәсіпкерлік теориясын ұстанады, касб
түсінігі негізгі құраушы категория деңгейіне дейін көтерілген.Кейбіреулері
болса, шағын бизнес барлық ежелгі мәдениетте дамыған деп тұжырымдайды. Бұл
істе арабтар, вавилондықтар, египеттіктер, иудилер, гректер, финикшілер
және римдіктер ерекшеленген. Мұнын дәлелі тұтынушылар мен кәсіпкерлерді
қорғауға бағытталған Хамураппи заңдары болып табылады4. Қазіргі уақыттағы
алдынғы қатарлы ғылыми-техника дамудың теоретигі Кристофер Фример және
менеджмент теоретигі Питер Друпердің айтулары бойынша кәсіпкерліктің
кезектілік теориясынан ұсынған, оны алғаш зерттеген Иозеф Шумпеттер болып
табылады. Теорияның мәні келесіде, кәсіпкерлік-экономикалық дамуда
қозғалтатын өзіндік элемент. Сонымен, қазіргі ұрпақ теоретиктеріне
кәсіпкерліктің алғашқы пайда болу төңірегіндегі сұрақтарын бірнеше рет
қарастыруларына тура келеді, бұл бір қатар экономистер мен студенттерді
дұрыс емес бағытта талқылауды қорғайды.Кәсіпкерліктің анықтамасынан
тоқталмас бұрын кәсіпкерлікті қандай категорияға жатқызу керек екендігін
нақтылап алайық.Одақтық Республикалардың тәжірибесінде экономиканы құрамдас
элементтерге шартты бөлудің дәстүрлі жүйесі кеңінен қолданылған, ол халық
шаруашылығының даму бағытын және заңдылығын жан-жақты танып білуге
мүмкіндік береді, сондай-ақ жаңадан қаклыптасқан мәселелерді өз кезеңінде
байқауға және олардың жедел шешілуі бойынша шаралар қолдануға
мүмкіндікбереді.
Қазіргі уақытта нарықтық қатынастар жүйесінде кәсіпорындар
келесідей айрықша ерекшеліктерімен сипатталады, мөлшері, жұмыс істеушілер
саны, қай салаға жататындығы, негізгі және айналым қорларының құны,
шығарылатын өнім көлемі. Ірі кәсіпорындар – нарыққа негізгі өнім
шығарушылар болып табылады. Ірі кәсіпорындар – эконамика қаңқасы,
экономикалық тұрақтылықтың базисі. Шағын және орта кәсіпорындар,
үнемі жаңарып тұратын номенклатурасымен және ассартиментімен, аз ғана
партияда өнім дайындау, шектеулі тұтынушылар жағдайында елеусіз материалдар
мен шикі затты қолдану қажет болған жағдайда пайда болады. Сонымен, шағын
кәсіпорындар нарықтың салыстырмалы толған кезінде жекелеген тапсырыстарды
есепке алып өнімді аяқтайды, яғни ұсақ – түйек өнімдер өндіріледі. Сонымен
қатар, шағын кәсіпорындар қызметтің барлық саласында нолдік нәтиже алумен
байланысты жоғары тәуекелге ие болып табылады. Бұл әрі инновациялық қызмет,
әрі жаңа технологияны игеру. Өнімнің жаңа түрін игеру. Шағын
кәсіпорындардың капиталымен тәуекел, іріге қарағанда қоғамға аз шығындар
алып келеді, сондықтан мемлекет шағын кәсіпорындарды құру және дамыту үшін
арнайы жеңілдіктер тәртібін тағайындау керек. Сондай-ақ шағын
бизнес сферасына өздерінің тәуелсіз меншігі бар, шаруашылық еркіндікке ие
және өз қызметі сферасында үстемдік етпейтін фирмалар жатады. Көптеген
шетелдік зерттеулер шағын кәсіпорындарға 500 адамнан аспайтын жұмысшылар
бар және сату көлемі 20 млн доллардан аспайтын фирмаларды жатқызады. Бірақ
бұл көрсеткіштер шартты болып табылады[1]. Қазақстанда шағын және
орта бизнеске бірнеше инвесторлармен құрылатын, географиялық шектелген
зоналарда қызмет ететін және нарықтың шектеулі үлесіне ие, басқаруды
құрушылар жүзеге асыратын, барлық негізгі стратегиялық шешімдерді өздері
қабылдайтын кәсіпорындар жатады. Басқару сипаты икемділігімен,
форьмалділіктің жоқтығымен шешімін қабылдау барысында, өндіріс саласындада,
басқару саласындада жұмысшылардың өз-ара алмасуының жоғарылығымен
ерекшеленеді. Нарықтық экономиканың шаруашылық жүргізуші субъектілерде
кәсіпкерлік және бизнес ұғымдары өзара тығыз байланысты. Кәсіпкерлік
пен бизнесті экономикалық қызметтің бір түрі ретінде қарастыра отырып,
отандық және шетелдік зерттеушілердің айтулары бойынша, бұл терминдер -
өндіру немесе алу және тауарларды сату, басқа тауарларға айырбастау үшін
қызмет көрсету немесе жай қызмет көрсету, серіктестіктер арасында екі жақты
пайда табу негізіндегі ақшалар арқылы пайда табуға бағытталған, жеке
тұлғалармен, кәсінорындармен немесе ұйымдармен жүзеге асырылатын ( тек
заңмен тыйым салынбаған ) еркін шаруашылықты білдіреді.Бірақ кәсіпкерлік
және бизнес түсініктері экономикалық тұрғыдан қарастырғанда синонимдер
болып табылады. Бизнес түсінігі экономикалық тұрғыдан қарағанда
кеңірек. Шетелдік әдебиеттерде нарықтық экономика бойынша бизнес қағамның
қажеттілігін қамтамасыз ететуге қажетті өндіріс жүйесі ретінде
анықталады.Бизнес нарықтық экономиканы барлық қатысушыларының арасындағы
қатынастарды қамтиды және тек қана жалдамалы жұмысшылардың да, мемлекеттік
құрылым қызметкерлерінің де қызметтерін қамтиды. Жалпы түрде бизнес – бұл
нарықтық қатыныстар жүйесіндегі адамдардың іскерлік белсенділіктері.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексіне сәйкес ( жалпы бөлім ):
кәсіпкерлік – азаматтар мен заңды тұлғалардың меншік нысанына қарамастан,
тауарларға (жұмысқа, қызметке) сұранысты қанағаттандыру арқылы пайда табуға
бағытталған, жеке меншік немесе мемлекеттік кәсіпорындарды шаруашылық
басқару құқығына негізделген ынталы қызметі. Кәсіпкерлік қызмет кәсіпкердің
өз атынан, өз тәуекелімен және өзінің мүліктік жауапкершілігімен жүзеге
асырылады 5. Соған қарамастан, тәжірбиеде кәсіпкерлік пен бизнес
терминдері бірін – бірі алмастыруды. Нақтылап кететін жағдай, кәсіпкерлік
және шағын бизнес бірі – біріне синоним бола алады. Өйткені, шағын
бизнес кәсіпкерлік пен айналысатын шағын кәсіпорындардың қызметін
қарастырады. Әрі қарай, мен, осы дәстүрлі қалыптасқан көзқарасты ұстанатын
боламын. Бәрімізге белгілі, шағын және орта бизнесте жеке секторлар
басшылық етеді. ¬Өзінің кәсіпорынын ашу барысында адамдарды не қозғайды?
Келесідей себептерді бөліп көрсетеді пайда табу, қоғамның әлеуметтік,
экономикалықжәне материалдық жағдайын жақсарту. Басқалардың ішінде
кәсіпкерлік қызметпен айналысудың мативі ретінде келесілерді көрсету керек:
тұлғалардың өзін - өзі қалыптастыру мүмкіндігі, шаруашылық процеске халық
қаржысының бір бөлігін қосу, қосымша және басқада ресурстарды қосу,
азаматтардың өз табыстарын заңды жолмен арттыруға ұмытылу [2].
1.2 Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнестің
дамуы
Бизнес адамзаттың кез келген ойластырылған қызметі ретінде
сендіру негізінде болсын, тиісті мағынасында және заңдық негізінде болсын
мемлекетпен арадағы іскерлікті қатысушылардың экономикалық қарым-
қатынастары нақты ұйымдастыруды қажет етеді. Заңмен бекітілген іскерлік
қызметті ұйымдастырудың әдістері бизнестің ұйымдық-құқықтық формасы деп
аталады.
Бизнесті ұйымдастырудың ең қарапайым тірі – бұл жеке іскерлік. Бұл
жағдайда бизнесмен жеке тұлға ретінде кәсіпорынның, фирманың мәртебесін
иеленбей-ақ, өздігінен, жалғыз басты болып іс-қимыл танытады. Алайда, егер
бұл қызмет бір рет қана немесе кездейсоқ жүргізілмей, жүйелі түрде
жүргізілетін болса, онда міндетті түрде мемлекеттік тіркеуден өтеді. Әрбір
азаматтың, мысалы, өзінің үй іргесіндегі учаскесінде көкөніс пен гүл
өсіріп, оны сатуға құқығы бар. Бұндай жағдайда, егер осындай жеке іскерлік
белгіленген минимумнан асатын пайда әкелсе, іскер осы пайдадан салық төлеуі
тиіс.
Бірқатар жағдайларда белгілі бір жеке тұлға бизнеспен айналысуы
үшін іскерліктің бірнеше түрімен айналысуға құқық беретін ақылы лицензия
алу қажеттілігі құрастырылған. Егер жеке іскерлік қызмет белгілі бір
мерзімге байланысты болса, мерзім мен қызмет көлеміне берілетін ақылы
патент алу қажеттілігі туады. Жеке басты іскер өз шығынын өзі толық
көтереді және өз қызметінің нәтижелері үшін өзі жауап беріп, бастаған ісін
кез-келген уақытта тоқтата алады. Жеке іскерлік қызметінің тағы бір түр-
жеке кәсіпорын, фирма, шаруа қожалғы болып табылады. Бизнестің мұндай
формасындағы мекеме құру құқығы кез-келген азаматта бар. Бұл үшін ол өзінің
жеке кәсіпорынын тіркеуден өткізіп, заңды тұлға мәртебесін алуы шарт.
Мұндай жағдайда аталмыш кәсіпорын тек жалғыз адамнан ғана тұрмауы мүмкін.
Бұл кәсіпорынның меншік иесі іскерлік қызметтің субьектісі ретінде
танылады, ол кез-келген мөлшерде қызметкерлер жалдауы мүмкін, бірақ олар
іскерлік ретінде емес жалдамалы қызметкерлер қатарында саналады.
Жеке іскерлік кейде отбасылы кәсіпорын түрінде көрінеді. Мұндай жағдайда
жеке іскерлікпен топтық, яғни ұжымдық іскерлікке өту әдісі байқалады.
Жеке бизнес жаппай көрінгенімен тар ауқымдағы қызмет болып саналады.
Бизнестің адамы әлеміде жалғыз басты, іскер, өте нәзік тұлға болып
көрінеді. Оның пайдасы мардымсыз және ол нарықтық аласапырыннан жеткілікті
дәрежеде қорғалмайды. Сондықтан да бизнесмендер өздерінің күштері мен
қаржыларын біріктіріп, жалғыз бастылықтан ұжымдық іскерлікке өтуге
биімділіктерін жасырмайды. Бұл жағдайда ортақ фирма немесе кәсіпорын құру
кезінде жекелеген бизнесменнің мүлікке жеке меншігі сақталады, тек
бизнесмендер біртұтас команда құруға өздерінің күштерін біріктіреді. Дей
тұрғанмен, серіктестерде, кооперативтерде оның құрылтайшылары мен
қатысушылары өндіріс құрал-жабдықтарын толық немесе ішінара біріктіреді.
Жеке іскерліктің бұл мүмкіндігі, оның ұжымдық әдісімен іс жүзінде қабысуы
бизнесті дамытудың барынша маңызды факторы болып табылады Жеке
іскерлік қызметі ұсақ бизнестің түрі ретінде өзінің кең таралуына
қарамастан шектеулі мүмкіндіктерге ие болғандықтан, әдетте, болмашы ғана
пайда әкеледі. Барынша ірі бизнесті ұйымдастыру үшін іскер адамдарға ірі
фирмаларға бірігіп, топтық және ұжымдық іскерлікке көшуге тура келеді.
Мұндай жағдайда тек қана күш-жігер емес, сонымен бірге оған
қатысушылардың өндіріс құрал-жабдықтары мен капиталы да біріктіріледі.
Шаруашылық серіктестігін құрушы тұлға оның құрылтайшысы болып
табылады. Олар кәсіпорынға белгілі бір үлес қосып, оның қатысушысына
айналады. Жалпы бастапқы салым жарғылық немесе жинақ капитал деп аталады
[4].
Шаруашылық серіктестігіне қатысушылардың кәсіпорын басқару ісіне,
табысты бөлуге араласуына және оны жойған жағдайда алажақтары бар
тұлғалармен есеп айырысып болғаннан кейін қалған бөлікті заттай немесе
ақшалай түрінде қайтарып алуына құқылары бар. Сонымен бірге серіктестікке
қатысушылар өздерінің біріккен кәсіпорын алдында құрылтайлық құжаттардың
талаптарын, журналды, салымдарды дер кезінде және толық беруге,
коммерциялық құпияны сақтауға және тағы басқа талаптарды бұлжытпай орындау
жөнінде белгілі бір міндеттемелер алады. Толық серіктестік –
келісім негізіндегі жалпы бизнеске қатысушылардың ерікті бірлестігі.
Іскерлік қызметті жүргізу үшін олар жалпы үлестік меншікті құратын
өздерінің мүліктерін біріктіреді, яғни серіктестіктің әрбір мүшесінің
аталмыш кәсіпорынға мүліктік немесе ақшалай түрде енгізген салымына сәйкес
өзінің үлесі болады. Алайда, қаржылық қиындық туған жағдайда, басқаша
айтқанда, серіктестіктің біріккен мүлкінің жалпы құнынан қарыз асып
кеткенде, олардың мүшелері өздерінің немесе заңдық қатынас арқылы
бөлінбеген болса, өздерінің отбасы мүшелерінің мүлкіменен жауап береді.
Толық серіктестіктің заңды тұлға мәртебесі бар және шаруашылық қызметті
субьектісінің барлық құқығына ие. Басқаша айтқанда, олар келісімдік
қатынасқа барады, өзіне міндеттеме алып, оны орындауға және мемлекеттік
билік ұйымдарымен өзара бірлесіп, іс-қимыл танытады. Толық
серіктестіктің барлық мүшелерінің шектеусіз ынтымақтастағы жауапкершілігі
оған қатысушылардың кәсіпорынды басқару ісінде ерекше құқыққа ие болуына
мүмкіндік береді. Олардың әрқайсысы серіктестіктің барлық істерін жеке
басқаруына және өз шешімдері мен іс-қимылдарын ешкіммен де ақылдаспай
жасауына болады[5].
Шағын бизнестің артықшылықтары көрініп отыр. Бұл, шағын және орта
бизенстің динамикалығы, икемділігі, тұтынушылар қажеттілігінің өзгеруіне
тез жауап беру және тауарлар ассортиментін ауыстыру, технология саласына
жаңалықтар енгізу мүмкіндігі. Персоналды басқару сферасында бұл еңбек
ұжымында бейресмилік, бюрократияның жоқтығы, жұмысшылардың басқаруға және
табысқа тікелей қатыс алу мүмкіндігі.Шағын және орта бизнестің ерекшелігі
қызмет ету сферасы болып табылады. Ірі кәсіпорындар жаппай өндіріс
жағдайында, тұрақты тауар номенклатурасымен және көтерме сатып алушылармен
жұмыс істейді. Шағындар ұсақ партиялармен шығарады, жеке тұтынушылардың
қажеттіліктерін қанағаттандырады, нарықтық арнайы сегментіндегі және екінші
реттік шикізат өндірісінің қалдықтарын пайдаланады. Мысалы, автомобиль
өндірісі – ірі кәсіпорын қызметіне жатса, автомобильді жөндеу – шағын және
орта бизнес қызметі. Шағын және орта бизнестің келесі бір тиімді ерекшелігі
коллективті еңбекке ұмтылуы, жұмыс орнын сақтап қалуға тырысу және пайдаға
қатысуға негізделген жұмыстың нәтижесінің максималды болуына мүдделілік
болып табылады. Ірі компаниялар кәсіби менеджерлерді жалдайды, алолар
акционерлердің барлық талпыныстарының ерекшеліктерін білмейді, нәтижесінде
басқару проблемаларына алып келеді, ал шағын кәсіпорындарда құрушының өзі
менеджер, бір тұлға, сондықтан бұл жерде ешқандай түсініспеушілік мәселесі
туындамайды.
Сонымен кәсіпкерліктің одан ары кеңеюі мемлекеттік маңызды
мәселелерінің бірі болып табылады, кәсіпкерлер мәселелерінің шешу үшін
әкімшілік – ұйымдық, технологиялық, техникалық ресурстар қолданылуы
қажет[6].
Қазіргі уақытта қалыптасқан экономикалық жағдайда мемлекеттік
тікелей немес жанама қолдау көрсететін елеулі ресурстары жоқ. Сондықтан,
барлық күш жағымды сыртқы ортаны қалыптастыруға бағытталуы керек. Бұл
бағытты жүзеге асыру үшін келесідей шаралар қажет: заңдық және нормативтік
базалар ары қарай қалыптасуы мен дамуы, өндірісті қолдайтын
инфрақұрылымының барлық қажетті элементтерін қалыптастыруы, бюджеттен тыс
қаражаттар есебінен кәсіпкерлікті қаржылық қолдлау аясын кеңйтуге әсер ету,
тиімді инвестициялық климатты қалыптастыру, мемлекеттік бақылауды тәртіпке
келтіру.
Соңғы жылдары шағын және орта бизнесті дамыту мен кәсіпкерлік
қызметті қолдау бойынша бірқатар шаралар әзірлеген болатын. Ол өзінің
нәтижесін берді, статистиктердің айтуы бойынша, тіркелген кәсіпкерлердің
санының артуы, жұмыспен қамтылған халықтың үлесіне де әсерін тигізген.
Шағын кәсіпорындардың өнім өндірудің жалпы көлеміндегі үлес салмағы артып
келеді. Шағын және орта бизнестің ролінің артуын кәсіпкерлер форумының
тұрақты жүргізілуі шағын кәсіпкерлікті дамыту қорының құрылу, барлық екінші
деңгейлі банктердің шағын кәсіпкерлік субъектілеріне несие берудің минимал
мөлшерін тағайындауы (банктің несие қоржынының негізгі қарыздан 10 % - тен
аз болмау), орта және шағын кәсіпкерлікті қолдау Агегнттігінің құрылуы,
шағын кәсіпкерлікті қолдау бойынша әкімдердің қызметін қатаң қадағалау,
шағын кәсіпкерлік субъектілерінің жұмыстарына жағдай жасау және жеңілдіктер
беру. 2007 – 11 жылдары кезеңінде кәсіпкерлікті қолдау және дамыту,
екі мемлекеттік бағдарламаның жүзеге асыру шағын бизнестің құрылуы мен
қалыптасуына негіз бола алады. Бұл кезеңде шағын кәсіпкерлікпен
айналысатындардың үлесі жалпы жұмыспен қамтылғандардың саны ішінде келесі
қатынасты құрады: 2007 жылы - 6%, 2008 жылы - 4%, 2009 жылы - 4%, 2010 жылы
- 5%, 2011 жылы – 5,2%. Қызмет етуші субъетілерінің саны 24030 бірлікке
дейін артты7. 2011 жылы тіркелгендердің саны 118429 бірлік, олардың ішінде
107134 – шағын кәсіпорындар8, және 59244 – қызмет етуші кәсіпорындар болды.
Сонымен, көріп отырғанымыздай, ойланып ұйымдастырылған шағын және орта
бизнес саясаты стагнациялық экономикадан шығудың балама жолы бола алады,
өйткені ол екі макроэкономикалық проблемелармен байланыстырады – жұмыспен
қамту және өндірістің жандануы. Шағын кәсіпорындар экономикаға барлық
көрсеткіштер бойынша өзгерістер алып келуі мүмкін. Өзін жұмыспен қамтуды
ынталандыру және шағын кәсіпорындар ашу ең аз шығынмен жұмыссыздық
мәселесінен шығатын жол ретінде қарастырылады. Соңғы он жылдықты дамыған
елдердегі экономиканың даму тенденциясы шағын бизнес саласына өтумен
байланысты. Осы салаға бәсекелестікті ынталандыру, кәсіпкерліктің жандануы,
қоғам ресурстарын толығырақ қолдану және инновациялық процесті күшейту
сияқты негізгі үміт арттырған. Батыс елдерінде шағын бизнес тиімді дамуды
қамтамасыз ету және мемлекеттік экономикалық саясатты қосу саласына
айналған. Мемлекеттік протекционистік шағын бизнестің нақтылануы қажет
еткен, адрестілігін, жеңілдіктер тек шағын кәсіпорындарға берілетін. Шағын
кәсіпорындарды ажырату барысында сандық сипаты бойынша, әр елдегі
экономикалық жағдайға байланысты әр түрлі пікірлер қалыптасқан. Жалпы
сипаттамасы ұйымдастырылуының қарапайымдылығы, жаңа өнім шығаруға тез
бейімделе алуы, нарыққа қызмет ету, яғни нақты тапсырыстармен сатуға,
сондай – ақ шағын кәсіпорындарды басқару және меншікті біріктіру дәрежесі
болып табылады.Кез келген процесс сияқты шағын және орта бизнестің дамуы
мен қолдауын басқару қажет. Кәсіпкерлік басқару объектісі ретінде өзінің
ерекшеліктері бар. Егер бұл сұраққа басқару қызметі жағынан келетін болсақ,
онда басқарудың келесі қызметтерін көрсетуге болады:- жоспарлау
(стратегиялық менеджмент, маркетинг стратегиясын әзірлеу, бизнес жоспарды
әзірлеу);- ұйымдастыру (барлық деңгейде кәсіпкерлікті сәйкес басқару
құрылымын құру);- мотивация (кәсіпкерлік белсенділікті ынталандыратын
механизмді қалыптастыру);- бақылау (жоспарланған істерден ауытқуды анықтау
және сәйкес түзетулер енгізу). Осы орайда ұсынғым келіп отырғаны мәні –
шағын кәсіпкерліктің экономика жағдайын жақсарту үшін ірі ағымы бар екенін
көрсететін, экономиканы дамыту үшін кәсіпкерлік модельді ұстану. Осы
теорияға сәйкес мемлекет кәсіпкерлік белсенділікті тиімді, әрі икемді
ынталандыру әдісін табуы қажет. Сәйкес мемлекеттік саясат қоғамдағы
кәсіпкерлік климатты өзгерте алады ма деген? Бұл сұраққа жауап оң болады.
Тек бұл үшін, мемлекет жаңа кәсіпорындар ашуды ынталандыратын,
кәсіпкерлікті қолдау саясатын жүргізуі тиіс. Және де бұл көп қырлы қолдау
кәсіпорынның даму жағдайы мен кезеңіне байланысты әр түрлі сипатта болуы
қажет. Себебі, қай құрылған және тоқырау алдында тұрған кәсіпорындар
қолдаудың әр түрлі тәсілдерін қажет етеді[8].
1.3 Шағын және орта бизнес дамуының шетел тәжірибесі
Көптеген шетел мемлекттерінің тәжірибесі көрсетіп отырғандай, шағын
бизнеске байланысты мемлекеттік саясат маңызды өз бетінше жүйелік бағыт
болып табылады. Ұйымдық құрылымдарды және шағын кәсіпкерлікді қолдау
механизмдерін басқа мемлекеттерде зерттеу қандай да болмасын ұлттық
ерекшеліктерге қарамастан барлық сипаттамаларға анықтауға мүмкіндік береді.
Бизнестің ішкі және сыртқы ортасын сараптаудан екі факторды есепке алған
жөн: ішкі және сыртқы ықпалдардың көлемі және ортаның өзгеру деңгейі.
Кәсіпкерлікке барлық сыртқы ықпалдарды өз кезегінде макроэкономикалық және
салалық деп бөлуге болады. Ішкі немесе бақыланатын факторларға
кәсіпорын қызметіне байланысты факторларды жатқызады. Енді әртүрлі
тәжірибесіне келейік. АҚШ – ғы шағын бизнес .Әдетте америкалық
фирмалардың көлемі жұмысшылардың санымен бағаланады: өте ұсақ фирмалар – 20
адамға дейін жұмысшылары бар, шағын 20-дан 99 адамға дейін, орташа 100-ден
499-ға дейін, ірі 500 адамнан көп (2 сурет). Көрсеткіштерді салалар бойынша
құрады: бөлшек саудада 100 жұмысшысы бар, өңдеу саласында 500-ге дейін
жұмысшылары бар фирмалар шағынға жатады. АҚШ тәжірибесі көрсетіп
отырғандай, шағын бизнес ортаның өзгерісіне тез бейімделгіш. Шағын
кәсіпорындардың жаппай ликвидациясы кәсіпкерлерге кері әсерін тигізбейді.
Жұмысшы күшінің және капиталдың территориялық және саналық ағымы жақсарады,
тұтынушы сұранысының және жоғары өндіріс шағындарының өзгеруіне өндіріс
қимылының жеделдігі жоғарылайды. Бір шағын кәсіпорындар жабылса, екінші
біреулері ашылады.Қазіргі уақытта АҚШ халқының 53 % шағын және орта бизнес
саласында жұмыс істейді11. АҚШ тәжірибесі шағын бизнес ірі өндірістің
өзгерістерге, жаңа міндеттемелерге бейімделуін және икемділігін
көтеретіндігін көрсетіп отыр. Енді АҚШ-та шағын кәсіпорындарға мемлекет
тарапынан көмекке келейік. Шағын кәсіпорындардың қызметі арнайы ұйымының –
1953ж АҚШ Конгресі құрған шағын бизнес әкімшілігінің құзырына кіреді. Сол
жеке сектордың құқықтық негізгі болып табылатын шағын бизнес туралы Заң
қабылданды. 1953ж Эйзенхаур президент болған кезде елде жұмыссыздық және
инфляция болатын. Экономиканы жандандыру үшін – шағын бизнес әкімшілігін
(ШБӘ) құрды. Ол өз қызметтерін дұрыс атқарды. Қазіргі уақытта АҚШ-та шағын
бизнесте 22 млн кәсіпорын бар, онда елдегі барлық жұмысбастылардың 54 %
қызмет етеді. Шағын бизнес кәсіпорындарының өндіріс және сату көлемі жалпы
мемлекеттегі сату көлемінің 52 % құрайды, және 99,7 % кәсіпкерлер – бұл
шағын бизнес басшылары. Шағын бизнес әкімшілігі - шағын кәсіпорындарға
қаржылық және кеңестік көмек көрсетеді. Басты міндеті – шағын кәсіпкерлікті
ұйымдастыру, қолдау және өмір сүруін қамтамасыз ету. ШБӘ өз қызметін басқа
агенттіктер мен комитеттер, соның ішінде қаржы, білім, кәсіби ассоциациялар
мен бірігіп отырып жүзеге асырады. Мемлекет өнімнің ірі тұтынушыларының
бірі болғандықтан шағын бизнес әкімшілігі шағын кәсіпорындарға мемлекетпен
мәміле орнатуға көмектеседі. Әйел, мүгедек, ардагер – кәсіпкерлерге ерекше
назар аударады. шағын бизнес әкімшілігі 5 мың адам жұмыс істейді, оның 4
мыңы Вашингтоннан тыс жерлерде. Ұйымның 10 аймақтық орталығы және 66
территориялық бөлімшелері бар. Олардың арасындағы байлаиыс аудан – аймақ –
орталық тізбегі бойынша жүзеге асады. АҚШ-ғы шағын бизнес қоғамдағы ресми
белсенділікті сақтау үшін маңызды болып табылады.Америкалық тәжірибе
көрсетіп отырғанындай кәсіпкерлік еркіндігін шектейтін кез келген үкіметтік
немесе басқа да шектеулер ресми белсенділікті төмендетеді. Сондықтан шағын
бизнестің барлық мүдделері АҚШ конгресінің бақылауында. Сонда да ерекше
ролді шағын бизнес әкімшілігі шеңберіндегі жобалар ойнайды. Мысалы, шағын
бизнеспен айналысқысы келетіндер үшін арнайы қызмет қарастырылған, олар
тегін кеңестер береді, конференциялар ұйымдастырады, кездесу және
семинарлар өткізеді. Оның үстіне, шағын бизнес бизнес - инкубатордың
бастауымен ақпарат беру, кәсіпкерлерді оқыту және оларға әр түрлі сұрақтар
бойынша кеңес берумен айналысатын орталықтар ұйымдастырылған.
Бұдан басқа, 1976 ж. арнайы шағын бизнес мүдделер қорғайтын Адвокаттық
кеңсе құрылды, ол тікелей Президент пен Сенатқа бағынады. Адвокаттық кеңсе
негізгі міндеттері: - мемлекеттік заңдардың, жобалардың, ережелер мен
салықтардың шағын бизнестің дамуына әсерін зерттеу. - Шағын бизнеске әсер
ететін факторларға экономикалық және статистикалық зерттеулер жүргізу,
шағын бизнес потенциалын бағалау, шағын бизнес мәселелері мен
қажеттіліктерін зерттеу т.б. Қазақстандық тәжірибеде шағын бизнеске
көмектесудің инкубаторлық жобасын қолданған жөн. Инкубатор термині
алғаш кәсіпкерлікпен айналысушыларға көмек көрсету мақсатында университет,
ұйымдар, кампаниялар, федералдық үкімет органдары жандарына ашылған
ұйымдарға қолданылады. Инкубатордың басты міндеті – шағын, әсіресе
иннновациялық бизнесті алғашқы қолдау. Инкубаторлар жанынан құрылған
кәсіпорындар тәжірибе жинайды, одан ары даму үшін көмек алады, нарықтағы өз
орындарын бекітеді. Дамудың белгілі бір деңгейіне жеткеннен соң, әдетте үш
жылдан соң, фирмалар бизнес – инкубаторлардан шығып өз бетінше қызмет
етеді. Ал босаған орындарға бизнесті нөлден бастап жатқан жаңа фирмалар
келеді. Әдетте бизнес - инкубаторлар бірнеше жаңа бастаушы орналасқан
арнайы ғимараттарда орналасқан. Олар ғимарттар мен құрал – жабдықтарды
бірігіп қолданып ғана қоймайды, сонымен бірге бизнес-инкубатор көрсететін
барлық қызметтерге, бизнес кеңестерге қол жеткізе алады. Кейбір қызмет
түрі, аренда құнына қосылған, көрсетілетін қызметтердің басқа түрлерінің
бағасы төменірек [11].
Бизнес – инкубатордың негізгі ресурстарына келесілер жатады:а)
бизнес- инкубаторлар персоналы, соның ішінде кеңес берушілер;б) құрал –
жабдықтар, соның ішінде ұйымдастыру техникалары (көшірме машиналары, факс,
компьютерлер т.б.);в) бір жылға жалданатын ғимарттар мен жиһаздар;Бизнес –
инкубатордың басындағы тұлға – директор немесе атқарушы
директор.Ұлыбританиядағы шағын бизнес . Ұлыбритания
тәжірибес көрсетіп отырғандай, шағын бизнес, өндіріс көлемін ұлғайтуда,
тауарлар мен қызметтер ассортиментін кеңейтуде, өнім сапасын көтеруде
маңызды рол ойнайды. Шағын бизнес адамдарға өзінің творчествалық
мүкіндіктерін көрсетуге мүмкіндік береді. Ұлыбританияда шағын
кәіспкерліктің дамуына консервативті үкімет саясаты – қаржылық жеңілдіктер,
кеңес беру қызметтері мен бизнес техникасын оқытатын курстардың болуы ықпал
етті. Ұлыбританияда шағын кәсіпкерліктің дамуының үш үлгісі бар: қызмет
масштабын кеңінен статус – квосын сақтай отырып консервациялау; ресми
белсенділікті ақырын кеңейту; шағын кәсіпорындарды орташаға, сосын ірі
компанияларға өзгерту. Көптеген зерттеулер көрсетіп отырғандай, шағын
кәсіпорындар иелерін біраз бөлігі одан әрі өсуге тырыспайды. Олардың ең
басты мақсаты – тұрақтылықты қамтамасыз ету. Үкімет шағын бизнес саласына
жалпы кәсіпкерлік қызметтің әлеуметтік – экономикалық шарттарын қамтамасыз
ету арқылы ықпал етеді (салық салу, жекешелендіру, еңбек заңдары
саласындағы шаралар), сонымен бірге әр түрлі экономикалық, ұйымдық,
құқықтық нормалар мен әдістерді қолданды. 1991 ж. Ұлыбританияда ұсақ
кәсіпорындарға оларды басқару мәселелері бойынша көмек беруге
мамандандырылған фирмалардың қызметінен зерттеу жүргізілді. Шағын
кәсіпорындардағы мәселелермен кеңес берушілер танысып, кеңес берумен ғана
шектеліп қоймайды, сонымен бірге өз ұсыныстарының фирманың жүзеге асуына ат
салысады. Бұл көмектің болуы және орта және шағын бизнестің даму
стратегиясының болуы бұл саланың Ұлыбританияда гүлденуіне әкеледі [14].
Франциядағы шағын бизнес.
Кәсіпорындарды шағын фирмалар категориясына жатқызудың кең
таралған қағидаларының бірі – ондағы жұмысшылардың саны. Мысалы, он адамнан
аз жұмысшылары бар фирмалар ұсақ болып табылады, 10-49 адамдар – шағын, 50-
499 – орташа, 500 көп - ірі фирмалар. Экономикалық саясатты жүзеге асырарда
мемлекеттің мақсатттарының бірі – шағын фирмаларды қолдау. Шағын бизнеске
ерекше жағдай жасау концепциясы Францияда кеңінен тарады. Шағын бизнесті
дамыту үшін үкіметтен қаржылық, салықтық және і\әкімшілік шараларды қосатын
жоба дайындалды. Француз үкіметі қаржылық ынтаға көп көңіл бөледі. Ол
жаңадан кәсіпорын құруға, фирмалардың басқа аймақтарға ауысуына,
инвестицияның өсуіне, шағын және орташа фирмалардың ынтымақтастығын
реттеуге арналған жеңілдіктерді ұсынады. Мемлекет ұсақ және шағын
фирмаларға несие беретін бірқатар ұйымдар құрды. Оның ішінде – аймақтық
даму қоғамы, өнеркәсіптік даму институты, жаңалық енгізуді қаржыландыратын
компаниялар және т.б. Францияда несиелерді кепілдендіретін 50 жуық ұйымдар
бар12. 80 жыл басында несиелерді кепілдеудің Ұлттық қоры құрылды. Қор шағын
және орташа фирмаларды тәуекел капиталды ұсынатын компапияның қарамағында.
Ол шағын бизнеске әр түрлі қаржылық ұйымдармен ұсынылатын займдардың 65%
кепілдеуді қамтамасыз етеді. Қоғам шағын фирмаларға құрал алу үшін және оны
жұмыс бабында ұстап тұру үшін қаржылық ресурстар бөледі. Шағын және орташа
кәсіпорындағы жұмысшылардың жалпы саны 16 500 000 адам. Орташа және шағын
кәсіпорындардың орташа көлемі – 7 жұмысшыдан. Шетелдегі француздық шағын
және орташа кәсіпорындар – 1400. Мемлекеттің жалпы экспорт көлеміндегі
шағын және орташа кәсіпорындар пайдасына жүргізілетін француз үкіметінің
саясаты экономиканың бұл саласына мемлекеттің қызығуын дәлелдейді. Ол
үкіметтің екі декретінде көрінеді:- Франциядағы ұсақ және орташа
кәсіпорындары және шағын және орташа кәсіпорындардың пайдасына 37 шара.
Құжаттардың атының өзі мемлекеттің шағын бизнестің дамуына қандай маңыз
беретінін айтады. Егер алғашқы құжат қаржылық – экономикалық қолдауды
қарастырса, онда екіншісі ұйымдық - әкімшілікті қарастырады. Ондағы ең
басты пункт болып тіркелу орталықтарында шағын кәсіпорындарды құруға
арыздарды қарастыруға бұрынғы 5 күннен 24 сағатқа дейін қысқарту, шағын
кәсіпорындарға даму банкін құру табылады, сонымен бірге әрдайым ірі
банктер және қаржылық ұйымдармен ынтымақтастықта болу жағдайды жақсартуға
және шағын кәсіпорындардың пайдасына қаржыландыру тиімділігін ұлғайтуға
мүмкіндік береді. Оған мысал ретінде территориялық орналастыру және
аймақтағы қызмет жөніндегі Делегацияны – DATAR келтіруге болады, ол
аймақтарда шағын және орта бизнесті дамытумен айналысады. DATAR өндірістік
жобаларға егер олар келесідей міндеттерге жауап берсе дотация бөледі: 1.
Кәсіпорын территориялық құрылымның жоспарына айрықша зонада орналақан
болса2. Кәсіпорынның қалпына келу жөніндегі құрылған жұмыс орындарының саны
(алғашқы қызметінің 3 жылы – 20жұмыс орны)Жобаны қолдауда DATAR
дотацияларға үштен бірін жобаның басында ұсынады, ал қалған бөлігін –
жобаны жүзеге асыру барысында кезеңдік төлемдер жолымен жүзеге асады.
Франция Үкіметінің басқа шаралары өнеркәсіптік меншік субъъектілеріне
салықты қысқарту қағидасын, өнеркәсіпті зерттеу және даму орталықтарын
құруды білдіреді.
2 Қазақстан республикасындағы шағын және орта бизнестің
жағдайы
2.1 Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнестің дамуы
Бизнес адамзаттың кез келген ойластырылған қызметі ретінде сендіру
негізінде болсын, тиісті мағынасында және заңдық негізінде болсын
мемлекетпен арадағы іскерлікті қатысушылардың экономикалық қарым-
қатынастары нақты ұйымдастыруды қажет етеді. Заңмен бекітілген іскерлік
қызметті ұйымдастырудың әдістері бизнестің ұйымдық-құқықтық формасы деп
аталады.
Бірқатар жағдайларда белгілі бір жеке тұлға бизнеспен айналысуы үшін
іскерліктің бірнеше түрімен айналысуға құқық беретін ақылы лицензия алу
қажеттілігі құрастырылған. Егер жеке іскерлік қызмет белгілі бір мерзімге
байланысты болса, мерзім мен қызмет көлеміне берілетін ақылы патент алу
қажеттілігі туады. Жеке басты іскер өз шығынын өзі толық көтереді және өз
қызметінің нәтижелері үшін өзі жауап беріп, бастаған ісін кез-келген
уақытта тоқтата алады.Жеке іскерлік қызметінің тағы бір түр- жеке
кәсіпорын, фирма, шаруа қожалғы болып табылады. Бизнестің мұндай
формасындағы мекеме құру құқығы кез-келген азаматта бар. Бұл үшін ол өзінің
жеке кәсіпорынын тіркеуден өткізіп, заңды тұлға мәртебесін алуы шарт.
Мұндай жағдайда аталмыш кәсіпорын тек жалғыз адамнан ғана тұрмауы мүмкін.
Бұл кәсіпорынның меншік иесі іскерлік қызметтің субьектісі ретінде
танылады, ол кез-келген мөлшерде қызметкерлер жалдауы мүмкін, бірақ олар
іскерлік ретінде емес жалдамалы қызметкерлер қатарында саналады. Жеке
іскерлік кейде отбасылы кәсіпорын түрінде көрінеді. Мұндай жағдайда жеке
іскерлікпен топтық, яғни ұжымдық іскерлікке өту әдісі байқалады. Жеке
бизнес жаппай көрінгенімен тар ауқымдағы қызмет болып саналады. Бизнестің
адамы әлеміде жалғыз басты, іскер, өте нәзік тұлға болып көрінеді. Оның
пайдасы мардымсыз және ол нарықтық аласапырыннан жеткілікті дәрежеде
қорғалмайды. Сондықтан да бизнесмендер өздерінің күштері мен қаржыларын
біріктіріп, жалғыз бастылықтан ұжымдық іскерлікке өтуге биімділіктерін
жасырмайды. Бұл жағдайда ортақ фирма немесе кәсіпорын құру кезінде
жекелеген бизнесменнің мүлікке жеке меншігі сақталады, тек бизнесмендер
біртұтас команда құруға өздерінің күштерін біріктіреді. Дей тұрғанмен,
серіктестерде, кооперативтерде оның құрылтайшылары мен қатысушылары өндіріс
құрал-жабдықтарын толық немесе ішінара біріктіреді. Жеке іскерліктің бұл
мүмкіндігі, оның ұжымдық әдісімен іс жүзінде қабысуы бизнесті дамытудың
барынша маңызды факторы болып табылады Жеке іскерлік қызметі ұсақ бизнестің
түрі ретінде өзінің кең таралуына қарамастан шектеулі мүмкіндіктерге ие
болғандықтан, әдетте, болмашы ғана пайда әкеледі. Барынша ірі бизнесті
ұйымдастыру үшін іскер адамдарға ірі фирмаларға бірігіп, топтық және
ұжымдық іскерлікке көшуге тура келеді. Оған қатысушылардың жазбаша
келісімге немесе келісім шартқа отыруына негізделген мұндай бірлестіктерді
әдетте кәсіпорын ретінде құрылғандықтан серіктестік деп атау ұйғарылған.
Мұндай жағдайда тек қана күш-жігер емес, сонымен бірге оған қатысушылардың
өндіріс құрал-жабдықтары мен капиталы да біріктіріледі. Шаруашылық
серіктестігін құрушы тұлға оның құрылтайшысы болып табылады. Олар
кәсіпорынға белгілі бір үлес қосып, оның қатысушысына айналады. Жалпы
бастапқы салым жарғылық немесе жинақ капитал деп аталады[16].
Шаруашылық серіктестігіне қатысушылардың кәсіпорын басқару ісіне,
табысты бөлуге араласуына және оны жойған жағдайда алажақтары бар
тұлғалармен есеп айырысып болғаннан кейін қалған бөлікті заттай немесе
ақшалай түрінде қайтарып алуына құқылары бар. Сонымен бірге серіктестікке
қатысушылар өздерінің біріккен кәсіпорын алдында құрылтайлық құжаттардың
талаптарын, журналды, салымдарды дер кезінде және толық беруге,
коммерциялық құпияны сақтауға және тағы басқа талаптарды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz